Урок беларускай мовы ў 5 класе “Прамое і пераноснае значэнне слова”

Мэта: стварыць умовы для засваення вучнямі тэмы “Прамое і пераноснае

значэнне слова

Задачы:

1. даць паняцце аб прамым і пераносным значэнні слова;

2. сфарміраваць уменне адрозніваць прамое і пераноснае значэнні слоў,

уменне знаходзіць у тэксце словы з пераносным значэннем і ўжываць іх у мове; фарміраваць навыкі работы з тлумачальным слоўнікам, абагачаць слоўнікавы запас вучняў;

3. выхоўваць чалавечныя, добрыя адносіны да маці, развіваць

непрымірымасць да няпраўды, зла, зневажання чалавечай годнасці.

Тып урока: урок адкрыцця новых ведаў.

Ход урока

Арганізацыйны момант.

1. Гульня “Падаруй усмешку”.

- Добры дзень, дзеці. Павітайцеся, калі ласка, вачамі ўсміхніцеся адзін аднаму. Падаруем адзін аднаму ўсмешку, і ў нас на працягу ўрока будзе добры настрой.

Праца па тэме.

2. Успомнім, аб чым мы гаварылі на папярэдніх уроках.

1. Што вывучае раздзел “Лексіка”?

2. Якія значэнні ёсць у слова? Назавіце іх.

3. Што абазначае лексічнае значэнне?

4. Колькі лексічных значэнняў можа быць у слова?

5. Як называюцца словы з адным лексічным значэннем?

6. А з двума ці болей?

(Прыблізныя адказы дзяцей: вывучалі лексіку, значэнні слоў, лексічнае і

граматычнае значэнні, адназначныя і мнагазначныя словы і г.д.)

- Праверка дамашняга задання пр.179, здаць сшыткі).

- Растлумачце прымаўку: “Ласкавае слова як вясенні дзень” (Добрае, ласкавае слова можа растапіць, сагрэць душу, дапамагчы чалавеку).

Словы бываюць розныя,

Словы бываюць усякія,

Словы бываюць ясныя,

Цвёрдыя і мяккія… (С. Баруздзін)

Словам можна забіць, словам можна выратаваць… (В. Шэфнер)

- Як вы разумееце гэтыя выказванні? (Адказы вучняў)

- Словам можна пакрыўдзіць чалавека.

Як вы думаеце, якія якасці трэба развіць чалавеку, каб нікога не пакрыўдзіць? (сардэчнасць, дабрату, чалавечнасць, гуманнасць, клапатлівасць, спагадлівасць, чуласць)

- Знайдзіце, калі ласка, у “Тлумачальным слоўніку” значэнні слоў

“спагадлівасць”, “чуласць”.

- Сёння мы будзем працягваць вывучэнне раздзела “Лексіка”, і хацелася б

пагаварыць аб самым дарагім чалавеку на свеце. Для кожнага з нас гэта … маці, і я назвала б наш урок “Залатая маці” . Тэма-загадка?

Раскрыць гэту тэму і сфармуляваць мэту і задачы ўрока дапаможа верш

“Залатая маці”.

У маці сэрца залатое

І залатая галава,

У маці рукі залатыя,

І справы ладзяцца здаўна

І тата маці называе:

- Ты чалавек наш залаты!

Сястрычка толькі ўздыхае:

- Дык золата – метал такі,

Пярсцёнак, праўда, ёсць на пальцы,

Ды рукі толькі не блішчаць,

А ля вачэй ужо маршчынкі,

Не залатыя – штучак пяць…

Няма на сэрцы залатога,

А сэрца … дык яно ўнутры,

І ў грудзях матулі б’ецца,

Ты толькі пробу разглядзі!

- Колькі разоў сустракаецца слова “залаты” ў тэксце? (6)

- Сфармулюйце лексічнае значэнне слова “залаты” ў кожным выпадку.

( залатая маці – добрая маці; залатое сэрца – чалавечнае, добрае, чулае сэрца;

залатая галава – разумная галава; залатыя рукі – умелыя рукі; залаты чалавек -добры, чулы чалавек)

- Што вы можаце сказаць пра слова “залаты”? Якое гэта слова? (“Залаты” – мнагазначнае слова)

- Загляніце, калі ласка, у “Тлумачальны слоўнік”, даведаемся, колькі значэнняў мае гэта слова, зачытаем іх.

