Шыңғысхан жорықтары

Керей ханы Торы Шыңғыстың тәрбиесіне ықпал еткен. Темучин 1155(1162) жылы Моңғолияның Кендітау аумағында Онон өзенінің жағасында, Болдог деген жерде Есугей баһадүрдің отбасында туған. 1206 жылы Онон және Керулен өзенінің жағасында Темучин хан сайланды.

“Моңғолдардың құпия шежіресінде” Керей хандығы мен моңғол тайпаларының арасында жақсы қарым-қатынас орнағандығы айтылады.

Моңғол мемлекеті 95 түменге, әр түмен аймаққа бөлінді. Әр түменде
10 000 әскер болды. Басқару жүйесі ондықтан басталды.

Моңғолия аумағы үш әскери әкімшілік аймаққа бөлінді:

Оң қанат (Бурунгар)
Сол қанат (Жоңғар)
Орталық қанат (Кул)

Кешіктен – Шыңғысханның жеке басын қорғайтын жасауыл.

Бірінші бөлім
Шыңғысханның өзі айтқан нақыл сөздері мен ел басқарудағы кейбір басты мәселелер жөніндегі шешімдерден тұрады.

Екінші бөлім
Әскери, азаматтық істерді орындаудағы жалпы заңдар және оларды орындамағандарды жазалау түрлі ережелерінен құралды

Бұл заң бойынша үкімет билігінің жоғарғы органы ҚҰРЫЛТАЙ жылына 1 рет, жаз айында шақырылды.

Жошы Енисей қырғыздары мен Сібір халықтарын басып алды.

Шыңғысхан таңғұттар мемлекетін, Тұрфан княздіктерін, ұйғырларды басып алды.

Қытай жерін басып алып, олардың соғыс техникаларын қолға түсірді.

Шыңғысхан Күшліктің Жетісудағы иеліктерін басып алуға Жебе ноянды аттандырды.

Шыңғысхан жіберген 450 адамы бар, 500 түйелік сауда керуені Отырар қаласына келді.

Шыңғысханның 150(200) мыңға жуық қолы Ертістен Сырдарияға келіп, Отырар қаласын қоршайды.

Қазақстан мен Орта Азияны моңғолдар толық жаулап алды.

Үгедей мен Шағатай Отырарды алуға;
Жошы Сырдарияның төменгі ағысындағы қалаларды алуға;
Төле Бұқара қаласын алуға аттанды;

Қайырханның Отырар қаласын жаудан қорғайтын 50 мыңдай жауынгері болған. Парсы тарихшысы Жувейнидің айтуынша, қала 5 ай қоршауда тұрып, әскері саны көп жаумен айқасқан.

Кейіннен Хорезмшах көмекке жәберген Қараша-хажиб әскері моңғолдарға беріліп, қақпаны ашып береді.

Жетісу аймағында шапқыншылыққа дейін 200 қала болса, одан кейін 20 қала қалған. Жуас қала атанған Баласағұн қаласының өзі қиратылған.

Қалалық мәдениеттің дамуына үлкен кедергі болды. Отырықшылық мәдениет тоқырады. Егін шаруашылығының жүйесі күйреді. Елдер арасындағы қарым-қатынас мүлде тоқтады. Ең басты мәселе халықтардың этникалық құрамы мұлде бұзылып, қазақ халқы қалыптасуының аяқьалуы ұзақ жылға кешеуілдеді.

Жошы ұлысы

Шағатай
ұлысы

Үгедей
ұлысы

Төле
ұлысы

Ертіс өзенінен бастап, батысы Еуропа жерлеріне дейінгі жерлер. Бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақ жері, Арал, Сырдарияның төменгі ағысы, Жетісудың солтүстік-шығысы қарады.

Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан мен Орта Азия, Шығыс Түркістан жерлері. Орталығы – Алмалық қаласы. Жазғы ордасы Іле өзені бойындағы Құяш.

Батыс Моңғолия мен Алтай, Тарбағатай, Ертістің жоғарғы ағысы бойындағы жерлер.

Моңғолия жері.

1259 жылы ұлы хан Мөңке қайтыс болған соң, Шыңғыс тұқымдарының арасындағы билікке талас басталады.

Шыңғыс хан – 1206-1227 жж;
Үгедей хан – 1227(29)-1242 жж;
Күйік хан – 1246-1248 жж;
Мөңке хан – 1251-1259 жж:

Алтын орда – Жошы ұлысының орнына құрылған алғашқы ірі мемлекеттердің бірі. Жошы ханның баласы Батый (Бату) ханның кезінде Орда Алтай тауынан Дунай өзеніне дейінгі жерді алып жатты.
Орталығы Еділ бойындағы:
Сарай-Бату
Сарай-Берке



Алтын Орда атауы XVI ғ аяғында орыс
деректерінде пайда болды.

