PEDAGOGIK ISSN 2181-6833 MAHORAT

 

 

ISSN 2181-6883

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PEDAGOGIK MAHORAT

 

Ilmiy-nazariy va metodik jurnal

 

MAXSUS SON (2021-yil, IYUN)

 

 

 

 

 

 

 

Jurnal 2001-yildan chiqa boshlagan

 

 

 

 

 

 

Buxoro – 2021

 

PEDAGOGIK MAHORAT

 

Ilmiy-nazariy va metodik jurnal  2021, MAXSUS SON

 

 Jurnal Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi OAK Rayosatining 2016-yil 29-dekabrdagi qarori bilan   pedagogika va psixologiya fanlari boʻyicha dissertatsiya ishlari natijalari yuzasidan  ilmiy maqolalar chop etilishi lozim  boʻlgan zaruruiynashrlar roʻyxatiga kiritilgan. 

 

Jurnal 2001-yilda tashkil etilgan.

 

Jurnal 1 yilda 6 marta chiqadi. 

 

Jurnal Oʻzbekiston matbuot va axborot agentligi Buxoro viloyat matbuot va axborot boshqarmasi tomonidan

2016-yil 22-fevral № 05-072-sonli guvohnoma bilan roʻyxatga olingan. 

 

Muassis: Buxoro davlat universiteti 

Tahririyat manzili: Oʻzbekiston Respublikasi,Buxoro shahri Muhammad Iqbol koʻchasi, 11-uy  Elektron manzil: [email protected]

 

TAHRIR HAY’ATI:

Bosh muharrir: Adizov Baxtiyor Rahmonovich– pedagogika fanlari doktori, professor

Bosh muharrir oʻrinbosari: Navroʻz-zoda Baxtiyor Nigmatovich – iqtisodiyot fanlari doktori, professor Mas’ul kotib: Hamroyev Alijon Roʻziqulovich – pedagogika fanlari doktori (DSc), dotsent 

 

Xamidov Obidjon Xafizovich, iqtisodiyot fanlari doktori 

Begimqulov Uzoqboy Shoyimqulovich, pedagogika fanlari doktori, professor 

Mahmudov Mels Hasanovich, pedagogika fanlari doktori, professor 

Ibragimov Xolboy Ibragimovich, pedagogika fanlari doktori, professor 

Yanakiyeva Yelka Kirilova, pedagogika fanlari doktori, professor (N. Rilski nomidagi Janubiy-G’arbiy Universitet, Bolgariya) 

Qahhorov Siddiq Qahhorovich, pedagogika fanlari doktori, professor 

Mahmudova Muyassar, pedagogika fanlari doktori, professor

Kozlov Vladimir Vasilyevich, psixologiya fanlari doktori, professor (Yaroslavl davlat universiteti, Rossiya)

Chudakova Vera Petrovna, psixologiya fanlari nomzodi (Ukraina pedagogika fanlari milliy akademiyasi, Ukraina)

Tadjixodjayev Zokirxoʻja Abdusattorovich, texnika fanlari doktori, professor 

Amonov Muxtor Raxmatovich, texnika fanlari doktori, professor  Oʻrayeva Darmonoy Saidjonovna, filologiya fanlari doktori, professor 

Durdiyev Durdimurod Qalandarovich, fizika-matematika fanlari doktori, professor

Mahmudov Nosir Mahmudovich, iqtisodiyot fanlari doktori, professor

Olimov Shirinboy Sharopovich, pedagogika fanlari doktori, professor

Qiyamov Nishon Sodiqovich, , pedagogika fanlari doktori (DSc), professor Qahhorov Otabek Siddiqovich, iqtisodiyot fanlari doktori (DSc), dotsent

 

 

 

 

 

 

 

ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ МАСТЕРСТВО

Научно-теоретический и методический журнал 

2021, Специальный выпуск

 

  

Журнал включен в список обязательных выпусков ВАК при Кабинете Министров Республики Узбекистан на  основании Ре шении ВАК от 29 декабря 2016 года  для получения учёной степени по педагогике и психологии. 

 

 

Журнал основан в 2001г.

Журнал выходит 6 раза в год

Журнал зарегистрирован Бухарским управлением агентства по печати и массовой коммуникации Узбекистана.

Свидетельство о регистрации средства массовой информации № 05-072 от 22 февраля 2016 г. 

Учредитель: Бухарский государственный университет

Адрес редакции: Узбекистан, г. Бухара, ул. Мухаммад Икбол, 11. e-mail: [email protected]

 

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:

Главный редактор: Адизов Бахтиёр Рахманович – доктор педагогических наук, профессор

Заместитель главного редактора: Навруз-заде Бахтиёр Нигматович – доктор экономических наук, профессор

Ответственный редактор: Хамраев Алижон Рузикулович – доктор педагогических наук (DSc), доцент 

 

Хамидов Обиджон Хафизович , доктор экономических наук

Бегимкулов Узакбай Шаимкулович, доктор педагогических наук, профессор

Махмудов Мэлс Хасанович, доктор педагогических наук, профессор

Ибрагимов Холбой Ибрагимович, доктор педагогических наук, профессор

Янакиева Елка Кирилова, доктор педагогических наук, профессор (Болгария) 

Каххаров Сиддик Каххарович, доктор педагогических наук, профессор

Махмудова Муяссар, доктор педагогических наук, профессор

Козлов Владимир Васильевич, доктор психологических наук, профессор (Ярославль, Россия) 

Чудакова Вера Петровна, PhD (Психология) (Киев, Украина)

Таджиходжаев Закирходжа Абдусаттарович, доктор технических наук, профессор

Аманов Мухтор Рахматович, доктор технических наук, профессор

Ураева Дармоной Саиджановна, доктор филологических наук, профессор

Дурдыев Дурдымурад Каландарович, доктор физико-математических наук, профессор

Махмудов Насыр Махмудович, доктор экономических наук, профессор Олимов Ширинбой Шарофович, доктор педагогических наук, профессор

Киямов Нишон Содикович, доктор педагогических наук, профессор  Каххаров Отабек Сиддикович, доктор экономических наук (DSc)

 

 

 

 

 

 

 

  

 

PEDAGOGICAL SKILLS

The scientific-theoretical andmethodical journal 

2021, special release

 

 

 The journal is submitted to the list of the scientific journals applied to the scientific dissertations for Pedagogic and 

 Psychology in accordance with the Decree of the Presidium of the Ministry of Legal office of Uzbekistan Republic 

The journal was foon Regulation and Supervision of HAC (The Higheunded in 2001.       r Attestation Commission) on December 29, 2016.

 

The journal is published 6 times a year

The journal is registered by Bukhara management agency for press and mass media in Uzbekistan. The certificate of registration of mass media № 05-072 of 22 February 2016

 

Founder: Bukhara State University

 

Publish house:Uzbekistan, Bukhara, Muhammad Ikbol Str., 11.

e-mail: [email protected]

 

EDITORIAL BOARD:

             

Chief Editor: Pedagogical Sciences of Pedagogy, Prof. Bakhtiyor R. Adizov. 

Deputy Editor: Pedagogical Sciences of Economics, Prof. Bakhtiyor N. Navruz-zade.  Editor: Doctor of Pedagogical Sciences( DSc), Asst. Prof. Alijon R. Khamraev 

 

Doctor of Economics Sciences Obidjan X. Xamidov

Doctor of Pedagogical Sciences, Prof. Uzakbai Sh. Begimkulov 

Doctor of Pedagogical Sciences, Prof. Mels Kh. Mahmudov

Doctor of Pedagogical Sciences, Prof. Holby I.Ibrahimov 

Ph.D. of Pedagogical Sciences, Prof. Yelka K. Yanakieva (Bulgaria)

Doctor of Pedagogical Sciences, Prof. Siddik K. Kahhorov

Doctor of Pedagogical Sciences, Prof.М.Mahmudova

Doctor of Psychology, Prof. Vladimir V. Kozlov (Yaroslavl, Russia)

Ph.D. of Psychology, Vera P. Chudakova (Kiev, Ukraina)

Doctor of Technical sciences, Prof. Mukhtor R.Amanov

Doctor of Technical sciences, Prof. Zakirkhodja A. Tadjikhodjaev

Doctor of Philology, Prof. Darmon S. Uraeva

Doctor of Physical and Mathematical Sciences, Prof. Durdimurod K. Durdiev 

Doctor of Economics, Prof. Nasir N. Mahmudov

Doctor of Pedagogical Science, Prof. Shirinboy Sh. Olimov

Doctor of Pedagogical Science, Prof. Nishon S. Kiyamov

Doctor of Economics Sciences Otabek S.Kahhorov 

Бахтиёр АДИЗОВ

Бухоро давлат университети педагогика кафедраси профессори, педагогика фанлари доктори

 

КРЕАТИВ ФИКРЛАШГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

 

Мақолада креативлик сифатларини муваффақиятли ривожлантириш йўллари, педагогни креатив фирклашга йўналтирилган сифатларни шакллантириш ёки ривожлантиришга хизмат қиладиган методлар ҳамда уларни қўллаш технологиялари тадқиқ этилган.

Калит сўзлар: креатив фикрлаш, креативлик, технология, метод, Hard skills, Soft skills, SCАМРER.

В статье рассматриваются пути успешного развития творческих качеств, методы, служащие формированию или развитию качеств учителя, ориентированного на творческое мышление, а также технологии их применения.

Ключевые слова: креативное мышление, креативность, технология, метод, Hard skills, Soft skills, SCAMRER.

The article discusses the ways of successful development of creative qualities, methods that serve to form or develop the qualities of a teacher focused on creative thinking, as well as technologies for their application.

Key words: creative thinking, creativity, technology, method, Hard skills, Soft skills, SCAMRER.

 

Кириш. Бугунги кунда жамият тараққиётини белгилашда олий таълим муҳим роль ўйнайди. Исталган давлатни тезликда ривожланиши асосий ва инкор этиб бўлмайдиган интеллектуал имкониятлар таълим тизимини ислоҳ қилиш орқали яратилади. Жамият аъзоларининг саводхонлигини ошириш орқали давлат иқтисодиёти ва жамият яшаш тарзи даражасини юксалтиради, ривожланаётган технологиялар эса олий таълимни жаҳон бозорларида нақадар зарурлигини кўрсатади.

Тадқиқотларни кўрсатишича жамиятнинг ижтимоий ва иқтисодий эҳтиёжи олий таълим муассасаси педагогининг ижодий фикрлаши ва креативликка бўлган юқори талабларига боғлиқ бўлиб, педагогик кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш тизимида инновацион таълим технологиялари ёрдамида амалга оширилади.

Асосий қисм. Креативлик турли вазиятларда таълим ва тарбияга оид масалалар юзасидан қарорларини қабул қилишда яққол намоён бўлади. У педагогнинг ижодий фаоллигини тавсифлайди. Моҳиятига кўра ОТМ педагогларида креатив фикрлашга йўналтирилган сифатларни ривожлантириш улар томонидан педагогик, психологик ҳамда мутахассислик фанлари асосларидан тўла хабардор бўлиш, улар томонидан ўзлаштирилган билимларни амалиётда фаол қўллай олиш кўникма ва малакаларини шакллантириш ҳисобига кечади

Бугунги кунда креатив мутахассисларни шакллантириш замонавий жамият таълим тизимининг асосий вазифаларидан биридир. Қўйилган вазифага фақатгина креатив таълимни мақсадли ҳолда олиб бориш билан эришиш мумкин, бунда педагогик жараённинг ҳар бир иштирокчисига янги билимларни тушунтириш, яратиш ва ундан самарали фойдаланиш учун шароит яратишга имкон беради.

Жаҳондаги глобаллашув ва таълимнинг интеграциялашуви жараёнларида мутахассисларнинг креатив фикрлашга тайёргарлигини ривожлантириш масаласи долзарб вазифалардан бири сифатида белгиланмоқда. Хусусан, АҚШнинг Гарвард университетида ташкил этилган Career Services маркази томонидан иш берувчилар ўртасида ўтказилган ижтимоий сўров натижаларига кўра иштирокчиларнинг 74,8% қисми малакали мутахассиснинг касбий компетентлигини белгиловчи муҳим мезон сифатида креативлик ва ностандарт тафаккур тарзи билан боғлиқ сифатларни белгилаган. Сингапурдаги Нанъян технология университети Бизнес мактабида ҳам айнан шунга ўхшаш сўровнома натижасида 62,5% иш берувчилар битирувчининг креативлик сифатларини муҳим сифатлар қаторидаги учликка киритишган.

Таълим соҳасидаги нуфузли Халқаро экспертлар томонидан таълим ва тарбия жараёнида икки хил компетенцияларни уйғун жорий этиш таклиф этилмоқда. Булар: “Hard skills - (инглиз. “қаттиқ” малака) касбий компетенциялар ҳамда “Soft skills” - (инглиз. “юмшоқ”, “мослашувчан” малака) универсал (умумий) компетенциялар.

“Hard skills” - малака даражасини аниқлаш ва ўлчаш мумкин бўлган билимлар мажмуи сифатида (матнни компьютерда териш малакаси, автомобилни бошқариш кўникмаси, инглиз тилида гапириш, математик билим, компьютер дастурларидан фойдаланиш кўникмаси), “soft skills” аниқ ва умумий ўлчов бирлигига эга бўлмаган мослашувчан, эгилувчан малакалар (креативлик, жамоада ишлаш кўникмаси, ҳиссий барқарорлик, масъулият, ташаббускорлик ва ҳ.к.) сифатида қайд этилмоқда.

“Hard skills” - “қаттиқ” малакага эга бўлиш учун муайян касб бўйича аниқ билим зарур бўлади ва бу кўникмаларнинг мавжудлиги имтиҳон ўтказиш орқали аниқланади.

“Soft skills” - “юмшоқ” компетенциялар (ижодкорлик, мулоқотга киришиши лаёқати, жамоада ишлаш қобилияти, қатъиятлилик, танқидий фикрлаш ва ҳок.) эса кўп ҳолларда инсон характери ва ҳаётий тажрибасига бевосита боғлиқ бўлганлиги сабабли шахсий фазилат, хислат, қобилият сифатида ҳам талқин этилади. 

XXI асрга қадар таълим тизимида ёшларга асосан “hard skills” – “қаттиқ” малака даражасини беришга эътибор қаратиб келинди. Яъни, муайян касбни пухта эгаллаш, унинг сир-асрорларини тўлиқ ўзлаштириш – шахснинг етук мутахассис эканлигини белгиловчи асосий фактор сифатида қайд этилган.

XXI аср педагогикаси эса замонавий дунёда бу хислатларнинг етарли эмаслиги, эндиликда тафаккурни ривожлантириш, креатив макон, муҳит, креатив шахс, креатив маҳсулот яратишга бўлган эҳтиёж асосида иш тутиш лозимлигини уқтирмоқда.

Барча шахсларда бўлгани каби педагогларда ҳам креатив фикрлашга йўналтирилган сифатлар ўз-ўзидан ривожланмайди. Шунга кўра тадқиқотларда шахс (жумладан, педагоглар)да креатив фикрлашга йўналтирилган сифатларни муваффақиятли ривожлантиришнинг бир қатор йўллари ёритилади. Патти Дрепеау томонидан ҳам шахс (жумладан, педагоглар)да креативлик сифатларини муваффақиятли ривожлантиришнинг тўртта йўли кўрсатилган.

1-йўл: креатив фикрлаш кўникмасини шакллантириш.

2-йўл: креатив амалий креатив фикрлаш кўникмаларини ривожлантириш.

3-йўл: креатив фаолият жараёнларни ташкил этиш.

4-йўл: креатив маҳсулот (ишланма)лардан фойдаланиш.

Креативлик юқумлилик хусусиятига эгадир, креатив бўлиш учун киши кўпроқ креатив инсонлар билан мулоқот қилиши ва ҳамиша изланишда бўлиши лозим. Ҳар қандай кўникмани шакллантириш мумкин бўлганидай, креатив фикрлаш қобилияти ёки кўникмасини ҳам ривожлантириш мумкин.

Бизнинг фикримизча, таълимнинг асосий мақсади шахс ривожланишининг оптимал шартларидан иборат. Бунда педагог нафақат билим бериши, балки берилган билимни талабалар ўзлаштириб олишлари учун ҳам ҳаракат қилиши керак. Шахснинг ижодий қобилиятини ривожлантириш ва инновацияларни яратишга йўналтириш, муаммо ва фаолият турларини таҳлил қилиш, муаммоларни мустақил тушуниш, имкониятларини ўз-ўзини ривожлантиришга сарфлаш кабиларни мақсад қилиб олингани айнан креатив фикрлашга бўлган эҳтиёжни талаб қилади. Шундай қилиб, кадрларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш курсларида таҳсил олаётган ўқитувчиларни креатив фикрлашларини ривожлантиришнинг мақсади профессионал креатив компетентлик ва педагогик маҳоратни ривожлантириш, шунингдек, тингловчиларни креатив фикрлашини ижодий таълим методлари орқали такомиллаштиришдир.

Муҳокама ва натижалар. Хорижий мамалакатларнинг таълим тизими амалиётида педагогни креатив фирклашга йўналтирилган сифатларни шакллантириш ёки ривожлантиришга хизмат қиладиган кўплаб метод ва стратегиялар қўлланилади. Булар жумласига кейс стади, лойиҳавий таълим, виттаген, дизайн фикрлаш, синергетик таълим, скампер кабиларни киритиш мумкин. Ушбу метод ва стратегияларнинг дидактик аҳамияти шундаки, улар ўқитувчиларни ўқув материаллари юзасидан чуқур ўйлашга мажбур қилади. Шунинг учун креатив фикрлашни ривожлантириш учун машғулотларни интерфаол турларидан, креатив фикрлашни ривожлантириш методларидан ва ижодий таълим муҳитини яратиш учун сканпердан фойдаланиш лозим. Бундай муҳит қулай вазият, ҳар қандай ижодий маҳсулотни қабул қилиш, рағбатлантириш билан характерланади. 

SCAMPER инглиз тилидан олинган бўлиб, “тез югуриш” ёки “югуриб ўтиш” деган маънони билдиради. Аслида бу метод муаммонинг ечимига саволлар ёрдамида “югуриб ўтиш”ни талаб қилади. Ушбу креатив метод Роберт Эберл томонидан 1997 йил таълимга киритилган. Унинг асосий мақсади муаммога аниқ савол қўйиш, ҳар бир савол турига қараб жавоб топиш, яъни муаммони ижодкорона таҳлил қилиш, билимларни ўзлаштириш ва излаш, муаммонинг ечимига янгича ёндашишдан иборат.

“SCАМРER” – бу:

S — Substitute (алмаштириш). 

C — Combine (бирлаштириш). 

A — Adapt (мослаштириш). 

M — Modify/Magnify (модификациялаш, катталаштириш). 

P — Put to Other Uses (бошқача қўллаш тавсияси ёки бошқа соҳаларда қўллаш). 

E — Eliminate (бартараф қилиш ёки минимумгача ўзгартириш, қисқартириш).  R — Rearrange/Reverse (тартибини ўзгартириш).

SUBSTITUTE (алмаштириш) – мавжуд бўлган муаммонинг, жараённинг, ҳаракатлар тартибининг бир қисмини нима билан ва қандай қилиб алмаштириш ҳақида фикрлаш, бу ўз-ўзидан янги ғоялар пайдо бўлишига олиб келади. 

Саволлар:

1.    Таркибий қисмларни қандай қилиб ва нима билан алмаштирса бўлади?

2.    Мавжуд қоидаларни қандай қилиб ва нима билан ўзгартирса бўлади?

3.    Қандай қилиб ва нима билан шаклни алмаштирса бўлади?

4.    Жараён қатнашчиларини нима билан ва қандай қилиб алмаштирса бўлади?

5.    Ҳодиса ёки жараён номини ўзгартирса бўладими?

6.    Бир қисмни бошқаси билан алмаштирса бўладими?

7.    Ушбу ғояни янги йўналишда қўллаб бўладими?

8.    Жараён ёки ҳодиса билан боғлиқ ҳиссиётларимизни ўзгартирсак бўладими?

9.    Жараён ёки ҳодисага, объектга нисбатан ўзимизнинг муносабатимизни ўзгартирсак бўладими?

COMBINE (бирлаштириш) – олдингизга қўйилган муаммонинг ечимини топиш учун муаммони бир нечта қисмларини бирлаштириш ёки ушбу қисмларнинг ўзаро таъсирини кучайтириш имконияти борлиги ҳақида ўйланг. Креатив фикрлаш ва ғояларни генерациялаш муаммонинг мавжуд бўлган, аммо азалдан ўзаро боғланмаган қисмларини қўшиш ёки йўқ нарсани яратишни тахмин қилади. 

Саволлар:

1.    Бир нечта ўй-фикрлар натижаларини ёки уларнинг қисмларини бирлаштириш мумкинми ва қандай қилиб?

2.    Олдимизга қўйилган масалани бошқаси билан бирлаштириш мумкинми?

3.    Қўллаш соҳасини кенгайтириш учун нимани бирлаштирсак бўлади?

4.    Нималар бирлаштирилиши мумкин?

5.    Натижага эришиш учун турли имкониятларни бирлаштирса бўладими? 

ADAPT (мослаштириш) – мавжуд бўлган ғоялар ва усуллар ёрдамида янги масалаларни ечиш ҳақида ўйлаб кўринг. Айнан шу нарса энг керакли ечим бўлиши мумкин. Бу ерда шунга асосланиш керак-ки, янги ғоялар ҳозирда мавжуд бўлган ғояларнинг қисмларидан ташкил топади. 

Саволлар:

1.  Аналоглар борми ва у нимага ўхшаши мумкин?

2.  Шунга ўхшаш нарса билан танишманми?

3.  Бу вазиятдан яна нимани олиш мумкин?

4.  Бу муаммони ҳал қилиш учун бор нарсаларнинг қайсисидан фойдалана олишим мумкин?

5.  Ўзим учун ишлатиш мақсадида кимнингдир ғоясини қўллай оламанми?

6.  Менинг концепциям бошқа контекстда намоён бўлиши мумкинми?

7.  Қўллай олишим мумкин бўлган бошқа соҳадаги ғоялар борми? 

MODIFY/MAGNIFY (модификациялаш, катталаштириш) – мавжуд ғояларни кенгайтириш ёки модификациялаш усулларини излаш. Бундай йўл билан нафақат муаммо ечимининг айни вақтдаги вариантларини ўзгартириш, балки муаммони янги ракурс остида кўриш имкониятига эга бўлиш, шунингдек, ҳаракатлар самарасини ошириш мумкин.

Саволлар:

1.  Нимани ва қандай қилиб модификациялаш мумкин?

2.  Қайси ғояларни кенгайтириш мумкин ва қандай қилиб?

3.  Энг катта самарага олиб келувчи нимани бажариш мумкин ва қандай қилиб?

4.  Буни осонгина қайта қилиш иложи борми?

5.  Мавжуд бўлган ғоя ва концепцияларга қўшимча баҳо берса бўладими? 

PUTTOOTHERUSES (бошқача қўллаш тавсияси ёки бошқа соҳаларда қўллаш). Айнан шу вақтдаги ғояни бошқа соҳаларда қўллаш имкони борми? Олдин қўлланилган усуллар орасида ҳозирги муаммонинг ечимини топиш учун ёрдам берадиган бирон нарса борми? Кўпгина ҳолатларда бир нечта масалаларни фақат биттагина усул билан ечиш мумкин, фақат бу имкониятни кўра билиш керак.

Саволлар:

1.  Буни яна қандай қилиб қўллаш мумкин?

2.  Буни режалаштирилган нарсадан ташқари яна бошқасига қўллаш мумкинми?

3.  Шу ғояни бошқалар қандай қилиб қўллай олиши мумкин?

4.  Мавжуд ғояни ўзгартирган ҳолда қўллаш мумкинми?

5.  Агар шу ғояни мен ҳозиргина билган бўлсам уни қандай баҳолаган бўлардим?

ELEMINATE (бартараф қилиш ёки минимумгача ўзгартириш, қисқартириш). Сизнинг ҳозирги ғоя ёки концепциянгизни қайта ишлаш мақсадида унинг баъзи қисмлари олиб ташланса ёки минималлаштирилса нима содир бўлишини фараз қилинг. Бир нечта таркибий қисмларни олиб ташлашга ҳаракат қилинг – бу муаммолар доирасини кичиклаштиришга ёки умумийдан хусусийга ўтишга ёрдам беради.

