Тест по истории Казахстана

Адамзат тарихы дамуының ең  алғашқы кезеңі?         Тас дәуірі Алғашқы адамдардың бастапқы  кезеңдегі топтасу жүйесі.?    Тобыр  Алғашқы адамдардың тобырдан  кейінгі топтасу жүйесі?    Рулық Алғашқы адамдардың рулық  қауымнан кейінгі қалыптасу  жүйесі?      Тайпа Қоғамда алғашқы ірі еңбек  болінісін туғызған жағдай?    Мал шаруашылығының дамуы Ғалымдардың ең ежелгі адамға  қойған атауы?        Епті адам Ең ежелгі “епті адамның”   мөлшерімен өмір сүрген мерзімі?  1 млн. 750 маң жыл бұрын. Ең ежелгі адамның еңбек құралы   Үшкір тас Ежелгі “тік жүретін адам” өкілі     Синантроп Жер бетінде бұдан 100­35 мың  жыл өмір сүрген жандар         Неандерталь Мөлшерімен 40­35 мың жыл  бұрын қалыптасқан жандар атауы  Саналы адам Ежелгі адамдардың алғащқы  кәсібі        Терімшілік Ежелгі тас ғасыры қамтитын  кезең     б.з.д 2 млн 500 мың – 12 мың  жыл. Мезолиттің қамтитын кезеңі   ­б.з.б 12­5 мың жыл Неолиттің қамтитын кезеңі – б.з.б 5­3 мың жыл. Қазақстан аумағында ең ежелгі  адамдардың өмір сүрген аймағы    Оңтүстік Қазақстан. Қазақстан аумағында өмір сүрген  алғашқы адамдардың  замандастары    Питекантроптар. Ежелгі адамдардың тұнғыш   баспаналары       Үңгірлер Алғашкы адамдардың еңбек  құралдарының атаулары     Чоппер, чоплинг Алғашқы қауымдағы адамдардың  негізінен аулаған андары       Мамонттар мен бизондар Полеолит дәуіріне жататын еңбек  қүралдары табылған өңір?    Жамбыл обылысы Жамбыл өңірінен табылған  полеолит дәуірінің бес мыңдай  еңбек құралдары бұлар­  Қашау мен үшкір заттар Тас өңдеу биік деңгейге  көтерілген кезен       Неолит Ертедегі адамдардың маймылдар  мен жануарлардан басты  айырмашылығы­    Еңбек құралдарын жасай білу Жер бетінің күрт суый бастауы  басталды – 100 мың жыл бұрын Ғалымдардың есептеуінше  мұздықтардың ери бастаған  уақыты      13 мың жылдай бұрын Тас дәуірі адамдардың ине  жасаған заты      Сүйек Ежелгі адамдардың жіп орнына  пайдаланған заттары    Жануарлардың сіңірлері  Адамдардың дән үккішті ойлап  тапқан кезеңі      Неолитте Ерте тас ғасыры тұрақтарының  ең көне ескерткіштерінің  табылған жері­  Шақпақата, Арыстанды  Екі жағынан да өңделген  қарапайым шапқыш тас құрал  атауы    Бифас Бір қабат өңделген тас құралдың жүзін ұсақ кертік ойықтар жасау арқылы өткірлеу әдісі­    Ретушь әдісі Жамбыл облысындағы 5 мыңға  жуық тас құралдар табылған  тұрақтар  Бөріқазан,Шабақты  1938ж  Өзбекстаннан  неандертальдық баланың сүйегі  табылған үңгір    Тесіктас “ Саналы адам” сүйегі табылған  үңгір     Кроманьон Орталық Қазақстан жеріндегі  жүзі түзу , кейде қайқы тас  пышақ қырғыштар табылған  тұрақ      Семіз бұғы                                     Орталық  Қазақстан жеріндегі  кейінгі палеолитке жататын 300­ ге таяу тас құрал шыққан ең  көрнекті көне мекен      Батпақ Тас дәуірінде ру ішіндегі барлық мәселелерді шешкен              Жалпы жиналыста Мезолиттің хронологиялық   шеңбері   б.з.д 12­5 мың  жылдықтар. Қазақстан жеріндегі тас  дәуірінің ескерткіштері аз  табылған кезеңіне жататын  Мезолит Мезолит заманының үлкен  жаңалығы болып саналатын ұсақ  жаңқа тастардан жасалған  құралдар атауы   Микролит Мезолит заманынын басты  жаңалығының бірі    Садақ пен жебенің жасалуы Мезолит кезеңіндегі адамдардың негізгі кәсібінің бірі       Аңшылық Қазақстан аумағындағы белгілі  мезолиттік тұрақтар саны  20­дан астам Қабырғалары терең көмілген ,  көлемі 40­60 шаршы метр  болатын мезолиттік баспана  табылған өзен аңғары  Есіл Орта тас ғасырындағы балалар  тобынан ересектер тобына өту  ғұрпы  Бағыштау(иницияция) Егіншіліктің пайда болу мерзімі   10 мың жыл бұрын Алғашқы қауымдық егіншілікке  алып келген жағдай           Терімшіліктің дамуы Алғашқы егіншілердің егін  оратын қарапайым құрал атауы    Тас орақ Ежелгі егіншілердің егін егу  құралы          Тесе Малды қолға үйрете бастау  қалыптасқан кезең       Мезолит Алғашқы егіншілік қалыптаса  бастаған дәуір      Мезолит Жаңа тас ғасыры қамтитын  кезең    б.з.д. 5 – 3 мың жылдықтар Неолит дәуірінің Шығыс  Қазақстан жеріндегі тұрағы     Усть­ Нарым Неолит дәуірінің Сотүстік  Қазақстан жеріндегі тұрағы     Пеньки Қазақстан жерінде кездесетін  неолит тұрақтарының ең көнесі б.з.д. 5 мың жылдыққа тән Неолит дәуірінің Орталық  Қазақстан жеріндегі тұрағы     Зеленая Балка Неолиттік саздан жасалған қыш ыдыс атауы   Көзе Неолиттік 150­ге жуық тұрақ ,  кене кен шығару, жерлеу  орындары табылған өңір  Жезқазған өңірі Табиғи­климаттық ортаның  бүгінгі күнге ұқасас  қалыптасқан кезеңі    Неолит Қазақстан аумағынан табылған  неолиттік тұрақтар саны       500­ден астам Неолиттік Сексеіл тұрағы  орналасқан аймақ        Қызылорда облысы Неолит дәуірінің ең ү лкен жаңалығының бірі       Қыш құмыра жасау «Қыш кұмыралар заманы» деп  аталатын дәуір     Неолит. Мыс­тас ғасыры (энеолит)  дәуірі шамамен       б.з.д 3000­2800 жылдар Адамзат баласының металдан  жасалған құралдарды игере  бастаған дәуір    Энеолит. Ең бірінші қолданылған металл  Мыс.                                             Тас пен мыстан жасалған еңбек құралы қатар қолданылған  кезең     Энеолит Шаруашылықтағы ең алғашқы  ірі қоғамдық еңбек бөлінісі    Егіншілік пен мал  шаруашылығы болып  бөлінуі. Солтүстік Қазақстандағы  энеолит кезеңінін ерекше  ескерткіші    Ботай  Солтүстік Қазақстан жеріндегі 158 тұрғын үй табылған  энеолиттік тұрақ   Ботай Жылқы сүйектері өте көп  табылған неолиттік тұрақ     Ботай Энеолиттік ескерткіштер  табылған Маңғыстау жеріндегі  елді мекен   Шебір Еңбек бөлінісі пайда боған  дәуір    Энеолит Ежелгі адаидардың өз  білімдерін суретті хат арқылы  хабарлауы     Пиктография Адамдардың шығу тегін  жануарлармен  байланыстырудың ғылыми  атауы    Тотемизм Ежелгі адамдардың жерлеу  ғұрпында өлген адам  үстіне  қызыл минерал бояу себу  сенімінің ғылыми атауы    Анимизм Ежелгі жандардың табиғаттың тылсым әрекеттеріне сиынып,  құлшылық ету әрекеті­  Магиялық әрекет «Тотемизм» дегеніміз                Шығу тегін жануарлармен  байланыстыру Археологтардың тапқан сүйек пен мүйізден жасалған  мүсіндерінде ең көп  кездесетін бейнелер­  Әйелдер бейнесі Алғашқы адамдардың  табиғатқа тәуелділігінен  туған     Құдайға сыйыну Қола дәуірінің хронологиялық уақыты   б.з.б. 2800 жыл  б.з.б. 900 жыл Тұрмыста тұңғыш  пайдаланылған металл        Мыс Қола дәуіріндегі қоланың  алыну қосындысы        Мыс пен қалайы Қола дәуірінде Жезқазған  өңірінен 1 млн тоннадай кен  өндерелгенін айтқан белгілі  ғалым  Сатпаев Қола дәуірінде 1100 тонна  қалайы  шығарылған кен орны  Нарын , Қалба. Қола дәуірінде кенді қорыту  үшін салынған күрделі  құрылыстар       Қазандықтар Тастан және мыстан жасалған  еңбек құралдарын ығыстырған кезең      Қола дәуірі Қола дәуіріндегі ыдыс  жасаудың ең бір өрістеген  түрі         Көзе құмыралар Еуразия даласындағы қола  дәуірінің мәдениеті         Андронов Қола дәуірінің ең алғашқы  ескерткіштері табылған жер     Андронов Солтүстік және батыс  Қазақстандағы зерттелген  Андрон мәдениетінің  қоныстар саны­ 80­нен аса Қола дәуіріне жататын  Солтүстік Қазақстандағы  қоныстар       Петровка, Боголюбов Қола дәуіріне тән 30 қоныс,  150 оба зерттелген аймақ.     Орталық Қазақстан Андроновтықтардың бет  бейнесін сипаттаған ғалым      Алексеев Андроновтықтардағы  егіншіліктің дамығандығының  айқын дәлелі     Еңбек құралдары Мал бағудың көшпелі түріне  көшу қалыптаса бастаған  дәуір Қола Теселі егіншілік ең алғаш дамыған кезең      Қола дәуірі Жерленген Андроновтықтардың  басы қаратылған  тұс      Батыс, Оңтүстік Андроновтықтардың тасқа  салынған суреттері табылған  жерлер    Таңбалы, Жасыбай, Хантау Андроновтықтардың сүт өнімдері  мен етті сақтау тәсілі    Жер,  еден  астындағы шұңқырда Орталық Қазақстан жеріндегі  қола дәуірінің ең соңғы кезең  мәдениеті     Беғазы­Дәндібай Беғазы­Дәндібай мәдениетінің  хронологиялық ауқымы    б.з.б. 12­8 ғасырлар Тебінді жайылымға байланысты  саны артқан мал    Жылқы, қой Қазақстан жеріндегі қола дәуірін  жоспарлы зерттеу басталған жыл   1946 Қазақстан жеріндегі қола дәуірін  түбегейлі зерттеуді бастаған  ғалым     Марғұлан Қола дәуірі қоныстарының  көбінесе орналасқан жері     Өзендердің жағасында Көкшетау жеріндегі қола шалғы  табылған қоныс     Шағалалы Қола дәуірі қауымы ішінде  әлеуметтік теңсіздікті тудырған   Мал­мүлік теңсіздігінің шығуы Мүлік теңсіздігінің қалыптаса  бастаған дәуірі     Қола дәуірі Қола дәуірі кезіндегі жоғары дін  басылары    Абыздар Қола дәуірі абыздарының негізгі  міндеттері    Салт дәстүрлердің орындалуын қадағалау Андроновтықтардың мойынға  таққан тұмаршалары     Жыртқыш аңдардың азу тісі Жеке меншік қалыптасқан дәуір    Қолада Темір дәуірінің қамтитын  аралығы    б.з.д. 8 ғасыр б.з.­дың 6  ғасыры.  Темір дәуірі кезеңі 2­ге бөлінеді.  Ерте темір дәуірі кезеңі аралығы   б.з.б. 8­3 ғасырлар.  Кейінгі темір дәуір кезеңі  аралығы     б.з.б. 3 – б.з. 6 ғасыр. Ерте темір дәуірінде мал басының көбеюіне байланысты  қалыптасқан­   Көшпелі мал шаруашылығы Табиғаттың дайын өнімін  пайдаланған аңшы­терімшілерден  көшпелілердің айырмашылығы ­   Өнім өндірді. Малды қыста жаюға байл анысты қалыптасқан жайылым       Тебінді Жылқыны қолға үйретуге  байланысты ойлап табылған  жаңалық Үзеңгімен ауыздықты ойлап  табу Көшпелілердің жазда мал жаю  орындары       Жайлау Көшпелердің жылы қоралары  бар тұрақтары     Қыстау Біздің заманымызға жеткен  ежелгі мерекенің бірі    Наурыз мейрамы Таза көшпелі тұрмыс  қалыптасқан аймақтар    Батыс және Орталық  Қазақстан Жартылай көшпелі мал  шаруашылығы дамыған аймақтар Алтай, Жетісу таулы  аймақтарында Темір дәуірінде отырықшылық  шарушылық дамыған өңірлер­   Сырдария, Шу, Келес өзендері аңғарлары Киіз үй қабырғасы атауы      Кереге Көшпелілердің баспаналарында  пеш орналасқан аумақ    Ортасында  Көпелілер баспаналарындағы  киелі санаған орын    Ошақ маңы Киіз үйдің ағаш қаңқасын  құрайтын бөлік­3­бөлік. Сақтар туралы мәлімет беретін  жазба мәтіндері сақталған елдер  Грек, парсы авторларының  шығармалары Қазақстан жеріндегі сақ  тайпалары туралы жазған      Парсылар Сақтар туралы дерек қалдырған  грек авторы     Герадот  Парсы жазбаларындағы «сақ»  сөзінің мағынасы        Құдіретті еркектер     П­Қ Иран жазбаларындағы «сақ»  сөзінің мағынасы      Жүйрік атты турлар   И­Ж Ежелгі грек авторларының  сақтарды атауы      Азиялық скифтер       Г­А Ежелгі грек авторы Герадоттың  сақтарды атауы      Массагет Сақ жауынгерлерінің ежелгі  үнді­иран тіліндегі атауы –    «Арбада тұрғандар» Грек деректеріндегі  көшпелілердің тағы да бір атауы  Дайлар Сақтар туралы «дұшпанға­қатал, досқа адал» деп баяндайтын  грек авторлары Сақ әйелдері туралы «ержүрек  келеді, соғыс қауіпті төнгенде  ерлеріне көмектеседі» деп  баяндайтын грек авторы      Ктесий Парсы жазбаларында Жетісу,  Тянь­шань, Сырдарияның орта  ағысында тұрған сақтар  (шошақ  бөрік киетін сақтар)  Сақ­тиграхауда Парсы жазбаларындағы   Әмудария мен сырдарияның  ортаңғы ағысы(теңіздің арғы  жағындағы сақтар)   Сақ­парадарайа Сақ­парадарайаларының  оңтүстігінде, мургаб өзен  аңғарында қоныстанған сақтар  атауы  (хаома сусынын  дайындайтын сақтар) Сақ­хаумаваргалар Тиграхауда сақтарының  қоныстанған аумағы    Оңтүстік Қазақстан Дай, аргиппей, исседон  сақтарының қоныстанған  өңірлері    Орал тауының оңтүстігі Мүлік теңсіздігі түпкілікті  орнаған дәуір    Темір Әскери­демократияның пайда  бола бастаған кезі   Темір дәуірі Сақ қоғамындағы тайпалар мен рулар арасындағы даулы  мәселерді шешуі    Тайпа көсемі Сақ қоғамындағы адамдар тобы  –   жауынгерлер, абыздар,  малшылар мен егіншілер Сақ қоғамындағы абыздардың  танымал белгісі –    тостаған мен ерекше бас  киімі  Сақ қоғамындағы  «сегізаяқтылар» деп аталғандар малшылар мен егіншілер Сақ жауынгерлерінің киім түсі  қызыл Сақ қоғамындағы абыздардың,  малшылар мен егіншілердің  киім түсі  сары, көк Бізге жазба деректерден белгілі сақ патшасы Томирис Сақтарды «Әлемдегі ең әділ, ең шыншыл халық» деп  есептегендер  гректер Сақтар туралы олар «Садақпен, қылышпен және қола  балталармен қаруланған, сауыт киген» деп жазған –   Страбон Сақтар туралы «киімі мен өмір  сүру дағдысы скифтерге ұқсас» деп жазған –    Герадот Герадот жазбаларындағы  сақтардың қыс кезіндегі мекені  Ағаш үйлер Сақтардың негізгі  шаруашылығы  мал шаруашылығы Сақтар өмірінде аз өсірлетін  мал түрі  ірі қара Қызылорда облысы жеріндегі  б.з.б. IV­ б.з.­дың  XIII  ғасырларына жататын ежелгі  қалашық  Шырық­Рабат Ертедегі темірді өндірудің  қарапайым тәсілі  Пеш көрікпен Сақтар туралы  «Құдай деп  олар күнді есептейді және оған  жылқыны құрбандықққа  шалады» деп жазған – Страбон Сақ жеріне Кир бастаған парсы әскерлерінің басып кірген  уақыты –  б.з.б. 530ж. Томирис туралы «Әйел болса  да қорыққан» деп жазған –   Рим тарихшысы Помпей  Трог Сақ жерінде Кирдің  өлтірілгенін жазған  Герадот Дарий бастаған парсы  әскерелері жорығының мерзімі  б.з.б. 519ж. Сақ малшысы «Шырақ»  туралы суреттейтін герк  тарихшысы  Полиэн Сақ патшайымы Томиристің  өмір сүрген мерзімі –    б.з.б. 570­520жж. Сақтардың парсы патшасы  Кирге қарсы күресін  басқарған Томирис Сақтардың парсы әскері  құрамында Марафон  шайқасына қатысқан уақыты – б.з.б. 490ж. Б.з.б. IV ғасырда сақ жеріне  қауіп төндірген –    Македонский Грек­македон  басқыншыларына қарсы  күресті басқарған   сақ жауынгері Спитамен А.Македонскийдің  Сырдариядан өтіп сақтарға  қалай щабуыл жасағаны  туралы жазған  Арриан Сақтардың А.Македонскийға  қарсы ерлік күресі туралы  жазған  Арриан Томирис пен Кир шайқасы  туралы жазған   Рим тарихшысы Помпей  Торг Қызылордадан 300 шақырым  жерде орналасқан сақ  қаласының орны  Шірік­Рабат Шірік­Рабат қаласының күзет  мұнаралары бар орталығы –    Цитадел Қыш күйдіретін пеш, қол  диірмен тастары, тары  қалдықтары табылған сақ  қаласы –  Бәбіш­Молда Б.з.б. VII ғасырдан бастап  далалы аймақтарда пайда  болған өнер –     аңдық стиль Сақтарға Ираннан «Өмір  ағашы» дейтін аңдық  стильдегі бейне –    арыстан бейнесі Аңдық стиль пайда болған  ғасыр –     б.з.б. VIIғ. Іле өзенінің оң жағалауындағы сақ қорымы –   Бесшатыр Бесшатыр қорымындағы  обалар жиынтығы –     71 оба Бесшатыр обасының мерзімі  б.з.б. V­IV ғғ. Алматының шығысындағы  белгілі сақ обасы  Есік обасы Есік обасынан табылған  бұйымдар саны –    4мыңнан астам Есік обасынан табылған 26  таңбадан тұратын жазуы бар  зат  күміс табақша Антропололтардың  анықтауынша Есік  обасындағы жерленген  адамның жас шамасы –     17­18 жас «Аң стилі» дәстүрімен сақтар  жорықтар кезінде танысқан ел алдынғы Азия мен Иран Сақтардың бөренелерді бір­біріне  тығыз орналастырп жасаған  табыты   Соркофаг Сақтар обасындағы сағанаға жер  астымен келетін арнайы жол  Дромос Сақ дәуірінің негізгі кездесетін  археологиялық ескеткіштері   обалар Жетісудағы сақтар обаларының  түрі  3­ке бөлінеді Үйсін мәдениеті деп аталатын   ескерткіштердің негізгі  шоғырланған өңірі  Жетісу Жетісу өңіріндегі үйсін  мәдениетінің хронологиялық  шеңбері   б.з.д. III ғ.­б.з. IV ғ. Үйсін тайпаларының мекендеген  жері  Жетісу Үйсін атауының қытай  жазбаларында кездесе бастауы  б.з.б. II ғ. Үйсіндер туралы «ат жақты,  аққұбаша, сары шашты» деп  жазған –   Қытай жазбалары Үйсіндер астанасы ретінде  аталатын қала  Қызыл аңғар  (Чигучен н\се Чигу) Үйсіндердің щығу тегі туралы  мәлімет қалдырған тарихшы  Сыма­Цянь Үйсіндер қарым­қатынас жасаған  ел  Қытай Үйсіндердің солтүстік­батыстағы  көршісі  Қаңлы Жазба деректердегі үйсін  халқының саны   630мың әскері 180 мыңнан астам Үйсіндер басшысының атауы  Гуньмо Үйсін гуньмосына бағынған тайпа  көсемдері атауы   Бек Үйсін қоғамындағы қатардағы  адамдардың мөрлері    балшықтан жасалды Үйсін қоғамында дәулетті  адамдардың киімі көбінесе тігілді жібектен Үйсіндерде мүлік теңсіздігі  болғандығын дәлелдейтін  жерлеу орындары Жазба деректердегі үйсін  гуньмосының қытай ханшайыма  үйлену уақыты  б.з.б. 107ж. Үйсіндерде егіншіліктің  болғандығын дәлелдейтін дерек  кездескен қоныс     Ақтас қыстауы  Үйсіндердің тұрақты үйлері  орналасқан жер  тау бөктерлерінде Үйсіндерде әулеттің зираты  орналасқан жер  қонысқа жақын жерлерде Үйсіндердің сұйық тағамға  арналған негізгі ыдыстары  былғарыдан жасалды Үйсіндерде жақсы дамыған кәсіп  тері өңдеу Үйсіндерде саз балшықтан ыдыс  жасаумен айналысқан  әйелдер Үйсіндердің зергерлік  бұйымдары табылған қорым     Ақтас Үйсіндерде жерленген адамның  басы қаратылған тұс  батысқа Ертедегі үйсіндердің  құрбандықтары арналды  Жаратушы күшке Үйсіндердің қыш заттары мен  ыдыстарындағы салынған сурет  Күннің суреті Қаңлы мемлекетінің өмір сүру  хронологиялық шеңбері    б.з.