TEMPERATURA

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

TEMPERATURA

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 5 TEMA    TEMPERATURA

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Temperatura haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti’

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Ba’seki sa’wbet» interaktiv metodi’ «Debatlar» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi

Sabaqti’n’ bari’si’

Sholkemlestiriw

Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Ideal gaz molekulyar-kinetikali’q teoriyasi’ni’n’ tiykarg’i’ ten’lemesi temasi’n soraw

TEMA

Ji’lli’li’q ten’ salmaqli’g’i’:

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Temperaturani’n’ Celsiy shkalasi’:

Zatlardi’n’ temperaturasi’ termometr ja’rdeminde wo’lshenedi.A’dette ko’p paydalani’latug’i’n termometr – si’napli’ termometr.Woni’ ko’rip shi’g’ayi’q (8-suwret).Bunday termometr rezervari’nda si’nap boladi’.Temperatura ko’terilgende rezervuari’ndag’i’ si’nap ko’lemi ken’eyedi ha’m wol naysha arqali’ joqari’g’a ko’teriledi.Termometr shkalasi’na da’rejeler qoyi’lg’an boli’p.si’naptan qansha ko’terilgenligine qarap temperaturani’ bilip ali’w mu’mkin.Temperaturani’n’ wo’lshew birligi yetip gradus ali’ng’an.Normal atmosfera basi’mi’nda muzdi’n’ yeriw temperaturasi’ 0 gradus dep,suwdi’n’ qaynaw temperaturasi’ 100 gradus dep ali’ng’an. Bul arqali’ 100 ten’dey bo’leklerge bo’lingen ha’m ha’r bir bo’lek 1 gradus dep qabi’l yetilgen.»Gradus» lati’nshadan «qa’dem» degen ma’nisti an’latadi’.

Bunday shkala 1742- ji’li’ shved ali’mi’ T.Celsiy ta’repinen usi’ni’lg’an ha’m wol temperaturani’n’ Celsiy shkalasi’ dep ataladi’.Celsiy shkalasi’nda wo’lshengen temperatura ^oC formasi’nda belgilenedi ha’m «gradus Celsiy» dep ataladi’.

Termometr ha’r tu’rli da’rejelengen boladi’.Ms: suwdi’n’ temperaturasi’n wo’lsheytug’i’n termometrler 0^oC dan 100^oC g’a shekem,adam temperaturasin wo’lsheytug’i’n medicinali’q termometr 35^oC dan 42^oC g’a shekem,hawa temperaturasi’n wo’lsheytug’i’n termometr bolsa,-20^oC dan 50^oC g’a shekem da’rejelengen boladi’.

Absalyut temperatura:

Celsiy shkalasi’nda ko’rsetletug’i’n t temperatura muzdi’n’ yeriw ha’m suwdi’n’ qaynaw temperaturasi’na qarap ali’ng’an yedi.Turmi’si’mi’zda tiykari’nan usi’ Celsiy shkalasi’ndag’i’ temperatura qollani’ladi’.

Biraq zatlardag’i’ ji’lli’li’q qubi’li’slari’n u’yrengende absalyut temperatura dep atalatug’i’n T ha’ribi menen belgilenetug’i’n temperaturadan paydalani’ladi’.

Absalyut nol temperaturada mu’mkin bolg’an yen’ to’men temperatura boli’p,bunday temperaturada zat molekulalari’ni’n’ qozg’ali’si’ toqtaydi’.

Kelvin ta’repinen 1848-ji’li’ ashi’lg’an absalyut temperatura shkalasi’ Kelvin shkalasi’ dep ataladi’.Kelvin shkalasi’nda T temperatura kelvin (1 K) yesabi’nda wo’lshenedi.Kelvin shkalasi’nda ali’ng’an temperatura birliginin’ ma’nisi Celsiy shkalasi’ndag’i’ ma’niske ten’.

Celsiy shkalasi’ndag’i’ t temperatura ha’m Kelvin shkalasi’ndag’i’ T absalyut temperatura arasi’ndag’i’ qatnasti’ ko’rip shi’g’ayi’q.t=0oC da T=273 K boladi’.Bunnan temperaturani’n’ Celsiy shkalasi’nan Kelvin shkalasi’na wo’tiwformulasi’n ko’rsetiw mu’mkin.

T=t+273 (1)

(1) formuladan T=0 ge,yag’niy absalyut nol temperaturag’a yerisiwi ushin t=-273^oC boli’wi’ kerek.Temperaturani’n’ Celsiy ha’m Kelvin shkalalari’ arasi’ndag’i’ baylani’s diagrammasi’ 9-suwrette ko’rsetilgen.