Саволлар:

1.  Муаммони соддалаштириш имкони борми?

2.  Жиддий ўзгаришларга олиб келмасдан контекстдан нималарни олиб ташлаш мумкин?

3.  Қайси шарт мажбурий эмас?

4.  Қоидаларга истисно қилиш мумкинми?

5.  Муаммони бир нечта қисмларга ажратиш мумкинми ёки шартми?

6.  Муаммони анча кам ҳажмда келтириш мумкинми? 

REARRANGE/REVERSE (тартибини ўзгартириш). Тескари тартибда ҳаракат қилиш, ҳаракатлар кетма-кетлигини ўзгартириш имкони бор ёки йўқлиги ҳақида ўйланг, бунинг учун нима қилиш керак ва бу қандай кўринишда бўлади? Баъзи вазиятларда бу муаммо ечимини тез топишга имкон беради ва янги ғоялар пайдо бўлишига олиб келади. 

Саволлар: 

1.  Қандай тартиб энг оптимал бўлади?

2.  Алоҳида қисмлар ўзаро алмашиш хусусиятига эгами?

3.  Ҳаракатларнинг бошқа кетма-кетлиги бўлиши мумкинми?

4.  Сабаб ва оқибатнинг ўзаро жойларини алмаштириш мумкинми?

5.  Ижобий ва салбий жиҳатларнинг ўрнини алмаштирса бўладими?

6.  Муаммони тескари тартибда кўриб чиқсак нима бўлади?

7.  Агар мен энг охиридан ҳаракат қилсам нима бўлади? 

Хулоса. “SCAMPER” методи етарлича оддий, лекин биринчи қарашда бошқача туюлиши мумкин. Шу нарсани тушуниб олиш керак-ки, бу метод шаблонни парчалашни, муаммолар ечимини топишнинг янги усулларини излаш ва мавжуд ечимлар ҳамда ғояларга асосланган янги фикрлар генерациясини шакллантиришни белгилайди. Аммо бу методни тўғри ва самарали ишлатиш учун тажриба керак, бўлмаса ундан маълум бир самара олиш мураккаб.

 

Адабиётлар

 

1.                       Турдиева М. Олий таълим муассасалари талабаларида педагогик тафаккурни шакллантириш. –Т.:Низомий номидаги ТДПУ, 2008. -15-б

2.                       Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. – р. 9

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ширинбой ОЛИМОВ

Бухоро давлат университети педагогика кафедраси мудири, педагогика фанлари доктори, профессор

 

ТАЪЛИМНИ ТЕХНОЛОГИЯЛАШТИРИШНИНГ АСОСИЙ ЭЛЕМЕНТИ

 

Ушбу мақолада таълимни технологиялаштиришнинг асосий элементи сифатида мақсадни белгилашнинг илмий-назарий асослари ишлаб чиқилган. Шунингдек, ўқув мақсадларининг шажараси, ўқув мақсадларини қўйиш технологияси, аниқ ифодаланган мақсадлар, мақсадларни аниқлаштириш, ўқув предметининг мақсади, ўқув бўлимлари мақсади, педагогик мақсадлар таксаномияси кабилар изоҳланган.

Калит сўзлар: педагогик технология, таълим технологияси, ўқув мақсадларининг шажараси, ўқув мақсадларини қўйиш технологияси, аниқ ифодаланган мақсадлар, мақсадларни аниқлаштириш, ўқув предметининг мақсади, ўқув бўлимлари мақсади, педагогик мақсадлар таксаномияси. 

В данной статье разработаны научно-теоретические основы постановки цели как основного элемента технологического развития образования. Также объясняются генеалогия образовательных целей, технология постановки образовательных целей, четко выраженные цели, определение целей, цель предмета, цель учебных отделов, таксономия педагогических целей и др.

Ключевые слова: педагогическая технология, образовательная технология, генеалогия образовательных целей, технология постановки образовательных целей, четко выраженные цели, определение целей, цель субъекта образования, цель образовательных отделений, таксономия педагогических целей.

This article develops scientific and theoretical foundations of goal setting as the main element of technological development of education. Also explained the genealogy of educational goals, educational goal-setting technology, explicit goals, goal definition, the purpose of the subject, the purpose of educational departments, taxonomy of pedagogical goals, etc.

Key words: pedagogical technology, educational technology, genealogy of educational goals, technology of educational goal setting, explicit goals, goal definition, the purpose of the subject of education, the purpose of educational departments, taxonomy of pedagogical goals.

 

Кириш. Янгиланган таълим тизими, ўқитиш мазмуни асосида ўқув дарсликлари, адабиётларнинг янги авлодини яратиш ўқув-тарбия жараёнига ва дарсларни замонавий педагогик технологиялар билан ўқишни талаб қилади. Педагогик технология тизимида ўқув машғулотларини лойиҳалаштириш муҳим аҳамият кашф этади. Ўқув машғулотини лойиҳалаштиришда ўқитувчи, аввало, ўқитиш жараёнини, ўқитиш натижаларини таҳлил қилиши, ўқувчиларни мустақил фикрлаш, мустақил ўқиш, билимларни ижодий таҳлил қилишга ўргатиши, ўзлаштирилган билимларни кўникмаларга айлантириш учун ўқув мавзулари бўйича методик тизимни яратади, ўқувчилар эгаллаши лозим бўлган билим, кўникма ва малакалар мазмунини ишлаб чиқади. Яратилган методик тизим ва ўқув маълумотлар мазмуни ёрдамида ўқувчиларнинг ўқув-билув фаолиятини ташкил этади ва ўқув машғулотлари учун билиш фаолиятининг ташкилий шакллари (назарий дарс, амалий машғулот)ни мақсадга мос танлайди ва уни ечишга йўллайди. Бунинг учун ўқитувчи, аввало, ўқитиш жараёнини, унинг тузилишини аниқ тасаввур қилиши лозим. 

Асосий қисм. Маълумки, ҳар қандай жараён маълум натижаларга эришиш учун олдинга қараб интилиш, ҳаракатлар йиғиндисидан иборат. Ўқитиш жараёни ўқувчини билмасликдан билишгача, яъни оддий нарса ва ҳодисалар моҳият-мазмунини билишдан, мураккаб нарса ва ҳодисалар мазмунини билишга бўлган ҳаракат йўлини англатади. Бу жараёнда ўқувчининг билиш қизиқишлари, қобилиятлари, амалий кўникма ва малакалари шаклланади, дунёқарашлари таркиб топади, ахлоқийэстетик фазилатлари тарбияланади. Яъни ўқувчи шахс бўлиб шакллана боради. Шунга асосан ўқитиш жараёни таълим ўргатувчи - ўқитувчи ва таълим олувчи - ўқувчи фаолият ҳамкорлигининг йиғиндисини ташкил этади. Бу жараён маҳсулли бўлиши, илмий техник тараққиёт талабларига жавоб бериши учун лойиҳалаш лозимдир.

Таълим жараёнининг тузилиши тўғрисида маълумотларга эга эканлигимизни ҳисобга олиб, бу жараён тўғрисида кенг тўхталиб ўтишни мақсадга мувофиқ эмас деб биламиз ва унинг айрим таркибий қисмларини эслатиб ўтамиз. Жараён сифатида таълим уч элемент (белги) бирикмасидан иборат: ўқитиш (ўргатувчининг таълим берувчи фаолияти), ўқиш (таълим олувчининг билиш фаолияти) ва таълимнинг мазмуни (уларнинг биргаликдаги фаолият объекти) [6, 74-75].

Ўқитиш, ёхуд ўргатувчи фаолияти, билим олувчилар фаолиятларини бошқариш, яъни ўқувчиларнинг ўқув ишларини уюштириш, уларнинг билиш (идрок, хотира, диққат, тафаккур, тасаввур) жараёнларига раҳбарлик қилиш, назорат уюштириш, маънавий-ахлоқий сифатларини таркиб топтиришни назарда тутади [4, 66].

Ўқиш ёки ўрганиш, ўқув фаолияти, билим, кўникма, малакаларни ўзлаштиришнинг мураккаб жараёни бўлиб, ўқувчининг ақл-заковати, иродавий ва жисмоний куч-ғайрати, интилишлари асосида уни ривожлантирилади. Ўқитиш жараёнининг бу икки элементи (ўқитиш ва ўқиш) бир мақсад: таълимнинг хилма-хил воситалари ва методларидан фойдаланиб, ўқув-тарбия ишларини такомиллаштириш, ижтимоий буюртмани ҳал этишга қаратилган. Шунга кўра бу жараёнда шахснинг қобилиятлари, фазилатлари, маънавий-ахлоқий сифатлари, билиш қобилиятлари (тафаккур, хотира, ҳаёл, ирода ва ҳ.к.) ривожланади, бўлажак касб эгаларида ташаббускорлик, ижодкорлик, тадбиркорлик, ишбилармонлик ривожланади ва ўқув меҳнати маданияти тарбияланади.

Мазкур жараённинг самарали бўлиши, ижтимоий буюртманинг аниқ ҳал бўлиши ва кўзланган мақсадга эришиш учун, ўқитиш жараёнини лойиҳалаш, яъни таълим жараёнига педагогик технологияни татбиқ этиш талаб қилинади. Зеро, “Педагогик технология усулининг ўзига хос хусусияти шундаки, унда таълимнинг режалаштирилган мақсадига эришишни кафолатлайдиган ўқувбилиш (ўзлаштириш) жараёни лойиҳалаштирилади” [5, 32]. 

Хўш лойиҳа нима? Ўқув лойиҳаси, ўқитиш жараёнини лойиҳалаштириш деганда нима назарда тутилади?

Лойиҳа (лотинча projectus- олдинга ташланган) - тасвир, асосланма, аниқ ҳисоб-китоб, чизмалар шаклида акс эттирилган ғоя, маълумотнинг моҳиятини очиб берувчи, уларни амалга оширишнинг аниқ йўлларини белгилаб берувчи ғоялар, фикрлар, образлардир.

Ўқув лойиҳаси – аҳамиятга молик назарий ёки амалий муаммоларни таълим олувчилар томонидан амалга татбиқ қилишнинг тадқиқотчилик, изланувчанлик, ижодкорлик иш туридир.

Ўқитишни лойиҳалаш эса таълимнинг умумий мақсади, мазмуни ўқув мақсадлари ўқиш, ўқитиш, ўзлаштиришни баҳолаш, тузатишлар киритишдир. Демак, ўқитиш жараёнини лойиҳалаш учун ижтимоий буюртма сифатида таълимнинг умумий мақсадлари асосида, ўқув мақсадларини, бунинг учун ўқиш ва ўқитишни, ўзлаштиришни режалаштирган ҳолда, ўқув натижаларини кафолатлаш тизимини ишлаб чиқиш лозим экан. Шундай қилиб, педагогик технологияда ўқув мазмуни асосида ўзлаштириш натижаларини кафолатлаш учун, ўқув мақсадлари ойдинлаштирилади ва ўқув машғулотлари лойиҳалаштирилади. Бу қайта такрорланадиган, тикланадиган тузилма деб қарайдиган бўлсак, унда ўқув жараёни маълум модуллар, бирликлардан иборат бўлади, улар умумий ҳолда ушбу модуллар, бирликларнинг қўшилиши асосида ягона ва яхлит мазмунга келтирилади. Бунга энг муҳими, такрорланадиган, қайтариладиган ва тузатишлар киритилган, асосланган тескари алоқанинг мавжудлигидир. Буни М.В.Кларин томонидан ишлаб чиқилган “Ўқув жараёнининг қурилиши” номли схемада кўриш мумкин [3, 14].

Таблицадан шу нарса кўзга ташланадики, ўқув жараёни таълим мақсадлари умумий тарзда қўйилмоқда ва у таълим мазмунини белгилаб бермоқда. Умумий мақсад ва мазмун, ўқув мақсадларини аниқлаштириш орқали ифодаланиб, ўқиш, ўқитиш ишлари йўлга қўйилаяпти ва ниҳоят билим олаётганларнинг ўзлаштириш даражаси дастлабки синовдан ўтказилаяпти ҳамда йўл қўйилган хатоларни тузатиш ўқув мақсади, ўқувчи, ўқитувчи диққатига ҳавола этилиб, ўқув соҳаси бўйича бажариладиган ишлар тизимига тузатишлар киритилаяпти. Энг муҳим хусусият, ўқиш-ўқитиш жараёнига тузатиш киритувчи, тескари алоқа йўлга қўйиляпти. Бунда анъанавий таълимда кўзда тутилмаган педагогик технологиянинг ўзига хос хусусияти – ўқув жараёнининг кафолатланган натижага эришиш мақсади амалга ошаяпти.

Маълумки, ўқув жараёни учта бир-бири билан боғлиқ ўқитишнинг таркибий қисмларидан ташкил топган: 1. Мотивлар (М); 2. Ўқувчининг ўқиш фаолияти (ЎФ); 3. Ўқитувчининг бошқарувчилик фаолияти (БФ). Шундай қилиб, ўқув жараёнини қуйидаги формула тарзида ифодалаш мумкин. ЎЖ=М+ЎФ+БФ: Мана шу формула асосида мақсад ойдинлаштирилади, технологиялар белгиланади, фаолият йўлга қўйилади ва амалга оширилади. Буни олдиндан режалаштириш ёки ўқув жараёнини лойиҳалаштириш деб атайдилар. Педагогик технологиянинг бу қисми амалда қўлланилганда таълимнинг табиатга уйғунлик қоидасига асосланса, яъни ўқитувчининг табиий хусусиятлари - қизиқиши, истак-хоҳиши, эҳтиёжи, қобилияти, ақлий кучлари ҳисобга олинса, мақсадга мувофиқ бўлади. Ўқув машғулотларини лойиҳалаштиришда мазкур ҳолат ҳисобга олиниши даркор. Педагог олим М.Очиловнинг таъкидлашича, педагогик технология усулининг энг муваффақият, таълимни режалаштирилган мақсадига эришишни кафолатлайдиган ўқув-билув жараёнини лойиҳалаштирилади. Мақсадни кўзлаш, жорий натижаларини текшириб бориш, ўқув маълумотнинг айрим бўлакларига ажратиш – ўқув жараёнини ташкил этишнинг бу белгилари - қайта ишлаб чиқиладиган (такрорланадиган) таълим циклига хос хусусиятлардир. Бошқача айтганда, такрорланадиган таълим цикли амалга ошади ва у қуйидаги қисмларни ўзида мужассамлаштиради:

-  таълим мақсадларини умумий белгилаш;

-  умумий мақсадни ойдинлаштириб, ўқув мақсадларига айлантириш; - ўқув амаллари мажмуи; - таълим натижасини баҳолаш.

Ўқув жараёни бундай такрорланадиган шаклга эга бўлгани учун модул характерини касб этади, алоҳида блок(қисм)ларга ажратилади, улар турли мазмунга, лекин умумий тузилишга эга бўлади [5, 32-33]. Педагогика фанлари доктори, профессор О.Розиқов таълим технологиясининг амалий асоси - таълим лойиҳасини тайёрлаш ва лойиҳани амалга оширишдан иборат бўлади деб таъкидлайди [7, 1213]. Муаллифнинг фикрича ўқув машғулотларини лойиҳалашда ўқитувчи таълим мақсади, таълим мазмуни, дастур, дарслик, ижодий фаолиятга йўналтирувчи топшириқлар мазмунини, ўқитувчи - ўқувчининг олдинги иш фаолияти мазмуни, келажакдаги амалга ошириладиган фаолияти инобатга олинади. Бунда ўқув дастури, дарсликлардан ўрин олган ҳар бир мавзунинг ўқувчи томонидан тўлиқ ўзлаштирилишига, билим даражасининг малакаларини мавжуд бўлган талаблар билан таққослашга эътибор қаратилиши керак. Ўқув жараёнини лойиҳалашда ўқувчиларнинг белгиланган мақсад сари ҳаракатланиши узлуксиз назорат қилишни эътибордан чиқармаслик керак.

Муҳокама ва натижалар. Ўқув машғулотининг ҳар қандай босқичини лойиҳаланишига технологик жиҳатдан ёндашилганда қуйидагиларга эришилади:

-  таълим босқичининг умумий мақсаддан келиб чиқиб, ойдинлаштирилган мақсадни белгилаш;

-  ойдинлаштирилган мақсадга эришиш учун ўқитиш шакллари, усуллари, воситаларини олдиндан танлаш;

-  ташхисланган ўзлаштириш натижаларига асосланиш.

Бунда ўқув жараёнини лойиҳалаштиришнинг ўзига хос томони шундаки, таълим натижаси репродуктив равишда ўзлаштириладиган билим, кўникма ва малакалар билан чегараланиб қолмасдан, ўқув жараёнига ижодий, тадқиқотчилик нуқтаи-назардан ёндашиш ҳам йўлга қўйилади. 

Шундай қилиб, таълим жараёнига педагогик технологияларни татбиқ қилиш, яъни таълим мақсадларини ойдинлаштириш, мақсадга кўра таълим натижаларини кафолатлаш, таълим жараёнида ўқувчилар фаолиятини мустақиллаштириш, фаол ва ижодий ишларни йўлга қўйиш, ўқув жараёнини лойиҳалаштириш бу педагогик технологияга хос хусусиятдир.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, педагогик технологияга асос солгунга қадар, таълим тизимида ўқув жараёнини лойиҳалашни аниқ ва самарали қонун-қоидалари ишлаб чиқилмаган. Фақат таълим ваъзхонликдан иборат бўлиб қолган. Педагогик технология, ўқитувчига ўқитиш жараёнини лойиҳалашни амалга ошириш учун кенг фаолият майдони яратиб, бу камчиликка барҳам берди. Натижада таълим тизимида ўқиш-ўқитиш жараёнларини лойиҳалаш бўйича аниқ ва етарли қонунқоидалар олимлар томонидан яратилмоқда. Бу айни пайтда педагогика ижодий камолот йўлини очиб бериш деганидир.

Педагогик технологияларнинг ўзига хос яна бир хусусияти шундан иборатки, режалаштирилган ўқув мақсадларига эришиш учун натижа кафолатланиб, лойиҳаланади ва амалга оширилади. Бунда технологик ёндашув майдонга келиб, ўқитувчи ўқувчига баён қилувчи, таърифловчи, маълумотларни хотирада сақловчи лойиҳалаштирилган натижага эришишни таъминлайдиган технологик схемани берадики, оқибатда қайта тикланадиган таълим цикли вужудга келади.

Бу кўпгина педагогик олимларнинг фикрига кўра ўқитувчининг даврий равишда давом этадиган ҳаракат алгоритми бўлиб, таълим мазмунининг янги бўлимларига такрор-такрор қўллаши натижасида ўқув жараёни ўз мақсадига эришади.

Бундай алгоритмнинг аниқлиги ва муваффақиятлиги ўқув мақсадларини тўлиқча стандартлаштирилган тилга таржима қилиниши орқали таъминланади. Бундай стандартлаштириш ўлчови қуйидагича бўлиши мумкин: а) юқори, бироқ абсолют эмас; б) абсолют.

Биринчи ҳолда, мақсадларнинг мураккаблиги уларни тўлиқ кузатувчи ҳаракатлар тилига таржима қилиш имконини бермайди ва цикл бутунлай қайта тикланадиган ҳисобланмайди.

Иккинчи ҳолда биз ўзига хос конвейер жараён ҳисобланган репродуктив типдаги таълим билан иш кўрамиз.

Педагогик технологиялар асосида таълим жараёнини ташкил қилишда лойиҳалаш босқичида энг юқори малака талаб этилади. Шу боис энг малакали методистлар гуруҳи педагогик технологиянинг қоидалари ва принциплари асосида методик материалларни ишлаб чиқадилар. Ана шундай материаллар мавжуд бўлганда педагогларнинг асосий фаолияти ташкилотчилик ва маслаҳат бериш билан боғлиқ бўлади.

Ўқув жараёнининг барча босқичларида бутун тизимнинг асосий технологик хусусияти - ўқув жараёнининг якуний натижага қараб бораётганлигини кузатиш мумкин бўлади.

Умумий ҳолда педагогик технология таркибига қуйидагилар киради деб ҳисоблаш мумкин:

-  идентификацияланадиган (ойдинлаштириладиган) ўқув мақсадларни ишлаб чиқиш;

-  ўқув мақсадларининг таксономияси (кенг қамровли гуруҳланиши)ни ишлаб чиқиш;

-  ўқув мақсадларини назорат (тест) топшириқларига айлантириш;

-  мақсадларга эришиш усули (қатор қоида ва принциплар) ни ишлаб чиқиш;  - ўқув мақсадларига эришишни баҳолаш.

Шундай қилиб, таълим жараёнининг қурилмаси, уни лойиҳалашнинг: а) таълим мақсадлари ва натижаларни белгилашни; б) натижалар асосида (диагностикалаш орқали) назорат топшириқлари ва баҳолаш мезонларини ишлаб чиқишни ҳамда ўқув машғулотининг технологик харитаси (дарс конспекти)ни ишлаб чиқиш босқичларини амалда қўллашни назарда тутади.

Педагог одатда ўқитиш давомида ўқувчилар ўқув маълумотларини қанчалик ўзлаштирганликлари, аниқ билимларга эга бўлганликларидан хабардор бўлсагина, ўқувчи (талаба)ни янги билимлар билан қуроллантира олади. Шунга кўра ўқитувчи ўз олдига талаба (ўқувчи) ўқув ахборотлари, маълумотларининг мазмунини тушуниши, ўзлаштириб олиши ва амалда қўллай олишни ўргатишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Бу, одатда, ўқув мақсади деб юритилади. Зеро, у таълим жараёни охирида кутилаётган натижа тавсифидир. Таълим жараёни икки жонли мавжудотнинг иштирокида кечганлиги сабабли ўқитувчи ўргатиш мақсадини, ўқувчи ўрганиш мақсадини амалга оширади. Шунга асосан “Ўқув мақсадлари бу - аниқ таълим жараёнининг якунида таълим ўрганувчилар томонидан ўзлаштирилиши, янги ҳосил қилиниши лозим бўлган тажриба, хатти– ҳаракат билан боғлиқ бўлган амалий вазифаларни бажара олишга йўналтирилган фазилатлар йиғиндиси ва таълим ўргатувчи томонидан унга эришиш учун белгилаган фаолият мезонидир”. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, ўқув мақсади олдиндан кўзланган манзил ҳосиласидир. Зеро, қандай овқат пиширишни билмасдан туриб, овқатга масаллиқ тайёрлашнинг маъноси йўқ. Шундай қилиб, мақсад, фаолият ёки меҳнат натижаси экан, уни лойиҳалаш бугунги таълимнинг долзарб муаммоларидан бири.

Таълим мақсадининг аниқ лойиҳаланиши, ўқиш давомида ўқувчилар билимларни қанчалик ўзлаштирганликларидан хабардорлик, талабанинг ҳаракатлари (фаолияти)га асосланиб ўқитиш педагогик технологиянинг муҳим жиҳатларидир.

Анъанавий таълим тизимида, ўқув мақсади мактаб, шу жумладан, ўқитувчи жамиятнинг ўқув юрти олдидаги умумий буюртмаси сифатида баён этилади. Ҳатто, ўқув дастурлари, дарслик, қўлланмаларда ҳам ўқув мақсадлари умумий тавсифланган бўлиб, унинг ягона таркиби йўқ. Шу боис педагогик технологияга асосланган ўқув мақсадларни маълум кетма-кетликда кўриш мумкин: жамиятнинг умумий буюртмаси - таълим тизими талабалари - ўқув юрти вазифалари - ўқув предмети мажмуаси топшириқлари - ўқув бўлимлари ва ниҳоят - таълим олувчилар (хусусий) ўқув мақсадлари шажараси кўзга ташланади. М.В. Кларин ўзининг “Ўқитиш жараёнида педагогик технология” номли рисоласида ўқув мақсадларини турли мамлакатларнинг ўқитувчилари фаолияти ва иш услубларига хос бўлган қуйидаги тиниқ усулларни тавсия этади: [3, 16-18].

1.     Мақсадларни ўрганиладиган таълим мазмуни орқали белгилаш.

Ўқитувчи, одатда, дарснинг мақсадини “Бобур лирикасини ўрганиш” ёки “Биринчи бобнинг мазмунини ўзлаштириш” кабилар. Бунда таълим мақсад ўрганилаётган предметнинг, бўлимнинг мазмунини кўрсатади. Мақсад бундай ифодаланганда таълим мақсади таълим олувчилар томонидан мақсадга эришилганликни аниқлайди, қийинчилик туғдиради. Келтирилган мисоллардаги “мақсадлар” мавҳум бўлиб улардан мақсадга эришилганини ўлчаб, аниқлаб бўлмайди.