Алтын Орданы құрушы моңғол ханы. Парсы тарихшысы Жувейни Батый ханның әділдігі туралы жазып қалдырды. Қыпшақтар “Сайынхан” деп атаған.

Алтын Ордада ислам дінін қабылдайды. 1262 жылы Египет сұлтаны Бейбарыспен діни, әскери, мәдени байланыс жасайды.
Бүкілмоңғолдық құрылтайға қатысудан бастартады.

Египетпен байланысына кедергі жасауға тырысқан Византияға қарсы 1271 ж жорыққа шығады. Бұл келісім Алтын Орданың Жерорта теңізі бойындағы қалалармен сауда қатынасын жақсартқан.

Алтын Орданың саяси жағынан мемлекеттік беделінің көтерілуіне зор үлес қосқан. Ол Иран, Кавказ елдерімен сауда байланысын жасады.

Алтын Орданың ерекше күшейіп, гүлженген кезі болды. Өзбек хан Египет сұлтанына жазған хатында өз елінде дінсіздердің азайғанын хабарлаған. Оның тұсында ислам діні мемлекеттік дін болып жарияланды.

Алтын Орда саяси және экономикалық жағынан
Берке (1257-1266 жж) мен Өзбек (1312-1342 жж) хандардың
кезінде жақсы дамыған.

Алтын Орданың Мамай қолбасшылық еткен әскері 1380 ж Куликова даласында Дмитрий Иванович басқарған орыс әскерінен жеңіледі.

Жошы ханның екінші бір ұрпағы Тоқтамыс Әмір Темірдің көмегімен Алтын Орданың билігін алған. Тоқтамыс 1382 ж Мәскеуге басып кіріп, қаланы өртеп жібереді. Мауараннахр мен Кавказ елдеріне бірнеше рет жорық жасайды. Әмір Темір Ордаға бірнеше рет шабуыл жасап, өзі әлсіреп тұрған мемлекетті бас көтере алмастай етіп тұралатады.

XV ғ ортасында Алтын Орда – Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан, Қырым және Астрахан хандықтары болып бөлініп кетеді.

Ақ Орда – Қазақстан аумағында моңғол шапқыншылығынан кейінгі құрылған алғашқы мемлекет. Орталығы Сығанақ қаласы.

Ақ Орданың аумағы Жошы ханның екі баласы Орда Ежен мен Шайбан хандардың жерін қамтыды.

Жошы ұлысы Оң және Сол болып екі әскери қанатқа бөлінген. Жошының үлкен баласы Орда Ежен сол қанатын басқарып, Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігінде билік жүргізген. Батый жері кейіннен Алтын Орда атанса, ал Орда Ежен жері Ақ Орда атанған.

Шығыс Дешті Қыпшақта өмір сүрген Ақ Орда мемлекеті 240 жылға жуық өмір сүрген.

Орданың ішкі-сыртқа саяси жағдайы
XIV ғ II жартысынан бастап Ақ Орда Алтын Ордадан біржола бөліне бастайды.

Сығанақта теңге соқтырады.

Ақ Орданың күш-қуатын нығайтады.

Алтын Орданың астанасы Сарайды, Қажы-Тарханды алып, Кама бұлғарларын бағындырған. Әмір Темірдің күшеюінен сескенген Ұрыс хан Сырдария бойындағы өз иелігіне оралады.

1379 жылы Тоқтамыс

1380 жылы

Ақ Орданың ханы Барақ Сыр бойындағы қалаларды қайтару үшін

1428 жылы

Сығанақты басып алды.

Мамайды жеңіп Алтын Орданы басып алады.

Ұлықбекпен соғысып, жеңіп шықты.

Шығыс Дешті Қыпшақтағы билік Жошының Шайбани әулетінің ұрпағы Әбілқайыр ханға тиеді.

Жошының бір тұқымы Маңғыстау билеушісі

Әмір Темір Тоқтамысты пайдалынып

Темірге қарсы

Тоқтамыс Ұрыс ханның екінші баласы Темір-Мәліктен

Түй-Қожаны жазалайды. Оның баласы Тоқтамыс
Әмір Темірге қашып барады.

Ақ Орданы да, Алтын Орданы да басып алуға тырысты.

Ақ Орда мен Моғолстан билеушілері одақ құрды.

Сауран түбінде жеңіліске ұшырады.

Шаруашылығы

Ерзен ханның кезінде Ақ Орданың қалалық мәдениеті дами түсті. Әсіресе Отырар, Сауран, Жент, Баршынкет сияқты қалаларда мешіт, медреселер салдырды. Сығанақ қаласы Орта Азия мен Шығыс Дешті Қыпшақтың арасындағы сауда және қолөнер орталығына айналдырылды.

Көшпелі және жыртылай көшпелі мал өсіруде:
Жайлауы Алтай , Ұлытау, Орал тауларының бөктерлері;
Қыстауы Арал бойы, Сырдың орта және төменгі ағысы.Шудың төменгі ағысы мен Сыр бойы.