Залаты – 1.

1. Які складаецца з золата, з'яўляецца золатам. Залаты самародак. Залаты пясок. // Зроблены з золата. Залаты пярсцёнак. // Вытканы, вышыты

пазалочанымі ніткамі. Залатыя пагоны. // Які вылічаецца на золата, па курсу

золата. Залаты размен. Залатая валюта.

2. У значэнні назоўнік:залаты, -ога, мужчынскі род,устарэлае слова, устарэлы выраз:Залатая манета; чырвонец.

3. Бліскуча-жоўты, падобны колерам да золата. На неба ўсходзіў месяц

залаты. Купала. Залатыя промні працягнуліся праз вокны і ў Паходнеў

пакой. Хадкевіч.

4. Пераноснае значэнне.Надта добры па сваіх якасцях; цудоўны,

выдатны.Залаты характар. Залатыя словы. ▪ «Які мілы і залаты хлопец, —

падумала.. [Магдалена]. — Як ён завіхаецца каля машыны і які

рухавы». Чорны.

5. Пераноснае значэнне:Шчаслівы, радасны. Залаты час. Залатое дзяцінства. Маладая вясна, залатая пара! Будзь красна і ясна, Не шкадуй нам дабра! Колас.

6. Пераноснае значэнне:Дарагі, любімы. Залатыя мае дзеткі.

7. Як састаўная частка некаторых батанічных і заалагічных назваў: Залатое

дрэва. Залатая рыбка.

- Колькі значэнняў мае слова “залаты”? Якое з іх асноўнае? З якімі з гэтых

значэнняў мы сустрэліся ў вершы “Залатая маці”?

- Хацелася б звярнуць вашу ўвагу на значэнні слова з паметкай перан.

- Такім чынам, аб чым пойдзе гутарка на ўроку?

3. Запіс тэмы “Прамое і пераноснае значэнне слова”

Якое значэнне слова называецца прамым? Назавіце прамое значэнне слова “залаты”?

Чаму іншыя значэнні з’яўляюцца пераноснымі і чаму яны называюцца

пераноснымі?

Заглянем у падручнік і папрацуем з правілам на старонцы 89.

На аснове чаго адбыўся перанос значэння слова ў словазлучэнні “залатая маці”, т.е. чаму мы даём такое вызначэнне маці?

(на аснове высокай якасці металу – золата. Залатая маці – танная, дарагая)

Які вынік можам зрабіць? ( Мнагазначныя словы могуць мець прамое і пераноснае значэнні)

4. Замацаванне тэмы

Заданні на картках: Са слоў, дадзеных у дужках, выбраць такія, у спалучэнні з якімі прыметнікі атрымаюць пераноснае значэнне.

Бірузовы (брошка, неба, пярсцёнак); залаты (пярсцёнак, рукі, каласы);

жамчужны (зубы, завушніцы); запаліць (свечка, вогнішча, дровы); рассыпаліся (збожжа, манеты, прамяні, зоркі.)

(*Праца ў сшытках. Праверка)

Прывядзіце свае прыклады (чэрствы хлеб – чэрствае сэрца, жалезны характар –жалезны трактар і г.д.)

Запішыце словазлучэнні, размяркоўваючы ў 2 слупкі (2 вучні да дошкі):

1) з прамым значэннем; 2) з пераносным значэннем:

Жар сонца – жар пачуццяў, цяжар багажу – цяжар страты, гнуткасць розуму –

гнуткасць галінкі, каменны будынак – каменнае сэрца, спелы ўзрост – спелы

плод, малоць зерне – малоць глупства, будаваць планы – будаваць мост,

захоўваць каштоўнасці – захоўваць маўчанне.

Хвілінка для адпачынку.

А зараз давайце крышку адпачнем. Я вам прапаную гульню "Ці трэба выклікаць пажарных?"

Я вам называю сітуацыі, калі трэба выклікаць пажарных, вы пляскаеце

два разы ў далоні, калі - не, машаце галавой.

Пачалі: успыхнула спрэчка, , гарыць лес, згараю ад

сораму, загарэўся тэлевізар, палае сэрца, гарыць дом.

- Ці маем мы права дарэмна турбаваць пажарную службу? Чаму?

- Калі здараещда сапраўдная пажарная сітуацыя, па якім нумары

патрэбна тэлефанаваць? (101)

Перад вамі тэкст. Уважліва прачытайце.

Легенда.

Быў у маці адзіны сын. Ажаніўся ён з дзяўчынай-прыгажуняй. Але сэрца ў

маладой жанчыны было чорнае, а характар цяжкі. Гаворыць яна мужу:

“Перасялі маці ў хлеў, няхай больш не ходзіць у хату”. Баялася маці халодных вачэй нявесткі. Толькі ноччу выходзіла яна з цёмнага хлеўчука. Але гэтага было мала прыгажуні. Вось яна і кажа мужу: “Калі не хочаш страціць мяне, вынімі з грудзей маці сэрца і прынясі яго мне.” Не ўздрыганулася сэрца сына, зачаравала яго прыгажосць жонкі. Сын павёў маці да ракі і забіў яе. Пайшоў назад, а сэрца паклаў на далоні. Спатыкнуўся ён аб камень, упаў, стукнуўся. А гарачае акрываўленае сэрца ўпала і прашаптала: “Сыночак залаценькі, ці не баліць табе? Прысядзь, адпачні!” (В.А.Сухамлінскі)

-Падкрэсліце (можна выпісаць) ў тэксце словазлучэнні з пераносным

значэннем. Як яны характарыхуюць герояў?

-Падбярыце да знойдзеных слоў прыклады з прамым значэннем.

-Над кожным словазлучэннем пастаўце лічбу, адпаведную пераходу значэння

на аснове падабенства: 1) колеру; 2) вагі; 3) цяпла; 4) высокай якасці металу;

1) чорнае сэрца; 2) цяжкі характар; 3) халодныя вочы, гарачае сэрца; 4) залаты сыночак. - Якая галоўная тэма легенды В.А. Сухамлінскага? Чаму яна нас вучыць? (Знешняя прыгажосць, як у жонкі-прыгажуні, часам нічога не значыць. Мы мяркуем пра чалавека па справах і ўчынках. Нельга здраджваць блізкім. Сэрца маці ўсё даруе. Самае страшнае для чалавека – глядзець і не бачыць зла (як сын), прывыкаць да зла або дапамагаць гэта зло тварыць. Не дапускайце прыніжэння чалавечай годнасці!) Хацелася б, каб вы былі добрымі, чалавечнымі, адгукваліся на чужы боль, каб вашы сэрцы ніколі не сталі каменнымі!

5. Кантроль ведаў.

Тэст

1. Пераноснае значэнне слоў - гэта:

а) асноўнае значэнне слова

б) значэнне, якое ўзнікае на аснове пэўнага падабенства

2. Вызначыць словазлучэнні, у якіх словы ў пераносным значэнні

а) бліскучая перамога

б) горкая праўда

в) сярэбраны пярсцёнак

г) гарачая спрэчка

д) кіслае малако

3. Вызначыць словазлучэнні, у якіх словы ўжыты ў прамым значэнні

а) чэрствы хлеб

б) сакавіты яблык

в) ласкавы вецер

г) горкія таблеткі

д) гарачая печка

е) сярэбраны іней.

1б). 2а),б),г).3а),б),г),д).

6. Падвядзенне вынікаў. Рэфлексія.

- Ці адказалі мы на пытанні, якія паставілі ў пачатку ўрока?

- Сфармулюйце вывучаныя азначэнні.

- Дзе мы можам прымяніць атрыманыя веды? Навошта патрэбны пераносныя

значэнні слоў? (Пераносныя значэнні – сродкі выразнасці. Яны робяць тэкст

жывым, выразным, красамоўным)

7. Дамашняе заданне: с. 89, параграф 24, пр. 184

Са слоў, дадзеных у дужках, выбраць такія, у спалучэнні з якімі прыметнікі атрымаюць пераноснае значэнне.