2.     Таълим мақсадини ўқитувчи фаолияти орқали аниқлаш.

“З.М.Бобурнинг бадиий-педагогик меросини ўргатиш”, “10 ичида қўшиш амалига доир мисоллар ишлатиш”. Мақсадни бундай қўйишда эътибор муаллимнинг фаолиятига қаратилади. Бунда ҳам педагог фаолиятининг реал натижасини аниқлашда қийинчилик туғилади.

3.     Таълим мақсадларини талабанинг интелектуал, эмоционал, шахсий, ахлоқий, эстетик жараёнлари шаклида ифодалаш.

Масалан, “Кузатилган жонли табиат ҳодисаларини таҳлил этиш малакасини ҳосил қилиш”, кўпайтириш ва бўлишга доир амалларни мустақил бажариш қобилиятини ўстириш”, “Экологик ҳодисаларга қизиқишни шакллантириш” кабилар. Таълим мақсадини бундай умумий тарзда белгилаш ўқув юрти, ўқув фани ёки бир гуруҳ ўқув предметлари даражасида бўлиши мумкин. Лекин айрим машғулот, дарснинг мақсадни бундай кенг ифодалаш фойдасиз. Бундай дарсда, машғулотда қандай натижага эришилишини билиб бўлмайди.

4.     Таълим мақсадини талабанинг ўқув-билиш фаолияти орқали белгилаш.

“Машғулотнинг мақсади – юз ичида қўшиш ва айришга доир масалалар ечиш”. “Қизиқишни шакллантириш”, “Давлат рамзлари тўғрисида тушунчани ривожлантириш”, “Адабиёт терминларини ўрганиш жараёнида нутқни ривожлантириш. Бир қарашда таълим мақсадини бундай қўйиш машғулотни режалаштириш ва ўтказишда ноаниқликлар киритилгандай бўлиб кўринади. Бу ерда ҳам фикримизча энг муҳим нарса – кузатиладиган натижа, унинг оқибати назардан четда қолади. Мақсад умумий белгиланиб, ҳар бир дарс, мавзу мақсади аниқланмаган ойдинлаштирилмаган.

Педагогик технология тарафдорлари ҳақли равишда таъкидлаганларидек, таълим мақсадларини предмет мазмуни, педагог ёки ўқувчи фаолияти жараёни орқали аниқлаш таълимнинг кўзда тутилган натижалари ҳақида тўла тасаввур бермайди. Улар ҳақида мулоҳазани фақат ташқи кўриниш – ўқувчининг ташқи ифодаланган фаолияти бўйича юритиш мумкин. Таълим натижасини аниқлаштириш мақсадини ўз олдига қўйган педагог унинг ташқи кузатиладиган белгилари (нутқ, ҳаракат)ни максимал равишда тўлиқ ифодалашга интилади. Таълим натижасини ифодалашни унинг ташқи белгиларини рўйхатга олиш орқали амалга оширишга уриниш уни жуда соддалаштириб юбориш демакдир. Бироқ илмий мақсадларда ҳам, амалий мақсадларда ҳам мураккаб ҳодисаларнинг соддалаштирилган моделлари зарур бўлади. Педагогик технология таклиф қилаётган ўқув мақсадларини қўйиш усули ўта инструменталлиги билан фарқ қилади. Бу шундан иборатки, таълим мақсадлари таълим натижалари орқали ифодалаб ўқувчининг турли-туман фаолиятида намоён бўлади. Ўқув мақсадлари шундай фаолиятда ифодаланадики, уларни ўқитувчи педагог ёки бошқа бирор эксперт аниқ таниб олиши ёки ўлчаши учун имконият бўлади. Бунинг моҳияти шундан иборатки, педагогик технологияда таълим мақсадлари педагог ёки бошқа бирор эксперт томонидан аниқ таниб олинадиган ёки ўлчанадиган ўқувчиларнинг фаолиятлари билан ифодаланувчи таълим натижалари орқали қўйилади.

Кундалик амалиётда педагог ва ўқувчи учун мақсадларни алоҳида-алоҳида ифодалаш қабул қилинган. Бу мантиққа тўғри келади, чунки таълим - бу педагогни ўқитиш бўйича ва талабани ўқиши бўйича ҳамкорликдаги фаолиятидир. Бунда “мақсад” ўқитувчи фаолиятига тааллуқли (ўргатмоқ, тушунтирмоқ, намойиш қилмоқ, ҳикоя қилмоқ), таълим олувчи ўқувчилар ҳаракати орқали ифодаланган режалаштирилган таълим натижалари “вазифа” деб айтилади.

Вазифани тўлиқ диагностик қилиш, таълимни эса қайта тикланадиган жараёнга айлантириш учун ҳар бир мақсадга эришиш меъёрларини ўртага қўймоқ зарур, яъни ўқув мақсадлари шундай ифодаланиши керакки, унга эришилганлик ҳақида аниқ мулоҳаза юритиш мумкин бўлсин. Шуни таъкидлаш лозимки, педагогик адабиётда вазифани (ўқувчилар ўқишдан кўзланган натижа деб тушунилганда) баъзан ойдинлаштирилган ўқув мақсадлар деб атайдилар, (М.В. Кларин). “Вазифа” сўз бир неча маъноларга эга. Бундан буён ўқувчилар таълим натижаларини катта аниқликда баён қилиш учун тенг ҳуқуқли тушунчалар (контекстга мос равишда) “Вазифа” ёки “ойдинлаштирилган ўқув мақсад” билан белгилаймиз.

Тўлиқ идентификацияланган ўқув мақсадларини абсолют бир маънода баён қилиш ғояси ўзининг энг сўнгги ифодасида ўқувчилар ўқув фаолиятини анъанавий ноаниқлик, мужмаллик тарзида эмас, балки кузатиладиган, ўлчанадиган хатти-ҳаракат терминларида баён қилади.

Америкалик олим, дастурли таълимнинг асосчиси Б.Скиннернинг таъкидлашича таълимга бошқача ёндашилганда, ўқитувчи ўқитиш методикасини ишлаб чиқилмаганлиги туфайли у таълим мақсадини қайта таърифлашга мажбур бўлади ва уларни шунчалик ноаниқ ифодалайдики, натижада уларнинг натижаларини эксперементда текшириб кўриш мумкин бўлмайди.

Ўқитиш мазмуни одатда тематик йўналишга эга бўлганлиги билан характерланади ва унда аниқ, қиймати ўқув мақсадларини ажратиш маълум қийинчилик туғдиради. 

“Вазифа” (идентификацияланадиган ўқув мақсадлар) учун ўқиш жараёнида ўқувчи бажара оладиган аниқ операцияларни ва уларни баён қилишни ёки ўлчашни аниқ ифодаловчи феълларга устунлик берилиши лозим. “Ойдинлаштирилган ўқув мақсад (вазифа)ларни шакллантириш бир неча босқичда амалга оширилиб у қуйидаги схема бўйича: ўқув масалани ўрганишнинг умумий мақсади - хусусий ўқув мақсади - идентификацияланадиган ўқув мақсад (вазифа)га аста-секин ўтиш билан якунланади. Мазкур ифодалардан умумлашган таълим мақсадларни ўқув юрти, ўқув предмети ёки предметлар туркуми даражасидаги мақсадларни билиб оламиз. Айни пайтда бизга алоҳида машғулот (дарс) ёки дарслар туркуми даражасидаги мақсадларни аниқлаш ҳам жуда муҳимдир.

Бироқ вазифа (идентификацияланадиган ўқув мақсад)ларни аниқ ифодалашда қийинчиликлар бўлиши табиийдир. Баъзи ҳолларда таълим натижаси алоҳида-алоҳида таркибий қисмларга бўлинади ва элемент бўйича ишлов берилади. Шу боис идентификацияланадиган ўқув мақсадлар ва уларни тест топшириқларига ўтказиш схемаси тўлиғича ишлайди. Бошқа ҳолларда бир бутун уни ташкил этувчи қисмларнинг йиғиндисига тенг бўлмайди ёки бу қисмларни бир маънода баён қилиш қийин. Бу ҳолда ҳам ўқув мақсадларни идентификациялаш мумкин, бироқ у қийин кечади.

Шуни таъкидлаш лозимки, педагог олдида ҳамиша танлаш туради: репродуктив рамкалар билан чегаралайдиган “қаттиқ” идентификацияланадиган мақсаддан фойдаланиш зарурми ёки таълимни қидирув усулида фойдаланишга имкон берадиган таълимнинг ноаниқроқ мақсадларини ифодалаш мақсадга мувофиқми? М.В.Кларин таъкидлаганидек, биз ижодий характердаги мақсадларга мурожаат қилишимиз биланоқ, уларнинг белги (аниқ ўқув натижа)ларини бир маънода, тўлиқ объектив баён қилиш имконияти бир мунча пасаяди. Ўқитувчининг баҳоси эксперт тарзида бўлиб, у кўп жиҳатдан интуитив бўлиб қолади ва унинг маданий даражасига, ижодий тафаккур қилиш имкониятига боғлиқ бўлади. Шу боисдан ҳам “Ўқув мақсадларнинг “қаттиқ” характери бир мунча юмшатилиши зарур ва ижодий характер типидаги мақсадларни баён қилишда маълум ҳисса ноаниқликнинг бўлишига кўникишимиз керак” [3,13].

Янги педагогик таълим бугунги кунда барча ўқув юртлари (умумий ўрта, ўрта махсус, касбҳунар таълими олиш)ни битириб чиқаётган ёшлар қандай илмий билим, кўникма, малакаларига эга бўлишлари, ўзлари ва жамият учун қандай фойда келтиришлари тўғрисида ўйлашлари, қайғуришлари табиийдир. Зеро, янги XXI асрнинг илмий-техникавий тараққиёти нафақат ишлаб чикаришнинг кўп сонли тармоклари учун, балки маънавий–маданий, ижтимоий-иқтисодий соҳаларида ҳам мукаммал илмий ахборот, маълумотларга эга бўлган, фанни ишлаб чиқариш билан, ҳаёт билан боғлаб олиб боришга қодир шахслар кераклигини тақозо қилмоқда.

Хулоса. Шундай қилиб, мамлакатда янгилашга сифат жиҳатидан жаҳон андозаларига мос келадиган узлуксиз таълим тизими яратилдики, у мустақил, демократик Ўзбекистонни жаҳон ҳамжиҳатлигида ижтимоий-иқтисодий, маънавий-маданий мавқеини мустаҳкамлашга асос солади. Чунки юқорида қайд қилинган таълим ислоҳотларига муносиб жавоб қайтариш, истиқболимизни аниқ ва равшан тасаввур этиб, халкимизга унинг фаровон турмушни таъминлашга хизмат қилиши керак. “Ватан, мамлакат таълим муассасаларининг бош мақсади - XXI аср мактабини шакллантиришдан иборат бўлиб, бугунги кунда янги асрга амалиётимиздаги қайси ибратли жиҳатларни олиб ўтамиз, ишимизга наф келтирмайдиган қайси салбий омилларни ўтган асрда қолдирамиз, XX асрда очилмаган муаммоларимизни бартараф этишга қай йўл ва услуб билан ёндашамиз ва бунинг учун қандай самарали ва таъсирчан омиллар топишимизни олдиндан сарҳисоб қилиб қўйишдан иборатдир” [2, 5]. Шунга кўра янги “Таълим тўғрисида”ги Қонун жаҳон амалиёти меъёрларига мос кела оладиган, миллий истиқлол ғоялари ва талабларига жавоб бера оладиган, жамиятнинг XXI аср таълимини халкаро андозаларига тўғри келишини таъминловчи давлат таълим стандартларини жорий этиш зарурлигини белгилади.

 

Адабиётлар

 

1. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. ЎРҚ-637-сон. 23.09.2020. – Т.,

2020. – 75 б. //https://lex.uz/docs/5013007

2. Йўлдошев Ж.Ғ. Таълим янгиланиш йўлида. – Т.: “Ўқитувчи”, 2000. 3. Кларин М.В. Педагогическая технология в учебном процессе. – М.: “Знание”, 1989.

4.                      Оlimov Sh. Sh., Durdiyev D.Q. Pedagogik texnologiya. – Buxoro: “Sadriddin Salim Buxoriy” Durdona nashryoti, 2019. – 184 b. 

5.                      Очилов М. Янги педагогик технологиялар. – Қарши: “Насаф”, 2000.

6.                      Педагогика. //В.В.Беларусова ва И.Н.Решетень умумий таҳрири остида. -Т.: “Ўқитувчи”, 1990. 7. Розиқов О., Оғаев С, Маҳмудов М, Адизов Б. Таълим технологияси. – Т.: “Ўқитувчи”, 1999.

 

 

 

Болта ХОДЖАЕВ

Бухоро давлат университети педагогика кафедраси доценти, педагогика фанлари номзоди

 

ОЛИЙ ЎҚУВ ЮРТЛАРИДА МУАММОЛИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ

 

Мақолада олий ўқув юртларида фанларни муаммоли ўқитиш технологиялари тўғрисида фикр юритилиб, муаммоли таълимнинг мақсади, хозирги тараққиёт босқичидаги вазифалари хусусида амалий тажрибалар баён этилган. Айниқса муаммоли таълимни ташкил этиш жараёнида, муаммоли вазиятлар яратиш, уларни ечиш йўллари, мавзу мазмунини ечишда муаммоли вазиятнинг ўрни тўғрисида фикр юритилган. Шунингдек, олий таълим муассасаларида ўқув фанларини муаммоли ўқитиш борасида сўз юритилиб, муаммоли дарснинг тузулмаси келтирилган. 

Калит сўзлар: олий ўқув юрти, муаммоли таълим, ўқитиш технологияси, муаммоли вазият, муаммо, қобилият, долзарблаштириш, муаммоли дарс тузилмаси, муаммоли таълим методлари.

В статье рассматриваются технология проблемного обучения в высшей школе, цели проблемного обучения, практические опыты по решению задач на текущем этапе развития. В частности, в процессе организации проблемного обучения учитывалась роль решения проблем в создании проблемных ситуаций, способы их решения, содержание темы. Также говорится о проблемном преподавании академических предметов в высших учебных заведениях и структуре проблемного урока.

Ключевые слова: Высшее образование, проблемное обучение, технология обучения, проблемная ситуация, проблема, способность, актуализация, проблемная структура урока, проблемные методы обучения.

The article discusses the technology of problem-based learning in higher education, the purpose of problem-based education, practical experiences on the tasks at the current stage of development. Especially in the process of organizing problem-based education, the role of problem-solving in creating problemsolving situations, ways to solve them, the content of the topic was considered. There is also talk about the problem-based teaching of academic subjects in higher education institutions, and the structure of the problem-based lesson.

Key words: Higher education, problem-based learning, teaching technology, problem situation, problem, ability, actualization, problem-based lesson structure, problem-based learning methods.

 

Кириш. Ҳозирги ижтимоий-иқтисодий тараққиёт, фан-техника ривожи жараёнида ёш мутахассисларни ҳар томонлама баркамол, билимдон, ишбилармон, тадбиркор, ижодкор қилиб тарбиялаш мамлакат ва таълим муассасалари олдида турган долзарб масала саналади. Бу муаммони талаб даражасида ҳал этиш учун мамлакатда маънавий ва маърифий шарт-шароитлар яратиш лозим бўлади. Чунончи, республика Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2020 йил 30 декабрьдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъкидланганидек, “Биз ўз олдимизга мамлакатимизда Учинчи Рениссанс пойдеворини барпо этишдек улуғ мақсадни қўйган эканмиз, бунинг учун янги Хоразмийлар, Берунийлар, Ибн Синолар, Улуғбеклар, Навоий ва Бобурларни тарбиялаб берадиган муҳит ва шароитларни яратишимиз кеарк. Бунда, аввало, таълим ва тарбияни ривожлантириш, соғлом турмуш тарзини қарор топтириш, илм-фан ва инновацияларни тараққиёт эттириш миллий ғоямизнинг устунлари бўлиб хизмат қилиши лозим. 

Ушбу мақсад йўлида ёшларимиз ўз олдига катта мараларни қўйиб, уларга эришишлари учун кенг имкониятлар яратиш ва ҳар томонлама кўмак бериш – барчамиз учун энг устувор вазифа бўлиши зарур. Шундагина фарзандларимиз халқимизнинг асрий орзу – умидларини рўёбга чиқарадиган буюк ва қудратли кучга айланади”[1, 1].

Бу орзу–умидларни рўёбга чиқарадиган буюк ва қудратли куч Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги 2019 йил 8 октябрдаги ПФ – 5847 сонли Фармони асосида “Ўзбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш Концепцияси”да кўрсатилган вазифалар манба бўлиб хизмат қила олади. Концепцияда таъкидланишича бугунги кунда рақобатбардош, ижодкор, тадбиркор кадрларни тайёрлаш учун таълим жараёнига рақамли технологиялар ва замонавий усулларни жорий этиш биринчи муаммо ҳисобланади. Ушбу муаммони ҳал этишнинг муҳим жиҳатларидан бири олий таълимдаги фанларни ўқитиш жараёнига муаммоли таълимни татбиқ этишдир. 

Мақсад. Олий таълим муассасаларида табиий–илмий ва гуманитар фанлар, умумкасбий фанлар, ихтисослик фанлари, танлов ва қўшимча фанлар блокидан ўрин олган ўқув фанларини ўқитишда муаммоли таълим технологияларини татбиқ этишнинг моҳияти, функциялари, методлари ва муаммоли дарс тузилмасини баён этишга қаратилган. 

Асосий қисм. Муаммоли таълим технлогияси бугунги кун дидактика фани олдида турган вазифа эмас. Бунга қадим замонлардан бошлаб қизиқиш пайдо бўлган ва у ўзининг илмий асосини ХIХ асрнинг 90-йилларида топа олган. Унга америкалик файласуф, психолог ва педагог Дж.Дьюи

Чикаго шаҳрида ташкил этган тажриба мактабида олиб борган тадқиқотлари натижасини хулосалаб 1894 йилда муаммоли таълимга асос солди ва 1909 йилда ёзган “Биз қандай фикрлаймиз” номли педагогик ва психологик асарида муаммоли таълим технологиясининг мазмунини ёритди. 

Бу ғоя кейинчалик америкалик психолог Дж.Брунер, ХХ асрнинг 50-йилларида поляк педагоги Винценти Оконь, 70-йилларда татар педагоги, академик М.И.Махмутов томонидан ривожлантирилди. Педагогик ва психологик манбаларда қайд қилинишича муаммоли таълим технологияси рус педагоглари ва психологлари И.Я.Лернер, С.Л.Рубенштейн, А.В.Брушлинская, методистлар Н.А.Менчанская, Т.В.Кудрявцев, А.М.Матюшкинлар, ўзбек педагог ва психолог олимлари Н.Н.Азизхўжаева, Н.Х.Авлиёқулов, Э.Ғозиев, А.Чориев, З.Исмоилова,

Р.Гайнутдиновларнинг ўқув қўлланмалари ва рисолаларида муайян даражада ёритилди. 

Юқорида баён этилган олимларнинг фикрларига кўра муаммоли таълимнинг бош мақсади – билим олувчининг муаммони тўлиқ тушуниб етишига эришиш асосида, уларда тафаккурни, ижодий қобилиятни, ақлий ҳаракатларни ривожлантиришдан иборат. Муаммоли таълим технологиясининг дастлабки педагогик жиҳатини илмий-назарий жиҳат ташкил этади. Илмий-назарий асоснинг моҳияти шундан иборатки, юқорида кўрсатиб ўтилган олимларнинг фикрларига кўра муаммоли таълим ўқув жараёнини фаоллаштириш, ўқувчилар фаолиятини жадаллаштириш, ақлий ҳаракатларни ривожлантириш асосида мантиқий тафаккурни таккомиллаштиришни бош вазифа қилиб қўяди. Шу асосда таълим жараёнида ўқувчи–талабалар билимлар тизимини ва малакаларини эгаллаш орқали ўзларининг ақлий фаолиятларини билимлар билан кенгайтирадилар, илмий тушунчалар улар онгига сингдирилади. Назариётчиларнинг таъкидлашича бу ҳолат таълим жараёнида самарали қўлланиладиган муаммоли метод ва усуллар муаммоли дарс тузилмасини ишлаб чиқиб, унда мазкур метод ва усуллардан ўринли фойдаланиш орқали эришилади. 

Ўқувчи-талабаларнинг уқув фаолиятини психология фани нуқтаи назаридан таҳлил қилганда ўқувчиларда ақлий ҳаракатларини тезлаштириш, ижодий тафаккурни ривожлантириш, мантиқий фикрлашни ўстириш йўлидаги изланишлар ўқув муассасаларида муаммоли вазиятни ташкил этиш асосида амалга ошади. Таниқли педагог–олимлар М.Махмутов, Т.Кудрявцев, Ю.Зотов, А.Матюшкин, А.Петровский ва бошқа таниқли таълимотчиларнинг кўрсатишича муаммоли вазият нафақат муаммоли ечиш, билимларни мукаммал ўзлаштириш, ижод қилишга, балки ўқув режасидаги фанларни ҳақиқий ўзлаштириш ва билиш муносабатига олиб келади. Демак, олий ўқув юртларида ўқув фанларини муаммоли ўқитишнинг иккинчи жиҳатини муаммоли вазият ташкил этади. Зеро, А.Петровскийнинг таъбири бўйича, “Муаммоли вазият – бу субъектнинг муаммо тарзида берилган таълим мазмуни билан ўқитувчи томонидан ташкил этилган, фаол ўзаро таъсир усулидир. Бу жараён давомида субъект фикрлашга ўрганади, билимларни ижодий ўзлаштиради, илмий билимлар объектив қарама-қаршилиги ва уларни ечиш усуллари билан қайта алоқада бўлади”[5, 189].

Муаммоли вазиятнинг моҳияти шундан иборатки, у билим олувчининг, яъни талабанинг хотирасигагина эмас, балки уларнинг фикрлаш фаолияти қонуниятларини, билишга оид қизиқишларини, табиати, маънавий эҳтиёжлари ҳамда ўқув матнларини ҳисобга олувчи дидактик назария асосида қўрилади. Шунинг учун муаммоли таълим ўқиш-билиш фаолиятини фаоллаштиради, ижодий қобилиятни таркиб топтиради ва талаба олдига қўйилган муаммони англаш ва ечиш учун имконият очади. 

Муаммоли вазиятнинг ўзига хос педагогик–психологик хусусияти унинг ривожлантирувчи таълим технологияси билан моҳиятан боғлиқлигидир. Ривожлантирувчи таълим жараёни ҳам билим олувчиларнинг ўқиш-билиш фаолиятини фаоллаштиради, илгари маълум бўлган барча ўқув маълумотларини ва уларни ўзлаштириш усулларини, шунингдек эсга тушириш ва хотирада қайта тиклаш, хотиралаш усулини ривожлантиришга ёрдам беради. Буларсиз на фаоллик, на ижоддийлик, на фикрлаш амалга ошмаслигини тажриба кўрсатмоқда. Аммо муаммоли вазиятни фаол ақлий фаолиятни талаб қилувчи ҳар қандай интелектуал қийинчиликларни вужудга келтирувчи дидактик ҳодиса деб аташ мумкин эмас. “Шуни таъкидлаш зарурки, - деб ёзади профессор Ю.Б.Зотов, - интелектуал қийинчиликларнинг моҳияти, масалан, ўқиувчи маълум формулани эсидан чиқариб, уни эслаш учун куч сарф этишида эмас, балки ўқувчининг билими, ҳаётий тажрибаси билан қарамақарши бўлган информацияни ҳосил қилувчи вазият эканлигидадир. Муаммоли вазият асосида ҳосил бўлган қарама-қаршиликлар, уларни юқотишга қаратилган тафаккур жараёнини ҳосил қилади. Шундай қилиб, ҳар қандай тафаккурнинг бошланиши муаммоли вазиятдадир”[2, 31].

Тажриба шуни кўрсатадики, муаммоли вазиятдан ўқув жараёнининг барча босқичларида: маърузанинг баёни, уни мустаҳкамлаш ва тизимга солиш, билимларни назорат қилиш жараёнида қўллаш мумкин. Муаммоли вазиятлар ўқув жараёнида аниқ ва тўғри яратилса, мазкур мавзуни муаммоли дарс шаклида ўтиш мақсадга мувофиқ. Бунинг учун профессор З.Қ.Исмоилова таъкидлаганидек, муаммоли вазият яратиш усулларини билиш даркор. Унинг фикрига кўра муаммоли вазият яратиш усуллари: 

-ўқитувчи талабаларга дарс мавзуси билан боғлиқ зиддиятли ҳолатни тушунтириш ва уни ечиш йўлини топиш;

-бир масалага доир турли нуқтаи–назарларни баён қилиш;

-ҳал этиш учун етарли бўлмаган, ортиқча маълумотлар бўлган ёки саволнинг қўйилиши нотўғри бўлган масалаларни таклиф этиш ва бошқалар [3, 94].

Шунга биноан муаммоли вазиятнинг белгиларини қуйидагилар ташкил этади:

-талабага нотаниш фактнинг мавжуд бўлиши;

-вазифаларни бажариш учун талабага бериладиган кўрсатмалар, юзага келган билиш машаққатини ҳал қилишда уларнинг шахсий манфаатдорлиги.

Муаммоли таълимнинг ўзига хос яна бир жиҳати, унинг методлар тизимига эга эканлигидир. Маълумки, замонавий дидактикада методлар тизими мавжуд бўлиб, у аниқ тушунчаларни: таълим методи, ўқитиш методи, ўқув методи кабиларни ўз мазмунига қамраб олади. 

Таълим методи – бу ўқитувчи ва ўқувчилар жамоасининг муайян доирадаги дидактик вазифаларни ечишнинг методик усулларини бирга қўшиш орқали амалга ошириладиган мақсадли фаолиятнинг қоида ва принциплари тизимидир. У ўқитиш ва ўқиш ишларининг муайян ўйғунлашувини, яъни ўқитувчи билан ўқувчиларнинг ўзаро ҳамкорлигини қамраб олади.

Ўқитиш методи – бу таълимнинг умумий метод ва дидактик вазифаларини ечиш учун ўқитиш (маълумотни баён қилиш) усуллари тизимидир. Бу метод ўқувчилар билан ўқитувчининг ўзаро ақлий ҳаракатларини назарда тутиб, умумпедагогик ва дидактик принципларига мувофиқ ўқувнинг тегишли аниқ босқичида ўқитувчининг бошқариш усулини ва ўқувчи-талабаларининг билиш фаолиятини йўлга қўйишни англатади. 

Ўқув методи – бу ўқитиш методи ва ўқувчининг ўзлаштирганлик даражасини йўлга қўювчи, ўқувчининг фаолият усулидир. (М.И. Махмутов).

Бу дидактик категориялар албатта, муаммоли таълим технологиясига таалуқлидир. 

Муҳокамалар ва натижалар. Маълумки дидактика фанида бир неча олимлар ва дидактлар томонидан таълим методлари таснифланган. Шулардан муаммоли таълим методларига яқинроғи, яъни ўқувчиларнинг фикрлаш фаолиятига тадқиқотчилик ва муаммоли вазиятлар мавжудлигини англатувчи методлар тизими М.Н.Скаткин ва И.Я.Лернерлар томонидан таснифланган.

Улар:

1.  Тушунтириш, намойиш этиш.

2.  Репродуктив.

3.  Муаммоли баён қилиш.

4.  Қисман изланувчанлик .

5.  Тадқиқот (ижодийлик) методларидир.

Мазкур методлар тизимига монанд ҳолда кейинги даврда таълим жараёнига муаммоли ўқитиш технологиясини татбиқ этиш орқали муаммоли таълим методлари тизими яратилди. Буларга ўзаро умумий тарзда боғланган муаммоли ва бинар методларни киритиш мумкин. Муаммоли ўқитиш методларига ўқув материаларини ўқитувчи томонидан муаммоли тарзда изоҳлаш ва ўқувчиталабаларнинг мустақил фаолиятларини йўлга қўювчи: 

-  монолог шаклида баён қилиш;

-  мулоҳазали (кўрсатмали) баён қилиш;

-  диалог шаклида баён қилиш;

-  эврестик топшириқлар;

-  тадқиқотчилик топшириқлари;  - дастурий топшириқлар.

Монолог шаклида баён қилиш методи – бу маъруза машғулотларида мавзуни муаммоли баён қилишни назарда тутиб, ўқувчиларнинг фикрлаш фаолятларини активлаштиришни назарда тутувчи методдир. Бу метод машғулот жараёнида ахборот ва муаммоли савол қўйиш; янги тушунчаларни қўшимча материаллар ёрдамида баён қилиш; қизиқарли, ҳаётий воқеаларни мисол келтирган ҳолда баён қилиш орқали ўқувчи-талабалар олдига муаммоли вазиятни яратиш йўли билан уларда қизиқиш ўйғотиб, амалга оширилади. 

Мулоҳазали (кўрсатмали) баён қилиш методи – ушбу метод муаммоли вазият яратиб, фактик материалларини таҳлил қилишга, хулоса чиқариш ва маълумотларни умумлаштириш нуқтаи назардан татбиқ этилади. Унда ҳар бир мавзуни тарихий материаллар билан тўлдириб, ўқувчиларни мантиқий фикрлашга ундайди. Масалан: “Биласизларми, мустақиллик йилларида ўзбек олимлари у ёки бу қонунни кашф этиб, Янги Ўзбекистонни қуриш йўлларини кўрсатдилар! Улар нимани кашф этганлар?” Бу муаммоли вазият ўқувчиларда мустақиллик йилларидаги тарихий маълумотларни ўрганиш, унинг натижаларини таҳлил қилиш ва шу асосида билимларни умумлаштиришга ёрдам беради. 

Бу метод, асосан, ижтимоий, илмий-табиий фанларни ўқитишда қўлланиладиган метод бўлиб, талабаларни мулоҳаза юритиш, ҳаётий мисоллар ёрдамида фикрларини изоҳлаш, мантиқий фикрлашни тарбиялайдиган метод ҳисобланади.

Диалог тарзида баён қилиш методи – ўқитувчининг ўқувчилар жамоаси билан ўқув маълумотларини диалог (ўзаро фикр алмашиш) тарзида ўзлаштиришни назарда тутади. Бу метод шунчаки суҳбат тарзидан иборат бўлмай, излаш ва изланиш суҳбатидан иборат бўлади. Диалог методи талабаларга ўз фикрини мустақил равишда монолог (маъруза) тарзида баён қилиш кўникмаларини шакллантиради.

Эвристик топшириқлар методи - муаммоли таълимнинг бу методи шу билан тавсифланадики, ўқитувчи машғулот жараёнида, муайян бир ўқув муаммосини ўқувчилар ҳамкорлигида муаммоли вазиятни вужудга келтириш ва ўқувчи-талабаларнинг муаммони мустақил ҳал қилиш учун ўзича изланиши ва ижодий фаолият кўрсатишини талаб этади. Муаммонинг ўқитувчи томонидан қўйилиши эврика – қисман ижодий изланиш қилиб қўяди.  

Тадқиқот (ижодийлик) методи – бу метод ўқувчи талабалардан тўла ижодийликни талаб этади. У янги билим олиш мақсадида мавзуга доир муаммони ўзи тузади, уни мустақил равишда ҳал қилиш йўлларини излайди. Бу методнинг устунлиги шундаки, талабаларнинг билиш фаолиятини босқичма-босқич фаоллаштиришни назарда тутади. Бу эса талабаларнинг ақлий қобилиятларини ривожлантиришга ва ўқув фаолиятида тадқиқотчилик элементларининг пайдо бўлишида асос ҳисобланади.

Дастурий топшириқлар методи - бу метод ўқув маълумотларини муайян дастурий топшириқлар асосида ўзлаштиришни ва уни тайёрланган дидактик воситалар ёрдамида мустақил ва босқичма-босқич эгаллашни назарда тутади.

Шундай қилиб, муаммоли таълимнинг юқорида тавсифланган методлари ўқитувчининг тушунтириши билан талабаларнинг мустақил билиш фаолиятини турли-туман ташкил этишини йўлга қўяди. Унда ўқувчиларнинг мустақилликлари ва билимларини ўзлаштиришнинг турли кўринишлари амалга ошади. Унда ўқитувчи билан ўқувчиларнинг биргаликдаги фаолияти талабаларнинг мустақил ақлий ҳаракатларини йўлга қўйиб, масала ва топшириқларни мустақил ўзлаштиришга йўллайди. 

Муаммоли таълимнинг яна бир жиҳати муаммоли дарсни тайёрлаш ва уни лойиҳалаш билан тавсифланади. Маълумки, олий таълимда фаолият кўрсатаётган ўқитувчи–профессорлардан суҳбат жараёнида: “Сиз муаммоли дарсга тайёрланиш ва уни ташкил этишда нималарга амал қиласиз?” – деган саволга кўпинча улардан, “Дарс тузилмаси (структураси)га амал қиламан, деган жавобни эшитамиз. Хўш, муаммоли дарснинг тузилмаси нималардан иборат бўлиши керак? Манбаларда таъкидланишича ҳар қандай дарс сингари муаммоли дарс ҳам тематик ва дарс режалари асосида тузилиб, дарс таҳлили мантиқий олдиндан белгиланади. Дарс тузилиши, дарс таркибининг ўзаро таъсирини ифодаловчи турли таркибий қисмларини қамраб олади.

Муаммоли дарснинг таркибий қисмлари қуйидаги тузилмадан иборат:

1.    Ўқувчи талабаларнинг олдинги билимларини долзарблаштириш. 

2.    Янги билимлар ва ақлий ҳаракат усулларини ўзлаштириш.

3.    Кўникма ва малакаларни таркиб топтириш.

Ўқувчиларнинг илгариги билимларини долзарблаштиришда олдин ўзлаштирилган билимларни шунчаки эслашни эмас, балки уларни янги педагогик жараёнда қўллаш, билим олувчиларнинг билиш фаоллигини рағбатлантириш, ўқитувчи назоратини ҳам қамраб олган ҳолда ўқувчи-талабалар фаолияти учун билимлар долзарблаштирилади.

Янги билимлар ва ақлий ҳаракат усулларини ўзлаштиришда, янги ўқув материали ва тушунчаларини баён этишга оид ўқитувчи фаолияти ёки талабаларнинг янги билим ва тушунчалар моҳиятини мустақил ёритишга оид ақлий ҳаракат киради. Бу асосан китоб билан ишлаш, мавзу матнини таҳлил қилиш, мустақил кузатиш, тажриба олиб бориш, жадвал ва слайдлар тузиш каби ишлар киради.

Кўникма ва малакаларни таркиб топтириш бу фаолият билимларини қўллашда малакани машқ қилдириш, у ёки бу ақлий ва амалий ҳаракат ишларини кўп марталаб такрорлашни талаб қилади. Бу талаб муаммоли вазият жараёнида эгалланган тушунчалар, теоремалар, қоидаларни амалда қўллаш билан характерланади. Шу ўринда таъкидлаш жоизки ўй вазифаси мустақил элемент сифатида муаммоли дарснинг дидактик тузилишига кирмайди. Чунки у ўқитувчи берган вазифа асосида ўқувчиларнинг мустақил ишлашлари орқали амалга оширилади.

Академик М.И.Махмутов томонидан муаммоли дарс тайёрлаш ва лойиҳалаштириш учун аниқ талаб ва қоидалар ишлаб чиқилган. Бу қоидаларда дарсни тайёрлашда ўқув материалининг мазмуни, ўқитишнинг усул ва методларини танлашга муаммолилик принципига риоя қилиш лозим. Булар:

1.                       Таълим (дарс, машғулот) мақсадларни қўйиш, ўқитиш методларини танлашда ўқувчилар ақлий ривожининг аниқ мақсадлари аниқлаб олинмоғи лозим. 

2.                       Дарс машғулотига тайёрланишда таълим усуллари, мазмуни , шакллари, тузилишидаги тизимлиликни ва бунда ўқувчиларнинг изланиш фаолияти мантиғига асосланмоқ лозим. 

3.                       Таълим методларини танлаш ва уларнинг қўлланилиши талабаларнинг билим даражаси, ўқиш-билиш жараёнининг мантиқи, ақлий фаолиятнинг мазмуни ҳамда ақлий ҳаракатларни ҳосил қилувчи назарий ва амалий ўқув фаолияти усулларини белгилаш. 

4.                       Таълимнинг ўқиш ишларининг оммавий, гуруҳий ва якка тартибдаги иш мазмунини ўқув муаммосини ҳал қилишга қаратиш, ўқиш ва ўргатишнинг йўллари ва усулларини кўрсатмалилик, ҳиссийлик ва рационаллик, продуктив ва дедуктив фаолият билан қўшиб олиб боришга эришиш.

5.                       Таълим жараёни юзасидан олиб бориладиган тизимли назорат билимларни ўзлаштириш, муаммоли таълим йўлларини қўллаш даражаси бўйича ўқув маълумотларини таҳлил қилиш ва ўз натижаларини асослашни талабалар томомнидан амалга оширилишини йўлга қўйиш [4, 157].

Юқорида қайд қилиб ўтилганлар ўқувчи-талабаларнинг интелектуал тараққиёт даражасини ҳисобга олишни тақозо қилади. Олий таълимда ўқитувчи фанларни ўқитишда бу мантиқни унутмаслиги ва шунга қараб фаолиятни йўлга қўйиши лозим. Шундагина талабалар қўйилган муаммо моҳиятини аниқ англайдилар, уни ечиш йўлларини белгилайдилар ва ечимини амалга ошириб, уни тўғрилигини текшириш қобилиятига эга бўладилар.

Хулоса. Олий ўқув юртларида муаммоли таълим технологиясини қўллашда ҳар бир фаннинг мазмун-моҳиятидан келиб чиқган ҳолда турли муаммолар ёки вазиятлар ечимини топиш, уни назарий ва амалий жиҳатдан асослашни талабаларга тўғри ўргатишлари, муаммоли вазиятни тўғри англаш ва ечиш усулларини тўғри танлашга ўргатиш, ҳамда шу аснода талабаларнинг ўз фикр-мулоҳазаларини эркин, мустақил баён этишга одатлантириш, уларни фаоллаштириш билан бирга, эгаллаган билимларини амалиётга қўллаш кўникмаларини тарбиялашга ёрдам беради.

 

Адабиётлар

 

1.                       Мирзиёев Ш.М. Олий Мажлисга мурожаатнома. –Тошкент: “Ҳалқ сўзи”, 2020 йил, 31декабрь.

2.                       Зотов Ю.Б. Организация современного урока. – М.: “Просвеўение” 1984. -31 б.

3.                       Исмоилова З.Қ., Раупова, Ш.А. Муаммоли таълим технологияларининг, таълим жараёнидаги ўрни. – Тошкент: “Ирригация ва меллиорация” Ж.№3, 2018. 93-97б.

4.                       Махмутов М.И. Мактабда проблемали таълимни ташкил қилиш. – Тошкент: “Ўқитувчи”, 1981.

5.                       Петровский А.В. Возрастная и педагогическая психология. – М.: “Педагогика”, 1988. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nasiba AZIMOVA

Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi

Zarina NASIMOVA

Buxoro davlat universiteti pedagogika nazariyasi va tarixi mutaxassisligi 2-bosqich magistri

 

O‘QITUVCHI NAZOKATIDA DILKASHLIK VA PEDAGOGIK TAKT

 

Maqolada o‘qituvchi nazokatida dilkashlik va pedagogik taktning roli tadqiq etilgan. Pedagog olimlarning o‘qituvchi dilkashligi ekstravert yoki introvert xususiyatlarga ega bo‘lgan shaxslar xarakterining birlashuvida paydo bo‘lishiga doir fikrlari o‘rganilgan. 

Kalit so‘zlar: dilkashlik, ekstravert, introvert, kommunikativ, muloqot.

В статье исследуется роль доброты и педагогического такта в вежливости учителя. Изучены взгляды ученых-педагогов на возникновение учительской привязанности в сочетании характера индивидов с экстравертными или интровертными чертами. Ключевые слова: доброта, экстраверт, интроверт, коммуникатив, коммуникатив.

The article examines the role of kindness and pedagogical tact in the politeness of a teacher. The views of educational scientists on the emergence of teacher attachment in combination of the character of individuals with extraverted or introverted traits have been studied.

Key words: kindness, extrovert, introvert, communicative, communicative.

 

Kirish. Pedagogikada axloq va odobning muhim xususiyatlaridan biri bo‘lmish dilkashlik insonning atrofdagi odamlar bilan barqaror, yaqin munosabatda bo‘lishga intilishi deb ta’riflanadi. Bu intilish o‘qituvchining o‘quvchilar va atrofidagi kishilar bilan tez aloqa o‘rnata olishi va belgilangan maqsadga erishishini ta’minlaydi. Albatta, bu jarayon birdaniga sodir bo‘lmaydi, ayniqsa yosh o‘qituvchilardan psixologik bilim, kishilar bilan muloqotda xushmuomalalik, ehtiyotkorlik talab qilinadi. 

Asosiy qism. Psixologlar o‘qituvchilarning dilkashlik xususiyati ikki toifadagi odamlar xarakterida mujassamlashgan deb ta’kidlaydilar: 

Birinchisi, ekstravert shaxslar: ular barcha ishlarda faol, jiddiy va vazmin, osoyishtalikka va tashqi ta’sirchanlikka moyil kishilardir. 

Ikkinchisi, introvert shaxslar: ular faqat o‘z ichki olamiga beriluvchan, atrofidagi odamlarga aralashmaydigan, o‘z-o‘zini nazorat qilishga, doimo ichki xavotirga moyil kishilardir. 

Pedagog olimlar o‘qituvchining dilkashligi ekstravert yoki introvert xususiyatlarga ega bo‘lgan shaxslar xarakterining birlashuvida paydo bo‘lishini ta’kidlaydilar. Biroq, ko‘pincha, pedagogikada ekstravert tipdagi shaxslar dilkash insonlar sifatida e’tirof etilganlar. O‘qituvchida ushbu xislatlarning mavjudligi, uning pedagogik nazokat qoidalariga rioya qilib dilkashlik xususiyatlarini rivojlantirishi pedagogik mahorat sirlarini takomillashtirish zamini va shartidir. 

Dilkashlik munosabatini doimiy ravishda o‘z kasbiy faoliyatida mujassamlashtirgan o‘qituvchi quyidagilarni unutmasligi kerak: 

•  sinf jamoasiga nisbatan bir qolipdagi fikrlarning muayyan tizimiga ega bo‘lishi; 

•  o‘quvchilar bilan doimo erkin muloqot qila olishi, har bir o‘quvchiga individual shaxs sifatida yondashishi; 

•  birorta ham o‘quvchisining yomon bo‘lishiga, ularning hurmat e’tiborini qozonmasligi mumkin emasligiga ishonch hosil qilishi; 

•  biror o‘quvchiga nisbatan ishonchsizlik, salbiy munosabat sinf jamoasi bilan o‘zaro yaxshi munosabatni yo‘lga qo‘yilishiga xalaqit qilishini bilishi; 

•  o‘quvchilar bilan muloqotda haddan tashqari masofani (subardinatsiya) saqlash mumkin emasligi; 

•  sinf jamoasida sodir bo‘ladigan kulgili vaziyatlarda o‘qituvchining o‘ta jiddiy va qat’iy bo‘lishi jamoadagi qaltis ahvolni murakkablashtirib yuborishini unutmasligi; 

•  har bir o‘quvchiga beriladigan xolisona va adolatli baho (ijobiy yoki salbiy) o‘qituvchi va o‘quvchi orasidagi munosabatni mustahkamlaydigan ko‘prik ekanligini unutmaslik. 

O‘qituvchining kasbiy pedagogik faoliyatida dilkashlik fazilati o‘quvchilar jamoasi bilan qizg‘in, muvaffaqiyatli muloqotga kirishib ketishida namoyon bo‘ladi. Avvalo, o‘qituvchi o‘zining kasbiy-pedagogik dilkashlik fazilati haqida va uning nima ekanligini va tarkibiy qismlari nimalardan iboratligi to‘g‘risida aniq ma’lumotga ega bo‘lishi lozim. Shu bilan birga, o‘qituvchi o‘zining kasbiga xos bo‘lgan shaxsiy fazilatlari nuqtayi nazaridan e’tibor berib, dilkashlikning qanday jihatlarini o‘zida shakllantirish lozimligini aniqlashi va o‘z-o‘zida kommunikativ xislatlarni tarbiyalashning shaxsiy rejasini tuzishi kerak. 

Pedagogik kommunikatsiyaning o‘qituvchi kasbiy faoliyatidagi ahamiyati shundan iboratki, unda o‘qituvchining yuksak kommunikativ madaniyati qay darajada ekanligi namoyon bo‘ladi. O‘qituvchining kommunikativ madaniyati o‘z navbatida turli pedagogik vaziyatlarda paydo bo‘ladigan oddiy insoniy dilkashlik xususiyatiga tayanadi. Har birimizda, o‘z shaxsiy muloqotimizning va o‘zgalarning biz bilan olib boradigan shirin xushmuomalali muloqotidan ko‘plab ajoyib taassurotlar xotiramizda saqlanadi. O‘zaro muomalada dilkashlik fazilatlarini namoyish etadigan ko‘plab pedagog ustozlarni bilamiz. Ular har qanday vaziyatlarda kishilar bilan bemalol muloqotga kirishib keta oladilar. Biroq, muloqotda butun suhbat jarayonini faqat o‘ziga qaratib, kommunikatsiyaning qoq markazida faoliyat ko‘rsatishni istovchi o‘qituvchilar ham bor. Hayotda yana shunday o‘qituvchilar uchraydiki, ular muloqotda kamgap, suhbatda istar-istamas ishtirok etishadi, mutlaqo faol kommunikativ rolni bajarishmaydi. Faqat kommunikativ xulqi bilan suhbatdoshini qo‘llab turadi. Ba’zan hech kim bilan umuman muloqotga kirisha olmaydigan tund toifali o‘qituvchilar ham uchraydi. Ammo, pedagogik faoliyatda muloqotdagi xushmuomalalilik nafaqat insoniy fazilat sifatida, balki o‘qituvchilik kasbini tanlagan har bir kishining kasbidagi yuksak shaxsiy fazilati sifatida namoyon bo‘ladi. Xushmuomalalilik, Sharq mutafakkirlari ijodida yuksak odob namunasi sifatida tasvirlangan. Dilkashlik, o‘qituvchi uchun ajoyib bezak hisoblanadi va muosharat odobi sifatida talqin qilinib, o‘quvchilar ongiga singdirilgan. 

O‘qituvchining xushmuomalaligi va dilkashligi o‘zida butun bir global insonparvarlik jarayonini qamrab oluvchi, ko‘plab tarkibiy qismlardan iborat bo‘lgan ajoyib fazilatlaridan biridir. O‘z pedagogik kasbidan voz kechgan sobiq o‘qituvchilar bilan suhbat jarayonida shu narsa ma’lum bo‘ldiki, ularning ko‘pchiligi qo‘pol, muloqotda nazokatsiz kishilar. Odamlar bilan muloqotga kirishish, ular uchun qiziqarli emas. Shu sababli o‘qituvchi sifatida kasbiy xislatlari ham shakllanmagan. Muloqot jarayoni – doimiy, uzoq vaqt davomida shakllanuvchi, keng qamrovli jarayon. Zero, shuning uchun pedagogik faoliyat – muomalada qo‘pol, nazokatsiz o‘qituvchilarni charchatadi, ish jarayoni uning g‘ashiga va asabiga tegadi, ta’lim muassasasidagi faoliyatiga putur yetkazadi. 

Muhokamalar va natijalar. Xushmuomalalilik va dilkashlik shaxsning insoniy fazilati sifatida o‘qituvchilarning ham kasbiy faoliyatidagi yuksak fazilatlaridan biriga aylanib, o‘qituvchining pedagogik muloqoti unumdorligini ta’minlaydi. Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida bo‘lajak o‘qituvchilarni kasbga yo‘naltirishda, xushmuomalalilik va dilkashlikni shakllantirish uchun maxsus tayyorgarlikdan o‘tishni taqozo etadi. O‘qituvchining dilkashligi – uchta tarkibiy qismni birlashtiruvchi jarayondir: 

•     muloqotda zaruriyatning mavjudligi; 

•     muloqotdan keyin, muloqot paytida, muloqotgacha yaxshi kayfiyat; 

•     kommunikativ ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lish. 

Ushbu ta’rifda muloqotning o‘qituvchi kasbiy faoliyatidagi ijodiy jihatlari ko‘rsatilgan. Biroq, muloqot uchun zaruriyat hamisha mavjudligi – umuminsoniy xususiyat bo‘lib, u barcha kasb egalariga taalluqlidir. 

Rus olimi A.V.Mudrik o‘z ilmiy tadqiqotlarida o‘qituvchining xushmuomalalilik bilan muloqotga kirishishi va unga ko‘nikma hosil qilishga nisbatan qobiliyatini aniqlaydigan quyidagi mezonlarni ajratib ko‘rsatadi: 

•     inson tafakkurining o‘ziga xos xususiyatlarga muvofiqligi; 

•     notiqlik san’atini mukammal egallaganlik yoki nutqda erkinlik; 

•     xushmuomalalilik va shirinsuxanlik; 

•     empatiya va o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan o‘tkir zehnga ega bo‘lish; 

•     ma’lum bir maqsadga qaratilgan aniq ijtimoiy munosabat (masalan, muloqot jarayonining

natijalariga emas, balki o‘ziga nisbatan qiziquvchanlik); 

•     kommunikativ mahoratda – vaqt, suhbatdoshning ichki dunyosi, munosabat, vaziyatni aniq mo‘ljalga olish. 

Ushbu nuqtayi nazardan ta’kidlash joizki, o‘qituvchining kasbiy faoliyatida mavjud bo‘lgan pedagogik dilkashlik ham o‘ziga xos mazmunga ega va uning quyidagi tarkibiy qismlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 

•     ta’lim va tarbiyaning turli sharoitlarida o‘quvchilar bilan doimiy muloqotda bo‘lish uchun barqaror zaruriyatning mavjudligi; 

•     o‘qituvchining shaxsiy va kasbiy jihatdan dilkashlik va xushmuomalalik fazilatlarini namoyon qilishda uzviylikning doimiyligi; 

•     dilkashlik va xushmuomalalikning barcha bosqichlarida ruhiy xotirjamlikni his etish; 

•     muloqotning samaradorligi va pedagogik faoliyatning turli tarkibiy qismlariga ijobiy ta’sir etishi; 

•     pedagogik kommunikatsiya jarayonini amalga oshirishda qobiliyatning mavjudligi; 

•     o‘qituvchining pedagogik kommunikativ ko‘nikma va malakalarni doimiy egallab borishi. 

Hozirgi kunda ta’lim-tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi, o‘quvchilarni erkin, mustaqil fikr yuritishga va ongli intizomga o‘rgatish, intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, o‘qituvchidan chuqur bilimga, kasbiy malaka va ko‘nikmalarga, yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lishni talab qiladi. Shu jihatdan o‘qituvchining o‘quvchilar bilan munosabatida “Pedagogik takt” muhim pedagogik qobiliyat sifatida e’tirof etiladi. 

Takt so‘zi azaldan pedagogikada tarbiyaviy ta’sir etish ma’nosini bildiradi va o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatni boshqarishga yordam beruvchi axloqiy kategoriya sifatida ta’riflanadi. O‘quvchilar bilan muloqot jarayonida ro‘y beradigan eng og‘ir vaziyatlarda ham pedagogik takt o‘qituvchidan mutlaqo bosiqlikni, suhbatdoshiga nisbatan hurmat va ehtiromni talab qiladi. 

Pedagogik takt – o‘qituvchi kasbiy mahoratining asosi bo‘lib, o‘quvchilarga barcha demokratik talablar asosida pedagogik ta’sir o‘tkazish, muloqotni insonparvarlik tuyg‘ulari asosida o‘rnatish o‘lchovi, o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritishni hamda ongli intizomni tarkib toptirish ko‘nikmalarini hosil qilish shaklidir. Pedagogikada o‘qituvchining o‘quvchilar bilan munosabati ularning yosh xususiyatlariga qarab belgilanishi va bu qonuniyatga amal qilinishi qat’iy talab qilinadi. Shunday ekan, o‘qituvchi ta’lim–tarbiya jarayonida hali to‘liq shakllanmagan, ta’sirlarga va ruhiy kechinmalarga tez beriluvchi, ota–onasining sevimli farzandi bo‘lgan murg‘ak qalb egalari bilan muloqot qilayotganligini aslo unutmasligi kerak.  

O‘quvchilar bilan muloqotda pedagogik taktga zid bo‘lgan qo‘pollik, adolatsizlik, qo‘rqitish, haqorat, mensimaslik, pedagogikaga zid bo‘lgan jazolash usullarini qo‘llash va boshqa ular shaxsiga salbiy ta’sir qiladigan turli jargon so‘zlar ishlatish o‘quvchilar qalbini umuman tuzalmaydigan darajada jarohatlab qo‘yishi, yoki o‘qituvchining obro‘siga putur yetkazishi mumkin. O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi bunday qarama-qarshiliklar, ko‘pincha, dars va darsdan tashqari jarayonlarda sodir bo‘ladi. Bunda ayniqsa yosh o‘qituvchilarning pedagogik takt sirlarini bilmasligi, tajribasizligi pand beradi. 

O‘qituvchining taktik mahorati birdaniga shakllanib qolmaydi, u yillar davomida pedagogik faoliyatda, ustozlar tajribasini o‘rganishda, dars jarayonida, sinfdan tashqari faoliyatda va tarbiyaviy soatlarda o‘quvchilar bilan muloqotda takomillashib boradi. Dars jarayonida pedagogik mahoratning asosi bo‘lmish pedagogik taktga ega bo‘lish o‘qituvchi uchun juda zarurdir. Pedagogik nazokatning uzluksizligini ta’minlovchi omillar:

•  pedagogik nazokat o‘qituvchining butun pedagogik faoliyatida sayqallanib takomillashib boruvchi jarayon; 

•  pedagogik nazokat odatda tugallangan shaklga ega bo‘lmay, insoniy fazilatlar evaziga uzluksiz boyib boradi; 

•  o‘qituvchi pedagogik nazokatning tarkibiy qismlarini ijtimoiy muhitga va odamlarning yashash tarziga, urf-odatiga qarab o‘zgartirishi mumkin; 

•  o‘qituvchi pedagogik nazokatning nozik qirralarini chuqur egallashga doimo intilishi talab etiladi; 

•  pedagogik nazokatni o‘qituvchi har bir o‘quvchi bilan o‘zaro munosabatda o‘zi uchun eng qulay shaklga keltirib, ma’lum bir muvozanatda saqlaydi; 

•  o‘z kasbini sidqidildan sevishi, halolligi, rostgo‘yligi, axloqiy pokligi, odamiyligi, kamtarligi, samimiy muomalasi pedagogik nazokatning zarur talablaridir 

•  pedagogik nazokat asosida o‘qituvchining mehribonligida tarbiyada talabchanlik va qattiqqo‘llik xislatlari mujassamlashgan bo‘ladi; 

•  pedagogik nazokat asosida o‘qituvchi pedagogik odob va axloq normalarini o‘zining dunyoqarashi va axloqiy tajribasi bilan boyitib boradi.

O‘qituvchi pedagogik nazokatga ta’lim va tarbiya jarayonidagi har bir vaziyatga adolatli baho berishi, o‘quvchilarning xatti-harakatini to‘g‘ri idrok etishi, sabot va matonat, o‘zini tuta bilish, sabr-toqat, sezgirlik, vijdon, oriyat kabi xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirishi bilan erishadi. Pedagogik faoliyatda o‘z kasbini sevgan o‘qituvchigina butun kuch g‘ayratini, qalb nuri va dil haroratini shu ishga bag‘ishlaydi va o‘z faoliyatida yaxshi natijalarga erishadi. Bolalarni sevish, ularga mehr-muhabbatli bo‘lish o‘qituvchi axloqiy qiyofasini namoyon etuvchi muhim fazilatlardir. 

O‘qituvchi deyarli har kuni o‘quvchilar bilan uchrashadi, savol-javob qiladi, ularning yaxshi xulq va ezgu ishlarini ma’qullaydi, bilimlarini baholaydi, nojo‘ya xatti-harakatlari uchun tanbeh berib, lozim bo‘lganda tarbiyaviy metodlarni qo‘llaydi. 

Pedagogik nazokat doimiy izlanishni, ijodkorlikni talab qiladi. Doimiy ijodiy izlanishda bo‘lgan o‘qituvchi tadqiqotchilik ko‘nikma va malakalariga ega bo‘ladi, ilm-fan muammolari, tarbiya etikasi va psixologiyasi yuzasidan erkin fikr yurita oladi. 

O‘qituvchi o‘quvchilarning kattalar bilan muloqotga kirishish tizimi-ga ma’lum darajada kirib borib, ularning ichki qoidalarini o‘rganishga harakat qilishi kerak. Bu narsa o‘quvchilar bilan suhbatlashish orqali, fe’l-atvorini o‘rganish, tengdoshlari va kattalar bilan munosabatlarini kuzatish, o‘quvchilar hayotidagi turli voqealar va muammolarni birgalikda tahlil qilish, ular muhitida ro‘y berayotgan hodisalarga nisbatan fikrmulohazalarini bilish asosida amalga oshiriladi. Bunda u o‘quvchilar jamoasida ro‘y berib turadigan, tashqi tomondan kuzatganda aslo bilib bo‘lmaydigan yashirin hodisalar va voqealarni o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Natijada o‘qituvchi ta’lim-tarbiyaviy jarayonda o‘z oldida turgan vazifalarni hal etishda o‘quvchilarning o‘zlarini ham jalb qila oladi. 

Ijobiy natijalarga erishish uchun, o‘qituvchi o‘quvchilarning ishonchini qozona olishi shart. Yosh o‘quvchi “do‘st”lar ishonchini qozonish yoki ishonchiga kirishi uchun o‘qituvchi pedagogik nazokat imkoniyatlarini o‘z o‘rnida qo‘llay olishi lozim. O‘zaro ishonch munosabatlari o‘rnatilgach, o‘quvchilar og‘ir damlarda o‘qituvchidan yordam so‘rab murojaat qiladilar, o‘z mulohazalarini u bilan baham ko‘radilar. O‘zaro ishonch norasmiy munosabatlarda ham o‘qituvchiga o‘quvchilarning ba’zan anglab bo‘lmaydigan ichki dunyosini ko‘rish imkoniyatini beradi. O‘quvchilar bilan munosabatlarda pedagogik nazokatni qo‘llash natijasida: 

•  o‘qituvchi o‘quvchilarning xarakterini, ichki dunyosini yaxshi bilib oladi, o‘quvchilar bilan munosabatda do‘stona muloqot qilish imkoniyatlari paydo bo‘ladi; 

•  o‘qituvchi o‘quvchilar bilan chin ko‘ngildan bir-biriga yaqin bo‘ladi, ba’zan eshitmasligi kerak bo‘lgan o‘quvchilarning o‘zaro sirli gaplarini eshitmasdan o‘tib ketishi mumkin, negaki o‘zgalar gapini tinglash odobsizlikdir; 

•  o‘qituvchi ba’zan o‘quvchilar jamoasining kundalik ishlariga aralashmasligi, jamoada ro‘y beradigan ba’zi ko‘ngilsiz hodisalarni ijobiy hal etishni jamoa faollari zimmasiga havola etishi mumkin. 

Bularning hammasi o‘qituvchining o‘quvchilar bilan bo‘ladigan ixtiloflariga, kelishmovchilik va ziddiyatlariga barham beradi. 

Mamlakatimizda har qanday kasb egasi, avvalo, odob va axloq namunalariga ega bo‘lishi tabiiy, lekin pedagogik nazokat va odoblilik mutlaqo o‘zgacha harakatni va muomalani talab qiladigan o‘qituvchilar uchun chinakam mahoratdir. Chunki bu xislatlar faqatgina pedagogik qobiliyat va iste’dodga ega bo‘lgan o‘qituvchida yillar davomida shakllanadi. 

O‘tkazilgan o‘z-o‘zini kuzatish asosida, o‘zingiz uchun dilkashlik xususiyatlarini kasbiy fazilat sifatida ahamiyatini aniqlang, shunda siz o‘quvchilar bilan muloqot jarayonida pedagogik faoliyatingizdagi asosiy kamchiliklardan kelib chiqqan holda o‘zingiz uchun “Kommunikativ jihatdan o‘z-o‘zini tarbiyalashning individual-tipologik dasturi”ni tuzishingiz mumkin. Ushbu dastur – kasbiy fazilat sifatida o‘qituvchida dilkashlik va xushmuomalalikni rivojlantirish dasturi (o‘quvchilar bilan muloqotga kirishish darajasi past bo‘lganida) bo‘la oladi hamda o‘quvchilar bilan muloqotda salbiy ko‘rinishlarni bartaraf etish (siqiqlik, tortinchoqlik, keskinlik va hokazo), kasbiy-kommunikativ ko‘nikma va malakalarni qisqa muddatda shakllantirishga zamin yaratadi. Kommunikativ jihatdan o‘z-o‘zini tarbiyalash tizimi individual, berilgan tavsiyalar inobatga olingan holda ishlab chiqilgan bo‘lishi kerak. Tabiiyki, muloqotga oid ko‘p narsalarni har qanday o‘qituvchi o‘zining shunchaki sog‘lom tafakkuri va tajribasi bilan ishlab chiqishi mumkin. Masalan, boshqalar bilan muloqotda tabiiy noqulaylikni his qiladigan odamlar, bunday muloqotdan keyin o‘z tajribasini ongli ravishda orttirishi, psixologik to‘siqlarni ma’lum bir maqsadni ko‘zlab bartaraf etishi lozim. Buning uchun yosh o‘qituvchi turli seminarlarda, yig‘ilishlarda, o‘qituvchilar davrasida ko‘proq chiqish qilishga intilishi, hamkasblari va kishilar bilan muloqot qilishning har bir imkoniyatidan foydalanishi kerak. Masalan, birorta muammo haqida bir nechta hamkasblaringiz bilan gaplashish vazifasini qo‘ying. Yoshi ulug‘, tajribali o‘qituvchilarga o‘zingizni qiziqtirgan muammoli savollar bilan murojaat qiling, do‘kon sotuvchisining xaridorlar bilan muomalasidagi xatti-harakatini sharhlab bering va hokazo. Ko‘chada yo‘lovchining savoliga javob berganingizda, u bundan qoniqish hosil qilganini tushunishga harakat qiling. Har safar darsga tayyorgarlik ko‘rib, yangi materialni tushutirishda nafaqat pedagogik vositalar va metodlarni qanday qo‘llashni, balki sinf jamoasi bilan qanday muloqotga kirishish haqidagi fikr hayolingizni band qilsin. O‘quvchilar bilan maktabdan tashqari ta’lim va tarbiya jarayonida muloqot qilish haqida o‘ylang. Sizga ajoyib taassurot qoldirgan, yaxshi kayfiyat bag‘ishlagan muloqotdagi vaziyatlarni aslo unutmang. O‘quvchilar bilan muloqotdagi ba’zi muvaffaqiyatsizliklarni tahlil qilishga urining.

Xatolaringizni tan oling va ko‘ra biling, sizga qoniqish bag‘ishlashi uchun navbatdagi muloqotlarni qanday tashkil qilishni o‘ylang. 

Sizga muloqotda noloyiq inson ekanligingizni aytishsa, aslo ruhiy tushkunlikka tushmang. Xulqingiz, xatti-harakatlaringiz, hayot va ish tajribangiz bilan shaxsiy xususiyatlaringiz buning aksi ekanligiga, muloqotda dilkashlik va xushmuomalalilik fazilatlari sizda mavjudligiga o‘zingizni ishontirishga harakat qiling. Tajribalar asosida o‘z kasbiy holatingiz ustida tinimsiz ishlash, muloqotda dilkashlikni kasbiy jihatdan ahamiyatli xususiyatlarini rivojlantirish, kommunikativ qobiliyatlarni takomillashtirish, pedagogik kasbiy ko‘nikma va malakalarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Agarda ta’lim va tarbiyadan ko‘zlangan maqsad shaxsning shaxsga ijobiy ta’siri ekan, demak, aynan o‘quvchilar bilan o‘zaro hamkorlik sharoitida o‘qituvchi ularning ma’naviy dunyosiga kirib borishi kerak. 

Pedagogik qobiliyatlarning shakllanishiga o‘qituvchilarni tayyorlab yetishtiradigan o‘quv yurtlaridagi ta’lim-tarbiya jarayoni katta ta’sir ko‘rsatadi. Ammo har bir bo‘lajak mutaxassis–murabbiy, bilim yurtida ishlayotgan o‘qituvchi o‘zlarida pedagogik qobiliyatlarini o‘stirish uchun zo‘r ishtiyoqni namoyon qilishlari kerak. Pedagogik qobiliyat pedagogik faoliyatning shartigina emas, balki natijasi hamdir. Pedagogik mahorat mutaxassis-murabbiyda pedagogik odobi (nazokati)ning mavjudligi bilan xarakterlanadi. 

Mutaxassis-murabbiyning umumiy ma’naviy tarbiyalanganligi pedagogik odobning asosidir. Pedagogik odob - bu talabalarga nisbatan pedagogik etikaning o‘ziga xos amalga oshirilishidir. Pedagogik odob - bu o‘qituvchining yuksak insoniylik, insonga mehribonlik, o‘zini tuta bilishi, sabr-bardosh, har qanday vaziyatlarda ham xayrixohlik munosabatlarini o‘rnata bilishi kabilarni qamrab oluvchi ma’naviy xulq-atvoridir. Pedagogik odobga ega bo‘lgan mutaxassis-murabbiy talabalar, ota-onalar, hamkasblari bilan bo‘ladigan o‘z munosabatlarini ustalik bilan boshqaradi. Pedagogik odobda, avvalo, insonga chuqur hurmat namoyon bo‘ladi. Murabbiy talabaning tarkib topayotgan shaxsi bilan ish ko‘radi va uning talabalar bilan bo‘ladigan barcha munosabati: insonga mumkin qadar aql, talabchanlik va unga imkon darajasida ko‘p hurmat tamoyili asosida ko‘rinishini amalga oshiradi.

Bir qator kasbiy malakalar pedagogik odob bilan bog‘langan. Bu pedagogik vaziyatni baholash, talabalarning xususiyatlarini hisobga olish, pedagogik ta’sir keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan samarani oldindan ko‘rish malakasidir. Pedagogik odob yuksak pedagogik mahorat mavjudligining belgisidir. Pedagogik odobni egallash mutaxassis-murabbiydan o‘z ustida puxta o‘ylab ishlashni talab qiladi. Murabbiy o‘z xatti-harakatini doimo nazorat qilishi, qarashi, ishorasi bilan talabalar xatti-harakatiga o‘z munosabatini bildira olishi kerak. Ya’ni, pedagogik odob o‘qituvchida o‘z tuyg‘ularini ifoda qilishning sof tashqi malakalari mavjud bo‘lishini ham nazarda tutadi. Malakalarning bunday majmui pedagogik mahoratining tarkibiy qismi bo‘lib, u pedagogik texnikasi deb ataladi. Pedagogik texnikasi murabbiyga talabalar va ularning ota-onalari bilan muloqotda bo‘lishda to‘g‘ri muomala tarzini tanlash imkonini beradi. Muomala tarzi, talabalar bilan munosabat uslubi, diksiya, mimika, imo-ishorani to‘g‘ri tanlash, bularning barchasi pedagogik texnikasi tushunchasiga kiradi. Mutaxassis-murabbiyning pedagogik mahorati, uning intellekti va madaniyatiga milliy dasturda jiddiy e’tibor beriladi va shu o‘rinda mutaxassis-murabbiy o‘z pedagogik mahoratini, kasbga doir vazifalarini hal qilish qanchalik qo‘lidan kelishini doimo tekshirib borishi, bola ongi hamda qalbiga eng yaxshi yo‘llarni axtarishi kerakligi ta’kidlab o‘tiladi. Milliy dasturda mutaxassismurabbiy o‘z tarbiyalanuvchilarini faqat bilimlar bilan qurollantirib qolmasligi ta’kidlanadi. 

Talabalarning real imkоniyatlari, ularning tarbiyachi rag‘batlantiradigan ishlarni bajarish qоbiliyatini hisоbga оlish pedagоgik ta’sir ko‘rsatish vоsitalaridan fоydalanishdagi shaхsiy yondashuvning mоhiyatini tashkil etadi. Ba’zan, u yoki bu pedagоgik ta’sir natijasiz qоladi, chunki pedagоg uning amalga оshirilishi uchun zarur mоddiy vоsitalarning mavjud bo‘lishini оldindan ta’minlamagan bo‘ladi. Masalan, barcha talabalar ham ishga zarur bo‘ladigan asbоblar bilan ta’minlangan emas, o‘qituvchi esa ularga navbatdagi tоpshiriqni bajarishni taklif qiladi. Pedagоgik ta’sir ko‘rsatishni amalga оshirishda talabalarning yoshi va individual хususiyatlarini hisоbga оlish kabi umumiy tamоyillarni izchillik bilan o‘tkazish ham muhim ahamiyatga egadir.

Yuqоrida aytib o‘tilganidek, ta’lim-tarbiya jarayonining u yoki bu usulini to‘g‘ri tanlash va uni qo‘llanishining muvaffaqiyati pedagоgdan pedagоgik vaziyatni bilish va hisоbga оlishni talab qiladi. Pedagоgik vaziyat pedagоgik ta’sir ko‘rsatish usullari uchun o‘ziga хоs хususiyatlarga egadir. Pedagоgik ta’sir ko‘rsatish usullarini muvaffaqiyatli qo‘llash uchun zarur bo‘lgan hal qiluvchi shart-sharоitlarni aytib o‘tamiz. Bu avvalо, tarbiyalanuvchi bilan pedagоgning munоsabatlaridir. Bu munоsabatlar dоimiy bo‘lib qоlmaydi, ular o‘zarо muоmala jarayonida birgalikdagi faоliyatda rivоjlanadi va bоyib bоradi. Shu narsa mutlaqо ravshanki, o‘rtоqlarcha munоsabatlarda ta’sir ko‘rsatish usullaridan biri ta’sirchan bo‘ladi, betaraf yoki salbiy munоsabatlarda (bunday munоsabatlar ham bo‘lishi mumkin) bоshqa usul, bоshqa shakl kerak bo‘ladi.

Xulosa. Shaxs persevtiv xususiyatlarning eng muhim elementi bo‘lgan kuzatuvchanlik o‘qituvchining pedagogik tajriba hosil qilish jarayonida ham, uning maxsus kuch-g‘ayrati natijasida ham rivojlanadi, takomillashadi. O‘qituvchi o‘zining ijtimoiy-psixologik kuzatuvchanligini, ya’ni o‘quvchilarda turli xarakter-xususiyatlari, mayllarini payqab olish qobiliyatigina emas, shu bilan birga ularning paydo bo‘lish vaziyatiga muvofiq baho berish mahoratini rivojlantirishga qodirdir. O‘qituvchi o‘z o‘quvchilarining, ular muhitidagi o‘zaro munosabatlarni, o‘zining ular bilan o‘zaro munosabatlarini hozirgi daqiqada qanday bo‘lmasin, xuddi shunday idrok etish va ko‘rish mahoratini, ya’ni ta’lim-tarbiya jarayonida ro‘y berayotgan narsalarni ichdan idrok etish mahoratini doimo takomillashtirib borishi lozim.

 

Adabiyotlar

 

1.    Хоliqоv А. Pеdаgоgik mаhоrаt (darslik). -T., 2011.

2.    Аzizхodjаyеvа N.N. Pеdаgоgik texnologiya va pеdаgоgik mаhоrаt (o‘quv qo‘llanma). –T., 2006.

3.    Ibragimov X., Yo‘ldoshev U. va boshqalar. Pеdаgоgik psixologiya (o‘quv qo‘llanma). -T., 2007. 

4.    Оchilоv Mаllа. Muаllim qаlb mе’mоri. – T., 2000. 

5.    Pirmuhаmmеdоvа M. Pеdаgоgik mаhоrаt аsоslаri.-T., 2001. 

6.    Kаrimоvа V. Mustаqil fikrlаsh (mеtоdik qo‘llаnmа). -T., 2000-y. 

7.    Hаmdаmоvа M. Yoshlаrning intеllеktuаl sаlоhiyatini rivоjlаntirish mехаnizmining pеdаgоgikpsiхоlоgik аsоslаri (uslubiy tаvsiyalаr). 2007. 

8.    Tоlipоv O‘.Q., Usmоnbоyеvа M. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrning tаtbiqiy аsоslаri.-T., 2006. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Акбар ГУЛБОЕВ

Бухоро давлат университети педагогика кафедраси доценти, педагогика фанлари номзоди

 

ПЕДАГОГЛАР ФАОЛИЯТИНИ ТАШХИС ҚИЛИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ

 

Мақолада ўқитувчилар малакасини ошириш тизимида педагог фаолиятини ташхис қилишнинг назарий ва методологик асослари хусусида сўз боради.

Калит сўзлар: педагогик ташхис, малака ошириш, таълим, тарбия, педагогик жараён. 

В статье рассматриваются теоретико-методологические основы диагностики педагогической деятельности в системе подготовки учителей.

Ключевые слова: педагогическая диагностика, повышение квалификации, образование, воспитание, педагогический процесс.

The article discusses the theoretical and methodological foundations of diagnostics of pedagogical activity in the system of teacher training.

Key words: pedagogical diagnosis, professional development, education, upbringing, pedagogical process.

 

Кириш. Педагогик кадрларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш жараёни янги назарий асосларда ташкил қилинмоқда, айниқса, мамлакатимизда амалга оширилаётган таълим ислоҳоти “Таълим тўғрисида”ги Қонунда ўзининг илмий-назарий, ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-юридик ифодасини топган. Айниқса, ислоҳот ёшларни келажак ҳаётга ва турмушга тайёрлашга, ҳаётда ўз ўринларини топишга кўмаклашувчи янги тизим – ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини ташкил этиш ўз долзарблиги билан алоҳида ажралиб туради. 

Жамият ижтимоий-иқтисодий ва илмий-техник тараққиётига янгича қарайдиган, мустақил фикрловчи, ишбилармон, буюк келажак пойдеворини қурувчи ишчи мутахассис кадрларни тайёрлаш республикамиз педагоглари олдида турган энг муҳим ва долзарб вазифадир. Таълим ислоҳоти жараёнида бу улкан вазифани тўла амалга ошира оладиган, замонавий ва жаҳоннинг энг илғор таълим технологияларидан моҳирона фойдалана оладиган педагог кадрларга эҳтиёж ҳар қачонгидан ортди.

Президентимиз Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганларидек “Таълим ва илм-фан, давлатнинг ёшларга оид сиёсатини амалга ошириш, таълимнинг янги замонавий усулларини, жумладан, ахбороткоммуникация технологияларини жорий этиш, ёшларимиз, жамиятимиз ва мамлакатимизнинг келажаги учун стратегик аҳамиятга эга” [1].

Асосий қисм. “Таълим тўғрисида”ги Қонунда узлуксиз таълим тизимида кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш мустақил таълим тури сифатида қайд этилгани малака оширувчи субъектларнинг шахсий-касбий, илмий методологик, педагогик–психологик, дидактик ҳамда психофизиологик, ташкилий-иқтисодий, хусусиятларини тадқиқ қилишни тақозо қилади. Шу билан бирга уни педагогик тизим сифатида таркибини мазмун ва мақсад ҳамда бошқариш жиҳатдан ислоҳ қилиш вазифаси ҳам кўндаланг бўлиб турганлигини унутмаслик лозим. Мазкур тизимни ислоҳ қилишда “замон талабларига мослашувчан, таълимнинг юқори сифатли ва барқарор ривожланишини кўзловчи тизими вужудга келишига” эришиш муҳим вазифа ҳисобланади. Мамлакатимизда янгиланган, жаҳон андозаларига ҳамоҳанг таълим мазмунини жорий қилиш ўз-ўзидан эмас, балки кўп мингли педагоглар билими, тажрибаси ва олимларнинг ижодий фаолияти орқали амалга ошади. 

Умуман фанда, жумладан педагогикада мавжуд педагогик тизим фаолиятининг натижаси ва унга қўйилган ижтимоий талаблар, жамият талаблари “мақсад” билим натижа ўртасида зиддият вужудга келган ёки фан олдида янги ташкил этилган тизим фаолиятини амалий ва назарий жиҳатдан ҳал қилиш талаб қилинганда, муаммо пайдо бўлади. Мустақилликкача мавжуд бўлган мамлакатимиздаги таълим тизими жамиятнинг ижтимоий талабини ва зарурий мақсадини қондира олмади. Шунинг учун юртбошимиз таълим тизимини ислоҳ қилиш орқали жамиятнинг бутун ҳаётини қайта қуриш вазифасини қўйди. Бунинг оқибатида таълимнинг мақсад ва вазифалари, шакллари, таълим муассасалари, турлари ўзгарди.

Таълим ислоҳоти янгича фикрловчи, асримизнинг шиддатли ахборот оқимида тўғри йўл топа оладиган, ахборотлардан унумли, ёш авлод таълим–тарбияси, касб-ҳунар ўрганишида фойдалана оладиган, изланувчан, ижодкор педагогни шакллантириш вазифасини кўндаланг қилиб қўйди. Бу ишнинг муҳимлиги шундаки, педагогик тажриба таълим мазмунига қанчалик янгилик киритилмасин, қанчалик мукаммал дастурлар, дарсликлар ва таълим стандартлари яратилмасин, уларни ўқув–тарбия жараёнига жорий қилиш ўқитувчи шахси ва педагогик маҳоратига боғлиқ эканлигини кўрсатди. Модомики шундай экан, малака ошириш жараёнида нималарга асосий эътиборни қаратиш ёки унинг мақсади нималарда ўз ифодасини топади? Фикримизча бунда: 

-   ҳар бир педагогнинг шахсий сифатлари ва касбий маҳоратини ошириш билан бирга ўз мутахассислиги бўйича ҳам энг сўнгги янгиликлар билан таништириб бориш;

-   касбий–педагогик фаолиятнинг юқори даражада бўлиши учун янгиликларни амалиётга қўллаш кўникмаларини ривожлантириш;

-   педагогларда янгиликларга ташналик ва доимо мустақил ўқиш ҳиссини тарбиялаш;

-   ўқув жараёни ва малака оширишни илғор педагогик технологиялар асосида ташкил қилиш;

-   педагогик кадрлар малака оширишини такомиллаштириш мазкур соҳада банд бўлган ходимларнинг ўзларини касбий маҳоратини ошириш;

-уларни катталар таълими хусусиятларини, қонуниятларини тушуниш борасидаги тайёргарликларини такомиллаштириш ҳам муҳим ҳисобланади. Малака ошириш натижаларини доимий таҳлил қилиш асосида жараёнга ўзгартиришлар киритиш.

Профессор Ж.Ғ.Йўлдошев педагог кадрлар малака ошириш жараёнларини ислоҳ қилиш учун қуйидагиларга эътибор беришни таъкидлайди: 

1.                       Малака ошириш ислоҳотини “Таълим тўғрисида”ги Қонун асосида ишлаб чиқилган Давлат талабларига мувофиқ ташкил этиш. 

2.                       Малака оширишни педагогларнинг фаол иштироки, яъни педагогик технология ва инновацион тажрибалар асосида ташкил этиш.

3.                       Малака оширишни жаҳон тажрибалари асосида ташкил этишнинг иқтисодий механизмини яратиш.

4.                       Малака ошириш муассасаларида юқори малакали олимлар, методистлар, муаллифлар, ижодкорлар, ўқитувчилар ишлашига эришиш.

5.                       Малака ошириш муассасаларини ихтисослаштириш.

6.                       Ўқитувчининг касбий тайёргарлик диагностикасини ўтказиш ва малака оширишнинг янги шаклларидан фойдаланиш.

7.                       Малака ошириш ва қайта тайёрлашда ўқитувчининг ўз малакасини ўзи мустақил оширишига муҳим деб қараш. 

Бунда бутун малака ошириш жараёнининг асосий йўналиши педагог кадрларнинг шахсий, иродавий-ахлоқий сифатлари ва касбий фаолиятини такомиллаштиришга қаратилмоғи лозим. Чунки уларнинг шахсий, иродавий-ахлоқий сифатлари касбий фаолиятларини кучайтиришга хизмат қилади. Ўз навбатида фаолият педагогнинг ҳам касбий, ҳам шахсини такомиллашувининг ҳаракатлантирувчи кучидир. Чунки шахс фаолиятда ўзини намоён қилади ва фаолиятда камол топади.

Шундай қилиб, педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизими уларнинг ижодий имкониятларини, шахсий сифатларини ва касбий билим, кўникма ва малакаларини такомиллаштириб, ўқувчилар таълим- тарбиясининг сифатини кўтаришга эришишдир.

Муҳокама ва натижалар. Таълим ислоҳоти талаблари асосида педагогик кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш тизимини ислоҳ қилиш анча мураккаб муаммо ҳисобланади.Уни узлуксизлик принципи асосида қайта қуриш мумкин. Унда: 

-   омили асосида уни демократик ва гуманистик асосда қуришни;

-   педагогларни асосий (база) маълумоти билан малака ошириши ўртасидаги боғликни ва фарқни ҳисобга олиш; 

-   давлат томонидан ташкил қилинадиган малака ошириш курслари билан мустақил ўз устида ишлашнинг ўзаро узвийлигини таъминлаш;

-   педагогларнинг эҳтиёжларини ўрганиш ва уларни субъектив имкониятларини ижтимоий талаблар билан мувофиқлаштириш;

-   малака оширишнинг турли босқичлари (даврийлиги)да билим, маҳорати даражасига қараб табақалаштириш ва индивидуаллаштириш асосида мазмуни ва шакл, методларини, муддатини белгилаш;

-   аттестацияни моддий ва маънавий рағбатлантириш билан ўзаро узвий боғлиқ тизимини ишлаб чиқиш;

-   малака оширишнинг давлат ва нодавлат, ижтимоий, мустақил ташкил қилинадиган шаклларининг ўзаро боғлиқлигини таъминлаш;

-   малака ошириш ва қайта тайёрлаш тизими учун катталар педагогикаси хусусиятларини, педагогларнинг ёши, фаолият мотивлари, шахсий сифатларини ҳисобга олиш асосида ташкил қилиш;

-   малака ошириш ва қайта тайёрлашда давлат ва нодавлат муассасалари рақобати ҳамда экстернатни жорий қилиш;

-   малака ошириш асосида педагоглар касбий фаолияти ва шахсий сифатларида бўладиган ўзгаришларни аниқлаш меъёрларини ишлаб чиқиш зарур.

Юқоридагилардан кўриниб турибдики, мустақиллик шароитида янгиланган таълим мазмуни ўқитувчилар малакасини оширишни аниқ ташхис ва шахсга йўналган ҳолда тадқиқ қилиш муҳим ва долзарб масалага айлантирди. 

Бу борада умумий ҳолда бир қатор тадқиқотлар амалга оширилган. Бевосита педагог ходимлар малакасини оширишнинг назарий методологик, ташкилий педагогик асослари, бу жараённи ташхис асосида ташкил этишнинг умумий жиҳатлари ҳамда янги таълимий қадриятлар билан боғлиқлиги педагогика фанлари докторлари, профессорлар К.З.Зарипов, Ж.Ғ.Йўлдошев, Ш.Қ.Мардонов, Б.Р.Адизов,Ш.Ш.Олимовлар ишларида тадқиқ қилинган ва ўрганилган. 

Мазкур тадқиқотларнинг ҳар қайсиси ўз олдига қўйган мақсадидан келиб чиқиб, ўқитувчилар малака ошириш тизими (ЎМОТ)ни айрим масалаларини ўрганган. Қаламга олинган муаммо ўта муҳим ва ҳар бир киши ҳамда мамлакат тараққиёти учун долзарб маънавий-моддий аҳамиятга молик.

Тезкор ахборот ва техникавий тараққиёт шиддат билан ривожланаётган ҳамда мунтазам янгилаётган замонавий технологиялар, ахборот оқимида, ўта илғор технологиялар ҳам 5-7 йилда эскириб, улар ўрнига янада такомиллашган технологиялар эгаллаши давримизнинг характерли хусусиятига айланди.

Ўқитувчилар малакасини ошириш тизимига доир кўплаб қонун ва қарорлар давлатимиз томонидан қабул қилинди. 

Ҳадисда бешикдан қабргача илм изла дейилади. Педагогика фани аниқладики, инсонни бешиккача, яъни она қорнида тарбияси ҳақида ўйлаш лозим. Мамлакатимизда амалга оширилаётган таълим ислоҳоти давлат сиёсатининг устивор йўналиши сифатида шахсни она қорнидан сўнгги нафасгача ўқитиш ва тарбиялашни долзарб муаммо сифатида қўймоқда.

Шахс шаклланиши ва касб эгаллаши ҳамда унинг шахс ва касб соҳиби сифатида ҳаётининг турли даврларида самарали фаолият кўрсатишини таъминлаш малака ошириш педагогикасини ҳам мустақил фан сифатида “фуқаролик” ҳуқуқини олишига ижтимоий-педагогик асос бўлди, десак хато бўлмайди.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги Қарорида белгиланган давлат талабларини бажаришдир. Мазкур қарорда “Педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишга қўйиладиган давлат талаблари” мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш истиқболларидан, таълим муассасаларининг эҳтиёжларидан, янги педагогик технологияларни ва ўқитишнинг ноанъанавий шаклларини ривожлантиришдан, педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш соҳасидаги жаҳон ютуқлари ва анъаналаридан келиб чиқиб, асосий мақсад қилиб қўйилган. 

Таъкидлаш лозимки, такомиллаштирилган Давлат талаблари ўз-ўзидан эмас, балки қайта тайёрлаш ва малака ошириш муассасаларидаги кадрлар салоҳияти ҳамда педагогик жараённи ташкил қилиш даражасига боғлиқ ҳолда амалга ошириладики, бу қайта тайёрлаш ва малака ошириш педагогикасининг ривожланганлик даражаси билан белгиланади. 

Мустақиллик шароитида озод, эркин инсонни тарбиялашда тобора маънавий-маърифий, ахлоқий, ғоявий-сиёсий тарбиянинг роли ошиб бормоқда. Бу эса яқин вақтларда педагогиканинг янги тармоғи “Маънавий-маърифий тарбия педагогикаси”нинг шаклланишига олиб келиши аён бўлмоқда.

Педагогик кадрлар малакасини ошириш тизимининг самарадорлини ошириш ва уни илмий асосда қайта қуришдан мақсад ўқитувчининг ижтимоий имкониятини, унинг шахсий сифатлари ва касбий билими, кўникмасини такомиллаштириш, мақсади эса ўқувчилар таълим-тарбиясининг сифатини оширишдир. Инсоннинг фаолияти ҳар қандай характер ва шаклда бўлмасин, маълум ички интилиш, истак, майл, яъни мотив асосида, у ёки бу мақсадини амалга ошириш оқибатида рўёбга чиқади. Демак, ўқитувчининг мунтазам ўз фаолияти ва шахсини такомиллаштиришнинг ижтимоий зарурлигини онгли англаши ва унга интилиши узлуксиз малака оширишида белгиловчи ҳисобланади.

Хулоса. Шундай қилиб, педагогик кадрлар касбий маҳоратини ошириш тизимининг бош мақсади бўлиб, фақат ўқитувчи фаолияти ва шахсини такомиллаштириш эмас, балки унда жамиятнинг таълим-тарбияга ошиб бораётган талабларини амалга ошириш билан шахсий тайёргарлиги ўртасида ўзаро мутаносибликни шакллантириш муҳим ҳисобланади.

Адабиётлар

 

1.                       Илм-фан ютуқлари – тараққиётнинг муҳим омили: [Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Янги йил арафасида – 2016 йил 30 декабрь куни мамлакатимизнинг етакчи илмфан намоёндалари билан учрашди] // Халқ сўзи. – 2016. – 31 дек. – Б.1. 2017. 

2.                       Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожатномаси. – 2020 йил 30 декабрь // Маърифат халқ зиёолилари газетаси – 2020 – 30 дек. –

Б.1;10. 

3.                       Гулбоев А.Т. Педагогик ташхис воситасида ўқитувчилар малакасини узлуксиз ошириш. –Т.: “Фан ва технологиялар”. -2009й. -112б.  

4.                       Зарипов К.З. Ўқитувчи фаолияти ва шахсини педагогик ташхис асосида ўрганиш. // “Халқ таълими” журнали. -2002й. 3-сон. 83-87-бетлар.

5.                       Ибрагимов Х.И., Зарипов К.З. Узлуксиз таълим: бошқариш, ички назорат назарий асослари, шакл, методлари ва технологияси. –Т.: “Фан”, -2005 й. -334б.  

6.                       Йўлдошев       Ж.Ғ.     Малака            оширишнинг   назарий           ва         методологик             асослари.        –Т.:

“Ўқитувчи”,1998й. -208б.  

7.                       Мардонов Ш.Қ. Янги таълимий қадриятлар асосида педагог кадрларни тайёрлаш ва малакасини ошириш. –Т.: “Фан”, 2006 й. -232 б.

8.                       Очилов М. Муаллим – қалб меъмори. –Т.: “Ўқитувчи”, 2001 й. -431 б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Qobiljon ABDULLAYEV

Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi dotsenti

Nargiza BOBOMURODOVA

Buxoro davlat universiteti

ekologiya kafedrasi katta o‘qituvchisi

 

QADIMGI MESOPATAMIYADAGI MADANIY-MA’RIFIY TARAQQIYOT

SARCHASHMALARI

 

Maqolada qadimgi dunyo, jumladan, ilk sivilizatsiya o‘choqlari hisoblangan Mesopatamiyada ta’limtarbiya jarayonlarining vujudga kelishi va taraqqiyoti, shuningdek, ta’lim tizimi, unda qo‘lanilgan eng ilg‘or usul va metodlar, g‘oyalar va qarashlar, ulardan hozirgi kunda barkamol avlod tarbiyasi jarayonida foydalanish yo‘llari to‘g‘risida fikr yuritilgan.

Kalit so‘zlar: madaniyat, ma’rifat, zikkurat, taraqqiyot, mirza-kotib, eduba, kasb, maktab, lavh. 

В статье описывается возникновение и развитие образовательных процессов в Месопотамии, древнем мире, в том числе в очагах первых цивилизаций, а также система образования, самые передовые методы и приемы, используемые в ней, идеи и взгляды, способы использовать их в процессе воспитания гармонично развитого поколения.

Ключевые слова: культура, просвещение, зиккурат, прогресс, мирза-котиб, эдуба, профессия, школа, лавх.

The article describes the emergence and development of educational processes in Mesopotamia, the ancient world, including the hearths of the first civilizations, as well as the education system, the most advanced methods and techniques used in it, ideas and views , ways to use them in the process of educating a harmoniously developed generation.

Key words: culture, enlightenment, zikkurat, progress, mirza-kotib, eduba, profession, school, lavh.

 

Kirish. Eramizdan oldingi 3-ming yillikda paydo bo‘lib, eramizning 100-yiliga qadar ikki daryo Frot va Dajla oralig‘ida tashkil topgan davlatlar (Shumer, Akkad, Bobil, Assiriya va b.) o‘ziga xos barqaror davlatchilik an’analari hamda madaniy taraqqiyot darajalariga ega bo‘lganlar. Bu yerda astronomiya, matematika, musiqa, agromadaniyat muvaffaqiyatli rivojlanib, turli xil san’at turlari gullab-yashnadi.

Mesopatamiyaning qadimgi shaharlarida istirohat bog‘lari, ko‘priklar barpo qilindi, yo‘llar yotqizilib, kanallar qurildi. Shahar markazida diniy idora – zikkuratlar qad rostlagan edi. 

 

Zikkurat Deyarli barcha shaharlarda ta’lim muassasalari faoliyat ko‘rsatgan. Ta’lim muassasalari eramizdan avvalgi 3-ming yillikda paydo bo‘lib, xo‘jalik hamda madaniyat jabhalarining ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, barcha sohadagi ma’lumotlarni yozuvga ko‘chirib, qayd etib boruvchi xat-savodli kishilar mirzakotiblar tayyorlash yo‘nalishida faoliyat ko‘rsatdi. Maktablarda, asosan, davlat va ibodatxonalar uchun mirza-kotiblar tayyorlanib, ular o‘z davri uchun ta’lim va madaniyat o‘chog‘i hisoblangan. Maktabda, asosan, shumer tili va adabiyoti o‘qitilgan. Yuqori sinf o‘quvchilari kelajakda tor mutaxassislashuvga qarab grammatika, astronomiya, matematika, tibbiyot hamda huquq kabi fanlarni mustahkam o‘zlashtirganlar. Ta’lim jarayonida tarbiya usuli sifatida jismoniy jazo keng qo‘llanilgan.

 

Mirza-kotib

Ta’lim muassasalarini tugatgan hamda mirza-kotib lavozimini egallagan kasb vakillari yuksak hurmate’tiborga loyiq bo‘lib, jamiyat boshqaruvining yuqori pog‘onalaridan o‘rin egallagan edilar. 

Asosiy qism. Mirzalarni tayyorlovchi dastlabki maktablar “lavhlar uyi” (shummer tilida-eduba) deb nomlangan. Yozuvlar loydan yasalgan, ho‘l lavhlar sathiga cho‘p qirg‘ichlar bilan o‘yib bitilgan. So‘ngra olovda kuydirilib quritilgan. Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda loy lavhlar, ustiga mum surilgan yog‘ochdan yasalgan lavhlar bilan almashtirilib, kerakli ma’lumotlar lavh yuzasiga tirnab yozilgan. 

 

                                                    Shumer sopol lavhi                                 Bobil sopol lavhlari

O‘sha davrdagi maktab ta’limi to‘g‘risida qadimgi davlatlardagi saroylar, ibodatxonalar, kutubxonalar xarobalarida olib borilgan arxeologik qazilmalar paytida topilgan sopol lavhlar aniq ma’lumotlar beradi. Ular orasida eng qimmatlilari Bobil shohi Xammurapi (er.avv. 1792-1750) qonunlari, Assiriya qonunlari (er. avv. 2-ming yillikning 2-yarmi), hamda Assiriya shohi Ashshurbanipal (er avv. 669-633-y.) solnomalari hisoblanadi. Xammurapi to‘plami mixxat yozuvida bazalt tosh ustuni sathida bitilgan. Qonunlar to‘plami 282 moddadan iborat bo‘lib, u kirish, qonunlar va xulosadan iborat. Kirish qismida qonunlarni chiqarishdan asosiy maqsad mamlakatda adolat o‘rnatishdan iborat, deb ko‘rsatilgan. Unda podsho ulug‘lanib, ko‘klarga ko‘tarilgan. Qonunlarda xususiy mulk himoya qilingan. Jumladan: agar kimki ibodatxonaning yoki podshoning mulkini o‘g‘irlasa, u o‘ldirilishi lozim; o‘g‘irlik molni olgan kishi ham o‘ldirilishi kerak… Xammurapi qonunlari o‘z davrining muhim tarixiy, yuridik hujjati hisoblanadi. Balandligi 2 m. bazalt ustunida Xammurapining tik turgan holida kursida o‘tirgan quyosh va adolat xudosi Xamash qo‘lidan hokimiyat belgisi-tayoqni olayotgan holati tasvirlangan. Bu jihatdan u tasviriy monumental asar hamdir.

 

Birinchi edubalar kichkina muassasa tipida tashkil etilib, ushbu ta’lim dargohida faqatgina bitta o‘qituvchi ta’lim berganligi bilan xarakterlangan. O‘qituvchining asosiy vazifasi maktabni boshqarish hamda andoza-lavhlarni tayyorlash hisoblanib, o‘quvchilar bu lavhlar mazmunini o‘rganib, mashq-lavhlariga ko‘chirish natijasida egallagan bilimlarini mustahkamlardilar. Nisbatan kattaroq “Lavhlar uylari”da yozuv, hisob hamda rasm chizish, musiqiy bilimlarni o‘rgatish bo‘yicha alohida o‘qituvchilar faoliyat ko‘rsatar edilar. Shuningdek, maxsus murabbiy tartib va intizomni nazorat qilgan. Ta’lim olish jarayoni pullik bo‘lib, u uchun to‘lanadigan haq o‘qituvchining shaxsiy obro‘siga qarab belgilanardi. Maktabda, oiladagidek, asosiy tarbiya usuli kattalarning fazilatlari asosidagi o‘rnak hisoblanardi. Maktabdagi o‘qish va faoliyat jarayonini ulkan oila jamoasidagi o‘zaro munosabatlar jarayoniga o‘xshatish mumkin. Edubani “o‘qituvchi-ota” boshqarib, fan o‘qituvchilari esa “otaning inilari” deb atalgan. O‘quvchilar esa edubaning kichik va katta “o‘g‘il”lari hisoblanishardi. Yodlash hamda ko‘chirib yozish umumiy ta’lim metodlari hisoblangan. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, o‘quvchilar dars (mug‘ubba) jarayonida andoza-lavhlardan nusxa olib, mashq lavhlariga ko‘chirib yozganlar. Quritilmagan mashq lavhlaridagi yozuvlar o‘qituvchi tomonidan tuzatilgan, zarur bo‘lganda o‘zgartirish kiritilgan. Keyingi davrlarda hatto diktant ko‘rinishidagi mashqlar ham bajarilgan. O‘qitish metodikasi asosini oddiy, ko‘p martalab takrorlash, lug‘at so‘zlar qatori, atamalar, matnlar, topshiriq hamda ularning yechimini mexanik esda saqlash jarayoni tashkil etgan.

 

Edubadagi sopol mashq lavhlari

O‘z navbatida maktablarda ta’limning boshqa, ya’ni o‘qituvchining o‘quvchi bilan suhbati, o‘quvchilarga qiyin atama va matnlarni tushuntirish kabi metodlaridan ham foydalanganlar. O‘qituvchi yoki sinfdosh, hatto, tassavurda hosil qilinadigan predmet bilan bahs qilish – dialog usuli ham keng ishlatilgan.

Bunda o‘quvchilar juftliklarga bo‘linib, o‘qituvchilar boshchiligida ma’lum masalalarni isbotlab, ma’qullab, kerak o‘rinda inkor etishgan. O‘qituvchi o‘quvchiga suhbatni quyidagi tartibda o‘tkazishni taklif qiladi: “Men sendan so‘rashni istayapman, shuning uchun men bilan gapir. Men sen bilan gapirishni istayman, shuning uchun menga javob ber. Agar sen mendan so‘rashni istamasang, unda men sendan so‘rayman. Agar sen menga javob berishni istamasang, unda men sendan “Nega menga javob bermaysan?” deb so‘rayman”. Bu mantiqiy usul asosida ustoz-shogirdlik munosabatlari shakllanayotganlik hollatini kuzatish mumkin.

Muhokamalar va natijlar. Assiriya poytaxti Nineviya shahri xarobalaridan topilgan hujjat (er.avv. 2ming yillik) edubada tahsil olayotgan o‘quvchining bir kunlik o‘quv faoliyatini tiklashga yordam beradi: “Ey o‘quvchi, sen har kuni qayerga borasan?” – deb so‘radi o‘qituvchi. “Men maktabga boraman”, – javob berdi o‘quvchi. “Sen u yerda nima qilasan?” “Men o‘zimning mashq lavhimni tayyorlayman. Nonushta qilaman. Menga og‘zaki, yozma saboq berishadi. Mashg‘ulotlar tugagach, men uyga qaytib, otam bilan uchrashaman. Otamga bajargan ishlarim to‘g‘risida hisobot beraman, otam xursand bo‘ladi. Ertalab uyg‘onganimda oyim bilan ko‘rishib, unga “tezroq nonushta tayyorlang” deyman. So‘ngra maktabga boraman. Maktabda nazoratchi meni “Nega kechikding?” – deb so‘roq qiladi. Qo‘rquv va hadik bilan o‘qituvchiga yuzlanib kechirim so‘rayman, so‘ngra unga ta’zim qilaman”.

“Lavhlar uyida”gi ta’lim jarayoni murakkab bo‘lib, dastavval o‘qish, yozish, esda saqlash hamda hisoblash malakalari o‘rgatilsa, asta-sekin tajriba oshib borgani sari o‘quvchilarda turli xil qurilish obyektlarining loyihasini tuzish, savdo, huquqiy hujjatlarni tayyorlash va tuzish ko‘nikmalari shakllantirilgan. “Lavhlar uyi”da tahsil olganlar turli xil bilimlar va malakalarni egallash asnosida universal kasb sohiblari sifatida qadrlangan. Eduba bitiruvchisi 4 ta arifmetik amalni bilishi, yozuv, musiqa va ashula aytish madaniyatini mukammal egallashi, qurbonlik marosimlari ahkomlarini bajara olishi, shuningdek, yer maydonlarini o‘lchash, mol-mulkni taqsimlay olish, metallar, o‘simliklar, matolarni farqlay olish, kohinlar, hunarmandlar, hattoki, cho‘ponlarning tilini tushunib, ular dunyoqarishi doirasida suhbat olib borishlari shart bo‘lgan. Shumer hamda Akkadda tashkil etilgan “Lavhlar uylari” vaqt o‘tishi bilan taraqqiyot natijasida yangilanib, ulardagi ta’lim-tarbiya shakli, mazmuni, usul va vositalari ham o‘zgarib bordi.

Qadimgi Bobil podshohligining gullab-yashnash davrida (er. avv. 2–ming yillikning 1-yarmi) ta’lim masalasida saroy hamda ibodatxonalar huzuridagi maktab-edubalar ham yetakchi ahamiyatga ega bo‘ldi. Ular ko‘pincha diniy idoralar hisoblangan zikkuratalar hududida joylashgan bo‘lib, bir qancha ilmiy hamda o‘quv mashg‘ulotlari o‘tkaziladigan darsxonalari, shuningdek, yozuv lavhlari saqlanadigan xonalardan iborat edi. Keyinchalik bunday o‘quv muassasalari tipidagi majmualar “bilimlar uyi“ deb nomlana boshlandi. Nippur hamda Assur shaharlarida ulkan kutubxonalar tashkil etilib, ularda o‘n minglab sopol lavhlar saqlangan.

Endilikda, oqsuyaklar hamda din vakillari bolalari uchun ta’lim muassasalari qatorida, aholining o‘rta va pastki qatlami vakillari uchun ham pullik maktablar tashkil etila boshlandi. O‘sha davrning bir qator hujjatlarida savdogar hamda hunarmandlar imzolarining paydo bo‘lishi fikrimizni yaqqol tasdiqlaydi. Zodagon oilalarning qizlari uchun ham maxsus edubalar tashkil etilib, ularga yozuv, tarix, matematika hamda diniy bilimlar o‘rgatilgan.

Xulosa qilib aytganda, qadimgi Mesopatamiyada vujudga kelgan davlatchilik shakllari va ulardagi tizimlashtirilgan ta’lim-tarbiya jarayoni keyingi davr tamaddunlari uchun poydevor vazifasini bajarib, insoniyat taraqqiyoti uchun behisob imkoniyatlar eshigini ochib berdi.

 

Adabiyotlar

 

1.                       Jabbopov I. Antik madaniyat va ma’naviyat xazinasi. -T.: “O‘zbekiston”, 1999.

2.                       История педагогики и образования: учебник для бакалавров / под общ. Ред. А.И. Пискунова, А.Н. Джуринского, М.Г. Плоховой.- 4- е изд., испр. и доп. - М.: “Юрайт”, 2013.- с.14-76.

3.                       Корнетов Г.Б. Очерки истории педагогической мысли и образования за рубежом с древнейших времён до начала XIX столетия: учебное пособие. -Москва: АСОУ, Золотая буква, 2006.с. 30-68.

 

 

 

 

 

Гулия ҲАБИБОВА

Бухоро давлат университети

педагогика кафедраси катта ўқитувчиси

Умида БАҲРИЕВА

Бухоро давлат университети талабаси

 

ТАЛАБАЛАРНИНГ МУСТАҚИЛ ИШИ - ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ЕТАКЧИ ШАКЛИ СИФАТИДА

 

Мазкур мақолада олий таълим муассасаларида талабалар мустақил ишларини ташкил этишнинг мақсади ва вазифалари, принциплари ва амалга ошириш шарт-шароитлари мазмуни ёритилган.

Калит сўзлар: таълим, мустақил фаолият, лойиҳалаш, компетенция, принцип, тайёргарлик, натижа.

В статье раскрывается содержание целей и задач, принципов и условий организации самостоятельной работы студентов в высшей школе.

Ключевые слова: образование, самостоятельная деятельность, дизайн, компетентность, принцип, подготовка, результат.

This article describes the content of the goals and objectives, principles and conditions for the organization of independent work of students in higher education.

Key words: education, independent activity, design, competence, principle, preparation, result.

 

Кириш. Жаҳондаги етакчи давлатлар олий таълимини ривожлантириш йўналишларида талабаларнинг мустақил ишлари фоизининг тобора кўпайиб бораётганлиги тенденцияси кузатилмоқда. Бу ўз навбатида “ўқитиш”дан “ўргатиш” жараёнига ўтишни тақозо этмоқда. Таълимда компетентли ёндашув амалга оширилаётган вақтда мустақил ишлаш кўникмалари ва малакалари тизимини шакллантириш, талабалар мустақил фаолияти маданиятини тарбиялаш муҳим аҳамият касб этади. 

Замонавий таълим жараёнида мустақил иш таълимни ташкил этиш шакли сифатида қаралиб, талабаларда зарур ахборотларни мустақил излаш, аудитория ва аудиториядан ташқари машғулотларда ўқув материали мазмунини ижодий англаш ва қабул қилиш, таҳлил қила олиш қобилиятларини, шунингдек, фаоллик, мустақиллик, ижодкорлик, билишга интилиш хусусиятларини ривожлантириш имкониятини беради.

Биз томонимиздан тақдим этилаётган технологик ёндашувлар талабалар, магистрлар, ҳамда ўқитувчиларнинг турли шаклдаги мустақил ишларни бажариш ва баҳолашни ташкил этиш муаммоларини ечишга, шунингдек, ўз-ўзини ривожлантириш, лойиҳалаш кўникмаларини такомиллаштириш имкониятини беради.

Асосий қисм. Давлвт таълим стандартига асосан талабаларнинг мустақил иши таълим жараёнининг муҳим компоненти ҳисобланиб, маъруза машғулотлари давомида эгалланган билимларни мустаҳкамлаш, ўз навбатида бу билимлар мазмунини англаш ва кенгайтириш, умуммаданий ҳамда касбий компетенцияларни шакллантириш, илмий-тадқиқот фаолиятини амалга оширишга оид кўникмаларни ривожлантириш имкониятини бериб, семинар, амалий ҳамда лаборатория машғулотларига тайёргарлик ҳамда жорий, оралиқ, якуний назоратларни топшириш жараёнидаги фаолиятни назарда тутади.

Турли хил билимларни эгаллашга оид мустақил иш кўникмалари инсоннинг илк болалик давридан бошланиб бутун умри давомида ривожланиб боради. Олийгоҳда ўқишни бошлаш даврида ҳар бир талаба мактаб, мактабдан ташқари таълим муассасаларида ўрганган, ижтимоий муҳитда шаклланган ўз фаолиятини ташкил этиш бўйича кўникмалар ва шахсий тажрибасига эга бўлади. Мураккаб умуммаданий ҳамда касбий компетенцияларни эгаллаш асносида, олийгоҳда таълим олиш жараёнида мустақил ишни ташкил этишга қўйиладиган талаб сезиларли даражада кўпаяди. Тажриба шуни кўрсатадики, талабаларнинг мустақил ишни бажаришга қўйиладиган талабаларни бажаришга тайёргарлик даражалари турлича бўлади.

Бу ўринда талабаларнинг иккита асосий гуруҳи ажратилади. Биринчи гуруҳ вакиллари универсал ўқув компетенцияларига эга бўлган ҳолда мустақил иш вазифаларини муввафақиятли бажарадилар яъни, олинган маълумотларни эслаб қолиш ва тушуниш, мантиқий фикрлаш, ўқув материалини оғзаки ва ёзма баён қилиш, ҳисоблаш, ўлчаш, лойиҳалаш кўникмаларига эга бўладилар.

Иккинчи гуруҳ талабалари ўқув материалини ўзлаштиришга йўналтирилган мустақил ишларни мунтазам бажаришда муайян қийинчиликларга дуч келадилар. Улар паст ўқув компетенцияларни намоён қилган ҳолда ўз фаолиятларини суст тарзда ташкил этадилар.

Олий таълим жараёнида амалга ошириладиган мустақил ишлар қуйидаги вазифаларни ҳал этишга йўналтирилади:

-аудитория ва аудиториядан ташқарида талабалар томонидан эгалланган билим, кўникмаларни кенгайтириш ва мустаҳкамлаш, уларни ақлий ва жисмоний фаолият стереотипларига айлантириш;

-   ўқув режасидаги фанлар бўйича қўшимча билим ва кўникмаларни эгаллаш;

-   илмий-тадқиқот фаолияти билан боғлиқ билим, кўникмаларни шакллантириш ва ривожлантириш;

-   таълим дастурларини сифатли ўзлаштиришга бўлган муносабат ва установкани ривожлантириш; 

-   мустақил фикрлаш, ўз-ўзини ривожлантириш, ўз-ўзини такомиллаштириш фаолиятини ташкил этиш кўникмаларини ривожлантириш;

-   самарали мустақил касбий назарий, амалий ва ўқув-тадқиқот фаолияти кўникмаларини ҳосил қилиш.

Талабалар мустақил ишлари вазифаларини бажариш ва амалга ошириш учун бир қатор шартшароитлар бўлиши талаб этилади. Булар:

-   моддий-техник базанинг мавжудлиги;

-аудитория ва аудиториядан ташқарида талабаларнинг мустақил ишлашлари учун зарурий ахборот фондининг мавжудлиги;

-талабаларнинг мустақил ишлар таркибига кирувчи аниқ вазифаларни бажариш учун керакли биноларнинг мавжудлиги;

-   талабалар мустақил иши вазифалари мазмунининг асосланганлиги;

-мустақил ишнинг фан ишчи дастури ҳамда уни бажаришга ажратилган вақт билан боғлиқлиги; 

-   профессор-ўқитувчилар томонидан талабаларда ўз фаолиятини ташкил этиш ва универсал ўқув компетенциялари кўникмаларини шакллантириш 

-   ўқитувчилар томонидан талабалар мустақил ишларини бажаришнинг барча босқичларини назорат қилиб бориш, натижаларнинг жорий ва якуний назорати.

Муҳокамалар ва натижалар. Замонавий таълим жараёни доирасида мустақил ишларни ташкил этишнинг қуйидаги ўзига хос принциплари мавжуд:

-   ўқитишнинг интерфаоллиги принципи (талабалар ҳаракатини назорат ва коррекциялашни амалга оширишни таъминлайдиган интерфаол мулоқот ва тескари алоқани таъминлаш).

-   талабалар интеллектуал қувватларини ривожлантириш принципи (тафаккурнинг алгоритмик, кўргазмали-образли, назарий услубларини ҳамда мураккаб вазиятларда қулай ва турли хил қарорлар қабул қилиш, ахборотни таҳлил қилиш кўникмаларини шакллантириш).

— ўқитишнинг дидактик даври узлуксизлиги ва бутунлигини таъминлаш принципи (модул, бўлим, ҳамда мавзу доирасида дидактик даврнинг барча бўғинларини амалга ошириш имкониятини ҳосил қилиш).

Талабаларнинг мустақил иши ўқитувчи томонидан фаннинг ишчи дастури мазмунида режалаштирилади ва ўз ифодасини топади. Технологик харитада эса мустақил ишнинг шакли, ҳажми, бажариш муддати ҳамда баҳолаш мезонлари ёритилади.

Талабаларнинг мустақил иши:

-   ташкил этиш жойи (аудитория ва аудиториядан ташқари);

-   ташкил этиш мақсади (фан ишчи дастурида белгиланган ва асосланган мақсад асосида); - ташкил этиш шакли (якка ҳолда, жамоавий)га қараб таснифланади.

Мустақил ишни ташкил этиш шакли (якка ҳолда, жамоавий)ни танлаш ўқув фани мазмуни ва ўқитишни ташкил этиш шакли билан аниқланади (маъруза, семинар, амалий машғулот, назорат иши ва ҳ.к.з) 

Турли даражадаги мустақил иш турлари фарқланади:

1.                       Намуна асосидаги мустақил иш - мустақил фаолиятнинг паст даражаси.  

Ечимни аниқлашнинг таниқли усулини қўллаган ҳолда вазифаларни бажариш. Бу ишлар ўқитувчи томонидан аввал кўрсатилган ҳамда талабалар томонидан тажрибадан ўтказилган мустақил ишларни қайта такрорлаш асосида бажарилади.

2.                       Реконструктив-вариатив тип мустақил фаолиятнинг бошланғич даражаси. Билимларни типик вазиятларга онгли равишда ўтказиш, турли ҳодисалар, воқеалар, фактларни таҳлил қилиш, билиш фаолияти методлари ва усулларини шакллантириш имкониятини беради.

3.                       Эвристик мустақил ишлар - мустақил фаолиятнинг ҳаракатчан даражаси. Ўқувчиларда ижодий шахсни шакллантиришга ёрдам беради. Бу типдаги ишларни бажаришда доимий равишда янги ечимларни излаш, эгалланган билимларни умумлаштириш ва тизимлаштириш, уларни ностантардт вазиятларга ўтказиш тақозо этилади.

4.                       Предмет ичида ва предметлараро тадқиқот типидаги мустақил ишлар - мустақил фаолиятнинг юқори даражаси. Мустақил ишларни бажаришнинг энг юқори босқичи ҳисобланиб, бундай ишларни бажаришда вазифа ечимини топиш йўлларини ишлаб чиқиш талаб этилади.

Олий таълим муассасасидаги аудитория машғулотларининг асосий турлари: маъруза, амалий машғулот, семинар, семинар-конференция ҳисобланади.

Маърузага тайёргарлик.

Маъруза – йирик ҳажмдаги ўқув материалини оғзаки баён қилиш методи саналиб, унинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат: қатъий мантиқий кетма-кетлик, узатилаётган ахборотларнинг кўплиги, билимлар баёнининг тизимлилиги.

Исталган фан мазмунини ўзлаштириш фан бўйича тайёрланган ишчи дастурда белгиланган мавзуларни аниқ кетма-кетликда ўрганиб, таҳлил қилиб бориш орқали эришилади. Профессорўқитувчилар томонидан тайёрланган ўқув-услубий мажмуалар таркибида мавзулар бўйича маърузалар матнининг мавжудлиги, шунингдек, улар томонидан тайёрланган дарсликлар, ўқув қўлланмалар талабаларга бўлажак лекция мазмунини англаш ва маъруза жараёнида саволлар билан фаол иштирок этиш имкониятини юзага келтиради. Талабаларнинг 2 соатлик маъруза машғулотига тайёргарлик вақти 0,2 соатдан кам бўлмаслиги лозим. 

Амалий машғулотга тайёргарлик.

Амалий машғулотлар - махсус жиҳозланган хона ёки алоҳида ажратилган тажриба майдонида ташкил этилиб, таҳсил олувчиларда улар томонидан ўзлаштирилган назарий билимларни амалиётда қўллай олиш кўникма ва малакаларини ҳосил қилишга йўналтирилган таълим шакли. Амалий машғулотга тайёргарлик ўзида мустақил фаолиятнинг: амалий машғулотни ўтказишнинг мақсад ва вазифалари ҳақида аниқ тассавурга эга бўлиш, ақлий, таҳлилий, илмий фаолият кўникмаларини ажратиш каби элементларини қамраб олади.

Амалий машғулотга тайёрланишда талабалар уйда илмий ҳамда ўқув адабиётлардан фойдаланган ҳолда, машғулот учун мавзуга оид 3-4 та тадқиқот вазифаларини белгилаб олишлари зарур. Бу ўз навбатида амалий машғулотда бажарилиши лозим бўлган ишларни аниқ кетма-кетликда бажариш ва мақсадга эришиш имкониятини ҳосил қилади.

Семинар машғулотига тайёргарлик. 

Семинар – олий ёки ўрта махсус талаба (ўқувчи)ларининг муайян назарий курсни қанчалик ўзлаштирганликларини аниқлаш усули, мутахассислар тайёрлашга йўналтирилган ўқув амалиётининг муҳим турларидан бири. Семинар машғулоти гуманитар фанларни ўрганишда талабалар мустақил ишларини ташкил этишнинг энг кўп тарқалган ва анъанавий шакли ҳисобланади. 

Семинарга мустақил тайёргарлик қуйидагиларга йўналтирилган бўлади:

-       илмий ёки бошқа адабиётларни ўрганиш қобилиятини ривожлантиришга;

-       баъзи масалаларни чуқурроқ тушунишга доир қўшимча ахборотларни излашга; 

-       мавжуд ахборот манбаларидан машғулот мавзуси бўйича соҳа вакиллари, олимларнинг фикрларини тўғри танлай олиш ва библиографик меъёрлар асосида расмийлаштириш;

-       танланган ахборот манбаларини таҳлил қила олиш кўникмаларини ривожлантиришга;

-       муҳокама қилинадиган саволлар бўйича ўз чиқишларини тайёрлаш;

-       муҳокамада у ёки бу муаммоларни таҳлил қилишдаги турли фикрларга нисбатан тезкор муносабатни билдириш кўникмаларини ривожлантириш.

Семинар-конференцияга тайёргарлик.

Семинар-конференция семестр давомида 1-3 марта ўтказилади. Чунки талабалар бу мустақил иш фаолиятига маълум вақт давомида тайёргарлик кўришларини тақозо этади. Уни ташкил этишда семинар машғулоти ҳамда илмий конференция шакллари уйғунлашади. Бунда турли тадқиқодчиларнинг маълум бир йўналиш ёки муаммо юзасидан докладлари тингланади. Семинарконференцияга мустақил тайёргарлик кўришда талабалардан муҳокама қилинадиган муаммонинг назарий жиҳатлари ёритилган ҳамда экспериментал тадқиқотлар натижалари қайд этилган 2-3 манба (монография, мақолалар) мазмунини ўрганишлари талаб этилади.

Сўзга чиқувчи ўз доклади мавзуси бўйича барча бериладиган саволларга жавоб беришга тайёр бўлиши керак. Ҳар бир чиқишдан сўнг турли тадқиқотчилар томонидан тақдим этилган илмий фикрларнинг муҳокамаси амалга оширилади.

Жорий, оралиқ, якуний назоратга тайёргарлик.

Таълим соҳасида эришилган яхши натижалар ёшлар тарбиясига ҳам таъсир кўрсатади, уларда кўтаринки руҳ, ўз кучига бўлган ишонч ва қизиқиш пайдо бўлади. Шунинг учун ҳам таълим натижаларини назорат қилиш ва баҳолаш таълим тизимининг ажралмас қисмидир.

Ҳар бир фан бўйича талабаларнинг ўқув фаолиятини назорат қилиш ва баҳолаш мунтазам равишда олиб борилади.

Жорий назорат – бу таълим жараёнида талабалар томонидан ўқув дастурида белгиланган муайян мавзуларни ўзлаштирилиш бўйича билим, кўникма ва малакалари даражасини аниқлаш, баҳолаш шакли. Бу назорат ўқитувчи томонидан ўтказилиб, талабаларнинг билим даражасини аниқлаш фаннинг ҳар бир мавзуси бўйича кундалик баллар қўйиб боришни назарда тутади. 

Оралиқ назорат ўқувчилар томонидан ўқув материалининг муайян боб ёки бўлимлари бўйича ўзлаштирилган билим, кўникма ва малакалари даражасини аниқлаш, баҳолаш шакли. 

Якуний назорат – таълим олувчиларнинг ярим йиллик учун белгиланган ўқув материаллари бўйича ўзлаштирилган билим, кўникма ва малакалари даражасини аниқлаш, баҳолаш шакли бўлиб, ўрганилган мавзулар бўйича ёзма, оғзаки, тест шаклида ўтказилади. 

Назорат ишларига мустақил тайёрланиш талабалар учун муҳим ҳисобланиб, улар муайян мавзулар бўйича қўшимча интернет материаллари, хорижий адабиётлардан фойдаланишлари натижасида ўрганилаётган мавзу, бўлим, курс бўйича билимларни мустаҳкамлашга эришадилар.

Хулоса. Мустақил фаолият муайян фандан ўқув дастурида белгиланган ҳамда талаба томонидан ўзлаштирилиши лозим бўлган билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришни амалга оширишга хизмат қилади, ўқитувчи маслаҳати ва тавсиялари асосида аудитория ёки аудиториядан ташқарида бажарилади. Фаннинг хусусиятидан келиб чиқиб, мустақил иш турлари бўйича топшириқлар ишлаб чиқилади. Талабалар мустақил ишининг асосий мақсади - ўқитувчининг рахбарлиги ва назорати остида талабада муайян ўқув ишларини мустақил равишда бажариш учун зарур бўлган билим ва кўникмаларни шакллантириш ва ривожлантиришдан иборат бўлиб, турли даражадаги мустақил ишларни бажаришда талабалар конспектлаштириш, мисолларни танлаш, таққослаш, фанлараро алоқаларни аниқлаш, қўшимча адабиётларни қўллаш каби комплекс фаолият усулларидан фойдалана олишлари муҳимдир.