б III­II ғ. б.з V ғасыр Қаңлылар туралы “Вэсаканың ер жүрек ұлдары... Канха  қамалының алдында құрбандық  берді” деп жазылған кітап.      “Авеста” Қаңлылардың өмірі мен  тұрмысын сипаттап жазған  тарихшы Цыма Цянь Қаңлылар туралы негізгі дерек  көздері.            Қытай деректері Қаңлы мемлекетінің пайда  болған уақыты, шекарасы  туралы айтылатын маңызды  тарихи дерек.       “Цянь хоньшу” Қаңлылардың археологиялық  мәдениеттері.      Қауыншы, Жетіасар, Отырар­ Қаратау Б.з.б 46­36 жылдары  қаңлылардың Қытайға қарсы  көмек көрсеткен елі     Ғұндар Қытай деректері бойынша  ежелгі қаңлылар саны.        600 мың  әскері 120 мыңнан астам Ежелгі қаңлылардың негізгі  атамекені       Сырдың орта ағысы Қаңлылардың солтүстігіндегі  көршілері   Сармат, Алан Қаңлы мемлекетінің  оңтүстігіндегі көршісі    Үйсін Қаңлылардың экономикалық   мәдени, саяси байланыс жасаған  елдері     Қытай, Қушан, Рим Қаңлы билеушісінің титулы    Хан Қаңлы елінің астанасы          Битянь Қаңлы елі ішінде бөлінген иелік  саны  5 Қаңлы елі ішінде әр иелікті  басқарғандар          Кіші хандар Қаңлылардың Қауыншы  мәдениетінің таралу аймағы       Ташкент төңірегі Қаңлылардың Жетіасар  мәдениетінің таралу аймағы   Қуандария, Жаңадария  анғарлары Отырар­Қаратау мәдениетінің  тарлуу аймағы Сырдария, Шу, Келес өзен  аңғары Арыстың сол жағалауындағы  қаңлы қаласының орны          Көк­Мардан Қаңлылардың Пұшық­Мардан  қаласы мыңындағы зерттелген  қоныс     Көктобе Шыршық өзенінің оң  жағындағы қаңлы қаласы.        Зах Қаңлылардың дәнді және бау­ бақша дақылдары өсірілген  аймақ Сырдария аңғары Қаңлылардың шаруашылықтың  қосымша түрі.       Аң аулау Қаңлылардың металл  өңдірісінің орталығы болған  аймақ.       Шаш­Илах Қаңлыларда металл өңдеудің  ірі орталығы болған ежелгі  қала.     Құлата Шыршық өзенінің оң жақ  жағалауындағы Зах каналы,  бұл...  қаңлылардікі Қаңлылар жерінен табылған  теңгелер саны.       1300­дей Қытай теңгелері табылған  Отырар алқабындағы қаңлы  қорымы.       Мардан Қаңлылардың Мардан  қорымынан табылған теңгелер.  Қытайдікі  Қаңлылардың 16 гектар жерді  алып жатқан қала жұрты.      Алтын­асар Қаңлыларға жататын өлген  адамды киімімен жерлеу  аймағы     Қауыншы  мәдениеті Қытай деректерінде “ғұн”  атауының пайда болған кезі.       Б.з.б ІІІ ғасыр Қытай деректеріндегі ғұн  басшысының атауы.       Шаньюй Ғұндар туралы дерек беретін  деректер.        Қытай деректері Ғұндар кезенің қамтитын  аралық          Б.з.б ІV ғ – б.з ІІІ ғ. Ғұн державасының негізін  қалаған. Мөде Шығыстанушы Л.Н Гумилевтің  мәлімдеуінше ғұн  державасының пайда болған  мерзімі.               Б.з.б 209 ж. Енисей жағалаулары мен  Алтайды мекендеген ежелгі  тайпа.        Ғұндар Ғұндар мемлекетінің әскери  жүйесі  құрылымы...        3 қанатқа бөлінген Ғұн шаньюйінің жақын  туыстары иеленген лауазым.       Түменбасы Ғұн мемлекетінің ру саны.     24 Ғұн мемлекетіндегі тұменбасы  әскерінің құрамы.       10 мың жауынгер Ғұндарда ақсақалдар кеңесі  жылына       3 рет шақырылды Ғұндар мен Қытай елі  арасындағы соғыс қимылдары  созылған уақыт  300 жылдан астам Ғұн мемлекетінің саяси  күшейген кезі.     Б.з.б ІІ ғ – б.з.б І ғ аралығы. Ғұн мемлекетінің оңтүстік  және солтүстік болып  бөлінген мерзімі.     Б.з.б 55 жыл Ғұндардың шығыстан батысқа  қарай жылжуы басталған  мерзім.      Б.з.б ІІ ғ. Халықтврдың ұлы қоныс  аударуын бастаған халық..      Ғұндар Рим империясына қауіп  туғызған ғұн басшысы.       Атилла немесе Еділ Еділ жауынгерлерінің  Галлиядағы Каталаун  даласындағы болған шайқас  жылы  451 жыл Еділ қайтыс болған жыл.       453 жыл Еділ жайлы құнды дерек  қалдырған адам     Прийск Еділдің шамамен өмір сүрген  жылдары.       400­453 жылдар Атилла операсын жазған  италяндық композитор.       Джузеппе Верди Еділ атымен аталған өзен.        Еділ немесе Волга             Ғұндар жөнінде маңызды  дерек қалдырған адам.         Марцеллин Ғұндар жақсы шыныққан,  отты да қажет етпейлі деп  жазған... Марцеллин Ғұн әскерлерінің негізгі түрі.   Атты әскер Ғұндар өсірген малдар түрі.     Барлық малдар түрі      Ғұндардың астық сақтайтын  ұралары табылған жерлер.      Үй іші Ғұндардың негізгі баспанасы Киіз үй Ғұндардың ру көсемдері.          Ақсақалдар Ғұндардағы билік беру жүйесі Мұрагерлік Ғұндарда опасыздық  жасағандарға берілген жаза  түрі Өлім жазасы Ғұндардың негізгі өмір салты.  Көшпелі Ғұн әміршісінің сарайы  туралы сипаттап жазған адам.  Прийск Ғұндар бұйымының бетіне  түрлі­түсті заттарды  жабыстыру стилі.        Полихромдық стиль Ғұндарда бұйым бетіне алтын  тұйіршіктерді дәнекерлеу  әдісі.         Зерлеу Ғұндарда бұйымдарды  безендіру үшін қолданылған  негізгі бейне.        Жабайы аңдар Ғұндардың жүннен киім  тоқып кигендігін көрсететін  негізгі дәлел. Ұршық бастары Көне дәуір авторларының  еңбектерінде сармат атауының  кездесетін мерзімі. Б.з.б ІІІ ғ Елімізде сарматтар қоныстанған  аймақ        Батыс Қазақстан Сармат тайпаларының өмір сүрген мерзімі.          Б.з.б VІІІ ғ­б.з V ғасыр Арал­Каспий аралығы, одан  оңтүстікке қарай өмір сүрген  сармат тайпасы.       Дах Каспий жағалауында өмір сүрген  сармат тайпасы.          Гиркани Сармат дәуіріндегі Каспий  тенізінің атауы.           Гиркан Батыс Қазақстанда кездесетін  ескерткіштер...           сарматтардікі Б.з.б 248­247 жылдары Парфияны басып алған сармат тайпасы.         Дайлар Арманидтер әулеті билігінің  негізін салған сармат тайпасы       Дайлар Савроматтар жайлы деректер  қалдырған Рим тарихшысы         Диодор   Үстіртте зерттелген сармат  ескерткіштері          Бәйте, Терең Сарматтардың әскери­демократия заманында қауымының ішкі,  сыртқы мәселелерін шешетін.­ Орталық кеңес Сарматтардың қоғамдық басқару  құрылымы     Әскери демократия Сарматтарда шыныдан жасалған  ыдыстарды   Шығыс елдерден  алғызды  Сарматтардың торсық, саба  сияқты ыдыстары жасалынған  материал    Балшық Сарматтарда көп өсірілген мал  түрі    Жылқы, қой. Сарматтар өміріндегі қосымша  кәсіп     Аңшылық Сарматтардың Бесоба қорымына  жерленген     Абыз әйелдер Сарматтардың абыз әйелдер  жерленген қорымы      Бесоба Савромат обаларының ішкі  құрылымы көбінесе    Ағаштан жасалған Савромат қабірінің пішіні.    Әр пішінді Савромат ескерткіштерінің  зерттелген қорымы     Сынтас Үш савромат жауынгері  жерленген қорым.     Сынтас Савроматтардың Сынтас  ескерткіштерінен табылған     Сүйек қасықтар Соңғы сармат кезеңінің Атырау  облысы Жылыой ауданынан  табылған ескерткіші    Аралтөбе Атырау жеріндегі сарматтардың  Аралтөбе ескерткіші табылған  аудан    Жылыой Көсемнің қару­жарағы, абыз  асатаяғы табылған сармат  ескерткіші    Аралтөбе Сарматтар өмірінде әлеуметтік  теңсіздік болғандығын  дәлелдейтін. Археологиялық ескерткіштер Сарматтардың өздері жасамай,  шығыс елдерінен алғызған  заттары  Шыны ыдыстар Қазақтың даласын Шығыстан  батысқа қарай бөліп жатқан  аласа таулар желісі Сарыарқа Сарыарқаның Шығысынан  қоршаған тау сілемдері     Тарбағатай Ежелгі заманда Сарыарқаның  орталығын мекендегендер      Исседондар Ежелгі заманда Сарыарқаның  шығысында тұрған      Аримаспылар Көшпелілердегі күзгі жайылым    Күзеу Орталық Қазақстандағы ерте  темір дәуірінің ескерткіштері      «Мұртты қорғандар» Сарыарқаның ерте темір дәуірі  ескерткіштері     Тасмола мәдениеті Ерте темір дәуірі ескерткіші  Тасмола мәдениетінің  табылған  ауданы     Екібастұз Тасмола мәдениетін қалдырған  тайпалар      Исседон  «Мұртты» обалардың бөліну  түрі    4­ке «Мұртты обалар» көп тараған  аймақ     Орталық Қазақстан Орталық Қазақстандағы  Тасмола мәдениетінің ерекшелігі Адам мен жылқы қатар  жерленген Геродот жазбасындағы  савроматтардың «биік  таулардың бауырында» тұрған  көршілері.­     Аргиппейлер Аргиппейлердің шығысқа қарай  орналасқан көршілері    Исседондар «Ақ жалды жүйрік аттардың  иелері» деп аталған тайпа     Аргиппей Солтүстік Қазақстан  тұрғындарының көшпелі өмір  салтына ауысқан уақыты­   б.з.д, І мың жылдықтың басы Ерте темір дәуіріне жататын  Есілдің оң жағындағы зерттелген бекініс  қалашық. Ақтау Ерте темір дәуіріне жататын  қоныс      Қарлыға Ерте Темір дәуірінің Ақтау  бекініс қалашығы орналасқан  жер    Есілдің оң жағалауы Ерте Темір дәуірінің  қонысы     Бөркі Ерте Темір дәуірінің қонысы    Кеңөткел Солтүстік Қазақстан жеріндегі  алғашқы сақ заманына жататын  зерттелген  обалар Бірлік, Алыпқаш Шығыс Қазақстан аумағын  ертеде мекендеген     Аримаспылар Зайсан ауданы жерінде патша  қорғандарының ең көп  шығарылған жері    Шілікті ескерткіштері 13 қола жебе табылған қорған    Шілікті Қазақстан аумағындағы ең көне б.з.б. VIII ғ. жататын патша  жерлеу орны ескерткіштері   Шілікті Шығыс Қазақстанның ерте  темір дәуірінің б.з.б. V­IV ғ.  аралығын қамтитын кезеңі  Берел кезеңі Берел қорымдарының  орналасқан жері        Катоқарағай ауданы Жайпақ түпті қыш ыдыстар тән мәдениет      Берел мәдениеті 1998­1999 жылдары Берел  кезеңінің №11 обасын ашқан  археолог    З.Самашев Бұзылмай сақталған 13 жирен  ат табылған темір дәуірінің  қорғаны     Берел Берел қорымынан табылған  обалар саны     40­тан астам Жетісудағы үйсін мәдениетіне  ұқсас ескерткіштер табылған  өңір     Тарбағатай теріскейі Сақтар туралы «олардың бәрі  ақкөл және уәдеге берік» деп  жазған      Стробон б.з.б. VII­VI ғасырда  шыққан  өнер    Аң стилі Көшпелілердің әскери қару­ жарақтарының ерекшелігін  жазған А.Македонскийдің  тарихшысы. Аррион Сақ жауынгерлерінің темір  қару жарағы мен сауыт  сайманы табылған жер     Шірік­Рабат Сақтар құрамына кірген  тайпалар      Аримасны, аргиппей, исседон Аттар өз иесін жорыққа апара  жатқандай, әскери  дайындықпен көмілген қорған   Үлкен Берел Ерте темір дәуірінде арнаулы  рулық зираттар орналасқан жер Қыстау маңы Темір дәуірінде кең тараған  салт­дәстүр     Аттарын бірге көму Ежелгі тайпалар сыйынды    Көк тәңірге Адамның сыртқы пішінін  зерттейтін ғылым    Антропология Қола дәуірінде Қазақстан  аумағын мекендеген тайпалар    Андроновтықтар Қостанай жеріндегі Алексеев  қорымынан табылған адамның  бет пішінін жасаған антрополог М.Герасимов Қазақстан жеріндегі сақтарда  моңғолоидтық белгілер басым  өңір Солтүстік және Шығыс  Қазақстан Жетісу жеріндегі ежелге  үйсіндердің мүсіндік бейнесін  жасаған    Герасимов   *** Біздің жерімізде ерте орта  ғасырларда ірге тіккен  алғашқы феодалдық  мемлекеттердің бірі Түрік қағанаты Түрік қағанатының алғашқы  қағаны   Бумын Қандай оқиғадан кейін Бумын Түрік қағанатының билеушісі  болды –     Жужонды жеңген соң «Теле» сөзінің мағынасы –    Түрік Түріктердің шаруашылығы –    көшпелі және жартылай  көшпелі мал  шаруашылығы.  «Түрік» этнонимі бірінші рет  деректерде қашан кездесті –    542ж. Бумын елді қай кезеңде  басқарды –    Түрік кезеңінде. Түрік қағанатының екіге  бөлінген уақыты –    603ж.  Батыс Түрік қағанатының  астанасы –    Суяб. «Он­оқ бұдын» деп аталған  мемлекет –     Батыс Түрік қағанаты.  Батыс Түрік қағанатына енген нушибилер мен дулулар.  Батыстағы елдерді жаулап  алуды ойлаған Батыс түрік  қағаны –    Тон. Батыс Түрік қағанатының  билеушісі Тон қаған –   Орта Азиядағы басқару  жүйесін қайта құрды. Батыс Түрік қағанатының  жазғы ордасы –     Мыңбұлақ .  Салық жинауға жергілікті  адамдарды бекітіп, оларға  «селиф» деген атақ берген  қаған –    Тон.  Батыс Түрік қағанатында  ябғу, шад, елтебер атағы  кімдерге берілген –    Қаған руынан  шыққандарға.  Батыс Түрік қағанатында  «қара бұдындар» деп кімдерді атаған қарапайым халықты Батыс Түрік қағанатында сот  істерін атқарушылар –   бұйрықтар мен тархандар.  «Тат» сөзінің мағынасы –   Құл. Түркеш қағанатының мерзімі  704­756жж.  Түркеш қағанатының алғашқы қағаны –   Үшлік.  Түркеш қағанаты бөлінген  аймақ саны –   20 Арабтар «сүзеген» деп атаған  қаған – Сұлу Түркештердің күшейген кезі –  Сұлу кезінде. 751ж. Қытайлар мен арабтар  арасында шайқас өткен жер –  Атлах. Атлах шайқасынан кейін –  Қытайлар Жетісудан  біржолата кетті. Түркештердің Күнгет қаласы қай  жерде орналасқан  Іле. Қарлұқ қағанаты:  756­940 ж.ж. VIIғ. басындағы Қытайдың  «Танышу» хроникасында  көрсетілген қарлұқтардың  құрамындағы тайпалар – Бұлақ,  Жікіл, Ташлық.  Араб тарихшысы әл­Марвазидің  айтуынша, қарлұқтар құрамында  –  тоғыз тайпа болған.  Алтай тауынан Балқаш көліне  дейінгі аралықты мекендеген  қарлұқтар. IX ғасырдың басында қарлұқтар  жеңілген ел – Ұйғыр  қағанатынан Ұйғыр қағантын жеңген –  қырғыздар Қарлұқ жерінде 25 қаланың  болғандығын жазған ғұлама –  «Худуд әл­алам» Жүсіп  Баласағұни. Оғыз мемлекетінің өмір сүрген  уақыты –  IХғ. аяғы ­ XIғ. басы.  Оғыз мемлекетінің астанасы ­  Янгикент Оғыздар құрамындағы тайпа саны –   24.  Жабғудың «инал» атты мұрагерін  тәрбиелеуші – Атабектер Оғыздардағы әскербасы –  сюбашы  965ж. оғыздар хазарларға қарсы  әскери одақ құрды – Русьпен Оғыз мемлекетінің күшеюіне үлес қосқан   Шахмәлік.  Шахмәліктің Хорезмді жаулап  алған жылы  1041ж.  Жабғудың кеңесшілерін қалай  атаған  Күл­еркіндер Оғыздарды әлсіреткен ­  қыпшақтар Оғыздардың күз айларында  Ұлытау баурайында көшіп  жүргенін айтқан ғұлама – әл­ Бируни Түркістан аймағындағы  оғыздардың елтірі беретін  қойларды өсіретнінін жазған ибн­ Хаукәл Қимақтар құрамында болған ең  ірі және күшті тайпа –  Қыпшақтар Х ғасырда Қимақтарда тараған  дін   Ислам VII ғасырлардың басында  Қимақтар мекендеген аймақ –  Монғолияның солтүстік­ батысы.  Қимақтардың орталығы –  Имақия  Қимақтардың екінші астанасы  орналасқан көл  Алакөл Х ғасырдың 2­ші жартысында  қимақтардың жеріне шабуыл  жасаған мемлекет –  Қарахан Сайрам қаласының қытай  жылнамаларындағы атауы –  Испиджаб VI­IX ғасырларда Қазақстанда  қалалық мәдениет дамыған өңір  – Оңтүстік Қазақстан Киіз үй туралы деректер  кездесетін елдер  Араб, Қытай.  «Соғдылардың Түркістан мен  Жетісуға қоныс аударуы саудаға байланысты» деп айтқан  зерттеуші  Бартольд Түркештер қажетті киімдердің  барлығын  өздері тікті.  Қала тұрғындарының арасында  қыш құмыра жасау өнерінің  жақсы даму себебі  Қала тұрғындары бір жерде  тұрақты өмір сүрді Ұлы Жібек жолының маңызы –  халықаралық саудаға әсер  етті.  VII­VIII ғасырларда басталып  бітпей қалған ғимарат  Ақыртас н\се Тасақыр Қазақстан мен Қарақалпақстан  шекарасы арасында орналасқан  ғимарат  Білеулі ғимараты VI­IX ғасырларда салынған  Мырзашөл сардобосының  жобасы  Киіз үйге ұқсас VII ғасырдың аяғы ­ VIII  ғасырдың басында салынған  Будда дінінің ғибадатханасы  табылған орта ғасырлық қала –  Ақбешім(Оңтүстік Қазақстан). Баба­Ата қаласының орнынан  табылған қолданған ғибадатхана осы діннің архитектуралық  құрылысы  Ислам Қағаз, қаламды қолданған орта  ғасырлық тайпа  Қимақтар Көне түрік тіліндегі  жәдігерлердің саны   200 Түрік жазба әдеби  ескерткіштерінің ішіндегі ең  көрнектісі  «Күлтегін», «Тоныкөк». VII­IX ғасырларға жататын  әдеби шығармалар  «Қорқыт ата», «Оғызнама».  «Қорқыт ата», «Оғызнама»  шығармалары қағазға түсе  бастады  IX ғасырдан бастап.  Қорқыт атаның туған жері –  Қазақстан(Қызылорда).  Қорқыт ата кітабы  12жырдан тұрады.  «Оғызнаманы» XVII ғасырда  толық жазып қалдырған –  Әбілғазы хан Қарахан мемлекеті өмір сүрді –  942­1212жж.  Қарахан мемлекетінің негізін  салушы  Сатұқ Боғра хан  Қарахан мемлекетін құруда  басты рөл атқарған тайпа –  қарлұқ Жер иеленушілер аталды –  ихтадар 960 жылы ислам дінін  мемлекеттік дін деп  жариялаған Қарахан  мемлекеті Батыс хандықтың орталығы –  Самарқан Қарахан мемлектетін Хорезм  шахы Мұхамед құлатқан жыл – 1212ж.  Қарахандардың жылқы малына  ерекше көңіл бөлгендігін  айтқан Ж. Баласағұн Қарахан дәуірінің  ескерткіштері Айша бибі,  Бабаджа ­қатын кесенелері  Наймандардың негізгі  мекендеген жерлері –  Монғолияның орта және  батыс аудандары.  VIIғ. Орхон өзені мен Алтай  тауының аралығында өмір  сүрген  найман  Найман монғолша – сегіз  Найман мемлекетінің астанасы  Балықты қай өзеннің бойында  орналасқан  Орхон  Керейіт мемлекетінің орталығы Битөбе Керей мемлекетінің шарықтау  кезеңі Маркус, Құршақсыз ханның  кезі. «Монғол жеріндегі IX­XIIIғ.  өмір сүрген керейлер күшті  дамыған ел» деп айтқан  тарихшы   Рашид ад­Дни.  Найман мен Керейлердің  мемлекеттік билік жүйесінде  жақсы дамыған –  Іс­қағаздарын жүргізу.  Керейлердің батыс жағындағы  көршісі –  наймандар Керейлерде малдың басты түрі  – Жылқы мен қой.  Қарақытай мемлекетін құрған  орталық­азиялық тайпа –  Қидандар.  1125­1212жж. Жетісуда өмір  сүрген тайпа –  Қарақытайлар.  Қарақытайлар мекендеген жер  – Солтүстік Қытай.  Хғ. қидандар бөлінген  мемлекет Ляо мемлекеті.  Қарақытайлардың мемлекет  басшысы  гурхан Ялюй Дашы 1143 жылы қаза  болған соң билікті қолына  алған Әйелі  Ходжент жанында Қарахан  әскеріне соққы берген жылы –  1137ж.  1208 жылы Қарақытайларды  Шығыста жеңген  Наймандар Б. з IV ғасырдың жазба  деректеріндегі қидан тілі –  Монғол  Қарақытай мемлекетінде  билікке келген әйел адамға  қойылатын талап –  Хан тұқымы болу  «Қыпшақтар даласы» атанған  аймақ –  Алтайдан Еділге дейін.  Қыпшақ тайпаларының  ішіндегі ең беделдісі –  бөрілер XIIғ. бастап қыпшақтар Арал  маңына билік жүргізгенде  олардың құрамында  юолғандар қаңлылар,  қарлұқтар. Қыпшақтар орыс деретерінде  – «половшылар».  «Қаңлылар қыпшақша  сөйлейді екен» дегенді айтқан саяхатшы –  Плано Карпини.  Қыпшақ хандығының сол  қанатының орталығы –  Сығанақ.  Қыпшақ тіліндегі «яланкуг» –  құл. Жібек жолына «Ұлы» сөзінің  қосылуы –  Шығыс пен Батысты  байланыстырды.  Қытай жазба деректеріндегі  б.з.б. II­Iғ­да Қытай  өкіметімен қарым­қатынаста  болған ел – Үйсін мемлекеті.  Жібек жолының басы  басталған жер –  Хуанхэ өзенінің аңғары  Қытай елінен батыс елдеріне  жібек таси бастаған уақыт –  б.з.б. Iғ. ортасы.  Жібек сатуда Қытай  мемлекетімен бәсекеге түскен ел –  Соғды  Жібек жолының Жапонияда  жібек сататын орындар  болуының дәлелі –  ғибадатханада соғды  тіліндегі қолжазбаның  сақталуы Византия шеберлерінің  қолынан шыққан күміс  құмыралар табылған қала –  Талғар Жібек жолында валюта  ретінде Жібек жүрді Жібек жолының халықаралық  қарым­қатынас жағынан  жандана бастаған кезі­   б.з.д  II ғ­ң ортасы Сауда жолына байланысты  568 жыл дипломатиялық  келісімжасасқан елдер  ­  Түрік Византия Ұлы Жібек жолының  Шығысқа шығатын басты  қақпасы   Жетісу Буддизм дінінің тараған  аймағы    Оңтүстік Қазақстан Жібек жолының солтүстік  шығыс бағытымен  моңғолияға,Мөңке ханға  барып қайтқан   Рубрук X­XII ғ­да 37 қала орналасты   ОңтүстікҚазақстан Орта ғасырда қалалардың  топтаса орналасқан жері    Оңтүстік Қазақстан. Қалалық отырықшылық мәд­ тің тағы бір қанат жайған жері Оңтүстік Батыс жетісу Қалалық мәд­тің дамыған  уақыты    X­XII ғасыр Орта ғасырдағы көпестер қаласы   Тараз  X­XII ғ­да қалалардағы құрылыс  салудағы жаңалық    мешіттердің пайда болуы Тараз қаласының маңындағы  Айша бибі кесенесісалынған  уақыт    X­XII ғасыр Орта ғасырлардағы ірі діни  құрылыстар    Мешіт Қала тұрғындарының арасында әр түрлі діни наным­сенімдердің  болғандығы анық байқалады­ Жетісуда Ислам діні Орта Азия мен  Қазақстанға ене бастады    Арабтардың жаулап алуынан Арабтардың «дін үшін соғыс»  ұранымен көрші елдердіжаулап  ала бастауы  633ж. Кутейба ибн муслимнің Шашты  басып алған жылы   714ж. Арабтардың Орта Азияның  бірқатар аймақтары мен  Қазақстанның оңтүстігіне басып  кірген уақыты    737­748ж. Қарахан мемлекетінің билеушісі  Мұса Боғра Исламды мем­к дін  етіп жариялады –   960ж. X ғасырда ислам дінін мем­к дін  етіп жариялады ­  Қарахан мем­ ті. Қазақ жеріндеғылым мен білім  салаларың дамуына ықпал етті ­   Ислам діні. Оңтүстік Қазақстан ислам діні  кең түрде дами бастады  ­   X  ғасырда X ғасырдан бастап әдеби­ғылыми  шығармалар жазған тіл  ­  араб тілі Махмұт Қашғаридің үш кітаптан  тұратын белгілі еңбегі  ­   «Түрік тілдерінің сөздігі». («Диуани лұғмат ат­түрік»). Түрік тайпалары сөздерінің  жиынтығы болып табылатын  еңбек  ­   ».  «  Түрік тілдерінің сөздігі («   Диуани лұғмат ат­түрік  »). Махмұт Қашғари«Түрік  тілдерінің сөздігі».(«Диуани  лұғмат ат­түрік») еңбегін жазудан бұрын түгелге жуық аралап  шықты  ­   түріктердің елі мен жерін. Н.А.Басқақовтың айтуынша  Махмұт Қашғари«Түрік  тілдерінің сөздігі»еңбегін жазуда  аталған саладағы зерттеушілердің көшбасшысы болған  ­   түрік тілдерінсалыстыра  зерттеу. «Араша , тәжікше кітаптар көп ,ал бұл біздің еліміздегітұңғыш  даналық жинақ» деп айтылған­ Жүсіп Баласағұнның еңбегі Құтадығу білік Жүсіп Баласғұни дүниеге келді  ­  Шу бойы (Баласғұн қаласы ). Терракато ол ­   оюланған кірпіш. Ірі және кіші қалалардың көп  шоғырланған жері  ­    Сырдария,Шу,Талас бойы. Ежелгі түрік Әліпбиінің әріп саны ­  25.     «Жастығыма бейнет  бер,Қартайғанда дәулет бер»  деп айтқан  ­    Жүсіп Баласағұнның  «Құтадғу білікте». Жүсіп Баласағұннға «Құтадығу  білік» еңбегі үшін Арсылан  ханның берген лауазымы –  Ұлы хас хаджип VIII­XI түрік жазуын ығыстырды Ислам дінінің Ықпалы және  араб жазуы Ахмет Иүгнекидің «Ақиқат  сыйы» еңбегі жазылған тіл  ­   түрік Поэзиядағы сопылық ілімнің  насихатшысы  ­   Қожа Ахмет Яссауи Қожа Ахмет Яссауидің  Бұқарада білім алған ұстазы  ­   Юсуф Хамадани Яссауидің ұстазы  ­    Арыстан баб. XI ғ­да түркі тілдес  халықтардың алғашқы  ақсүйектер әдебиетінің  ескерткіші ­   «Құтадығу білік». X­XI ғ­да Жетісу жерінде  салынған мешіт  ­   Боран мұнарасы. Бабаджа­қатын кесенесі  салынған уақыт  ­    X­XI ғ. Отқа табыну қасиеті  байланыстырылды  ­   Ұмай анамен. Ислам дінін уағыздаушы ел  ішінде хакім ата атанған  ­   Сүеймен Бақырғани. Әл­Фараби Отырар қаласында  білім алған тіл  ­   қыпшақ тілі. Түрік қағанаты мен Византия  мемлекеті қай елге қарсы одақ  құрған  ­   Иранға. XI­XIIғ жататын «қоржын үй»  табылған қала  ­   Құйрықтөбе. 1217ж Хорезм шахы Мұхамед  Текеш қай қалада теңге  соқтырды  Отырар Боран мұнарасы қай ғасырдаға  жатады ­   X­XI ғ. Бабаджа­қатын менАйшй­бибі  кесенелері жақын орналасқан  қала ­   Тараз. XI­XIIғ­ға жататын Шығыс  моншасы табылған қала  ­   Отырар Қазір мұражайға айналдырылған Шығыс моншасы –  Түркістанда 960ж Ислам дінін мем­тік дін  ретінде жариялаған қарахан  билеушісі –  Сатұқ Боғра хан Xғ Оңтүстік Қазақстан мен  Жетісудың қалаларында  мешіттердің көптеп салына  бастағанын жазған –  Әл­Мокдиси Әл­Фараби шығармаларын қай  тілде жазған –  Араб Әл­Фараби дүниеге келген қала­  Отырар «Диуани лұғмат ат­түрік»  кітабының авторы  ­   Махмұт Қашғари Қарахан мем­гі даңқы шықан  ақын –  А.Иугнеки Ақиқат сыйы. Ахмет Яссауидің шәкірті  ­   С.Бақырғани. Монғол империясы:Керей  хандығы мен монғол  тайпаларының арасындағы  қарым­қатынас қай еңбекте  айтылады  ­   “Монғолдың құпия  шежіресі”. Монғол мемлекеті құрылды ­   XIII ғасырдың басы(1206). Шыңғыс ханның заңдар жинағы “Жасақ”. Монғол империясының негізін  қалаған    Шыңғыс. (Астанасы  Қарақорым). Шыңғыс әскерінің қытайды  басып алған уақыты­   1211­1215. Шыңғыс әскерінің Жетісуға  басып кірген жылы ­   1217 жыл. Жебе Ноян бастаған монғол  әскері Жетісу халқын өзіне  тарту үшін ­   діни қысым жасамау ұранын  басшылыққа алады. Шыңғыс ханның өзін қорғайтын жасауыл қалай аталған ­   “Кешіктен” 1207­1207жылы Енисей  қырғыздарын басып алған   Шыңғысхан баласы Жошы. Шыңғысхан 1217 жылы  Күшіліктің Жетісудағы  иеліктерін басып алуға  аттандырды   Жебе Ноянды. “Отырар апаты”­1218жыл. Шыңғыс ханның 150 мың қолы  Ертістен Сырдарияға аттанған  жыл  ­  1219жыл. Жошыға қараған жерлер   ­Ертістен бастап Еуропаға  дейін. Шыңғыс ханға 15 күндей  берілмеген қала  Ашынас. Сыр бойындағы қалалардың  ьолығымен монғолдардың  иелігіне өткен уақыты­  1219­1220жыл. Шағатай ұлысына қараған жер ­ Оңтүстік және оңтүстік­  шығыс Қазақстан Шыңғысханның өлген жылы ­   1227 жыл. Европаға жорықты бастаған  монғол ханы –  Батый. Ұлы хан атағын алған Үгедей  тұрған қала    Қарақорын. Алтын Орданың негізін қалаған хан ­   Батый .(Орталығы Сарай  Бату). Батыйдың билік қылған  жылдары   (1227­1225). Алтын Ордада исламды  мемлекеттік дін ­  деп  жариялаған хан  Өзбек. Алтын Ордада уәзір билік  жүргізген сала ­   азаматтық істер. Алтын Орда тағында билігін  нығайту үшін Тоқтамыстың  Иәскеуді өртеген жылы –  1382. Уәзірлер билік жүргізген  қандай сала­ азаматтық іс. Орда­ Ежен билік құрған мем­ т ­  Ақ Орда. XIIIғасыр мен XVғасыр  басында Шығыс Дешті  қыпшақта өмір сүрген  мемлекет  Ақ Орда. Ақ Орданың астанасы ­   Сығанақ. Ақ Орданың аумағын  қамтыған жерлер ­   Орда­ Ежен мен Шайбан  аудандарының жері. Ақ Орда Алтын Ордадан  біржола бөліне бастайды –  XIV ғасырдың ІІ жартысы Ақ Орданың күш­ қуатын  нығайтқан хан   Ұрыс хан. 1379 жылы Тоқтамыстың  Темір­Мәлікті жеңіп билікті  қолына алған қаласы­  Сығанақ. (Тоқтамыс күшейе  бастайды). Тоқтамыс Мамй Ордасын  басып алған жыл  ­ 1380. Ақ Орда мемлекетін  әлсіреткен Темір  шапқыншылығы Сыр бойындағы қалаларды  қайтаруға әрекет жасаған Ақ  Орда ханы –  Барақ (Ақ Орданың соңғы  ханы).  Орда өмір сүруін тоқтатты  ­   XV ғасырдың басында. Ақ орданың орнына келген  хандық    Әбілқайыр хандығы Моғолстанның өмір сүрген  уақыты  ­   XIVғасырдың ортасы –XVI  ғ. басы. Моғолстан мемлекетін құруда белді рөл атқарған Дулат  ақсүйегі  ­   Әмір Полатша. Моғолстанның негізін қалаған  хан –   Тоғылық Темір(1348). Моғолстанның орталығы  ­   Алмалық. Мұхамед Қайдардың  айтуынша Моғолстанда бір  күнде ислам дінін қабылдаған  адам  ­ 160 мың. Әмір Темір мен шияс­қожа  арасындағы «батпақ шайқасы» болған жыл  ­   1365жыл. Моғолсьанда Есен­Бұға хан  билік құрған жылдар   1433­1462. Моғолстан мемлекеті ыдырай  бастады  Абдар­Рашидтің кезінде. 1336­1405 жылдары өмір  сүрген тұлға  Әмір Темір. Әмір Темір 1370 ж. Басып алды  Мәуренахырды. Әмір Темірдің әскері Терек  өзенінің жағасында Тоқтамыстың  әскерін жеңді  ­ 1395ж. Әмір Темір 1405ж. Қайтыс болған қала   Отырар. Әмір­Темір шапқыншылығының  зардабы –    Қазақ жерінің  экономикасы мен мәдениетінің  дамуына зардабын тигізді. Әмір Темір 1371­1372жж. қай  аймаққа әскер аттандырды –  Моғолстанға 1371­1390жж. дейін Моғолстанға  Ақсақ Темірдің жорығы –  10 рет. Ноғай Ордасының алып жатқан  жері –  Еділ мен Жайық аралығы.  Сарайшық қаласының ірге тасы  қаланды –  Х ғасырда.  Дон, Еділ казактарының Жайық  бойына шапқыншылық жасау  салдарынан Сарайшық қаласы  біржолата қирады – 1580ж.  Ноғай Ордасының екінші атауы –  Маңғыт елі.  Едігенің Ноғай Ордасында билік  құрған жылдары – 1396­1411жж.  Ноғай Ордасының ыдырай  бастаған уақыты –  XVIғ. басы.  Батыс Сібір хандығының астанасы –  Қызыл­Тура қаласы. Ноғайлар мен қазақтарды «екі  туысқан орда» деп атаған ғалым – Ш. Уәлиханов. Шайбан Әбілқайырдың хан болып сайланған уақыты – 1428ж. «Өзбек ұлысы», «Өзбек хандығы», «Шайбани ұлысы» деген  терминдер –  Әбілқайыр  хандығына тән. Әбілқайыр хандығы негізгі үш  халықтан – шайбанилерден,  қарақалпақтардан, қазақтардан тұрған. Олардың ішіндегі ең көбі және  ержүрегі қазақтар деп айтты –  тарихшы Рузбихан. Орда­Базарға дейінгі Әбілқайыр  хандығының астанасы –  Тура қаласы. Әбілқайыр ханның Сығанақ  түбінде ойраттардан жеңілген  уақыты –  1456­1457жж. Шайбан Әбілқайыр қайтыс болған жері –  Аққыстау.  Ноғай Ордасының орталығы  Сарайшық.  Ноғай Ордасының негізін қалаған  тұлға –  Едіге.  Ноғай Ордасының құрылуына  себеп болған –  Алтын Орданың әлсіреуі. XV ғасырда  Әбілқайыр хандығы  орналасқан аймақ – Шығыс  Дешті Қыпшақ.  Әбілқайыр хандық құрған жылы – 1428 жыл. 92 ру­тайпадан құралған хандық – Әбілқайыр.  1456­1457 жж. Әілқайырдың  ойраттардан жеңілген қаласы  Сығанақ.  Шыңғысханның балаларына  бөліп берген жерлерінің атауы –  «Інжу».  Мал өсірушілерден жиналатын  салық –  Құшыр. XIV­XV ғ­да Қазақстанда  шаруашылықтың басты саласы –  мал шаруашылығы.  Сақ, сармат, үйсін тайпаларының келбеттері андроновтықтарға  ұқсас болғандығын айтқан  антрополог – О. Смағұлов. Белгілі бір тарихи  аймақта  құрылған хандықтың  тұрғындары этносаяси қауымдастық Қазақ халқының этникалық  жағынан қалыптасуында басты  рөл атқарған  Ақ Орда тайпалары Монғол хандығында үйсіндер  атауы уақытша қолданылмай,  оның орнына аталды  Дулаттар Үйсіндер өрбіген ежелгі қазақ  халқының этносаяси  қауымдастық аймағының бірі –  Жетісу «Қазақ» деген этносаяси  қауымдастықтан болғандығы  көрсетіледі  XIV ғ. аяғы­XV ғ. I­ші  жартысында XIV ғ. аяғы­XV ғ. I­ші  жартысында «қазақ» деген  этносаяси қауымдастықтың  болғандығын айтады  Рузбихан Қазақтың халық болып  құрылуын жеделдеткен  екі  этникалық топ қыпшақ  тайплар одағы, үйсін тайпалар одағы Қыпшақ тайпалар одағы мен  үйсін тайплар одағының бірігуі  нәтижесінде құрылды   Қазақ халқы XII ғасырға дейін «Қазақ»  атауының мағынасы  «Еркін адамдар» «Қазақ» атауы  IX­X ғасырларда әлеуметтік мағынада  қолданылды Шығыс Дешті  Қыпшақ XI­XII ғасырларда «қазақ» атты  этникалық топ болды  Шығыс Дешті Қыпшақта «Қазақ» сөзіне «еркін», «кезбе»  деген түсініктеме берілген  «Араб­қыпшақ» сөздігінде «Қазақ» сөзі  XIII ғасырдағы  хорасан түркімендері арасында  кездесетіні жайында айтқан  тарихшы    Б. Е. Көмеков «Қазақ»(«еркін адамдар») сөзі  этникалық мағынаға ие бола  бастады –  XIV ғасырдан бастап Жәнібек пен Керей сұлтандар  әбілқайыр хандығынан қазақ  аталып жүрген тайпалармен  бөлініп көшкенде оларға алғаш  рет тағылған ат   «Өзбек­қазақ» Қазақ халқының құрылуына  байланысты «қазақ» атауы  біржолата этникалық сипатқа  ие болды –  XV ғ­ң II­ші жартысында Қазақ халқының, қазақ  жүздерінің пайда болуы  жайында айтылатын  аңыздардың бірі Алаша хан Қазақ халқының ұраны –  «Алаш» Кейбір шежірелерде қазақ  атауының орнына қолданылады  – «Алаш» Қазақ халқының құрамына  енген ру­тайпалар өздерінің ен­ таңбаларын салған жартас  Таңбалы­Нұра Талас­тартыс болған жағдайда  үш жүз өкілдері келіп,  мәселелерін шешті –  Таңбалы­Нұрада Қазақ жүздерінің құрылу  себебі, олар(қазақтар) көшіп­ қонып жүрген жерлерінде өз  құқықтарын қорғау үшін –  Одақтар құрған Ол Одақ – «қазақ жүздері» деп  айтқан ғалым –  Ш. Уәлиханов XIV­XV ғасырларда  Қазақстанда материалдық  игіліктер негізделді –  мал басына алынатын  шикізатқа XIII ғасырда қыпшақтардың  сүттен қалай май  алатынын,  қымызды қалай жасайтынын  жазды  Еуропа саяхатшылары XIV­XV ғ­да Қазақстанда  мекендеген ру­тайпалардың  әдеби туындылары – ауызша  таратылды. Оның ғылыми атауы –  Фольклор Ғарыштың пайда болуы немесе  Күн мен айдың және  жұлдыздардың қайдан  шыққаны туралы аңыз   «Күннің баяны»,  «Темірқазық пен   Жетіқарақшы».  XIV­XV ғ­дан бері келе жатқан тәрбиелік мәні зор ертегі –  «Жоямерген», «Жерден  шыққан желім».  Қыпшақтар мен қияттардың  қызылбастар мен қалмақтарға  қарсы соғысын суреттейтін  жыр «Қобыланды жыры».  XIII­XV ғасырларда дамыған  ауызша поэзияның белгілі  өкілдері  Асан қайғы, Кетбұға.  XIV­XV ғас­ғы жазба әдебиет  туындысы  «Оғызнама».  XIV­XV ғасырларда қыпшақ  тілінде жазылған туынды –  «Оғызнама» XIV­XV ғ­да жазылған өзбек  ақыны Хорезмидің туындысы –  «Мұхабатнама».  XIV­XV ғ­дағы еңбектердің  ішіндегі халықаралық  қатынастары сөздік ретінде  пайдаланылғаны   «Кодекс Куманикус» Орта ғасырдан бізге жеткен  аспаптық музыка туындылары  күйлер  «Ескендір» Алтын Орда дәуірінен бері  келе жатқан күйлер –  «Жошы ханның жортуы»,  «Сағыныш».  XIX ғасырға дейін  ислам  дінінің қазақ даласында  таралуы жайында жазған  «Ислам діні» мақаласының  авторы –  Ш. Уәлиханов.  «Шыңғыснама» кітабының  авторы   Өтеміс қажы. «Дешті уәләяты Берке ханға  бағынған кезде дінсіздердің  көп бөлігін ол ислам дініне  кіргізді» деп жазды  Өтеміс қажы («Шыңғыснама») XIV ғасырда исламның  таралуына қатты көңіл бөлінді – Өзбек хан мен Моғолстан  ханы Тоғылық­Темір билігі  кезінде Мұсылман дініне кіріп,  басына шалма тақпағандарға  қатаң жаза қолданған хан –  Тоғылық­Темір  Қазақстанның байырғы  тұрғындары аспан әлемін  түсінді  «Көк тәңір» Қуаңшылық жылдары қасиетті бұлақ басына ақ құйып,  тәңірге сиынып, көктен  жаңбыр сұрау ырым  «Тасаттық» Тіл­көз тимес үшін  балалардың мойнына тағылған зат – «Бойтұмар» Киелі аң­құстың тісі, тырнағы, қауырсыны түрінде болып  келген баланың мойнына  тағылып келген зат –  «Бойтұмар» Қарахан мемлекетінің кезінде  салынған сәулет өнерінің  ескерткіштері –  Айша­бибі, Бабаджа қатын  кесенелері XIV­XV ғасырларда салынған  ірі архитектуралық құрылыс – Дәуітбек кесенесі Отырар қаласының Батыс  жағында 3 км жерде  орналасқан кесене –  Арыстан баб кесенесі Ел аузындағы аңыз бойынша  Арыстан баб өмір сүрді –  VII­VIII ғ­да Арыстан баб кесенесінің  құлап қалған күмбезін XIV ғ­ да қайта салғызған  Әмір Темір XIV­XV ғасырлар аралығында Әмір Темірдің бұйрығымен  салынған сәулет өнерінің  тамаша үлгісі  Қожа Ахмет Яссауи кесенесі Қожа Ахмет Яссауи кесенесін салдырған  Әмір Темір Қожа Ахмет Яссауи кесенесі  орналасқан қала  Түркістан Әмір Темір Қожа Ахмет  Яссауи кесенесін салуға  бұйрық берген жыл  1397ж. Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде  залдың ортасында тұрған тайқазан жасалды – 1399ж.  Төменарық кентінің солтүстік­ батысында 8 км жерде орналасқан кесене – Көкксесене XIV­XV ғасырлар аралығында  сәулет өнерінің басты  ерекшеліктері Алаша хан кесенесі, Жошы хан  кесенесі Күмбездің қабырға сыртын  әсемдеу ісінде қазақтың дәстүрлі  ою­өрнегі кең қолданылған  Алаша хан күмбезі XV ғ. II жартысында салынған,  жартылай сақталған ескерткіш  Рабиға сұлтан Бегімнің кесенесі  Қазақстан аумағында XIII­XIV  ғ.ғ. халық ауыз әдебиеті мен  әдебиеті дамыған тіл – Қыпшақ  тілінде «Хұсрау мен Шырын»  шығармасының авторы –  Кутб Көккесене қай жерде орналасқан  Сығанақта XIV­XV ғасырлар аралығында  Алаша хан кесенесі салынған өзен Қаракеңгір Қазак хандығының құрылған  уақыты.   1465­1466 ж. ХV ғ­ң соңына карай қазақ  хандығына енген калалар.       Созак,Сығанақ. Қазақ хандығының негізін  қалағандар     Керей, Жәнібек. Керей мен Жәнібекті қарсы алған  Моғолстан ханы Есен бұға Қазақ хандығының құрылуы  жәйінда айтқан тарихшы      Мұхаммед Хайдар Дулати Қазақ хандығының құрылу  қарсаңында наймандар  мекендеген өңір    Ұлытаудан Есілге дейінгі  жерлер ХV ғ­да қалыптасқан саяси­ тарихи жағдайлар ықпал етті      қазақ ханының ұлттық мем­т  болып құрылуына Қазақ халқының саяси  бытыраңқылығын жойып мем­т  етіп міндеті тиді    Керей мен  Жәнібек сұлтандардың үлесіне Қазак хандығының құрылуына  алғы шарттардың бірі     Әбілқайыр хандығы мен  Моғолстанның ішкі­сыртқы  жағдайындағы оқиғалар ХV ғ­ң басьнда Ақ Орда мем­ті  ыдырап оның кұрылды     Әбілкайыр хандығы Қазақ хандығының бастапқы  кезде алып жаткан жері    Шу мен Талас өзендерінің  аумағы  Қазақ хандығының кұрылуы мен  нығаюны мына жағдайларды  тоқтатты  ішкі феодалдық талас­тартыс Қазақ Хандығының құрылу  кезіндегі халықтың өмірінде  маңызды мәселеге айналды     Сырдария бойындағы  қалалармен қатынас жасау ХV ғасырдың екінші жар­ғы қазақ хандығының негізгі карсыласы      Шайбани хан Қазақ хандығы үшін маңызды  болған, Шайбани ұрпақтарымен  талас­тартыстың негізі ­       Сыр бойындағы калалар ХV ғ­ң аяғында Қазақ  хандығының күш­қуатын, саяси  беделін нығайтып әлемге  танытты   Сыр бойындағы қалалар ХV ғ­ң бас кезін   қазақ  хандығының тағына отырған  Жәнібек ханның ұлы    Қасым Бұрындык ханның билік құрған  жылдары    1480­1511 ж. Сығанақтан кейінгі қазақ  хандығының астанасы    Түркістан қаласы. Қасым ханның билігі жүрген жоқ Қырғыздарда ХV ғас­да Қазақ хандығының эк­ лық жағынан күшеюіне жол  бермеуге ұмтылды                     Мұхаммед Шайбани Түркістан халқы қазақ  саудагерлерімен ешкандай сауда келісімдерін жасамайтын  болсын, олармен осы жерлердің  тұрғындары арасында карым­ қатынас болмасын" ,­ деп  жарлық шығарған –  Мұхаммед Шайбани Шайбани ханның казақ жеріне  шабуыл жасаған жылдары     1503,1505,1506 жылдар 1510 жылы Шайбани хан Иран  шахымен болған шайқаста қаза  тапкан     Шайбан                Моғолстан ханы Есен бұға  кайтыс болған   1462 жыл. Керей мен Жәнібек хандарға  косылған адам саны    200 мың. ХV ғасырдың 70 жылдарында  қазақ хандарының басып алған  жерлері  Сырдария мен Қаратау өңірі. 1511 жылы қазақ хандығының  билігін қолына алған хан    Қасым Қазақ хандығының жер көлемін  кеңейте түсуге бар күшін  жұмсаған хан    Қасым 1510 жылы Мухаммед ІІІайбани  Қасым ханнан қай жерде жеңілді Сығанак түбінде Қасым хан тұсында қазақ  хандығының саяси­әкімшілік  және сауда экономикалық  орталығы болған  қала Сығанақ Қасым ханның қол астындағы  халықтың саны    1милл. 1538­1580 ж. қазақ хандығын  басқарған хан     Хақназар ХVІ ғ­ң ортасында Жайық пен  Еділ бойындағы шайқастан кейін Қазақ хандығы қосып алды        Ноғай Ордасын Моғол ханы Абдр­Рашид Жетісу мен Ыстықкөл маңындағы  жерлерді басып алу ниетімен  Қазақ хандығына қарсы соғыс  бастады    ХVІ ғас­ң 50­60 жылдары ХVІ ғ­ң аяғында Жетісу  казақтарының жағдайының  ауырлай түсуінің себебі    Ойраттардың тонаушылык  жорықтарының жиілеуі ХVІ  ғ­ң орта шенінде   қазақтарға карсы Сібір ханы  мен Моғолстан билеушілерінің  шапқыншылық жорықтарының  жиілеуі себебіне Хақназар хан  ІІІайбан әулетімен қатынас  орнатуға ұмтылды Баба сұлтанның адамдары  Хақназар ханды өлтірді. Хақназар қайтыс болғаннан  кейін хан тағына сексенге  келген Шығай отырды Шығай хан қайтыс болды  1582 ж. Монғол ханына қарсы  соғыстарда Хакназардың  айырылып қалған жерлері  Жетісудың біраз жері Батыс елдері алғаш қазақ  мемлекеті туралы кай ханның  тұсында білді  Қасым 1570 жылдардың аяғында  Хақназар билігінде болған жер  Жетісудың батысы.Абдаллах  ханның қазақ ханына сыйға  берген жері  Түркістан аймағы Абдаллах хан Самарқан  өлкесіндегі Африкенб  уәлоятын сыйға тартқан хан  Тәуекел Тәуекел билік құрған жылдар  1582­1598 ж.ж. 1597­1598.ж.Тәуекел хан  Абдаллахқа қарсы соғысқа дер  кезінде кай  жерде Абдаллах  әскерін талкандады – Ташкент қаласының түбінде 1583 жылы Тәуекел хан  Абдаллах хандығына шабыл  жасап басып алған калалар  Сауран,Түркістан,Отырар, Сайрам Қазақ Хандығының беделін  және күш­куатын арттырып,  Тәуекелдің беделін көтергсн  жеңіс –  Ташкент түбіндегі Абдаллах  әскерін жеңуі Абдаллах өлген соң Тәуекел  хан Мәуараннахырға басып  кірген жыл   1598 ж. Есім хан билік кұрған жылдар  1598­1628 ж.ж. ХVII ғ­ң басындағы (Есім хан  кезіндегі) Қазақ хандығындағы  билік жүйесінде­  Екі хан билік құрды ХVІІ ғ­ң басында өзін тәуелсіз  хан етіп жариялап, Ташкент  қаласын астана етті  Тұрсын хан 1613 ж. Есім хан қазақ хандығының  әскери күш қуатын арттыру  үшін көңіл бөлді  Сұлтандар мен төрелерге  еркіндік берді Қазақ­бұхар соғысы болған  жыл   1603­1624 ж.ж. Бірінші қазақ­бұхар соғысы  болған жер ­   Айғыржар Бірінші қазақ­бұхар соғысы  өткен жыл ­   1603 ж. ХVІІ ғ­ғы Тұрсын ханның  сенімді тірегі ­   саны көп, айбынды қатаған  руы Тұрсынның өзін хан  жариялауымен катар тағы  бір антты бұзуы ­    ақша шығаруы Тұрсын ханның бүлігі тарихта  аталды ­    "Қатаған қырғыны" Есім хан қалмақтарды  талқандаған жыл ­   1627 жыл Қазақ хандығының кұрылымы  ­    "Жеті саты" Қазақ хандығында ата  аймақты баскаратын адам –     Аксақал Қазак хандығында он немесе  бес аймақтан кұрылған   ру "Ханталапай" сөзі  Ханды сайлағанда малын  бөлісіп алу Ханың жасагы   Төлеңгіттер Хандарды кімдерден сайлаған Ақсүйектерден Қазақ хандығындағы ұлыстың  билеушісі ­    Сұлтан Ұлыс неден құралған ­    Арыстан Орта жүздің құрамындағы  тайпалар  ­    Арғын, найман ,уақ, керей,  қыпшақ. Дешті Қыпшақ үшін сауда  аймағы ған кала     Сығанақ. Иасы қай ғасырдан бастап  Түркістан атанды      XIVғ. (ХVII ғ. екінші жартысында  казак хандығының aстанасы  көшірілген қала     Түркістан Тәуекел ханның тұсында берік камал, ірі сауда орталығына  айналған кала    Сауран Есім ханның баласы  Жәңгірдің билік кұрған  жылдары       1628­1652 ж.ж. 1643.ж.жоңғарларға карсы  ерлікпен шайкаскан хан       Жәңгір Орбұлақ шайкасында жоңғар  әскерлерінің ту сыртынан  шабуыл жасаған батыр  Жалаңгөс Жәңгір қайтыс болғаннан  кейін билік кұрған хан        ТӘуке Хандықтың ішкі өмірі мен  сыртқы саяси өмірінің аса  маңызды мәселелерін шешетін адам  Билер Жеті жарғы бойынша заң  шығару құкығы және барлық  қазақ коғамындағы  мүшелеріне бұйрық беруге  міндетті    Хан Қазақтың ханын сайлауға  барлык рудың ­     атақты сыйлы шонжарлары катысты Маусымдық жайылымның  қысқы қонысы  жайлау Маусымды жайылымның көктемгі қонысы ­     көктеу ХVІ­ХVП ғ­да қазақтар  шаруашылығының таза малмен  айналыскан түрі ­     көшпелі Отырар каласының VШ ғасырдың  басындағы атауы. –   Тарбанд ХVІІ ғ­ң II жартысындағы қазақ  мем­де ұлы  ханның билігін  әлсіретіп,ішкі­сыртқы саясатта  беделін түсірген  ­  кіші  хандардың дара билік жүргізуі Жоңғарларға карсы күрестегі  ерлігі үшін халықтың Жәңгірге  берген атауы –  Салқам Жәңгір Жәңгір ханның санаулы  сарбаздары Жоңғардың 50 мың  эскерімен шайқасқан жер ­  Орбұлак ХVІІ ғ­ң 70­ші жылдары әскерлері басып алған калалар саны –  Тоғыз кала (1680­1715). Тәуке ханның кезіндегі Қазақ  хандығының астанасы ­  Түркістан Тәуке ханның үш жүздің басын  косқан жиналысын (құрылтайын)  шақырып отырған жер –  Күлтөбе Тәуке ханның заңдар жинағы    "Жеті жарғы" Жеті жарғыны жасауға қатыскан  билер –  Ұлы жүзден­ Төле би, Орта  жүзден Қазбек би, Кіші жүзден  Әйтеке би Тәуке ханның кезіндегі билердің  міндеті ­ сот билігі, атқарушы  билік.'Жеті жарғы" бойынша хан – бас қолбасшы болды 1710 жылы қазақ жүздерінің  өкілдерінің Қаракұм маңында бас  косып талқылаған мәселесі ­   жау шабуылына тойтару ХVII ғас­ң ортасында Жоңғар  мемл­ң күш­қуатының біршама  артуына себеп болған қоңтайшы – Батыр Аягөз маңында қазақтар мен  жоңғарлар арасында үш күнге  созылған күрес болған жыл ­1718  ж. Бұланты шайқасынан кейін қазақ  жүздерінің өкілдері жауға қарсы  күресті күшейту жөнінде  шешім қабылдаған жер. Қарақұм Ордабасы тауына жиналған қазақ  жүздерінің өкілдері барлық  жасақтың бас қолбасшысы етіп  сайлаған адам  Әбілқайыр Белгілі тарихшы Қадырғали  Жалайри “Жылнамалар  жинағында”  Көшімді таратады Шайбани ұрпағынан Көшім  Сібірдің ханы болған кезден  бастап Батыс Сібірдің жергілікті  халқына тарата бастаған дін   Ислам діні  1694 жылы І Петрмен елші  Аталықов арқылы сауда  байланысын жасаған  Тәуке хан І Петр шығыспен сауда қатынасын өрістету үшін Қазақстанның  маңызы  “Кілт және Қақпа” деп санады “Жеті Жарғы” бойынша  құрылтайға кімдерді  қатыстырмады?   Қарусыз келгендерді Жоңғарлардың қазақ жеріне  шабуыл уақытша бәсеңдеткен  жағдай  Тәуке ханның қырғыз,  қарақалпақтармен одақтас  болуы Жоңғарлардың 1680 жылғы  шабуылынан аман қалған қала  Түркістан 1710 жылы жоңғарларға қарсы  күресу үшін үш жүз өкілдерінің  бас қосқан жері – Қарақұм  1635,1643,1652 жылдары  қазақтарға қарсы жорықты  басқарған қонтайшы  Батыр  1718 жылы жоңғар­қазақ  шайқасы болған жер  Аягөз  1724­1725 жылдары жоңғарлар  басып алған қала – Түркістан,  Ташкент  “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл  сұлама” аталған жыл 1723 жыл  Сарысу өзенінің бойында  жоңғарлармен шайқас болған  жер  Бұланты  1728 жылы қазақ жүздері  өкілдерінің жоңғарларға қарсы  күресу үшін бас қосқан жері  Қарақұм   Сібір елін монғолдар жаулап  алғаннан кейін Жошы ұлысына  кіргенін жазған шежіреші –  Рашид ад­Дин Искер қай хандықтың астанасы?  Батыс Сібір хандығының  1854 жылы ұрыста Ермакты  жеңген батыр  Сәтбек  Сібір ханы Көшім біржола  жеңіліске ұшыраған жыл –  1598 жыл Ресейдің саудасын дамытуда  Қазақстанды “кілт және қақпа”  деп атаған –  патша І Петр  Т.Чебуков бастаған орыс  елшілігінің Қазақстанға келген  жылы  1573 жыл 1594 жылы Мәскеуге Тәуекел  ханның елшілігін басқарып  келген адам –  Құл­Мұхаммед 1595 жылы Тәуекел ханға келген орыс елшілігін басқарған –  В.Степанов 1640 жылы салынған бекініс –  Гурьев “Кодекс куманикус” қай тілдегі  шығарма? –  қыпшақ  ХV, ХVІІ ғасырларда Алтын  Орда, Ақ Орда дәуірінде ресми  әдеби тіл ретінде қолданылды –  қыпшақ тілі  “Жамиғат тауарих” жинағының  авторы –  Қ.Жалайри  ХҮ ғасырда жазылған “Тарих­и­ рашиди” еңбегінің авторы –  Мұхаммед Хайдар Дулати  694 жылы Тәуке хан І Петр  мен елші Аттилов арқылы  қандай келісім жасады? –  сауда байланысын күшейту  1490 жылы Азов қаласында  дүниеге келген жырау –  Доспамбет  Есім ханның Кіші жүздегі ел  басқарушы, биі болған жырау –  Жиенбет  Эпостық жыр –  “Ер Сайын”  Лиро­эпостық жыр –  “Айман–Шолпан”  Қазақ халқының өмірінде  музыканың айрықша орын  алатынын жазған сяхатшы –  Якуб  Қ.Жалайридің еңбегі –  “Шежірелер жинағы”  Қ.Жалайри “Жылнамалар  жинағы” атты еңбегін орыстың  қай патшасына тарту етті? –  Б.Годуновқа  ХVІ­ХVІІ ғасырларда қазақ­ монғол қарым­қатынастарының тарихы баяндалған “Тарих”  атты еңбектің авторы –  Шах–Махмұд Шорас  ХVІ ғасырдың 40­жылдары  жазылған “Тарихи  Абулхайрхани” еңбегінің  авторы– Усман Кухистани. Қазақ жерінің Ресей  құрамынакіруінің  алғышарттары 1718 жылы салынған бекініс­  Семей Өскемен бекінісі салынды –  1720 жыл 1710 жылы қазақ жүздерінің  белгілі өкілдері  Қарақұм маңында бас қосты. Қазақ жасақтары  1710 жылы жүздерге жатуы  бойынша ұйымдасқан Қарақұмда жоңғарларға  қарсы төтеп беру мәселелері  талқыланды 1718 жылы Қабанбай,  Жауғашар батырлардың  басшылығмен жоңғарларды  жеңген жер – Аягөз өзені бойы Тәукенің мирасқоры –  Қайып. 1722 жылы жоңғарлардың бар  күшін қазақ жеріне жұмсауға  мүмкіндік алуы –  Канси өлген соң Цин  империясымен қарым­ қатынасын ретке келтіруі Жоңғарлардың қазақ жеріне  басып кіруі –  1723 жыл  Сол заманнан  “Елім­ай” әні қалды 1723 жылдан жетекші хан  болып танылды Әбілқайыр  1723 ж. жоңғарлардың  ығысқан Орта жүз рулары  ойысқан өңір – Самарқан  1925 жылы Жоңғарлар  Ташкент пен Түркістанды  басып алды  Жоңғарлардың мақсаты –  қазақ жерін өзіне қарату  Сарысу өзенінің бойында  Бұланты деген жерде  қазақтар жоңғарларға  соққы берді. Осы жер  “Қалмаққырылған” деп  аталды  Қалмақ қырылған шайқасы  нәтижесінде  Қазақстанның Солтүстік  Батысы азат етілді  “Қалмаққырылған”  шайқасынан кейін қазақ  жасақтары жиналған  Қазақстанның оңтүстігіндегі  тау Ордабасы  Қазақ жасақтарының  Ордабасына жиналу себебі –  Жетісуды азат ету  Аңырақай түбінде  Әбілқайыр бастаған үш жүз  батырлары жоңғарларға  соққы берді Аңырақай шайқасынан кейін  жоңғарларды толық қуып  тастауға кедергі келтірген –  Шыңғыс ұрпақтарының тақ үшін таласы  Аңырақай шайқасы өткен жер – Балқаш көлінің оңтүстігі  Жоңғарлармен соғыста көзге  түскен   Қанжығалы Бөгенбай Кіші жүздің Ресей  құрамына кіруі 1714­1720 жылдары Ертіс  өзенінің жоғарғы жағына  тұрғызылған бекіністер ­  Жәміш, Омбы, Колбасинск,  Железинск Әбілхайыр ханның өмір  сүрген жылдары –  1680­1748 ж.ж. Әбілхайырдың ең басты  мақсаты –  Ресеймен байланыс  орнатып, бар күшті  ойраттарға қарсы  жұмылдыру (өзінің  қарсыластарын әлсіретуге  тырысты) Қазақ елшілігін бастап барған  – С.Құндағұлұлы,  Қ.Қоштайұлы Әбілхайырдың елшілігін Анна  Иоанновна қабылдаған уақыт  – 1731 жыл, 19­ақпан Әбілхайырдың және 29  старшынның Ресейге ант  берген уақыты –  1731 жыл, 10 қазан Ант қабылдаған –  Тевкелев Ор бекінісі  1735 жылы салынды Орыс үкіметінің Башқұрт  көтерілісін басуда Кіші жүз  жасақтарын пайдаланған  жылы1735­1737 жылдар  Патша үкіметі қазақтарды  қысып ұстауға тырысу себебі  – 1740 жылғы Екінші  Башқұрт көтерілісі  1738 жылы Орынборда қазақ  сұлтандарының съезін  шақырған Орынбор комиссия  басшысы  Татишев  1740 жылы кіші жүз  Сырдария қазақтарының  жағдайының қиындай түсуі Парсы әмірінің Хиуаны  талқандауы  Әбілхайырдың Ресеймен  байланысын одан әрі нығайтуға  мүдделі болуының себебі  Парсы әмірінің шабуылы  1748 жылы Әбілхайыр  Барақ сұлтанның қолынан қаза  тапты  Орынбор қай жылы салынды 1743 жылы салынды  Қалдан­Сереннің Орта жүз бен  Кіші жүзге ұйымдастырған  “Ақтабаннан” кем емес  шапқыншылығы –  1741­1742 жылдар  Ресей сенаты қазақтарды және  шекаралық өңірдегі бекіністерді  қорғау жөніндегі арнайы жарлық  қабылдады – 1742 жылы, 20  мамыр  1747 жылы Хиуа тағына  сайланған –  Қайып ХVІІІ ғасырдың орта  кезіндегі Қазақстанның саяси  және экономикалық жағдайы Кіші жүздің Оңтүстік­Шығысына  Батыр сұлтанның билігі  орнады 1747 жылы Е.