XIII ғ басында Шыңғыс ханға қарсы шығу үшін құрылтайға жиналған тайпалар:____________________________________________________

Әмір Темірдің ұрпағы Ұлықбекті жеңген Ақ Орда ханы:____________

Қазақстан аумағын қамтыған моңғол ұлыстарының бірі:____________
____________________________________________________________

Алтын Ордада 1342-4357 жж билік құрған хан:____________________

Ақ Орданың астанасы Сығанақ орналасқан аймақ:_________________

Ақ Орда мемлекетінің басында тұрған билеушіліер осы ханның ұрпақтары:__________________________________________________

XV ғ 60-70 жылдары Ақ Орданы билеген хан:______________________

Жошы ұлысында Орда Ежен мұрагерлерінің жері:__________________
_____________________________________________________________

Саяхатшы Марко Поло жазбаларынан:
“Ол қандай да бір аймақты жаулап алған кезде тұрғындарын ренжітпейді, олардың меншікке құқығын бұзбады. Ол бүкіл дүние жүзін жаулап алу туралы ойлай бастады.”
Мәтінде баяндалған тарихи тұлғаны анықтаңыз:________________

11. Моңғолдарға қарсылық көрсеткен Отырар билеушісі:_______________

Ақ Орда мемлекетін әлсіреткен негізгі жағдай:_____________________
_____________________________________________________________

Шыңғыс хан керейлерді басып алды:____________________________

Шыңғыс ханға адал қызмет көрсеткені үшін “күй үн чінсан тәйжі” деген атақ алған жалайыр тайпасының билеушісі:______________________

1235 ж бүкіл Моңғолдық құрылтайда қабылданған шешім:_____________
_______________________________________________________________

Моңғолдарға ұзақ қарсыласқан Оңтүстік Қазақстан қалалары:__________
_______________________________________________________________

Батый Батысқа жорық жасады:________________

Ақ Орданың ыдыраған уақыты:__________________________________

Моңғолдардың құрылтай жиналысында Темичинді хан сайлаған жыл:________________

Жошы ұрпақтары негізін қаламаған мемлекет:______________________

XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы ыдыраған соң:
Моғолстан мемлекеті Шағатай ұлысының шығыс бөлігі – Оңтүстік-шығыс Қазақстан мен Қырғазстан аумағында құрылды.
Әмір Темір мемлекеті ұлыстың келесі бөдігі – Мауараннахрдың батысында құрылған.

Мемлекеттің орталығы Алмалық қаласы болды.

Мемлекетті дулат тайпасының әмірі Поладшы басқарған. Шағатай ұрпағы он алты жасар Тоғылық-Темірді 1348 жылы Моғолстан ханы етіп сайлайды.
М.Х.Дулатидің жазуынша Шағатай хан Поладшының атасы Өртөбеге Шығыс Түркістаннан Ферғанаға дейінгі жерді алып жатқан Маңлай-Сүбе жерін берген.
Дулат тайпасының мұралық лауазымы ұлысбегі деген атағын сол қалпында қалдырды. Тоғылық-Темір ислам дінін мемлекеттік дін деп қабылдайды.
М.Х.Дулатидің айтуы бойынша бір күнде 160 мың адам ислам дінін қабылдаған.

1360-1361 жж

22 маусым 1365 ж

1370 ж

1371-1372 жж

XVI ғ басында

Тоғылық-Темір Мауараннахрға екі рет сәтті жорық жасап, баласы Ілияс-Қожаны Мауараннахрдың хан тағына отырғызды.

Ташкент маңында Ілияс-Қожа мен Әмір Темірдің арасында “Батпақ шайқасы” болады.

Моғол хандығын саяси бытыраңқылық жайлап жатқанда Әмір Темір Мауараннахрдағы билікті өз қолына алады.

Әмір Темір Моғолстанға алғашқы жорықтарын жасады.

Моғолстанға шығыстан ойраттар шабуыл жасады. М.Х.Дулатидің жазуына қарағанда, Уәйіс хан 10 жыл ішінде қалмақтардың 600 ден астам шабуылына тойтарыс берді.

1380-1390 жж

1428 ж

1433 ж

Әмір Темір Моғолстанға бірнеше рет жорық жасаған. Әмір Темір жорыққа 120 мың адаммен аттанған.

Уәйіс хан қайтыс болғаннан кейін хандық билік үшін талас оның балалары Жүніс пен Есен-Бұға арасында басталды.

Дулат әмірлерінің қолдауымен Есен-Бұға хан тағына отырады.

Есен-Бұғаның қаза болуымен Ферғана жерінде-Жетікентте билік құрып отырған Жүніс өзін хан етіп жариялайды.

Моғолстан хандығы Жүніс ханның немересі Абд ар-Рашид кезінде ыдырай бастады.