Temperaturani’n’ molekulyar-kinetikali’q ma’nisi:

Bir stakang’a ji’lli’,yekinshi stakang’a suwi’q suw alayi’q.Ji’lli’ suw molekulalari’ni’n’ wortasha tezligi suwi’q suw molekulalari’ni’n’ wortasha tezliginen u’lken boladi’.Stakanlardag’i’ ji’lli’ ha’m suwi’q suwlardi’ aralasti’rsaq,soqli’g’i’si’wlar waqi’ti’nda tez qozg’ali’p ati’rg’an molekulalardi’n’tezlikleri azayadi’,a’ste qozg’ali’p ati’rg’an molekulalardi’n’ tezlikleri bolsa ku’sheyedi.Waqi’tti’n’ wo’tiiwi menen suwi’q ha’m ji’lli’ suw molekulalari’ni’n’ wortasha tezlikleri ten’lesip baradi’.

Molekulalardi’n’ kinetikali’q energiyasi’ wolardi’n’ tezliklerinin’ kvadrati’na proporcional.Sol sebepli ha’r tu’rli tezliktegi molekulalar soqli’g’i’sqanda wo’z-ara energiya almasadi’.Ji’lli’li’q ten’ salmaqli’g’i’ payda bolg’anda molekulalardi’n’ wortasha kinetikali’q energiyasi belgili bir shamag’a iye boladi’.

Makroskopiyali’q ko’z qarastan temperatura zatti’n’ ji’lli’li’q hali’ni’n’ mug’darli’q wo’lshewi yekenligin ko’rdik.Tap sonday,molekulyar-kinetikali’q ko’z qarastan zatti’n’ ji’lli’li’q hali’ni’n’ mug’darli’q wo’lshewi molekulalardi’n’ wortasha kinetikali’q energiyasi’ boli’p yesaplanadi’.

Temperatura ha’m molekulalardi’n’ wortasha kinetikali’q energiyasi’ bir ma’nis-zatti’n’ ji’lli’li’q hali’ni’n’ yeki tu’rli ko’rnisi boli’p yesaplanadi’.Wolar masshtablari’ ha’m wo’lshew birlikleri menen g’ana pari’qlani’wshi’ fizikali’q shamalar boli’p yesaplanadi’.

Temperatura ha’m molekulalardi’n’ wortasha kinetikali’q energiyasi’ arasi’ndag’i’ baylani’s to’mendegishe ko’rsetiledi.

  (2)

Bunda k=1,38*10^-23 Dj/K –Bolcman turaqli’si’

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Bolcman turaqli’si’ gaz molekulalari’ni’n’ wortasha kinetikali’q energiyasi’ ha’m gaz temperaturasi’ arasi’nda wotiw koeficientin ko’rsetedi.

Ideal gaz molekulyar kinetikali’q teoriyasi’ni’n’ tiykarg’i’ ten’lemesi  degi E_k worni’na (2) ko’rsetpe qoyi’lsa,ldeal gaz basi’mi’ni’n’ temperatura arqali’ ko’rsetpesi kelip shi’g’adi’.

 yamasa

Ideal gazdi’n’ basi’mi’ gaz molekulalari’ni’n’ konsentraciyasi’ ha’m temperaturag’a tuwra proporcional.

Sabaqti’ bekkemlew

«Kishi toparlarda islesiw» interaktiv metodi’ bunda woqi’wshi’lar tiykari’nan bo’lek ma’seleler boyi’nsha wo’z pikirin islep shi’qqan halda woni’ toparda taqi’lawg’a ha’m ha’r tu’rli pikirler tiykari’nda uyi’mlasqan ko’z qarasqa keliwge u’yretedi.Woqi’wshi’lardi’ kishi toparlarg’a bo’lgen halda islesiw.Ha’r toparg’a ha’r tu’rli sorawlar taslap juwaplar yesitip qatelerin basqa toparlarg’a baqlati’w menen woqi’wshi’lardi’n’ bilim da’rejelerin bekkemlep bari’w.

1.Temperatura degen ne? Temperatura so’zi qanday ma’nisti an’latadi’?

2.Ji’lli’li’q ten’ salmaqli’g’i’ dep qanday qubi’li’sqa ayti’ladi’?

3.Si’napli’ termometrdin’ islew principin tu’sindirin’

4.Absalyut nol temperaturani’n’ fizikali’q ma’nisi nelerden ibarat?

5.Celsiy ha’m Kelvin shkalalari’ni’n’ birewinen yekinshisine wo’tiw formulasi’ qalay ko’rsetiledi?

6.9-suwrettegi Celsiy ha’m Kelvin shkalalar arasi’ndag’i’ qatnasti’ analiz yetip berin’

7.Tempreatura ha’m molekulalardi’n’ wortahsa kinetikali’q energiyasi’ni’n’ bir yekenligin tiykarlap berin’.

8.Bolcman turaqli’si’ni’n’ fizikali’q ma’nisi neden ibarat?

9.Molekulyar kinetikali’q teoriyani’n’ tiykarg’i’ ten’lemesinin’ temperaturag’a baylani’sli’ formulasi’ qalay ko’rsetiledi?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Temperatura temasi’n woqi’p keliw

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash