YADRO ENERGIYASI’ HAQQI’NDA TU’SINIK

Nókis rayonı XBMXMThSHBne qaraslı

№ - 22- sanlı uluwma orta bilim beriw mektebiniń

Fizika páni mug'allimi

Aǵılash   Saylauovtıń

YADRO ENERGIYASI HAQQINDA

TÚSINIK

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2015-2016 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

№36-TEMA    YADRO ENERGIYASI HAQQINDA TÚSINIK

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Yadro energiyası  haqqında uluwma túsinikler beriw hám bul temanıń basqa temalardan ózgesheligin aytıp ótip temanı baslaw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey juriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın tusindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıńoqıw ham jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Blits» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

Shólkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılardıń tazalıǵına, klass tazalıǵina itibar qaratıw.Oqıwshılardıń oqıw quralların kózden keshirip  náwbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Úyge tapsırma soraw

Atom yadrosınıń dúzilisi temasın soraw

Tema

Yadronıń baylanısıw energiyası:

Atom yadroları júda bekkem. Yadrodaǵı proton hám neytronlardı yadronıń ishinde qandayda bir júda úlken kúshler tartıp turadı.

Usı waqıtqa shekem eki túrli kúshlerdi  - gravitacion hám elektromagnit kúshlerdiń bar ekenligin bilemiz. Gravitacion kúshler úlken massalı deneler arasındaǵı óz-ara tásirinde úlken mániske iye. Biraq ta mikro bóleksheler ushın júda kúshsiz. Elektromagnit kúshlerdiń tásirinde birdey zaryadlı protonlar bir-birinen iyteriledi. Mısalı: Uran atomında birdey zaryadlı 92 protonnıń birikkenin qanday túsindiriw múmkin? Onnan basqa Uran  yadrosındaǵı zaryadsız 146 neytrondı bir jerde tutıp turıw ushın elektromagnit kúshlerdiń áhmiyeti joq. Demek, bul kúshler elektromagnit kúshlerde emes.

Yadrodaǵı protonlar hám neytronlardı, yaǵniy nuklonlardı tutıp turıwshı kúshler yadro kúshleri dep ataladı.

Yadro kúshleri elektromagnit kúshlerden shama menen 100 márte úlken bolıp, ol protonlardıń elektr zaryadına baylanıslı emes. Bul kúshler tábiyatta bar bolǵan kúshlerdiń eń qúdretlisi bolıp yesaplanadi. YadrodaǵI birdey zaryadlı protonlar arasındaǵı elektromagnit kúshler yadro kúshlerin jeńiwge ázzilik etedi. Sonıń ushın yadro nuklonlarınıń óz-ara tásiri kúshli óz-ara tásir depte ataladı.

Yadro kúshleri júda jaqın aralıqta tásir etedi. 10^-14 – 10^{-15 m tártiptegi aralıqta} ǵana yadro kúshleri kórinedi.

Yadrodaǵı nuklonlardı bir-birinen ajıratıp jiberiw ushın júda úlken energiya kerek boladı. Yadronıń baylanısıw energiyası dep atalǵan bul energiya yadro fizikasında júda úlken áhmiyetke iye.

Yadronı óz aldına nuklonlarǵa biratala bóleklep jiberiw ushın zárúr bolǵan energiya yadronıń baylanısıw energiyası dep ataladı.

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash

Energiyanıń saqlanıw nızamına muwapıq, óz aldına bólekshelerden belgili bir elementtiń yadrosı paydabolıwında baylanısıw energiyasına teń bolǵan energiya ajıralıp shıǵadı. Yadronıń baylanısıw energiyası júda hám úlken ekenligin tómendegi mısaldan biliw múmkin. Atomnan 1 elektrondı ajıratıp alıw  ushın kerek bolǵan energiya e bolsa, yadrodaǵI nuklonlardan birewin ajıratıp alıw ushın shama menen 6 tonna taskómir janǵanda ajıralatuǵın energiyaǵa teń bolǵan energiya ajıraladı. Bunda yadro reakciyaları dep atalıwshı reakciyalar áhmiyetli orın tutadı.

Atom yadrolarınıń elementar bóleksheler (proton, neytron hám basqalar) menen yamasa bir-biri menen óz-ara tásirde basqa yadrolarǵa aylanıwı yadro reakciyaları dep ataladı.

Neytronnıń ashılıwı yadro reakciyaların úyreniwde burılıw basqıshı boldı.

Yadronıń shınjırlı reakciyası haqqında túsinik:

1938-jılda nemis alımları O.Gan hám F.Shtrassman neytron tásirinde uran yadrosınıń bóliniwin Urannıń  izotopı neytronlar menen bombalanǵanda uran ekige bólinip, kripton (Kr) hám bariy (Ba), stronisiy (Sr) hám ksenion (Xe) siyaqlı elementler payda bolǵan. Sonıń menen birge, rekaciya nátiyjesinde 2-3 neytron hám 200 MeV átirapında energiya ajıralıp shıǵadı.

1 neytron tásirinde urannıń bóliniwi nátiyjesinde payda bolǵan 2-3 neytron basqa 2-3 uranda yadro reakciyasın ámelge asıradı. Bul 2-3 urannıń bóliniwinde bolsa 4-9 neytron ajıralıp shıǵadı. Olar óz náwbetinde 4-9 uranda yadro reakciyasın keltirp shıǵaradı h.t.b. Solay yetip qısqa waqıt ishinde bólinip atırǵan yadrolar sanı shınjır siyaqlı keskin ótedi.

Neytronnıń tásirinde yadrolardıń óz-ózinen rawajlandırıwshı bóliniwi reakciyası yadronıń bóliniw shińjırlı reakciyası dep ataladı.

Shınjırlı reakciya waqıtında kóp energiya ajırıladı. 1 g urandaǵı barlıq yadrolar tolıq bólingende  KW energiya ajıraladı. Bul 10 tonna kómir janǵanda ajıralatuǵIn energiyaǵa teń.

Sabaqtı bekkemlew

Bekkemlew ushın «Debat», «klaster» interaktiv metodı usınıs etiledi. Tema boyınsha oqıwshılarǵa  qayta sorawlar berip hám qosımsha tapsırma túrinde hár toparǵa krosvordlar tarqatıladı.tapsırma orınlanıp bolǵannan soń boslıqlardı tolıqtırıw maqsetinde,bilimlerin bekkemlep barıw ushın yadtan formulalar jazadı.

1 Yadro kúshleri dep qanday kúshlerge aytıladı? 

2.Ne ushın yadro kúshleri tábiyattaǵı bar kúshlerden eń kúshlisi yesaplanadı.

3.Yadronıń baylanısıw energiyası dep qanday energiyalarǵa aytıladı?

4.Yadro reakciyaları dep qanday reakciyalarǵa aytıladı?

5.Yadronıń bóliniw shınjırlı reakciyası neden ibarat?

Úy tapsırma tapsırıw

Yadro energiyası haqqında túsinik temasın oqıp keliw. 

Sabaqtı juwmaqlaw

Úy jumısın qayta yadına salıp ótip, búgingi sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyǵan halda búgingi sabaǵıma juwmaq jasayman

Nókis Rayonı                                                                                                  22-mektep  Saylauov Aǵılash