Петровнаның  шешімі: Алтай тау­кен  кәсіпорындары –  патша отбасының меншігі Башқұртстанда патша үкіметінің  отарлау саясатына қарсы азаттық  күресі –  1755 жылы Қазақстанға қашқан Башқұрт  саны  50 000 1756 жылы қыркүйектегі патша  шешімі –  Жайық жағасына қазақтардың  мал жаюына шек қойылды ХVІІІ ғасырдың 40­50 жылдары  салынған Өскемен бекінісінен  Кузнецк шебіне дейін созылған  әскери шеп – Колыван шебі 1745­1759 жылдары Орынборға  жеткізілген мал басының құны –  1 млн сом 1766 жылы Бұхар саудагерлерінің өтінішімен Әбілмәмбет ІІ  Екатеринаға хат жолдап,  Түркістан арқылы өтетін  керуендерді қай бекіністерде шек  қоймай қабылдауға рұқсат алды­  – Семей, Жәміш  ХVІІІ ғасырдың ІІ жартысында  қазақ­орыс сауда орталықтары –  Семей, Өскемен, Бұқтырма  Қазақ­орыс сауда  байланыстарының кеңейген кезі –  ХVІІІ ғасырдың 60­жылдары  Кіші жүз ханы Нұралы мен Батыр сұлтан арасындағы кикілжіңді  пайдаланған патша үкіметінің  казактарға алып берген өңірі –  Каспий теңізі мен Жайық  өңіріндегі жерлер  ХVІІІ ғасырдың екінші  жартысында көшіріліп әкелінген – Дон казактары  Бұқтырма бекінісі  1761 жылы салынды  Ертістің оң жағасына  қазақтардың мал жаюына рұқсат  етілген уақыт –  1799 жылы, Павел патша Абылай хандығы (1711­1781) (Әбілмансұр­Сабалақ) Абылайдың атасы билік құрған  қала –  Түркістан Он үш жасында Абылай келіп  қосылған Орта жүз ханы ­  Әбілмәмбет Әбілмәмбет пен Абылайдың  Орскіге келіп, Ресей билігін  мойындаған жыл –  1740 жыл Абылайдың жоңғар тұтқынында  болған жыл – 1741 жыл Абылайдан пана сұраған жоңғар  билеушісі –  Әмірсана Цин әскерінің Қазақстанға басып кіру себебі – Абылайдың  Әмірсананы ұстап беруден бас  тартуы Қазақ елінің дербестігін сақтау  мақсатында Абылай Қытай  билігін мойындады–1757­1760  жылдары Жоңғария жаулап алынды – 1755 жылы Дербес ел ретінде тарих  сахнасынан жойылды –  1758 жылы  Ду Дэ Чжо Хой бастаған Қытай  әскерлері басып кірген жыл –  1757 жылы  Екатерина ІІ­ге жолдаған  хаттарының бірінде үй тұрғызу  үшін ұста және астық жіберуді  сұраған жылы – 1761 жыл  Әбілмәмбеттің мұрагері (1771)  –  Әбілпайыз Абылай 1771 жылы хан болып  сайланды  ІІ Екатерина Абылайды Орта  жүз ханы етіп бекіту туралы  грамотаға қол қойды –   1778 жылы, 24­мамыр  “Жеті жарғы” заңдарында хан  билігіне қойылған шектеулерді  Абылай – мойындамады  Абылайдың қыстақтары  орналасты –  Ертіс өңірінде  Абылай хан жерленді –  Түркістанда  Абылайдың мирасқоры – Уәли  сұлтан  Абылайға жыр арнаған –  Бұхар жырау  Абылай қолдаған шаруашылық  – жер шаруашылығы  Қазақтардың Пугачев  басқарған 1773­1775 жылғы  шаруалар соғысына қатысуы Көтеріліске қатысқан  Кіші және Орта жүз  шаруалары Көтеріліске қатысуға себеп  болған –  жер мәселесі  Патша үкіметі Жайық бойында  қазақтарға мал жаюға тыйым  салды –  1742 жылы Пугачевқа Нұралының сыйлық  тапсырған өкілі, Усиха өзені  маңында жолыққан –  Зәбір молда Қазақтар  Жайық бекінісін алуға  қатысты Кулагин бекінісін алуда  басты күш қазақтардан  құралған топ болды Қазақтар 1773 жылы қазанда  Пресногорьковск бекінісі  маңында топтасты  Орынборды қоршауға  қатысқан қазақтар саны –  200­ге жуық Пугачевқа көмек жіберген  сұлтан Сұлтан Досалы  Пугачев үндеуімен танысқан  соң, соғысты қолдауға шешім  қабылдаған би  Дәуітбай  Пугачев көтерілісі кезінде  Сібір шебіне орналасқан  тұрақты әскер саны –  3500 Нұралының қазақтардың  шаруалар соғысына қатысуын  маған бағынбай кетуінде деп  түсіндірді  Пугачев көтерілісіне  қатысқан Байбақты руының батыры –  Сырым Датұлы  Пугачев көтерілісінің басты  орталықтарын талқандаған –  Суворов Сырым Датұлы  басқарған 1783­1797  жылдардағы Кіші жүз  қазақтарының көтерілісі Орал казактарымен алғашқы  қақтығысы –  1783 жылы күзде 1785 жылы Сахарная бекінісін  алуда  сұлтан айшуақ Назаровтың  қолына түсті Кіші жүз старшындарының  Нұралыны хандықтан тайдыру  жөнінде шешім қабылдаған  съезі 1785 жылғы 20­ға жуық  ру өкілдері 1791 жылы Нұралының өліміне  байланысты Кіші жүз ханы  болып сайланған  Ералы Көтерілістің жандануына  түрткі болған  1796­1797 жылғы қысқы жұт Көтеріліс кезінде  Есім хан өлтірілді Игельстром ұсынысы бойынша  патша үкіметі кәрі   Айшуақты хан етіп бекітті  (1797 жылы) 1797 жылғы наурыздың 17­де  Сырым тобы хан сарайына  шабуыл жасады Патша үкіметінің Кіші жүзде  хандық кеңесті құру себебі – Сырымды өзіне  жақындатуға тырысты  Сырым Датұлы  1797 жылы Хиуаға өтіп кетіп, 1802 жылы қайтыс юолды  Датұлы көтерілісінің тарихи  маңызы – Патша үкіметі  Жайықтың оң жағына өтуге,  мал жаюға рұқсат етті –  1801 жылы, 11 наурыз  Мәдениет “Орынбор тарихы” аттты еңбек жазған –  П.Рычков Қазақстан туралы еңбегі үшін  ресей ҒА­ның бірінші  корреспондент мүшесі болған  тарихшы –  П.Рычков Жоңғар тұтқынынан  Абылайды босатуға қатысқан  зерттеуші – К.Миллер  ХVІІІ ғасырда халық ауыз  әдебиетінің көрнекті  өкілдерінің бірі –  Ақтамберді жырау Соңғы шығармалары Абылай  кезіндегі қазақ қоғамының  ішкі өмірі туралы мәлімет  беретін – Үмбетай жырау ХVІІІ ғасырда қазақ  әдебиетінің алдыңғы  қатардағы өкілдерінің бірі –  Бұқар жырау ХVІІІ ғасырда қазақ  поэзиясының жарқын  өкілдерінің бірі –  Жанақ ақын  Жанақ шығармашылығының  ең басты жетістігі, сақталған  поэма “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” ХІХ ғасырдың бірінші  жартысында қалыптасты– жергілікті өнеркәсіп пен  кәсіпшіліктің салалары  ХІХ ғасырда Қазақстан  жерінде І жәрмеңке ашылған  өңір –  Ішкі Орда Қазақстанда хандық  биліктің жойылуы Ресей үкіметі 1803 жылы  көпестерге өздерін қорғап  жүретін қарулы отрядтар  ұстап жүруіне рұқсат берді 1815 жылы патша үкіметі  Уәлиге қосарлап екінші  хан Бөкейді тағайындады 1822 жылы “Сібір  қазақтарының жарғысын  дайындаған” – Сперанский Жарғының мақсаты –  сот, саяси жағынан  басқаруды өзгерту “Сібір қазақтарының” облысы  Батыс Сібір генерал­ губернаторлығына кірді Орта жүз әкімшілік жағынан  3 бөлінді Болыс 10­12 ауылдан  құралды Аға сұлтандарды тек  сұлтандар ғана сайлап, оларға  ресейлік майор шені  10 жылдан кейін дворяндық атақ берілді Аға сұлтандар  3 жылға сайланды  Мұрагерлікпен берілген  билік – болыстық  Ресейдегі 12­ші класқа  жататын шенеуніктерге  теңелген – болыстық  сұлтандар  Қылмыстық істер  округтік приказда қаралды  Шет елдермен келіссөз  жүргізу құқығына ие болған –  шекаралық басқарма  төрағасы  Кіші жүзде хандық билік  1824 жылы жойылды  “Орынбор қазақтарын  басқару жөніндегі жарғыны”  дайындаған –  Эссен  Кіші жүздің соңғы ханы –  Шерғазы Хандық билік Бөкей ордасында  1845 жылға дейін сақталды.  Қаз­ң 1812 ж­ы соғысқа  қатысуы ...Орынбор губерниясында  40 кавалериялық полк  құрылды. Ресей мемлекетіне қауіп төніп  келе жатқандығы туралы үндеу  қабылданды  1812 жылы 6 шілде. Орынбор губерниясының соғыс  басталғандығы туралы хабары  жетті –  1812 жылы қазан, қараша  айларында. Ел достығы рухын көтеруге ат  салысқан  Байсақал Тілекұлы. Тұз өндіруші қазақтар орыс әскері пайдасына  22 000 сом ақша жинады (1 млн. пұт). “Қасиетті Анна” орденіне ие  болған –  Сағит Хамитұлы. Күміс медальмен марапатталған – Майлыбайұлы. Көгілдір ленталы медальмен  марапатталған –     Қ. Зындағұлұлы. Георгий орденінің толық кавалері  болған –  Н. Жанжігітұлы. Лейпциг, Глогау қалаларына  шабуыл жасауға қатысқан –  Жанжігітұлы, Байбатырұлы. Қазақтар Башқұрт полкі  құрамында шайқасты. Кутузовтың қолынан награда  алған Якоб Вельяков. Халық арасында әрі батыр, әрі  ақын ретінде танылған –  Ә. Байбатырұлы. 1837 жылы Александр патша  қабылдауында болған  Н. Жанжігітұлы. Қазақтар Отан соғысына  ерікті түрде қатысты.  1837 – 1847 жж. К. Қасымұлы  басқарған көтеріліс. 10жыл. Қоқан билеушісінің Саржанды  өлтірген жылы –  1836жыл. XIXғ. 20­30ж. Сыр бойына бекініс тұрғызған –  Хиуа хандығы. Кенесары көтерілісінің басты  мақсаты –  отарлауды тоқтату. Қасымұлы көтерілісі –  бүкіл Қазақстанды қамтыды. Кенесары көзқарасына ықпал  еткен адам –  әкесі Қасым. Кенесарының алғашқы қарсылығы –  1837ж(Ақтау бекінісіне). Кенесары әскерінің Ақмола  бекінісіне шабуылы –  1838ж. мамыр. Кенесары көтерілісіне қатысқан  аймақтар – Құсмұрын,  Көкшетау, Қарқаралы. Кенесары көтерілісіне қатысқан  би –  Жоламан Тіленшіұлы. 1841ж. Кенесары қоршаған Қоқан бекіністері –  Созақ, Жаңақорған,  Ақмешіт.1841ж. Кенесары Ташкентке аттанды,  алайда жорықтың тоқтау себебі  –   с арбаздар арасында жұқпалы  ауырудың таралуы. Кенесарының хандық билікті  қолға алған жылы –  1841ж. Кенесары билер сотын жойып,  оның орнына  хандық сотты кіргізді. Кенесары құрған хандық  кеңестің Әбілқайыр хан кезіндегі ақсақалдар кеңесінен ерекшелігі  –   билік хан қолында болды. Опасыздық үшін беретін жаза  өлім.  1843ж. Кенесары көтерілісін  жаншуға жіберілген   Лебедев отряды. Лебедевтің жазаға тартылу  себебі дәрменсіздік көрсеткені үшін Кенесары қолдаған шаруашылық егіншілік 1844ж шілдеде Кенесарыға  қарсы ұрыста мерт болған  сұлтандар саны   44(Ахмет Жантөреұлының  отряды). 1845ж. Кенесарының аулына  келген елшілік  Долгов, Герн елшілігі. Патша үкіметі мен Кенесары  арасындағы келіссөздердің  тоқтап қалу себебі –  жазалаушылардың  бассыздығының, Кенесары  талаптарының орындалмауы. Кенесары Сарарқадан бет алды  Ұлы жүзге. Кенсарының өзіне ермеген белді  тұлғалардың ауылын ойрандауы  Жетісудағы белді рулардың  Ресейден көмек сұрауына  себепші болды. Кенесарыны оның Қоқан  бектеріне қарсы күресін  қолдаған батырлар – Тайшыбек, Саурық, Сұрыншы.  Қырғыз манаптары Кнесарының  Қоқан хандығына қарсы  ұсынысын жауапсыз  қалдырды. Кенесары көтерілісі кезіндегі  патша  I Николай. Кенесары 1847ж. қырғыз жеріне  басып кіріп, Бішкекке жақын  Майтөбе деген жерде жеңіліс  тапты. 1836­1838 жж.  Ішкі (Бөкей) ордасындағы  шаруалар көтерілісі. Кіші жүз территориясы –  850 мың шақырым. Бөкей ордасы  Жайық пен Еділ аралығында. Император I Павелдің  жарлығымен  Кіші жүз қазақтарының  осы  жерде көшіп­қонуы  заңдастырылған уақыт –  1801ж. Патша үкіметінің Кіші жүз  руларының күресін біршама  бәсеңдеткен – Жайық, Еділ  арасында қоныстануға  рұқсат беруі. Жас құс деген жерде хан  сарайы салынды. 1827ж. ұйымдастырылған 12  биден құралған Орда  әкімшілігінің басты құрамды  бөлігі – хандық кеңес. Көтеріліске себеп болған  Жәңгір ханның өз қайын атасы  Қарауылқожа Бабажанұлын  Каспий теңізі өңірінде көшіп  жүрген қазақ руларына  билеуші етіп тағайындауы  түрткі болды. Исатайдың  Орынбор генерал­ губернаторының көрсетуі  бойынша жала жабылып, сотқа  тартылған жылы – 1823ж. Ішкі Ордадағы көтеріліс  бөлінді – үш кезеңге. 1837ж. 15­қазанда Теректіқұм  деген жерде ауылы  талқандалған Жәңгірдің  сыбайласы –Балқы  Құдайбергенұлы. 1837ж. қазанда ханның  резиденциясын қоршаған  көтерілісшілер саны – екі мың. 700 жүз казак әскері, 400  жүзден астам хан  жасақтарынан құрылған  жазалаушылар Исатай қолына  қарсы тұрды – 1837ж. қараша. Исатай көтерілісін басуды  тездеткен жағдай – Кенесары  көтерілісінің Кіші жүз жерін  шарпуы. Исатайды ұстап берген адамға  – 1000 сом тігілді. Көтерілісшілер Гекке мен  Жәңгірдің біріккен әскерімен  Тастөбе деген жерде кездесті. Исатай Ақбұлақ деген жердегі  ақырғы шайқаста қайтыс болды – 1838ж. Исатай көтерілісі бойынша сот  жазалау ісін басқарған – Гекке. Исатай көтерілісінен кейін Ішкі Ордадағы 1842ж. шаруалар  көтерілісін басқарған –Аббас  Қошайұлы, Лаубай  Мантайұлы. М. Өтемісұлы өлтірілді –  1846ж. XIX ғ. 50­жылдары қазақ  шаруаларының патша  үкіметінің отарлау саясатына  қарсы күресі –Ж.  Нұрмағамбетұлы. 1843ж. Жанқожа құлатқан  бекініс – Хиуа бекінісі. 1756ж. Жанқожа батыр Жаңа  қаланы көтеріліс тірегіне  айналдырды. Райым(Қазалы) бекінісі  салынды – 1847ж. Жанқожа көтерілісі жаншылды  – 1860ж. XIX ғ. 50­жылдары Арал  бойындағы көтерілістің  жетекшісі – Есет Көтібарұлы. Орынбор әкімшілігі Есетті  ұстауды жүктеді – Арыстан  Жантөринге. 1855ж. шілдеде Есет тобы  қырып салған – Жантөрин  тобын. Есеттің Орынборға барып  лажсыз патша билігін  мойындаған уақыты – 1858ж. 1820ж. Хиуа ханы Мұхамед­ Рақым 2000­ға жуық қазақ  ауылын шауып кетті. Қазақ  шаруаларының Қоқан  хандығына қарсы Тетек төре  бастаған көтерілісі 1821ж.  болды(10 мың). Балаларды Орта Азия  базарларында құлдыққа  сатты. Қоқан езгісіне қарсы қазақ­ қырғыз шаруаларының  Әулиеата маңындағы  көтерілісі 1858ж. болды. 1858ж. Қоқан ханы Хұдияр  қазақ феодалдарын қабылдап  – Ішінара жеңілдіктерге  келісім берді. 1858ж. Қоқан езгісіне қарсы  күрестің тарихи маңызы –  Қоқан езгісінен құтулуға  себепші болды.                    Қазақстанның  қытаймен саяси­ экономикалық  байланыстары. 1805­1806 жж. Ресей үкіметі  осы елмен қатынасты ретке  келтіруге ұмтылды –  Қытаймен. XIX ғасырдың басында  Шыңжан мен Қазақстанда  сауда байланыстарының ірі  орталықтары –  Семей,Перопавл. 1805­1806ж. Ресей үкіметінің  Пекинге жіберген елшілігі  Ургадан қайтып оралуға  мәжбүр болды – Қытай. XIX ғ. 1­ші жартысында  Қаз.Қытай көпестерінің жиі  сауда жасайтын  орталықтарының бірі –  Бұқтырма. XIX ғ. басынан Петропавл,  Семей арқылы Қытайға  баратын саудагерлерді қорғау  жүктелді – Қарулы  казактарға. Ресей үкіметінің Шыңжан  базар жәрмеңкелерінде негізгі  сатылатын тауарлары ­  өнеркәсіптік дайын  бұйымдар. Үлкен Тибетке дейін жетіп,  Кашимирде болып, Ресейде  кең таралып кеткен Кашимир  шәлісін жеткізген грузин  көпесі – Семен Мадатов. Ресей мен қытайдың сауда  байланыстарына кедергі  жасаған –мемлекет аралық  келісімдердің болмауы. Қаз. Шекаралық бекіністері  арқылы өтетін Қытай­Ресей  сауда керуендеріне баж  салығы көбейтілді ­ XIX ғ. 30­ жылдары. 1811ж. Ресей үкіметі  тілмәшінің Бұқтырмаға  келудегі мақсаты –  Қытаймен саудадағы  Бұқтырманың мүмкіндігін  анықтау. XIX ғ. бірінші ширегінде  Ресей үкіметінің Тибет пен  Қазақстан арқылы байланыс  жасауына үлкен үлес қосқан  Сібір шекарасының бастығы –  Глазенап. Ұлы жүздің Ресейге қосылуы. Қоқан мен Хиуаның 30­40  жылдардағы саяси ниеті  Қазақстанның Оңтүстігі мен  қырғыз жерінің Ресей иелігіне  өтуін қаламады. XIX ғ. 20­30 жылдары Азия  комитеті құрылды. 1817ж. Сұлтан Сүйік  Абылайұлының қарамағындағы  Жалайыр руының 66 мың адамы  Ресей құрамына алынды. XIX ғ. Орта жүз бен Ұлы жүз  аумағы жапсарында салынған  Ресей әскери бекіністері – Ақтау,  Алатау, Қапал. Ұлы жүздің оңтүстік аймақтарын  билігінде ұстаған – Қоқан  хандығы. 1853ж. Ресейдің қоластына  қараған бекініс – Ақмешіт.  1825ж. Ресей билігін мойындаған  Жетісудағы – Үйсін болысының  қазақтары. 1847ж. салынған бекініс – Қапал. Ұлы жүз қазақтарын басқару  туралы Ресейлік пристав  тағайындалған жыл – 1848. Қаскелең өзені бойындағы Қоқан  хандығының тірегі – Таушүбек  бекінісі. Таушүбек бекінісінің патша  үкіметіне қан төгіссіз берілген  жылы – 1851ж.шілде. 1853ж. Талғар өзенінің Ілеге құяр  жерінен Іле бекінісін тұрғызған –  Перемышельский отряды. 1854ж. көктемінде  Перемышельский отряды Верный бекінісінің іргетасын көтерді. Ұлы жүз приставы  резиденциясының Қапалдан  Верныйға орын ауыстырған жылы  – 1855ж. Сыра зауыты – 1858ж. салынды. XIX ғ. 60ж. бекіністе Ш.  Уәлиханов тұрды. 1859ж. Ұлы жүзде тұрғызылған  бекініс – Қастек бекінісі. 1860ж. қазанда Алатау округінің  билеушісі Калпаковскийдің  Қоқан әскеріне соққы берген жері – Ұзынағаш(3 күндік соғыс). Жетісудің Қоқан озбырлығынан  құтылуына ықпал еткен  Ұзынағаш түбіндегі жеңіс. 1860ж. Ресей әскеріне қарсы  қоқандықтармен бірге шайқасқан  – Кенесарыұлы Сыздық сұлтан. XIX ғ. 50­ж. аяғы, 60­ж басында  Орта Азия үшін талас болды –  Ресей мен Англия арасында. 1864ж. Түркістан бекінісін  алғанда орыс әскерін басқарған  полковник – Черняев. 1865ж. орыс әскерлері басып  алған қала – Ташкент. Бұхар хандығы Түркістан  генерал­губернаторлығының  құрамына 1866ж. кірді.  Қазақстанның Ресейге қосылуы  150­жылға созылды.  XIX ғ. бірінші жартысындағы  Қазақстан мәдениеті. Қазақтар араб тілінде оқыды. XIX ғ. білімін жалғастыру үшін  ауқатты ата­аналар балаларын  жіберді – Бұқара, Ташкентке. Азиялық училище 1789жылы  ашылды. 1813ж. Орынборда  ашылған  әскери училищелер Ресейлік  билеу әкімшілігі үшін ­    шиновниктер даярлаумен  айналысты. 1831ж. қыркүйекте орысша білім беретін училище ашылды –  Семейде. 1836ж. жанында қазақтар үшін  интернаты бар училище  Өскеменде ұйымдастырылды. Неплюев кадет корпусы –  1844ж. Орынборда құрылды. “Бөкей мен Мәулен” повесінің  авторы – Даль. Пушкиннің Жайық жағасына  келуі  Пугачев көтерілісіне  байланысты(1833). Пушкиннің Орынбор жерінде  болғанда жазған еңбегі –  «Пугачев бүлігінің тарихы». Пушкин «Қозы Көрпеш Баян  сұлу» поэмасын қағазға  түсірді.  Каспий теңізін зерттеген –  Корелин.  19ғ. 1­ші жар. Қаз­н туралы  құнды еңбек жазған – Левшин.    XIX ғасырдың 1­ші  жартысындағы қазақ әдебиеті. Махамбет Өтемісұлы 1804­ 1846жж. Махамбетті Жәңгір хан ұлы  Зұлқарнайынмен қосып оқуға  жіберді – Орынборға (1824­ 1829). Махамбеттің түрмеде отырған  жылы – 1829ж. Махамбеттің Бөкей ордасы  билеушілеріне ашық білдірген  өлеңі – Баймағамбет сұлтанға  арналған өлеңі. Суырып салма өнерді  жетілдірген – Шернияз. Алматы облысы Жамбыл  ауданына қарасты Қарақыстақ  деген жерде дүниеге келген – Сүйінбай Аронұлы (1822­1895). Ірі эпик ақын, жастай екі көзінен бірдей айырылған – Шөже  Қаржаубайұлы. «Қозы Көрпеш­Баяе Сұлу»  жырының ең көркем нұсқасы –  Шөженің айтуымен таралған. Ш.Уәлиханов суырыпсалма  өнерін жоғары бағалаған –  Шөже.                 Қазақстандағы 1867­68жж­ғы реформа 1865ж. Патша үкіметі ХІХ ғ­ң  60­жылдары Қазақстанның  басқару жүйесін өзгерту үшін –      Бутков басқарған комиссия  құрылды. Комиссия қазақ даласын 2  облысқа бөлуді ұсынды. 1868ж­ға дейін Қазақстанда 2  генерал­губернаторлық болды  (Батыс, Шығыс). 1865ж. Қазақ өлкесін басқару  ісін өзгертуді дайындау ішкі  істер министрлігі кеңесінің­   мүшесі Гирс басқарған «Дала  комиссиясына» жүктелді. 1865ж. 5 маусымда ІІ Александр патша өмірі бойынша  дайындалған  ­ өлкені зерттеп  білу. Қазақстанды билеуді халықтың  өзін­өзі басқару негіздерінде  қайта құруды талап еткен –   Ш. Уәлиханов. ІІ Александр патша  «Сырдария мен Жетісу  облыстарын басқару туралы  ережені» – 1867ж. шілдеде  бекітті. «Торғай, Орал, Ақмола, Семей  облыстарын басқару туралы  уақытша ережені» ­ 1868ж.  қазанда бекітті. Орынбор мен Торғай облысы  Орынбор генерал­ губернаторлығына бағынды. Жетісу, Сырдария облыстары  Түркістан генерал­ губернаторлығына бағынды. Ақмола, Семей облыстары  Батыс генерал­ губернаторлығына бағынды. 1872ж.­ Бөкей хандығының  жері Астрахань губерниясына  кірді. Маңғыстау приставтығы  Закаспий облысына енгізілді. 1867­68 ж­ғы реформаның бір  түйінді жері – әскери және  азаматтық биліктің  генерал­ губернатор қолына  шоғырлануы болды. Түркістан генерал­ губернаторлығына Қытай мен  Иран сияқты елдермен  дипломатиялық келіссөзжүргізуге рұқсат  берілді. Облыс басында әскери  губернатор отырды. Облыстық басқарма 3 бөлімнен тұрды – шаруашылық, сот  және жарлықты іске асыру Облыстар уездерге бөлінді. Ауылдарға енген шаңырақтар  саны – 100­200. Уез бастықтарын генерал­ губернатор тағайындады. Салықтан босатылған –  Шыңғыс тұқымдары. Отырықшы елді мекендерінде  полициялық және басқару  билігі ақсақалдар қолына  берілген облыс – Сырдария. Губернатор бекіткен  Қазақстандағы отаршылдық  сот жүйесінің төменгі буыны –  билер мен қазылар соты;  оларды бекітті әскери  губернатор. 1867­68жж. реформа бойынша  әкімшілік басқару – 5­ке  бөлінді. Капиталистік құбылыстар ене  бастады – ІХғ.соңы.    ХІХғ.­ң 60­70  жылдарындағы қазақ  халқының азаттық күресі  Қазақ даласы бойынша бәріне  міндетті «Шаңырақ салығы»  енгізілді: 1­3 сомға дейін. Орал мен Торғай облысындағы  көтеріліс (1867­68ж.):  уақытша ережемен  байланысты еді. Көтеріліс басшылары –  жеңілдіктерінен айырылған  ру басшылары еді. 1869ж. Фон Штемпель  басқарған топқа көтерісшілер  Жамансай көлі маңында  шабуыл жасады. 1869ж. наурыз­маусым  айларында шаруалар өз  феодалдарына қарсы 41  шабуыл жасады.  Көтерілісшілер саны – 3мың. Маңғыстаудағы көтерілісті  басу үшін әскери құрама  әкелінді – Кавказдан. 1870ж. Маңғыстау  көтерілісшілерінің басшылары – Досан Тәжіұлы, Иса  Тіленбайұлы. «Бұларды келістіріп жазалау  керек» деген – әскери  министр Милютин. Адай елі 2жылдың  ішінде160мың сом салық  төлеуге тиіс еді. 1870ж. Маңғыстау көтерілісі  кезінде қазақ шаруаларының  рухын көтерген – Рукин  отрядының талқандалуы. Көлұлы басқарған 3000­ға  жуық шаңырақ 1870ж.  желтоқсан айында Хиуа  хандығына өтіп кетті. Көтерілістің жеңілуінің бір  себебі – рулық­ патриархалдық  құбылыстардың сақталып  қалуы. Маңғыстау көтерілісінің  ерекшелігі – жалдамалы  жұмысшылардың қатысуы. Адайлықтар соғыс шығыны  ретінде 90000 қой өткізуге  міндеттенді. 1870ж. көтеріліс орталығы ­  Маңғыстау.   Қазақстанда капиталистік  қатынастардың дами  бастауы Қазақстанға қоныс аудару ­  ХІХғ­ң 60­жылдар  ортасында басталды. Шымкент, Әулиеата, Ташкент уездерінде 1884­1892ж.  аралығында құрылған    қоныстар саны – 37. 1868ж. «Жетісуда  шаруаларды қоныстандыру  туралы» уақытша ереже  қабылдаған­Колпаковский.     1868­80жж қоныс  аударушылардың көп келген  аймағы – Жетісу. Жан басына 30 десятина жер  берілді. Ауылдық пролетариаттың әлі  қалыптасып үлгермеген  тобына жататын – қазақ  жатақтары. Бөкей ордасында тұңғыш  жәрмеңке 1832ж. ашылды. ХІХғ.жәрмеңкенің басты  дамыған өңірі – Ақмола  облысы. Қарқаралы уезіндегі  жәрмеңке 1848ж. Қоянды  деген жерде ашылды. 1883ж. жаңа ережеге сай  шаруалар салықтан 3 жылға  босатылды. 1893ж. 15 десятина жер  бұрын қоныстанған  шаруаларға берілді. Мемлекеттік банктің  бөлімшелері ашылған қалалар  – Петропавл, Семей, Орал,  Омбы, Верный. ХІХғ. соңында халық көп  қоныстанаған қалалар – Орал,  Верный.    Қазақстанның Шыңжаңмен  өзара байланыстары 1851ж­ға дейін Ресейдің Цин  империясымен сауда­ экономикалық  байланысы –  Кияхта қаласы арқылы жүзеге  асырылды. Ресей 1851ж. Қытай мен Құлжа  келісіміне қол қойды. 1855ж. Шыңжаң мен Қазақстан  сауда байланысын уақытша  тоқтатақан – Шәуешектегі орыс  көпестерінің сауда орындарын  жергілікті тұрғындарының  өртеуі. 18 1864ж. Қащғарияда құрылған –  Жетішар мұсылман мемлекеті. 1881ж. Петербург келісіміне қол  қойып, бұл келісім Ресей мен  Қытайдың Қазақстан арқылы  сауда байланыстарына кең жол  ашты. 1882ж. Англияда су кемесін  сатып алған Верный көпесі –  Юлдашев. Іле су жолы – 1883ж. Ашылды,  соңғы нүктесі – Сүйдін бекінісі. ХІХғ­ң екінші жартысындағы  орыс­қытай қарым­ қатынастарындағы белді оқиға –  Іле су жолының ашылуы. Жетісу өлкесіндегі ірі жәрмеңке – Қарқара. Қазақ жері арқылы Ресейдің  Шыңжаңмен тауар айналымының  дамуы ­ Англия тарапынан  бәсекелестікті өршітті. 1890ж. маусымда Шыңжаңмен  сауда ұйымдастыру үшін:  Түркістан округімен қатар  Семей сауда округі құрылды. 1894ж. тамызда Сібір темір  жолы іске қосылды. 1845ж. Торғай бекінісі салынды.   ХІХғ. аяғындағы  Қазақстанның әлеуметтік­саяси дамуы 1886ж.маусымда «Түркістан  өлкесін басқару және онда жер  салық өзгерістерін енгізу»  туралы ереже бекітілді. 1886жылғы ережеге сай Түркістан өлкесінде 3 облыс құрылды –  Сырдария, Ферғана, Самарқан. 1891ж.наурызда қабылданған  ережеге сай Дала генерал­ губернаторлығы құрылды,  орталығы – Омбы. 1891ж.ережеге сай Жетісу, Орал  облыстық әскери губернаторы  осы өңірлердегі казак әскерінің  үкімет тағайындаған атаманы  болып есептелді. Ақмола, Семей, Жетісу, Орал,  Торғай облыстарын басқару  туралы ереже – 1891ж.бекітілді. 1891ж.ережеге сай мұсылман ісін  жүргізетін төменгі сот буыны –  халық соттары. 1886­1891жж. «ережеге» сай  уездік, облыстық тұрғындарға  қатысты мәселелерді шешетін сот  жиыны – соттардың төтенше  съезі. Кен орындарында балалар еңбегі  кеңінен пайдалана бастаған уақыт – ХІХғ­ң 90­жылдары. 16жасқа дейінгі жас  өспірімдердің жұмысшылар  арсындағы үлесі – 14%. Жұмысшылардың Қазақстан  жағдайындағы таптық  қарсылықтарының бірі – өндіріс  орнын тастап кетуі. ХІХғ.соңынан өндіріс орнын өз  еркімен тастап кеткендерге  қолданылған жаза – 3 айға дейін абақтыға қамау. ХІХғ. ІІжартысында өндіріс  орындарындағы қазақтардың  үлесі – 60­70%. 1888ж. Өскемен уезіндегі кен  өндірісіндегі қазақ  жұмысшылары ереуілінің  нәтижесі – жалақыларын  арттырды. 1893ж. алтын өндіріс орнындағы  әйелдердің үлесі – 17,8%. Жұмысшы қозғалыстарының  саяси әлсіздігінің себебі –  өндіріс орындарының  ұсақтығы, жұмысшылар  санының аздығы. Ұйғырлар мен дүнгендердің  Жетісуға қоныс аударуы Ұйғырлар мен дүнгендердің  қоныс аударуы азаттық күресіне  байланысты. Ұйғыр, дүнгендер Жетісу  өлкесіне қоныс аударуы – 45000  ұйғыр, 5000 дүнген. Ұйғырлар есебінен  ұйымдастырылған болыс саны –  6 ұйғыр болысы. Әрбір дүнгенге берілген жер  көлемі – орта есеппен  3  десятина. Ұйғыр халқының музыкасы, әні  мен биі жөнінде айтқан ғалым –  Ш.Уәлиханов. Ұйғыр халық ауыз әдебиетінің  ескерткіші ­ «Он екі мұқам».    Орыс демократиялық  мәдениеті және Ш.Уәлиханов ХІХғ. ІІжартысында Алтай,  Жетісу, Орта Азияға саяхат  жасап, зерттеу жүргізген –  Семенов­Тянь­Шаньский. Мейердің «Орынбор  ведомствосының қырғыз даласы» еңбегі – Кіші жүз тарихын  сипаттауға арналған. Іле, Жетісуды зерттеп, халық  ауыз әдебиеті үлгілерін зерттеп  жариялаған – Шығыс  зерттеушісі академик Радлов. Шевченконың қазақ жерінде  айдауда болған уақыты – 1847­ 57жж., оның қазақ, украин  халықтарын салыстыра  жырлаған өлеңі ­ «Менің  ойларым». Қазақстан тарихы зерттеуді  ғылыми жолға қоюда орыс  географиялық қоғамының  Орынбордағы, Омбыдағы,  Семейдегі бөлімшелері ­  1845ж.ашылды. Ш.Уәлихановтың шын есімі –  Мұхамед­Қанапия. (1835­ 65жж.) . Шоқан Құсмұрын бекінісінде  туған. Шоқанның сана­сезімінің ерте  оянуына әсер еткен – әжесі  Айғаным. 1847ж.12жасар Шоқан  Омбыдағы Сібір кадет  корпусына оқуға түсіп 18  жасында бітірді. Ол географ Семенов­Тянь­ Шаньскиймен бірге болып,  1856ж. Құлжаға барып  қайтады. Шоқанның досы, ғалым,  географ ­   Семенов­Тянь­ Шаньский. Қырғыздың «Манас» жырын  зерттеген. Оны әлемге әйгілі еткен – 1858­ 59ж. Қашғар саяхаты. Шоқанның досы орыс  жазушысы – Достоевский. 1864ж. Шоқан генерал  Черняевтің әскери  экспедициясы құрамында  Әулиеата бекінісін алудағы  әскери қимылдарға қатысады. 1864ж. Шоқан Верныйда  болды. «Русский инвалит» газетінің  51­санында Қытайдағы  дүнгендер көтірілісі туралы  ақырғы еңбегі 1865ж.  жарияланды. Шоқан 1865ж. сәуірде Алтын  Емелде қайтыс болды.                                                        Қазақстандағы халық ағарту ісі   Түркістан статистикалық  комитеті қашан құрылды?    1868 ж. Семей стстистикалық комитеті  қашан құрылды?   1878 ж. Өлкені зерттеуді жолға қоюда  ерекше орын алған облыстық  статистикалық комитеттер  қашан құрылды?   ХІХ ғ­ң 80  жылдарында. Семей облыстық  статистикалық комитетінің  мүшесі болған – Абай. Алғашқы қоғамдық кітапхана  қашан және қайда ашылды?    1883 ж, Семейде. Тұңғыш қазақ мұғалімдік  мектебі қайда, қашан ашылды?  1883 ж, Орск қаласында. ХІХ ғ. Теңізде жүзу ісін  үйрететін мектеп ашылған қала – Атырау. Исламдық мектептерге шек  қоюға бағытталған Орынбор  губернаторы Крыжановскийдің  «Ресейдің шығыс бөлігіндегі  мұсылмандықпен күресу  шаралары» қашан бекітілді?    1867 ж. Жетісу облыстарын басқару  туралы ережеге сай ағарту  ісінің дамуына қазақтарға өз  еріктерімен қаржы жинау  құқы берілді. Сырдария, Жетісу обл. Оқу  орындарының қызметін  бақылаған кім? Түркістан  генерал­губернаторы. Ақмола, Семей  облыстарындағы оқу орындары  Батыс Сібір округіне  бағындырылды.  Ресей империясы мұсылман  мектептерінің алдағы дамуы  туралы мәселе алғаш рет  үкімет шешімінде қашан  бекітілді?          1870 ж.  «Ереже» бойынша  медреселердің оқу жылы  мамырда басталып,  тамызда аяқталған. Петропавл қалалық  мұсылмандар кітапханасы  думаның қаржыландыруымен  қашанға дейін жұмыс істеді ­  1910 ж дейін. 1888 ж. деректер бойынша  Түркістан өлкесіндегі  медреселер саны қанша?   106  медресе. 1896 ж. Торғай обл. Ресейдің  оқу орындарында білім алған  қазақ студенттерінің саны —   50ге жуық.  Петербург университетінің  заң факультетін бітірген,  Семей облысынан шыққан  алғашқы кәсіпқой қазақ  заңгері – Жақып Ақбаев.   Алтынсарин және Абай. Көрнекті ағартушы, жаңашыл  педагог — Ы. Алтынсарин  (1841­1889).  Ыбырайды тәрбиелеген кім?    Атасы Балғожа би.  1879 ж. Ыбырай Алтынсарин  Торғай облысы  мектептерінің инспекторы. Ы. Алтынсарин қай қалада  тұңғыш қыздар мектеп­ интернатын ұйымдастырды?  Ырғыз қаласында. Ы. Алтынсаринның орыс  алфавиті негізінде  құрастырылған басты еңбегі  — «Қырғыздарды орыс  тіліне үйретуге негізгі  басшылық», егіншілікті  уағыздайтын әңгімесі —  «Қыпшақ Сейітқұл».   Қазақ жазба әдебиетінің  негізін салушы — Абай  Құнанбайұлы (1845­1904). Абай Семейдегі Ахмет Риза  медресесінде оқыды. Неге медресені бітіре алмады? Құнанбай ел билеу ісіне  тартқысы келді. Абайдың ұлы Әбдірақыман  ортеллерри училишесін  бітірді. Өнер және музыка  мәдениеті. «Лепсі алқабын қоршаған  таулар» атты картинасымен  қазақ жерінің сұлулығын  көрсеткен кім? Верещагин. 1868 ж. Париждегі  дүниежүзілік көрмеде ұлттық киімдер болды. Қазақ музыка аспаптары 1872  ж. Мәскеуде көрмеде  көрсетілді. Жергілікті ұста, шеберлер  дайындаған бұйымдар  Петропавл, Көкшетаудағы  көрмелерде көрсетілді. Сақина, сырға, білезік  жасағандар — зергерлер. Күйші, аспапты музыканың  классигі, Бөкей ордасының  Жиделі деген жерінде дүниеге келген — Құрманғазы. Құрманғазының алғашқы  ұстазы — Ханбазар. Құрманғазының «Кішкентай»  күйі кімге арналған?  Исатайға.  Құрманғазының еркіндікті  аңсаған, халықтың жеңілмес кейпін көз алдыңа әкелетін  шығармасы — «Сары Арқа». Құрманғазының би күйі —  «Қызыл қайың», «Балбырауын» Домбыра өнеріндегі лирикалық  бағыттың негізін салған күйші —  Дәулеткерей Шығайұлы (1820­ 1887). Дәулеткерейдің көзқарасын  қалыптастыруға ықпал еткен  оқиға? 1836­38 ж Бөкей  хандығындағы көтеріліс.  Шертпе күйдің негізін қалаушы  — Тәттімбет Қазанғапұлы  (Бестөре). Қобызшы Ықыластың патша  шенеуніктері мен байларды  кекейтін күйі — «Жарым  патша». Алтынсаринның «Кел, балалар,  оқылық» өлеңіне ән шығарған —  Жаяу Мұса Байжанұлы.  1860 ж. Жаяу Мұса Шорманның  балаларының жаласымен  Тобылға жер аударылды. Біржанның ыза­кекке толы, сол  заманның өкілдерін түйреуге  бағытталған өлеңі — Жанбота.  Біржанның әншілік­ақындық  өнерінің дами түсуіне әсер еткен  — Абаймен кездесуі. «Маңмаңкер», «Сырымбет»,  «Балқадиша» әндерінің авторы — Ақан сері (1843­1913).  Ресей азаттық қозғалысының  өкілдері Қазақстанда. Польшадан жер аударылған  Густав Зелинскийдің поэмасы —  «Қырғыз» («Қазақ»). Польша азаттық күресінің 60 ж.  Қазақстанда болған өкілдері  ішінен ерекше көзге түскені —  Гросс. Польша азаттық күресінің Семей  жерінде болған белгілі өкілі —  Гросс. ХІХ ғ. соңында Ресейден саяси  жер аударылғандардың біршама  шоғырланған өңірі — Шығыс  және Орталық Қазақстан.   Польшадан жер аударылғандар  Сібірге жіберілді. Адам Беловский Семей обл.  Өскемен уезінің геологиялық  картасын жасаумен шұғылданды. Тарбағатай таулары мен Қалба  жотасын зерттеген — Михаэлис. ХХ ғ­ң басындағы өлкедегі  жағдай. Орынбор­Ташкент шойын жолы  1906 ж. қаңтарда пайдалануға  берілді.  ХХ ғ. басында Қазақстада  негізінен дамыған өндіріс саласы  — кен өндірісі. 1905­1907 ж. ревлюция ірі  өнеркәсіп орны — Успен кеніші. Отарлық ұлт аудандарының  «Сілкініп оянуына» негіз болған  1905 ж. «Қанды жексенбі». 1905 ж. мамырда Қарқаралыда  болған үкіметке қарсылық  жиынына қатысқан — М.  Дулатов.  Қазан айында жарияланған патша  манифестінің жұртты алдау  екендігін «Алаш» сияқты  ұлттық партиялар әшкереледі. 1905 ж. қарашада Семей обл.  Губернаторы Галкиннің әскери  күш шақыруына себеп болған  оқиға – пошта­телеграф  қызметкерлерінің ереуілі. 1905 ж. желтоқсанында  құрылған — «Орыс­қырғыз  одағы». 1905 ж. қарашада Жаркент  горнизоны солдаттарының  қарсылығы болдвы. 1906 ж. қаңтарда өлкедегі  қарсылықтарды басуға тапсырма берген министр кім? Дурнов. Думаға Ақмола облысынан —  Қошығұлұлы, Жетісудан —  Тынышпайұлы, Семейден —  Нұрекенұлы сайланды. Семей облысынан мемлекеттік  думаға сайланған, кейіннен  сайлаушылар мүддесінен  ауытқып кеткен тұлға —  Н.Коншин.  1906 ж. қараша мен 1910 ж.  Столыпин үкіметі қабылдаған  аграрлық саясат неге  бағытталды? Революцияны  тұншықтыруға. 1906­12 ж. аралығында  қазақтардан 17 млн десятина  жер тартып алынды.  ХХ ғ. басында құрылған  қоныстану қоры немен  айналысты? Қазақтардың  жерін тартып алумен. Столыпин жүргізген реформа —  аграрлық реформа. ХХ ғ­ғы Жетісудағы  кулактардың үлесі — 25 пайыз. Столыпиннің аграрлық  саясатынан кейін Ақмола  облысындағы қазақтар саны —  36,6 пайыз. 1911 ж. мамыр айында ереуілге  шыққан «Атбасар мыс­кендері» өндірісі. 1912 ж. қазан айында жалпы  ресейлік саяси қозғалыстың  құрамдас бөлігі болған  Байқоңыр көмір өндірісіндегі  ереуіл. 1914 ж. қазақтардан жиналатын  шаңырақ салығының мөлшері —  600 мың.  Бірінші дүниежүзілік соғыс  кезіндегі өндіріс орындарындағы жұмыс мерзімінің ұзақтығы —  12­14 сағат. Бірінші дүниежүзілік соғыс  жылдары Семей, Ақмола  облыстарынан майданға  тартылған жұмысшылардың  үлесі — 50 пайыз.  Бірінші дүниежүзілік соғыс  кезіндегі 12­14 жас  аралығындағы жеткіншектерге  күніне еңбегі үшін 20 тиын  төленді. ХХ ғ­ң басындағы қазақ  мәдениеті. А. Байтұрсынұлының 1911 ж.  Орынборда басылған өлеңдер,  аударма, мысалдар жинағы —  «Маса».  1913­17 ж. «Қазақ» газетінің  редакторы — А.  Байтұрсынұлы.  М. Дулатовтың 1915 ж. шыққан  туындысы — «Терме». Абай шәкірттерінің ішінен ең мл  мұра қалдырған — Шәкәрім. Шәкәрімнің кітабы —  «Мұсылмандық шарты». Ағарту ісін насихаттаған  журнал — «Айқап». Халық арасында батырлар  жырын насихаттап, шеберлік  сапасына көтерген кім? Н.  Байғанин. ХХ ғ. басында қазақ бұлбұлы  атанған — Майра  Шамсуддинова.  Абайдың жинағы ресми түрде  баспадан 1909 ж. шықты.  Естайдың әні — «Майда  қоңыр». «Гәккуді» шығарған кім? Үкілі Ыбырай. ХХ ғ. басындағы халық  мәдениетіндегі жан­жақты  дамыған сала — Музыка  мәдениеті.     Қазақстандағы халық  ағарту ісі «Қазақ» газетінде басылған  «Тағы соғыс» мақаласының  авторы: Ә. Бөкейханов. 1907­12жж. Қазақстанға  қоныстандырылған адам саны – 2млн 400мың. 1917ж­ға қарай қазақтардан  тартып алынған жер көлемі –  45млн­нан астам. 1913ж. «Қазақ ұлтының өмір  сүруінің өзі проблемаға  айналды» деп жазған –  А.Байтұрсынов. «1899 жылдан кейін қазақтар  мен орыстар арасындағы  жанжалдар өмірінің сипатты  белгісіне айналды» деп жазған  – Т.Рысқұлов. 1914­18жж. Ресей үшін  Қазақстанның шикізат көзі  ретіндегі байланысы күшейді: І  Дүниежүзілік соғысқа  байланысты. 1916ж. ұлт­азаттық  көтерілістің басты себебі:19­ 43жас аралығындағы  адамдарды қара жұмысқа  алу (25 маусым). Түркістан мен Дала өлкесінен  алу көзделді – 500мың адам. 1916ж. 23 тамызда үстемтап  өкілдерін жұмыстан босату  туралы жарлық шығарған –  Куропаткин.  1916ж. қозғалыстың ірі  орталығы – Жетісу. 1916ж.тамызда көтерілісшілер  басып алған жәрмеңке  ­  Қарқара. 1916ж. Торғай уезінде хан етіп  сайланған – Ә.Жанбосынов. Ырғыз, Торғай уездерінде хан  етіп сайланған адам саны – 9. Көтеріліс сардарбегі – А.  Иманов. Торғайды 15мың жауынгермен  қоршаған – Иманов. Имановтың серігі, мерген –  Кейкі батыр. Торғай көтірілісінің ерекшелігі  – бір орталыққа  бағындырылып,  басқарылудың тәртіпке  келтірілуімен. Көтерілістің сипаты –  отаршылдыққа қарсы. 1916ж.жазалау нәтижесінде  қазақтар саны кеміді – жарты  млн­ға жуық. 1916ж. Жетісудан Қытайға  ауып кетуге мәжбүр болған –  238мың (екі жүз отыз сегіз  мың). «Тыңдаңыздар, қан  төкпеңіздер» деп жазғандар:  Байтұрсынов, Бөкейханов,  Дулатов. Жетісуда орыс шаруаларының ішінен Қарқар ошағын  ұйымдастырушылардың бірі –  Е.Курев Верный уезі Жайымтал  болысының ханы болып  сайланған – Б. Әшекеев. Боралдайда дарға асып  өлтірілген – Әшекеев. Қарқарадағы көтеріліс  жетекшілерінің бірі – Ж.  Мәмбетов. 1916ж. Түркістан өлкесінің  генерал­губернаторы болып  сайланған – Куропаткин. Жергілікті казактардан  жазалаушы отряд құрған –  Фольбаум. 1916ж.оқиғалар қарсаңында  енгізілген жаңа салық түрі –  соғыс салығы. 1917ж.27 ақпандағы  революцияның сипаты –  буржуазиялық­ демократиялық (монархия  құлатылды). Уақытша үкіметтің Ресей  жерінде ұлттық келісім  орнатуға бағытталған  шешімінің бірі –  1917ж.20наурыздағы  азаматтардың дін  ұстануына, ұлтқа  жататындығына  байланысты құқықтарын  шектеуді жою туралы  шешім. 1917ж. «Қара жұмысшылар  одағы» құрылған қала –  Верный. «Солдаттардың орыс­ мұсылман ұйымы» ­  Сергиопольде. «Жас арбакештер одағы»   құрылған қала –  Петропавлда. «Қазақ жастарының  революцияшыл одағы» ­  Әулиеата мен Меркеде. «Жас қазақ» ұйымы –  Ақмолада. Кадеттер ұйымының Семейде  шығарған газеті ­ «Свободная речь». Түркістан автономиясының  орталығы – Қоқан (Шоқай)  (ислам). Ххғ.басында ұлттық сананы  оятушы, кадет партиясыеың  мүшесі болған – Ә.  Бөкейханов. Түркістан федералистер  партиясы құрылды – 1917ж. Қоқон қаласында  федералистер партиясы  құрылды – 1917ж. IV съезді ашқан – М. Шоқай. 1917ж.30қарашада  мұсылмандар манифесі өткен  қала – Қоқан. 1917ж. 21­26желтоқсанда  жалпы қазақ съезі өткен қала  – Орынбор. Алашорда төрағасы – Ә.  Бөкейханов.(«Қазақ» газетінде  жарияланды, 10 бөлімнен  тұрды). Кеңестер билігі алғаш орнаған  қала – Перовск (Қазан). Жетісу облысындағы Кеңес  өкіметі жеңді – 1918ж.наурыз. 1917ж. Кеңес үкіметіне қарсы  біріккен күштер – Ақ  гвардияшылар мен Алашорда. 1918жсәуірде Ташкентте  құрылған Түрк.АКСР­ң құрамына кірген облыстар: Жетісу,  Сырдария. 1917ж.басталған ҚазАКСР­н құру жөніндегі жұмыстың уақытша  тоқтап қалу себебі – Азамат  соғысының басталуы. 1917­18жж.қазақ, орыс, ұйғыр  еңбекшілері арасындағы  қатынастарды жақсартуға үлес  қосқан – Розыбакиев. Кеңес үкіметінің кедейлерге  қайтарып берген жер көлемі –  3,5млн десятина. Оралда, Петропавлда кеңес  өкіметі орнады – 1918ж.қаңтар. Семейде кеңес өкіметі орнады –  1918ж.қаңтар. Орынборда кеңестердің Торғай  облыстық І съезі қызыл армия  бөлімдерін құру туралы шешім –  1918ж.наурыз­сәуір. Ақмола уездік съезінің Алашорда  автономиясының теріске  шығарған қаулысы –  1918ж.наурыз. Азамат соғысы – 1918­20жж. Азамат соғысы – ол мемлекет  ішінде билік үшін соғыс (Ақтар  vs Қызылдар). Азамат соғысында  ақгвардияшылармен бір топта  болған – Алашорда.  Ақгвардияшыларға көмек  ретінде Иран мен Каспий өңіріне  енген әскер – Ағылшын әскері. 1918ж.маусымда атаман Дутов  басып алған қала – Орынбор. 1920ж.қарай Қазақ әскери  Комиссариаты құрған әскери  бөлімшелер саны – 37. Азамат соғысы жылдары Кеңарал  болысында партизан жұмысын  ұйымдастырушы – Ө.Ыбыраев. Колчак әскерін талқандау  жүктелген Шығыс майданның  Оңтүстік тобының қолбасшысы –  Фрунзе. 1920ж.наурызда Семей обл.сол­ нің ақгвардияшылардан азат  етілуі нәтижесінде жойылған  майдан – Жетісу майданы. 1920­21жж.өлкедегі еңбек  армиясы қатарында болған  адамдар саны – 6мыңға жуық. Қарағандыда көмір өндіру  қысқарды – 5 есеге (8млн). Қазақ өлкесін басқару жөніндегі  комитет құрылды – 1919ж.  10шілде (Пестковский). Қазревком органы болған  баспасөз – «Ұшқын» газеті. «Алашорда» үкіметі таратылды –  1920ж.9наурыз. ҚазАКСР­і жарияланды –  Орынборда (астанасы). ҚазАКСР­н құру туралы декрет  шықты – 1920ж.20тамыз. ҚазАКСР Орталық Атқару  Комитетінің алғашқы төрағасы – С. Мендешев. Байтұрсынов пен Сералин  Қазақстанға қосу қажет деп  дәлелдеген аймақ – Қостанай. Қазақ жерлерін біріктіруде  Қазақстан мүддесін жақтаған –  Ленин. Азамат соғысы жылдары  мемлекетке 6млн пұт астық  тапсырған уезд – Қостанай. 1926ж. Қазақстандағы қазақ  халқының үлес салмағы – 61,3%. 1926ж. ҚазАКСР­ң халық саны – 5млн 230мың. 1924ж. ҚазАКСР­ң астанасы  көшірілген қала – Қызылорда. 1921ж. Қазақстан  комсомолының І съезі өткен қала – Орынбор (Ғ. Мұратбаев). Әйелдер қозғалысының көрнекті қайраткерлері – Оразбаева,  Құлжанова. «Қырғыз(қазақ) тілінде іс  жүргізуді енгізу туралы» декрет  – 1923ж. 1922ж. Батыс Қазақстанда  ашаршылыққа ұшырағандар  мөлшері – 82 пайыз. 1921ж. «Нақты ет салығы  туралы» декрет блйынша  жартылай көшпелі қазақ  шаруалары – ет салығынан  босатылды. 1921ж. Құрылған ­ «Қосшы  одағы», 1930ж­дан кейін ­  «Кедей одағы». Ақшалай салық енгізілді –  1924ж. Салық негізінен көп салынған –  кулактар мен байларға. 1925­33жж.елді басқарған –  Голощекин. Қазақстанды индустрияландыру  басталды – табиғи  байлықтарды зерттеуден. Орал­Ембі мұнайлы ауданын  зерттеген академик Губкин  «Бұл кен орны  мұнайға аса  бай» деген. Түрксібте еңбек еткен адамдар  саны – 100мың. Түрксіб пайдалануға берілді –  1931ж. (1933ж.). «Қазақстан отар болып келді,  солай болып қалды» деп айтқан  – Сәдуақасов. Голощекин ұсынған идея ­ «Кіші Қазан». Түрксіб жалғастырды – Орта  Азия мен Сібірді. Орталық Қазақстанда шикізат  байлықтарын зерттеген  геологтар тобының жетекшісі ­  Курнаков.    “Кеңес Одағының тұтас  металогенді аймағы болып  табылады”. 1939жылы қалаларда тұрған  қазақтар саны – 375 мың адам. Индустрияландыру жылдарында  Қазақстанда негізінен қарқынды  жүргізілген – шикізат көздері. Индустрияландыруды жүзеге  асыруда қолданған әдіс ­  әміршіл­әкімшіл жүйеде  басқару. Түрксіб темір жолында  жұмысшыдан,  “Қазақкөлікқұрылыс” тресінің  басшысына дейін көтерілген –  Қазыбеков. Қатардағы жұмысшыдан,  Түрксіб темір жолының  бастығына дейін көтерілген –  Омаров. Түрксіб темір жолы түйісті –  Айнабұлақта(1931). “Аса ірі бай шаруаларды  тәркілеу туралы” декрет – 1928 жылы. Колхоз құрылысының негізгі  формасы – ауыл  шаруашылығы артелі. МТС­тер құрылды – 1929ж. 150 шақырым жерден жинап  әкеліп қала үлгісіндегі поселка  жасаған аудан – Шу. 1933 жылы наурызда Сталинге  ашық хат жазған – Рысқұлов. Бесеудің хаты жазылды –  Голощекинге. 1931­1933ж. аштықтан  қырылған адам саны ­ 2,1 млн. (40 пайыз). Қазақтан басқа халықтың  шығыны – 0,4млн. Бандит­басмашылардың  көтерілісі деп бағаланған  көтеріліс – Батпаққара. Көтерілісшілер басып алған  аудан орталығы – Созақ. Иран, Ауғаныстанға көшіп  кеткендер – Маңғыстау мен  Ойылдан. Ұжымдастыру алдындағы мал  саны – 40,5млн. 1933 жылы қалғаны – 4,5млн. 1931­1933ж. Шұбартау  ауданында барлық малдың етке өткізілгені – 80 пайыз. 1928 жылы Қазақстан  шаруашылығының 2 пайызы  ұжымдастырылса, 1931 жылы  ұжымдастырылды – 65  пайызы. Ұжымдастыру барысында  компартия Қазақстанның ауыл  шаруашылығы туралы қаулы  қабылдады – 1932 жылы. 1938 жылы Қиыр Шығыстан  көшіріліп әкелінген –  корейлер(100 мыңнан астам)  Алматы, Қызылорда, 57  ұжымшар құрылды. Ұжымдастыру жылдарындағы  толқулар мен көтерілістер саны – 372. Қарақұм көтерілісін,  Орынбордан келіп басқан – 8  дивизия. Торғайлық асыра сілтеушілер  “Асыра сілтеу болмасын, аша  тұяқ қалмасын” деп млн­ға  жуық малдан қалғаны – 98мың. Ұжымдастыру жылдарында тыс жерге көшіп кеткен адамдар  саны – 1 млн­нан аса. Ауыл шаруашылығын  ұжымдастыру бағыты  жарияланды – 1927 жылы.  XVсъезде. Орталық комитет ҚазАКСР­де  ұжымдастыруды негізінен  аяқтауды белгіледі – 1932  жылдың көктемінде. Лаңкестік жаппай сипат алды – 1937­1938 жылдары. 1931 жылы Қарағанды облысы,  Осакаров ауданында пайда  болған обсервациялар саны –  25 қоныс. 101 мың қазақтар ГУЛАГ  азабынан өтіп, оның  атылғандары – 27 мыңнан  астам. 1930 жылы атылған жазушы –  Ж.Аймауытов. Қазақстан “Қызыл астанасы”  салушылардың сатқындығы  деп айыпталғандар – Будасси, Голдгор, Тынышпаев. Тіл білімінің негізін салушы  айыпталған – Байтұрсынов. КСРО конституциясы  қабылданды – 1936 жылы. ҚазКСР конституциясы  қабылданды – 1937 жылы. 1938 жылы маусымда  Қазақ  КСР Жоғары кеңесіне  сайланған – 300 депутат. 300 депутаттың қазағы – 152. 1937 жылы желтоқсанда  КСРО Жоғары кеңесіне рес­ дан сайланған – 44 депутат. Жазалаудың құрбаны болған,  қазақтың тарихи білімінің  негізін салушы –  Асфендияров. АЛЖИР­де әйелі мен қызы  азап шеккен мемлекет  қайраткері –Т. Рысқұлов. Сауатсыздықты жою қоғамы  ұйымдастырылды – 1924  жылы. Рес­ның ХКК­і “ҚазАКСР­де  бірыңғай еңбек мектептерінің  жарғысын” қабылдады – 1926  жылы. 1931 жылы 15­50 жасқа  дейінгілерге енгізілген –  жалпыға бірдей міндетті  оқу. Қазақстанда тұңғыш жоғары  оқу орны ашылды – 1928  жылы Абай атындағы. Киров атындағы Қазақстан  мемлекеттік университеті  ашылды – 1934 жылы. 1930 жылдары өзге рес­дың  оқу орындарында оқыған  қазақстандық жастар – 20  мыңдай. Отан соғысы қарсаңында  Қазақстандағы жоғары оқу  орындар саны – 20. КСРО ғылым академиясының  Қазақстандағы базасы  құрылды – 1932 жылы. Тараз  қаласы орнында қазба  жұмысын жүргізген – Массон. Қызылордада ұлттық қазақ  театры ашылды – 1926 жылы  қаңтарда, режиссер –  Шанин(“Еңлік ­ Кебек”). Театрға қазақ академиялық  драма театры атағы берілді –  1937 жылы. Алматыда ұйғыр музыкалық­ драма театры ашылды – 1933  жылы. Қазақ мемлекеттік музыка  театры ашылды – 1934 жылы. Құрманғазы атындағы Қазақ  мемлекеттік оркестірін  құрған – А.Жұбанов(1934  жылы). Жамбыл атындағы Қазақ  мемлекеттік филормониясы  ашылды – 1936 жылы. Қазақ кино өнері бастау алған  жылдар – 1930 жылдар. Бірінші дыбысты фильм  “Амангелді” түсірілді – 1938  жылы. “Қазақ халқының 1000 әні” және  “Қазақ халқының 500 әні мен  күйі” жинақтарын жариялаған –  Затаевич. Затаевичке Қазақстанның халық  әртісі атағы берілді – 1932 жылы. 1936 жылы КСРО халық әртісі  атағын алған – Байсеиітова. Талантты суретші ­ Ә. Қастеев. 1930 жылдары орнаған жүйе –  социалистік. 1940 жылдары Қазақ кәсіпшілер – 1 млн­дан астам еңбекшілерді  біріктірді. Қ. Сәтпаевқа Жезқазған мыс кен  орындарына сіңірген еңбегі үшін  мемлекеттік сыйлық берілді –  1942 жылы. Отан соғысы басталды – 1941  жылы. Ж.Жабаев “Ленинградтық  өренім” өлеңін жазды – 1941  жылы. Германияның қауырт соғыс  жоспары аталды – Барбаросса. Мәскеу түбінде генерал­майор  Панфилов қолбасшылық еткен  дивизия – 316­шы атқыштар  дивизиясы. “Ресей кең­байтақ, бірақ  шегінерге жер жоқ” – Клочков. Мәскеу үшін шайқаста 316­шы  атқыштар дивизиясы  марапатталды – Қызыл ту  орденімен. Бородино селосында ерекше ерлік көрсеткен – Тоқтаров. М. Ғабдуллин, Т.Тоқтаров Кеңес  Одағының батыры атағын алды –  Мәскеу үшін шайқаста. Б. Момышұлы – батальон. Ленинград үшін шайқаста жаудың қорғаныс ұясының аузын  кеудесімен жауып, қаза тапқан –   С. Баймағамбетов. Каспий өңіріне соғыс жағдайы  енгізілді – 1942 жылы. Қазақстанға жақын майдан –  Сталинград. “Павлов үйі” үшін соғыста ерлік  көрсеткен – Мырзаев. Минометші – Сыпатаев. 18 жасар ең жас қазақстандық  Кеңес Одағының батыры атанған  – Елеусізов. 2 мәрте Кеңес Одағының батыры  ұшқыш – Т.Бигелдинов. Жеке өзі жаудың 37 ұшағын атып  түсірген, екі мәрте батыр атағын  алған – С. Луганский. Қарағандының өкілі, ұшқыш – Н.  Әбдіров. Батыр, мерген қыз ­ Әлия. Пулеметші – Мәншүк. Мәншүк шайқасқан бригада –  100­қазақ ұлттық атқыштар  бригадасы. Қазақстан комсомолы  қамқорлыққа алған трактор  заводы – Сталинград.    Еділ бойынан көшіріліп  әкелінгендер – немістер. Рейхстагқа жеңіс туын тіккен  қазақстандық – Қошқарбаев. Соғыс жылдарындағы  қазақстандық партизандар саны  – 3,5 мың адам(Қ.Қайсенов). Шетелдегі қарсыласу  қозғалыстарына қатысқан  қазақтар – Егоров, Құсайынов. Берлин операциясы басталған  уақыт – 1945 жыл 16 сәуір. Берлинді алды – 2 мамыр. С.Нұрмағамбетовқа Кеңес  Одағының батыры атағы берілді  – Берлин үшін шайқаста. Соғыс жылдары Кеңес  Одағының батыры атағын алған  қазақстандықтар саны – 500­ге  жуық. Отан соғысы аяқталды – 1945  жылы. 1998 жылы Назарбаевтің  өкімімен, Халық Қаһарманы  атағы берілген – Бейсекбаев. Қазақ ғылым академиясы  ашылды – 1946 жылы  маусым(Қ. Сәтбаев). “XIX ғ. 20­40 жылдары  Қазақстан” туралы жазған –  Бекмаханов. 1947 жылы 21 қаңтарда тыйым  салынды – XIX ғ. рухани  мұрасын зерттеуге. 1940­1950 жылдары қуғын­ сүргінге ұшыраған ғалымдар –  Ысмайылов, Сүлейменов,  Кеңесбаев. 1943 жылы ҚазКСР тарихының  авторларының бірі ­   Бекмаханов 1954 ж. орнынан босатылған      Шаяхметов Шаяхметовтың орнына  сайланған          Пономренко Биология, медицина, геология  ғалымдарына тағылған айып  космополит 1950 ж. қазақ жастары оқыған  көрші ел  Қытай Минералды шикізаттар кен  орындарының картасын  жасағандары үшін Қ.Сәтбаев бір  топ ғалымдарға         Лениндік  сыйлық берілді ҚазКСР ҒА­ның философия  және құқық институты құрылған жыл    1958 ж. Тіл білімі, әдебиет және өнер  институттары ашылды  1961 ж. Қаз КСР тарихының II  томдығыжарияланды   1957­59  ж. М. Әуезов «Абай» романының 2  кітабын жазып бітірді    1947 ж. М. Әуезовке Лениндік сыйлық  берілді     1959 ж. 1950 жылдардағы Ғ.  Мүсреповтың романы   «Оянған өлке» Ғ. Мұстафиннің шығармалары     «Шығанақ», «Қарағанды»,  «Миллионер» «Тың игерушілер» очеркінің  авторы   И. Шухов Сталин өлімінен кейін, ХХ  съезден кейін ақталғандар Сейфуллин, Майлин,  Жансүгіров, Асфендияров,  Жандосов, Исаев, Мендешов  1952 ж. КСРО мемлекеттік  сыйлығына ұсынылған драма    Абай Карточка жүйесі жойылды, ақша реформасы жүргізілді    1947 ж. Соғыстан кейінгі жылдарда  мектептерге көмек көрсету,  қор жасау үшін  ұйымдастырылған­   жексенбіліктер  Соғыстан кейінгі жылдарда  малшы балалары үшін салынған ­       мектеп­интернаттар Жалпыға бірдей 7 жылдық  білім беру ісі қайтадан қолға  алынған жыл   1949 ж. 1947 ж. екінші сайланған  ҚазКСР Жоғары Кеңесінің  құрамы   300 депутат  Үшінші сайланғанның құрамы    400 депутат 1955 ж. төртінші сайланғанның  құрамы   450 депутат 1950 ж. республикадағы  коммунистердің саны   58 920  1960 ж. республикадағы  коммунистердің саны   345 115 Ж. Шаяхметов Қазақстан  КП(б) Орталық Комитетінің I­ ші хатшысы болып сайланды  1949 ж. Қазақстан кәсіподақтарының  республикалық I  конференциясы өтті    1948 ж. 1954­1956 ж. одақтық  органдардың қарауынан  республиканың қарауына  144  кәсіпорын өтті Сталин қайтыс болды   1953 ж. 1943 ж. жарық көрген «Қазақ  КСР тарихы» атты еңбектің  авторларының бірі   Е.  Бекмаханов 25 жылға сотталып, 1954 жылы  ақталып шыққан   Бекмаханов Өскемен қорғасын­мырыш  комбинаты алғашқы өнімін  берді    1947 ж. Тың игеру жүргізілген  облыстар    Павлодар,  Ақмола, Көкшетау,  Қостанай, Солтүстік  Қазақстан, Торғай Тың және тыңайған жерлерді  игеру туралы шешім  қабылданды   1954 ж. Тың игеру кезінде келген адам  саны        2 млн. 483 шақырым Мойынты – Шу  темір жолы салынды     1950 ж. 1965 ж. республикада халық  шаруашылығында жұмыс  істеген дипломды маманның  саны­     0,5 млн. ҚазКСР ҒА КСР Одағындағы  ірі ғылыми орталықтардың  біріне айналды­      1960­1970  жж. Катализаторларды  электрохимиялық әдістермен  зерттеу мәселесін көтерген  академик­      Сокольский Республикадағы  гидрогеология, гидрофизика  саласында еңбек еткен  академик­       Ахметсафин Генетика мен микробиологияда табыстарға жеткен, Лениндік  сыйлық алған академик­        Айтхожин Тоқырау жылдары қазақтар  негізінен меңгерген ғылым  салалары­ ауыл  шаруашылығы,  медициналық­гуманитарлық Қазақтардың үлесі аз болған  ғылым саласы      жаратылыстану Тоқырау жылдарында қатты  зардап шеккен ғылым      қоғамдық ғылымдар Бұрмаланған ғылым саласы      Қазақстан тарихы Міндетті жалпы орта білім  беру енгізілді     1970 ж. Еңбек ері атағына ие болған  жазушы      Ғ. Мүсірепов «Қан мен тер» авторы      Нұрпейісов Ә. Әлімжановтың Әл­Фараби  туралы романы «Ұстаздың оралуы» (Неру  атындағы халықаралық  сыйлыққа ие болған) 1961 ж. О. Сүлейменовтың  шығармасы   «Адамға табын, жер енді» 1970 ж. есімі әлемге әйгілі  болған әнші     Ә. Дінішев Тоқырау жылдарында өнімді  еңбек еткен сазгер   Е.  Рахмадиев Этнографиялық оркестр  құрған   Н. Тілендиев «Қыз Жібек» фильмінің  режиссеры    С. Қожықов 1960­70 жылдары  республикада пайда болған  баспалар­    «Қайнар»,  «Жалын», «Өнер» 12 томдық «Қазақ Совет  энциклопедиясын» шығару  аяқталды     1978 ж. 1978 ж. республикадағы  кітапханалар саны    19  мыңнан астам «Жас тұлпар» ұлттық  демократиялық бейресми  ұйым құрылды    1960 ж. (М.  Әуезов) 1960 ж. Қаз КП ОК Бірінші  хатшысы болып сайланған   Д. Қонаев О. Сүлейменовтың «АЗиЯ»  кітабы жарық көрді     1975 ж. Целиноград оқиғасы болды      1979 ж. Неміс автономиясын құру  жөніндегі комитетке  басшылық еткен   А. Коркин Неміс автономиясына кейбір  аудандары берілмек болған  облыстар­  Павлодар,  Қарағанды, Көкшетау,  Целиноград Жамбыл электр станциясы  салынды   1960 ж. Қапшағай электрстанциясы  салынды    1972 ж. Семей облысы Шұбартау  аудандық комсомол ұйымы  жастарды қой  шаруашылығына шақырды    ­   1971 ж. 1980 ж. ортасындағы  республикадағы жоғары оқу  орындарының саны    55 Орта арнаулы оқу  орындарының саны    246 Қаз КСР­нің соңғы  конституциясы    1978 ж. Тоқырау жылдары деп аталған кезең    1960 ж. ортасы –  1980 ж. ортасы КСРО­ның соңғы конституциясы  қабылданды      1977 ж. 1964­1986 жж. ҚазОК­ны  басқарған      Д. Қонаев «Жас тұлпар» ұлттық­ демократиялық бейресми  ұйымының басшысына көмекші  болған тұлғалар        Қадыржанов, Тайжанов (800  студент) 1970 жылдары «Жас тұлпар»  ұйымының ықпалымен құрылған  ансамбль­      «Досмұқасан»  («Гүлдер», «Айгүл»)  1975 ж. О. Сүлейменовтың  «АЗиЯ» кітабында талданған ­      «Игорь жасағы туралы жыр» Жеке адамның ырқымен кету       волюнтаристік 1965 ж. КОКП­ның қыркүйек  пленумында өнеркәсіпті басқару  жүйесі өзгертілді­        министрліктер құру 1970 жылғы жоспарлаудың жаңа  жүйесіне көшкен республика  кәсіпорындарының үлесі­        80  пайыз 1967 ж. республикада жаңаша  жұмыс істей бастаған  кәсіпорындар    193 (10 пайыз) 1984 ж. Қазақстанда өндірілген  көмір    125,5 млн. т. 1965 ж. алғашқы мұнайын берген  кен орны       Өзен 1970 жылдарға қарай түсті  металлургияның ірі орталығы     Шығыс Қазақстан 1960 ж. Өскеменде салынған  өнеркәсіп орны     титан­магний  комбинаты 1960 ж. екінші жартысында  салынған химия металлургия  зауыты­     Ертіс химия  металлургия зауыты 1960 ж. Павлодардағы машина  жасау зауытының негізінде  салынған­      Павлодар трактор  зауыты Қазақстанның нағыз экологиялық  апат аймағына айналған кезі  1950 жылдардан бастап Батыс Қазақстан жеріндегі  ядролық полигон­    Капустин яр Семей полигонындағы алғашқы  сынақ     1949 ж. 1949­63 жылдарға дейін ауада  өткізілген жарылыстар саны    113 Кеңес еліндегі ядролық  сынақтардың Семей жерінде  өткізілгені   70 пайыз Семей полигонының зардабын  шеккен облыстар­     Семей,  Қарағанды, Павлодар, Өскемен 1965 ж. республикадағы  кеңшарлардың саны    1521 ХХ ғасырдың 70­ші жылдарында  шаруашылықты жүргізудің  қалыптасқан жүйесін өзгертуге  тырысқан Алматы облысындағы  кеңшар директоры     Худенко 1975 ж. Қазақстандағы қой саны    34,6 млн. 1980 жылдардың ортасына қарай  жергілікті халықтың үлесі басым  болған обылыс­орталықтары –  Қызылорда, Атырау. КСРО­да қайта құру мен қоғамды демократияландыру үрдісіндегі  қадам жасалды – 1987 жылы. Қырық жылдан астам Қазақстан  өкіметінің, республика партия  ұйымының басшылығында  болған – Д. Қонаев. КСРО­ның әлеуметтік­ экономикалық дамуын  жеделдету бағыты қабылданды – 1985 жылдың сәуір айы. 1986 жылы желтоқсанның 16  күні Қазақстан КП Орталық  Комитетінің пленумы  Республика партия ұйымының  басшысы етіп сайлады – Г.  Колбинді. Қазақ КСР Жоғары Кеңесі  Төралқасының Алматыдағы 1986 жылғы желтоқсанда болған  оқиғаларды тексеру  комиссиясының төрағасы –  М.Шаханов. “Жасақшы Савицкийді өлтірді”  деп айып тағылған, жас  демократ, жалынды ақын –  Қ.  Рысқұлбеков. Желтоқсан оқиғаларына  қатысқаны үшін ұсталып, жаза  тартқан адамдардың саны –  8500­ге жуық. Желтоқсан оқиғаларына  қатысушыларға қарсы  коммунистік әкімшіліктің  ұйғаруымен жасалған құпия  жедел жоспар ­ “Бұрқасын­86”. Желтоқсан оқиғаларына  қатысқан жастарға тағылған  айдар ­ “Ұлтшылдық”. “Қазақ КСР­індегі Тілдер  туралы Қазақ КСР­нің Заңы”  қабылданды – 1989 жылдың  қыркүйегінде. Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы кезінде дені студент және  жұмысшы жастар жиналған  алаңның қазіргі атауы –  Республика алаңы. Желтоқсан оқиғасына  қатысқаны үшін өлім жазасына  кесілген жігерлі жас, жалынды  ақын – Қ. Рысқұлбеков. 1989 жылдың маусымында  Қазақстан КП Орталық  Комитетінің бірінші хатшысы  болып сайланды – Н. Назарбаев. 1988 жылы Қазақстан  Компартиясы Орталық  Комитетінің қаулысымен  ақталған көрнекті ақын,  философ – Ш. Құдайбердиев. 1988 жылы Қазақстан  Компартиясы Орталық  Комитетінің қаулысымен  ақталған жазушы әрі ғалым –  Ж.Аймауытов. 1988 жылы Қазақстан  Компартиясы Орталық  Комитетінің қаулысымен  ақталған атақты ақын, белгілі  саясатшы, педагог –  М.Жұмабаев. 1988 жылы Қазақстан  Компартиясы Орталық  Комитетінің қаулысымен  ақталған тіл, әдебиет, ғылым,  журналистика салаларында мол  мұра қалдырған –  А.Байтұрсынов. Кеңес Одағы Ауғанстандағы  басқыншы әскерін алып кетуді  аяқтады – 1989 жылы. 1989 жылдың 28 ақпанында бой  көтерген антиядролық,  экологиялық қозғалыс ­  “Невада­Семей”. “Невада­Семей” антиядролық,  экологиялық қозғалысының  жетекшісі – О. Сүлейменов. 1990 жылдың соңына таман  Қазақстандағы саясаттанған  қоғамдық бірлестіктердің саны  – Жүзден астам.  1989 жылдың шілдесінде  жұмысшылардың баскөтеруі  өткен қала – Қарағанды. 1989 жылдың маусымында  халық бұқарасының ірі бас  көтеруі өткен қала –  Жаңаөзен. 1988 жылы республикадан  сыртқа шығарылған өнімнің  бағасы – 6,7 млрд.сом. 1988 жылы Қазақстанға  сырттан әкелінген өнімнің  бағасы – 13,8 млрд.сом. 1990 жылдары Қазақстанның  сыртқа шығарған өнімінің негізі – Шикізат және жартылай  дайын өнім. 1980 жылдардың соңына қарай  Қазақстанның сыртқа шығарған өніміндегі шикізаттар мен  жартылай дайын өнімдерінің  үлесі – 97%. Қазақстанның Сауд  Арабиясымен біріккен “әл­ Баракабанк­Қазақстан” банкі  құрылды – 1990 жылдың  қарашасында.  1991 жылдың қарашасында  құрылған Қазақстанның Сауд  Арабиясымен біріккен банкі ­  “әл­Баракабанк­азақстан”. 1990 жылы Қазақстан мен  Қытай арасындағы ашылған әуе қатынасы – Алматы­Үрімші. 1990 жылы Қазақстан мен  Қытай арасындағы ашылған  автобус қатынасы –Жаркент­ Инин.   1990 жылы Қазақстан байланыс орнатқан Оңтүстік Корея  республикасының  корпорациясы ­ “Самсунг”. 1990 жылы қарашада құрылған  тұңғыш “әл­Барака­Банк  Қазақстан” банкін құруға  қатысқан ел ­ Сауд Арабиясы. 1991 жылдың бірінші  жартысында Қазақстанда ресми тіркелген, шетелдермен  біріккен кәсіпорындардың саны – 35. 1991 жылдың бірінші  жартысында Қазақстанда ресми тіркелген, біріккен  кәсіпорындар ашқан елдің саны – 24. 1990 жылдары Қазақстан  шетелдер капиталын әкелу  үшін сырттан тартылған  инвесторды пайда салығынан  босатты – 5 жылға дейін. 1980 жылдардың соңына қарай  экономикалық даму бағытын  нарықтық қатынастарға  негіздеп қайта құру үшін  Қазақстан үкіметі қабылдаған  заң ­ “Қазақ КСР­індегі еркін  экономикалық аймақ  туралы”. 1980 жылдардың соңына қарай  экономикалық даму бағытын  нарықтық қатынастарға  негіздеп қайта құру үшін  Қазақстанда құрылған банк –  Сыртқы экономикалық банк. 1990 жылдың маусымынан  1991 жылдың маусымына  дейін бір жылдың ішінде  ашылған республика бойынша  қазақ тілінде тәлім беретін  мектептің саны – 155. Алғаш рет балама  кандидаттардың дауысқа түсу құбылысы көрініс берген,  Қазақстанның Жоғары және  жергілікті кеңестеріне сайлау  өтті – 1989 жылдың күзінде. 1990 жылдың жазында  құрылған азаматтық қозғалыс  ­ “Азат”.  “Азат” азаматтық қозғалысын  ұйымдастырушылардың  көкейкесті арманы –  Қазақстанның егеменді ел  болуы. 1989 жылдың шілдесінде  Қарағандыдағы кеншілер  ереуілін тыныштандыру үшін  шұғыл ұшып келген  Қазақстанның басшысы –  Н.Назарбаев. Жаңаөзен қаласында халық  бұқарасының ірі бас көтеруі  болды – 1989 жылдың  маусымында. Желтоқсан оқиғаларына  қатысқаны үшін  жоғары оқу  орындарынан шығарылды –  246 студент. Кеңес қоғамының дағдарысқа  ұшырауы себептерін талдауға  талпыныс жасалды – КСРО  халық депутаттарының I  съезінде. Жаңадан сайланған КСРО  халық депутаттарының I съезі  өтті – 1989 жылы маусымда. Балтық бойындағы ұлттық­ демократиялық қозғалыстар  тарапынан жаңа одақтық шарт жасау туралы мәселе қойыла  бастады – 1988 жылдан  бастап. Семей полигоны жабылды –  1990 жылы. Алғашқы ғарышкер  Т.Әубәкіровтың туған жері –  Қарағанды облысы. Шәкәрім, Мағжан ақталды –  1998 жылы.  1990 жылы кеңестік жүйеге  ауыр соққы болып тиген оқиға – Ресей Федерациясының өз  тәуелсіздігін жариялауы. 1990 жылы 25 қазанда болған  оқиға ­ “Қазақстанның  мемлекеттік егемендігі  туралы Декларация”  қабылданды. 25 қазан – Республика күні. 16 желтоқсан – Тәуелсіздік  күні. Жоғары Кеңестің ұйғаруымен  ҚазақКСР­і Президентінің  қызметі тағайындалды – 1991  жылы сәуірде Н.Назарбаев). Н.Назарбаев КОКП Орталық  Комитеті Саяси Бюросы  құрамынан шығатыны жөнінде  мәлімдеді – 1991 жылы тамызда. 1991 жылы қыркүйектің 7­ сінде болған Қазақстан  Компартиясының төтенше  съезі қабылдаған шешім –  Қазақстан Компартиясын  тарату. Қазақстан Компартиясы  таратылғаннан кейін, оның орнына құрылған жаңа ұйымның атауы ­  “Социалистік партия”. КСРО өмір сүрген жылдар –  1922­1991 жылдар. 1991 жылы желтоқсанның 8­күні  үш славян мемлекеттерінің  басшылары бас қосқан қала –  Минск. 1991 жылы желтоқсанның 8­күні  үш славян мемлекеттерінің  басшылары өзара келісіп, күшін  жойғанын жариялаған шарт –  КСРО­ны құру туралы(ТМД­ ны құру туралы шешім  қабылданды). ТМД құрылды – Алматыда  21желтоқсанда. Тұңғыш рет Қазақ КСР­нің  президентіне сайлау өтті –  1991жылдың 1желтоқсанында. 1991 жылы желтоқсанның 13­күні  Орта Азия республикалары мен  Қазақстанның басшылары бас  қосқан қала – Ашхабат. Қазақстан Республикасы атауы  қабылданды – 1991 жылы 10  желтоқсанда Н.Назарбаев. 1960 жылы еңбек жолын  жұмысшы болып бастаған қала –  Теміртау. Н.Назарбаевтың 1984­1990  жылдары аралығында атқарған  қызметі – Қазақ КСР  Министрлер Кеңесінің  төрағасы Н. Назарбаевтың 1990 жылдың  сәуірінен бастап атқарған  қызметі­ Қазақ КСР­нің  Президенті 1991 жылы Қазақстанда өрекпіген саяси ахуалдың қалыптасуына  жел берген дисседент жазушы  А.Солженицынның мақаласы.     «Біз Ресейді қалай көркейтеміз» 1991 жыл 16 желтоқсан –  Қазақстан Республикасының  мемлекеттік тәуелсіздігі  жарияланды 1991 жыл 21 желтоқсан –  Тәуелсіз Мемлекеттер  Достастығын құру үрдісі  аяқталды 1992 жыл 2 наурыз – Қазақстан  Біріккен Ұлттар Ұйымына  мүше болып қабылданды. 1991 жыл 13 желтоқсан – Орта  Азия республикалары мен  Қазақстан басшыларының  Ашхабадтағы кездесуі болды. Қазақ халқының Қазақстан  тәуелсіздік алғанға дейін екі  жарым ғасырдан астам уақыт  бойы патша отаршылдары мен  большевиктік шовинистік  аппаратқа қарсы болған  көтерілістерінің саны.    400­ге  жуық 1991 жылы желтоқсандағы  Алматы кездесуінде басшылары  ядролық қаруға байланысты  біріккен шаралар туралы  келісімге қол қойған  мемлекеттер.        Қазақстан,  Ресей, Украина, Беларусь. 1991 жылы желтоқсандағы  Алматы кездесуінде бұрынғы  Кеңес Одағын ойға түсірмес үшін  жаңа шартта «одақ» деген сөз  алмастырылды.          «Достастық» сөзімен Тәуелсіз Қазақстанның Туы мен  Елтаңбасының жаңа үлгілері  қабылданды.   1992 жылдың  маусымында Тәуелсіз Қазақстанның  Әнұранының жаңа мәтіні  қабылданды.        1992 жылдың  желтоқсанында Тәуелсіз Қазақстанның  Конституциясы қабылданды.      1993 жылдың 28 қаңтарында 1993 жылдың 28 қаңтарында  қабылданған Конституциядағы  қазақ тілінің мәртебесі.     Мемлекеттік тіл. Қазақстанда жергілікті кеңестер  өзін­өзі тарата бастады.   1993  жылдың күзінде 1993 жылдың 13 желтоқсанында  Жоғарғы Кеңестің таратылғанын ресми түрде жариялаған –  С.Әбділдин 1993 жылдың соңына қарай  Қазақстанда ресми тіркелген  саяси партиялардың саны – 3. 1993 жылдың соңына қарай  Қазақстандағы қоғамдық саяси  бірлестіктердің саны – 300­ден  астам. Н.Назарбаевтың өкілеттілік  мерзімін 2000 жылдың 1  желтоқсанына дейін ұзартуға  байланысты референдум өткен  жыл – 1995. 1995 жылы 31 желтоқсанда  өткізілген референдум –  Қазақстан Республикасының  Конституциясын қабылдау  жайында. Қазақстанда баға босатылды –  1992 жылдың 6 қаңтарында. 1992 жылы Қазақстанда  астықтан рекордты өнім  жиналды   –   33 млн тонна. Теңге енгізілді – 1993 жылы 15  қараша «Жалпы ұлттық татулық және  саяси қуғын­сүргін құрбандарын еске алу жылы» ­ 1997ж. 1995 жылдың 26 сәуіріндегі  референдумға қатысушыларға  қойылған сұрақ.   «Сіз 1991  жылы 1 желтоқсанда бүкіл  халық сайлаған Президент  Н.Назарбаевтың өкілеттік  мерзімін 2000 жылдың 1  желтоқсанына дейін ұзартуға  келісесіз бе?» Қазақстан Республикасының  Жаңа Конституциясы  қабылданды – 1995 жылдың 30  тамызында. Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш  Қорғаныс Министрі –  С.Нұрмағамбетов (1997 жыл, 7 мамыр). 1995 жылғы Конституция  бойынша Қазақстанның  Парламентіндегі тұрақты жұмыс істейтін екі палата – Сенат пен  Мәжіліс. Сенат пен Мәжілістен тұратын  жаңа Парламент тұрақты жұмыс  істей бастады –  1996 жылдың 30 қаңтарынан. Қазақстандық студенттер  шетелдердің оқу орындарында  білімін жетілдіруге мүмкіндік  алған бағдарлама ­ «Болашақ». Шанхай ынтымақтастық ұйымы басшылары 1998 жылы бас  қосқан қала – Алматы. Алғашында «Шанхай бестігі»  (кейіннен Шанхай  ынтымақтастық ұйымы аталды) басшыларының алғашқы  кездесуі өтті – 1998 жылы 6  сәуірде. 1991 жылдың аяғына дейінгі екі аптаның ішінде Қазақстанның  тәуелсіздігін таныған  мемлекеттер саны – 18. Қазақстанда жекешелендірудің  ІІ кезеңі басталды – 1994  жылдың көктемінде. «Тарихи ақтаңдақтарды»  әйгілеп, бұқаралық сананы  көтеру мақсатында Республика Президентінің жарлығымен  1998 жыл: «Халықтар  тұтастығы мен ұлттық тарих  жылы» деп аталды. «Тарихи ақтаңдақтарды»  әйгілеп, бұқаралық сананы  көтеру мақсатында Республика Президентінің жарлығымен  1999 жыл жарияланды ­  «Ұрпақтар бірлігі мен  сабақтастығы жылы». 1998 жылдан бастап Шоқан  Уәлиханов атындағы тарих  және этнология институты  шығара бастаған жаңа журнал:  «Қазақстан», «Қазақ елі». ХХ ғасырдың соңында  ЮНЕСКО­ның шешімімен 150  жылдық мерейтойы тойланған  қазақтың ұлы ақыны – Абай  Құнанбаев. 1997 жылы ЮНЕСКО  деңгейінде 100 жылдық  мерейтойы өткізілген жазушы – М.Әуезов. 1999 жылы ЮНЕСКО­ның  шешімімен 100 жылдық  мерейтойы тойланған ғұлама  ғалым – Қ.Сәтбаев. Адам бойындағы ізгі  қасиеттердің көмескіленуі  мәселесін көтерген  М.Шахановтың кітабы ­  «Өркениеттің адасуы». Халық жазушысы  О.Сүлейменовтың дүние жүзі  тілдерінің даму заңдылықтарын саралаған еңбегі ­ «Жазу тілі». Қаракерей Қабанбай туралы  жазылған Қ.Жұмаділовтің  диалогиясы ­ «Дарабоз». ХХ ғасырдың басындағы  Республикадағы мектептердің  саны – 8 мыңнан астам. Дүние жүзі қазақтарының  тұңғыш құрылтайы өтті – 1992  жылдың қыркүйек, қазан  айларында. Дүние жүзі қазақтарының  тұңғыш құрылтайында сөз  сөйлеген Түркиядан келген  қадірменді қария, «Алаш»  сыйлығының иегері – Халифа  Алтай. Президент Н.Назарбаевтың  болашақ ұрпақ алдындағы  жауапкершілік сезіміміздің  көрінісі деп бағалаған  стратегиясы ­ «Қазақстан­ 2030». «Қазақстан­2030» даму  стратегиясының қоғамның  ұзақ мерзімді жеті басым  мақсаттарының біріншісі –  ұлттық қауіпсіздік. Астана Ақмолаға көшірілді –  1997 жылы. Астананың салтанатты  жағдайда тұсаукесері өтті –  1998 жылғы маусымда. 1998 жылғы Парламент  шешімімен Конституцияға  енгізілген өзгеріс бойынша  Президенттің өкілдік мерзімі  – 5 жылдан 7 жылға  ұзартылды. 1989 жылғы халық санағы  бойынша Қазақстанда  тұратын республика  тұрғындарының саны – 16 млн 199,2 мың адам. 1999 жылғы халық санағы  бойынша Қазақстанда  тұратын республика  тұрғындарының саны – 14 млн 952,7 мың адам. «ХХ ғасырдың Гомері»  атанған ақын – Жамбыл  Жабаев. 1999 жылы жарық көрген  Н.Назарбаевтың еңбегі ­  «Тарих толқынында». 2005 жылы 5 томы жарық  көрген Ұлттық энциклопедия  ­ «Қазақстан». 1992 жылы шет елдерде тұрып жатқан қазақ  диаспорасының  саны – 3 млн 200 мың. Астана қаласының 1998 жылға дейінгі атауы – Ақмола. 1999 жылғы халық санағы  бойынша республика  тұрғындарының арасындағы  қазақ халқының үлесі –  53,4%. 2004 жылы қыркүйекте  Парламент Мәжілісінің  кезекті сайлауы алдында  саяси партиялар туралы жаңа  заң бойынша ресми тіркелген  партиялар саны – 12. Ел астанасы Ақмолаға  көшетіндігі туралы  Республика Президентінің  жарлығы жарық көрді – 1995  жылы. 2001 жылы үкімет құрамы мен басқа да билік  құрылымындағы жас  олигархтар ұйымдастырған  қоғамдық қозғалыс ­  «Қазақстанның  демократиялық таңдауы». 1992 жылы 30 қыркүйекте  дүние жүзі қазақтарының  құрылтайының ресми  ашылуында Қазақстан  Республикасының Президенті  Н.Назарбаевтың жасаған  баяндамасы ­ «Құшағымыз  бауырларға ашық». Дүниежүзі қазақтар  қауымдастығының төрағасы –  Н.Назарбаев. «Қазақстан Республикасының  2015 жылға дейінгі білім  беруді дамыту  тұжырымдамасы» қабылданды – 2004 жылы.