 

Адабиётлар

 

1.                       Вербицкий А. А. Cамостоятельная работа и самостоятельная деятельность студента / А. А. Вербицкий // Проблемы организации работы студентов в условиях многоуровневой структуры высшего образования: тез. докл. Всерос.науч.-метод. конф. -Волгоград: ВолгГТУ, 1994. С. 6.

2.                       Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Ҳ., Сайфуров Д.М., Тўраев А.Б. Инновацион таълим технологиялари. – Т.: “Сано стандарт” нашриёти, 2015. – 81-б.

3.                       Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. – p. 4.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лола ЭЛИБОЕВА

Бухоро давлат университети

педагогика кафедраси катта ўқитувчиси

 

БЎЛАЖАК БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ ПЕДАГОГИК МАҲОРАТИНИ ОШИРИШДА ИНТЕРФАОЛ ТАЪЛИМ МЕТОДЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ

 

Мақолада бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларининг педагогик маҳоратини ошириш педагогик муаммо эканлиги асосланган, бўлажак педагогларнинг педагогик маҳоратини оширишда интерфаол таълим методларининг ўрни ва аҳамияти баён этилган. 

Калит сўзлар: интерфаол методлар, педагогик маҳорат, бошланғич синф ўқитувчиси, пассив ўқитши модели, фаол ўқитиш модели, интерфаол ўқитииш модели. 

Статья основана на том, что повышение педагогического мастерства будущих учителей начальных классов является педагогической проблемой, роль и значение интерактивных методов обучения в повышении педагогического мастерства будущих учителей.

Ключевые слова:: интерактивные методы, педагогические навыки, учитель начальных классов, модель пассивного учителя, модель активного обучения, модель интерактивного обучения.

The article is based on the fact that improving the pedagogical skills of future primary school teachers is a pedagogical problem, the role and importance of interactive teaching methods in improving the pedagogical skills of future teachers.

Key words: interactive methods, pedagogical skills, primary school teacher, passive teacher model, active teaching model, interactive teaching model.

 

Кириш. Янги таҳрирдаги “Таълим тўғрисида”ги Қонунда Янги Ўзбекистонни барпо этиш шароитида юксак маънавий–ахлоқий салоҳиятга, замонавий касб-кор малакаларига, ижодий ва ижтимоий фаолликка, мантиқий тафаккурга эга бўлиб, ҳаётдаги муаммоларнинг оқилона ечимини топиш маҳорати билан қуролланган, давлат ва жамият вазифаларини одилона баҳолай оладиган мутахассисларнинг янги авлодини тайёрлаш, шунингдек, ҳар томонлама баркамол, таълим ва касбҳунар дастурларини онгли равишда мукаммал ўзлаштирган, масъулиятни чуқур ҳис қиладиган кадрларни тарбиялаб вояга етказишни назарда тутган ижтимоий–педагогик ғоя илгари сурилган. Бошланғич синф ўқитувчиларини тайёрлайдиган ўқув юртларидаги бўлажак кадрларда ижодий ва мантиқий фикр юритиш кўникмаларини шакллантириш, таълим-тарбия шакллари ва усулларини янгилаш ва бойитиш долзарб вазифага айланган.

Асосий қисм. Ҳар қандай мураккаб замонавий ахборот коммуникация технологиялари, интеграциялар, фан соҳасидаги оламшумул янгиликлар аввало ўқитувчи томонидан ўзлаштирилиб, сўнгра унинг билими, савияси, қобилияти эвазига ўқувчилар онгига ва тафаккурига етказилади. Ўқитувчига нисбатан қўлланиладиган “педагогик маҳорат” атамаси ҳеч қачон ўз мавқеини йўқотмайди, балки тобора такомиллашиб, бойиб ва замон талабларига мос ўзгариб бораверади.

Барча касб–корлар тизимида ўқитувчилик касби муҳим ижтимоий аҳамият касб этади. Зеро, ўқитувчи ёш қалблар камолотининг меъморидир. Бугун у ёшларни ғоявий–сиёсий жиҳатдан чиниқтириб, табиат, жамият, тафаккур тараққиёти, қонуниятларини ўргатар экан, аввало, у ёш авлодни келажак меҳнат фаолиятига тайёрлаши, касб–ҳунар эгаллашларига кўмаклашиши ва жамият учун муҳим бўлган ижтимоий–иқтисодий вазифани ҳал этишга чоғламоғи даркор. Ана шу маъсулият ўқитувчидан ўз касбининг моҳир устаси бўлишни, ўқувчи-ёшларга тарбиявий таъсир кўрсатиб, уларнинг қизиқиши, қобилияти, истеъдоди, эътиқоди ва амалий кўникмаларини ҳар томонлама ривожлантиришнинг оптимал йўлларини излаб топадиган касб эгаси бўлишни талаб этади. Бунинг учун педагогик маҳорат фани ўқитувчидан доимо касбий маҳорати устида изланиш учун, унга турли шарт–шароитлар яратиши, керакли моддий ва илмий–методик ёрдам кўрсатиши ҳамда ўқитувчининг ижодий ташаббускорлигини оширишига кўмаклашади. 

Педагогик маҳорат - бу ўқитувчи–тарбиячининг шундай шахсий (болажонлиги, хайрихоҳлиги, инсонпарварлиги, меҳрибонлиги ва ҳ.к.) ва касбий (билимдонлиги, зукколиги, фидойилиги, ижодкорлиги, эрудитсияси ва ҳ.к.) фазилатларини белгилайдиган хусусиятки, у ўз ўқув фанини чуқур ва атрофлича билишида, педагогик–психологик ва методик тайёргарлигида, талаба–ёшларни ўқитиш, тарбиялаш ва ривожлантиришнинг оптимал йўлларини излаб топиб, амалий фаолиятга қўллашида намоён бўлади. 

“Педагогик энциклопедия”да педагогик маҳорат атамасига қуйидагича изоҳланган: “Ўз касбининг моҳир устаси бўлган, юксак даражада маданиятли, ўз фанини чуқур биладиган, ёндош фанлар соҳаларини яхши таҳлил эта оладиган, тарбиялаш ва ўқитиш услубиятини мукаммал эгаллаган мутахассис”. Ушбу таърифнинг моҳиятидан келиб чиқиб ўқитувчининг педагогик маҳорати тушунчаси мазмунини шундай изоҳлаш мумкин:

1.    Маданиятнинг юқори даражаси, билимдонлик ва ақл заковатнинг юксак кўрсаткичи.

2.    Ўз фанига доир билимларнинг мукаммал соҳиби.

3.    Педагогика ва психология каби фанлар соҳасидаги билимларни пухта эгаллаганлиги, улардан касбий фаолиятида фойдалана олиши.

4.    Ўкув-тарбиявий ишлар методикасини мукаммал билиши.

Ушбу масъулиятли вазифалар ўқитувчидан ўз касбининг моҳир устаси бўлишни, ўқувчиларга тарбиявий таъсир кўрсатиб, уларнинг қизиқиши, қобилияти, истеъдоди, эътиқоди ва амалий кўникмаларини ҳар томонлама ривожлантириш йўлларини излаб топадиган касб эгаси бўлишни талаб этади.

Бунинг учун доимо ўқитувчиларнинг касбий маҳоратини, кўникма ва малакаларини ошириб бориш, уларга ҳар томонлама ғамхўрлик қилиш, зарур шарт-шароитлар яратиш, керакли моддий ва илмий-методик ҳамда техник ёрдам кўрсатиш, ўқитувчиларнинг ижодий ташаббускорлигини мунтазам ошириб боришга кўмаклашиш лозим.

Шундай қилиб, педагогик маҳорат эгаси бўлиш учун ўқитувчи ўз ўқув предметини давр талаблари асосида билиши, педагогика, психология, методика фанларини мукаммал ўзлаштириши ҳамда инсонийлик, меҳнатсеварлик ва фидойилик каби маънавий–ахлоқий фазилатларни ўзида таркиб топтириши лозим. 

Шу ўринда эътироф этиб ўтиш жоизки, педагогик маҳорат ўқитувчи-тарбиячи касбий ва шахсий фазилати тўғрисидаги фан сифатида маълум методологик асосга эга. Дарҳақиқат, ўқитувчи касбий маҳоратини шакллантиришнинг илмий–назарий, методологик ва амалий йўналишлари Ю.П.Азаров, Т.И.Гоноболин, А.К.Кузмина, О.А.Абдулина, А.В.Мудрик, Н.В.Кухарев, В.А.Селастёнин, В.А.Кан – Калик, Н.Д.Никандров, А.В.Петровский, Умар аз Замахшарий, Бурхониддин Зарнуджий, Абу Наср Форобий, Ибн Сино, Юсуф Хос Ҳожиб, Алишер Навоий,

М.Очилов, К.Зарипов, В.А.Крутетский, Ж.Г.Йўлдошев, Э.Ғозиев, У.Маҳкамов, А.Холиқов, Б.Ходжаев ва бошқаларнинг илмий асарларида ёритилган. Уларнинг таъкидлашларича, ўқитувчи ўз фанининг билимдони бўлиши билан бирга, инсонпарвар, адолатли бўлиши, миллий тарбия тарғиботчиси ҳамда комил инсон сифатида ўзида шахсий–касбий сифатларни таркиб топдирган касб эгаси бўлиши лозим.

Ҳозирги замон хорижий олимлар илмий педагогик тадқиқотлари таҳлилига кўра, ўқитувчининг касбий маҳоратини ошириш муаммоларини ҳал етиш қуйидагича талқин этилади:

-       ўқув-тарбиявий жараённи ташкил этишнинг энг қулай усулларини топиш ва жорий этиш;

-       ўз меҳнатини мунтазам илмий асосда ташкил эта олиш;

-       ўқитувчи педагогик қобилиятини ва педагогик маданиятини ошириш: педагогик муаммоларни моҳирона ҳал этиш йўлларини такомиллаштириш; - амалий ва назарий билимларни доимий ошириб бориш; - касбий ижодкорликни узлуксиз ривожлантириш.

Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, Шарқ ва Ғарб олимлари томонидан таҳлил қилинган ўқитувчи касби ҳақидаги кўпгина мулоҳазалар ҳозирги кунгача ўз аҳамиятини сақлаб келмокда, демак миллати ва келпб чиқишидан қатъий назар аждодлар меросини такомиллаштириш эвазига ҳозирги кунда таълим ва тарбияни янада юксак босқичларга кўтариш мумкин.

Олий таълимнинг ривожланган ахборот майдони жуда мураккаб тизим бўлиб, у идеал тарзда ўқув жараёни сифатини ошириш мақсадида муассасанинг барча тузилмаларининг самарали ўзаро алоқалари учун шароит яратиши керак. Бўлажак мутахассисларнинг касбий маҳоратини ошириш учун барча педагогик имкониятлар, моддий-техника, молиявий, вақт ва бошқа ресурслардан самарали ва унумли фойдаланиш талаб этилади. 

Замонавий педагогика фани таълим мазмунини янгича таҳлил қилади. Педагогик амалиётда ахборот технологиялари ҳали ҳам устун бўлиб келмоқда, жамиятнинг объектив эҳтиёжлари эса шакллантирувчи ва шахсга йўналтирилган технологияларни кенг жорий этиш муаммоси долзарб бўлиб ҳисобланади. Таълим жараёнини модернизациялаш нафақат ўзлаштирилган фанларнинг мазмунини ўзгартиришга, балки ўқитиш методларига ёндашувларни такомиллаштиришга, ўқув жараёнида талабалар фаолиятини фаоллаштиришга, ўзлаштирилган назарий маълумотни амалиётга қўллаш қобилиятини шакллантиришга қаратилган. 

Олимлар томонидан олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, репродуктив ёндашувларнинг кенг тарқалиши талабаларнинг аксарият қисми ўрганишга бефарқ муносабатни, учиндан бирида - салбий муносабатни шакллантиради. Шу муносабат билан, таълим жараёнида талаба таъсир кўрсатувчи субъект эмас, балки мустақил равишда керакли маълумотларни топиши, маълум бир мавзу бўйича тенгдошлари билан фикр алмашиши, баҳс- мунозараларда қатнашиши, турли ролларни ижро этиши, далилларни топиши ва таржима қилиши жуда муҳимдир. 

Талабаларнинг коллектив маданиятини шакллантириш зарурияти ҳаётнинг ўзи, хусусан, замонавий жамоат талабалар - бўлажак ўқитувчиларнинг умумий таълимига қўядиган ижтимоий буюртма билан белгиланади. Ушбу тартиб ижтимоий фаол, ташаббускор ижодий шахсни тарбиялаш, ҳар бир талабанинг қизиқиши ва индивидуаллигини ривожлантиришдан иборат. Индивидуал ва дифференциал ёндашув асосида талабаларнинг қизиқишлари доираси ва умумий маданиятини кенгайтириш учун ўқув жараёнида қўлланиладиган энг мақбул ташкилий шакллар, методлар ва ўқитиш услубларини танлаш зарур.

Талабалар фаоллигини ошириш муаммолари ҳозирги замон педагогика фани ва амалиётининг энг муҳим муаммолари сирасига киради. Ўқитувчилар учун яратилган замонавий дарсликлар, ўқув қўлланмалари талабаларнинг фикрлаш, диққат ва бошқа фаолият турларини шакллантириш учун дарс тайёрлашга имкон беради. Сермаҳсул дарс нафақат мутлақ ва мустаҳкам билимларни, балки уни ҳар қандай вазиятларда ишлатиш, мустақил равишда билимларни эгаллаш ва масалаларни ечишда тажриба шакллантириш қобилиятларини ривожлантириши керак. Шу муносабат билан талабаларнинг интеллектуал, жисмоний, ҳиссий-иродавий, билим қобилиятларини ривожлантириш бўйича аниқ мақсадга қаратилган ишларнинг долзарб масаласи мавжуд. Ушбу муаммони ҳал қилишда энг яхши натижаларни фақат ўқув жараёнида талабаларнинг фаол позицияси мавжуд бўлганда олиш мумкин.

Ўқув фаолияти жараёнида талабаларнинг ташаббускорлик принципи дидактикада асосий тамойиллардан бири бўлган ва бўлиб қолмоқда. Ташаббускорлик муҳим мотивация даражаси, билим ва кўникмаларни ўзлаштиришга онгли эҳтиёж, самарадорлик ва ижтимоий меъёрларга риоя қилиш билан тавсифланадиган фаолиятни англатади. Бу ўзи тез-тез пайдо бўлмайди, лекин мақсадга мувофиқ ўзаро таъсир ва педагогик муҳитни ташкил этиш натижасида, яъни ўқитувчи иш тизимида педагогик технологияларни қўллаш натижасида вужудга келади. 

Ўқитиш жараёни ўқитувчи учун ҳам, талаба учун ҳам ўзаро қизиқарли ва мазмунли бўлиши учун машғулотларни режалаштириш қандай зарур?

Анъанавий педагогика ҳар қандай методларни таклиф қилади, масалан, масъулиятни тарбиялаш, мотивацияни ривожлантириш, ўқув материалини таълим имкониятларига мослаштириш ва ҳ.к. Аммо замонавий таълим муҳити таълимнинг ўзаро таъсирининг янги шаклларини излашни ва ривожлантиришни талаб қилади. 

Таълим самарадорлиги ҳар доим ўқитувчиларни тайёрлаш сифати ва узлуксизлигига боғлиқ. Бугунги кунда ўқитувчи ҳали ҳам ўқув жараёнининг ҳал қилувчи бўғини бўлиб қолмоқда, аммо ахборот технологиялари ва таълимнинг интеграцияси ўқитувчининг янги ролини шакллантиришга ёрдам беради. Юқори технологияли муҳитда ўқитувчи нафақат маълумот ва академик фактларнинг калитидир, балки ўқувчиларга ўқув жараёнини ўзи тушунишига ёрдам беради. Ўқитувчи талабаларга керакли маълумотни топишда, унинг берилган талабларга мувофиқлигини аниқлашда, шунингдек, ушбу маълумотлардан келиб чиқадиган муаммоларга жавоб бериш ва мураккаб саволларни ечишда фойдаланиш мақсадга мувофиқлигини тушунишда ёрдам беради.

Олий ўқув юртларида ўқитишнинг интерактив шакллари ўқитувчиларга ўқув материалларини тежаш ва такомиллаштириш, ўқитишнинг янги инновацион усулларини рағбатлантиришга имкон берадиган замонавий жараённи ташкил этиш воситаларига таянади.

Таълим тизимини модернизациялаш ва уни шахс имкониятларига тўлиқ мослаштиришга кўмаклашувчи замонавий таълим тизимининг асосий вазифаларидан бири таълим олувчиларда ташаббускорлик, мустақиллик, креативлик сифатларини қарор топтириш ва ривожлантиришдан иборат этиб белгиланган. Шу нуқтаи назардан ёндашадиган бўлсак, мутахассислар тайёрлаш тизимини модернизациялаш, педагогик фаолият самарадорлигини таъминлашнинг асосий шартларидан бири - уларда касбий фаолиятга нисбатан креатив ёндашувини ривожлантиришдан иборат.

Муҳокама ва натижалар. Бўлажак ўқитувчиларда педагогик маҳоратни ривожлантиришнинг зарурлиги ўзаро фаол муносабатлар таъсирида ривожланадиган кўникмаларни шакллантириш имконини беради. Бу эса олий таълим муассасаларидаги таълим муҳити, ўқитиш шарт-шароитлари ва методларининг интерфаол характер касб этишини таъминлашни талаб қилади. Интерфаол таълим жараёнларини ташкиллаштиришнинг касбий-ижтимоий зарурати қуйидагилардан иборат:

-   креатив фаолиятга бўлган эҳтиёжнинг мавжудлиги;

-   касбий тайёргарлигининг такомиллашуви; - интерфаол таълимнинг самарали жиҳатлари; - ўқитиш моделлари ва таснифланиши.

Бугунги кунда ўқитувчининг шахсияти ва фаолиятига бўлган талаблар билан олий таълим муассасалари битирувчиларининг тайёргарлик даражалари орасида сезиларли зиддиятлар кузатилмоқда. Шу билан бир қаторда ўқитувчилар тайёрлашнинг мавжуд тизими билан бўлажак ўқитувчи фаолиятининг касбий-ижодий тавсифи орасида ҳам номутаносибликлар кузатилмоқда. Бунинг натижасида ўқитувчилар билан таълим олувчилар орасида тўсиқлар ва бўшлиқ вужудга келди, ўқитувчининг таълим жараёнидаги якка ҳукмронлиги қарор топди. Шу билан бир қаторда, улар аксарият ҳолларда, асосан, ўқув дастурлари ва дарсликларга боғланиб қолдилар, уларнинг креатив фаолиятларини ривожлантиришга етарлича эътибор қаратилмади. Бу эса, ўз навбатида, ўқитувчилик касбининг ижтимоий мавқеи ва обрўсига путур етказди. Чунки бўлажак ўқитувчиларни тайёрлаш тизими жамият эҳтиёжлари ва унинг ўткир муаммоларидан узоқлашган эди. Шу нуқтаиназардан, эркин ва шахсга йўналтирилган интерфаол таълим муҳитини шакллантириш, бугунги кунда педагогик тадқиқотнинг устувор йўналишларидан бири сифатида баҳоланмоқда.

Мавжуд концепцияларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, шахсга йўналтирилган таълим жараёнида ўқитувчининг педагогик вазифалари таълим олувчиларга шахсий-ҳиссий таъсир кўрсатиш имкониятларини ифодалаб, ижтимоий маданий муҳитнинг ўзгариши шароитида таълим жараёни барча субъектларининг шаклланишига таъсир кўрсатади.

Маълумки, шахсга йўналтирилган таълим жараёни репродуктив характердаги анъанавий ўқитиш тизимига муқобил тарзда вужудга келди. Унинг ўзига хос жиҳати - таълим олувчиларнинг мустақил, ижодий фаолиятларини ривожлантиришга йўналтирилганлигидадир.

Шахсга йўналтирилган таълим жараёнини ташкил этишга қаратилган педагогик фаолият қуйидагилар билан бевосита боғлиқдир:

-       таълим олувчиларни шахсга йўналтирилган таълим жараёнига махсус тайёрлаш;

-       маҳсулдор таълим муҳитини ташкил этиш;

-       муайян ўқув предметлари бўйича маҳсулдор ўқув материаллари ва дидактик топшириқлар тизимини танлаш ва лойиҳалаштириш кабилар.

Шахсга йўналтирилган таълим назарияси ўзида компетентлиликка асосланган ёндашув ҳамда лойиҳачиликка йўналтирилган муаммоли таълим парадигмаларини мужассамлаштиради. Шахсга йўналтирилган таълим назариясидаги мазкур ёндашувлар ва технологиялар таълим олувчиларда креатив тафаккурнинг турли шаклларини ривожлантиришга йуналтирилганлиги билан характерланади.

Шахсга йўналтирилган таълим технологиялари таркибида интерфаол ўқитиш методлари ва технологиялари алоҳида аҳамият касб этади.

Интерфаол таълим - бўлажак мутахассислардаги касбий билим, кўникма ва малакаларни ривожлантиришнинг энг самарали шаклларидан саналиб, унда талабаларда креативлик қобилиятларни ривожлантиришнинг муҳим омили бўлган шахс мустақиллиги таъминланади ва ривожлантирилади.

Тадқиқотчилар Л.Н.Вавилова ва Т.С.Баниналар интерфаол таълимнинг самарали жиҳатларини қуйидагича баҳолайдилар:

1.                       Интерфаол таълим талабалардаги билиш жараёнларини фаоллаштириш, ўзлаштирилган билим ва кўникмаларни аниқ вазиятларда қўллай олиш, ўз имкониятларини рўёбга чиқариш, ижодий изланиш имконини беради.

2.                       Интерфаол таълим методлари ва технологиялари - таълим олувчилардаги мотивацияни, ностандарт вазиятларда тўғри қарор қабул қила олиш кўникмаларини, тадқиқотчилик фаоллиги, креатив фикрлаш кўникмасини ривожлантиради.

3.                       Интерфаол таълим муҳити таълим олувчиларда муаммоларни кўра билиш, таҳлил қилиш, фаол ҳаётий позицияни шакллантириш, толерантлик, ўзгалар фикрига ҳурмат, жамоадаги ҳамкорлик, ҳаётий қадриятларини ривожлантиришга қулай шарт-шароитларни яратади.

Таълим олувчиларнинг ўқув-билиш фаолиятини фаоллаштириш масаласи турли даврларда турли муаллифлар томонидан ўрганилган, илмий-назарий жиҳатдан асосланган. Бунда ўқитишнинг шакл, метод ва воситаларини ўзгартириш, уларни таълим олувчининг индивидул хусусиятларига мослаштириш, таълимни махсус психологик-дидактик шароитларини яратиш масалалари алоҳида ўрганилган.

Таълим назарияси ва шахс билиш фаоллигини ривожлантириш билан боғлик тадқиқотлар таҳлил этилганида, бугунги кунда педагогикада ўқитишнинг бир қатор моделлари мавжудлигини кўриш мумкин бўлади. Жумладан:

1.                       Пассив ўқитши модели - бу модел доирасида таълим олувчилар ўқув жараёни объекти сифатида намоён бўладилар. Бунда талабалар ўқув ахборотларини тинглайдилар ва кўрадилар.

2.                       Фаол ўқитиш модели - ушбу жараёнда талабалар ўқитиш жараёни объекти сифатида фаолият кўрсатадилар. Улар ўқув ахборотларини ўзлаштирпш жараёнида мустақил ишлаш, ижодий топшириқларни бажариш ишлари билан кенг кўламда шуғулланадилар.

3.                       Интерфаол ўқитиш модели - мазкур ўқитиш жараёни таълим олувчиларнинг мунтазам, фаол муносабатлари ва биргаликдаги ҳаракатлари асосида амалга ошади. Ушбу жараёнда талаба ва профессор-ўқитувчи ўқув жараёнининг тент ҳуқуқли субъекти ҳисобланади.

Кўплаб илмий манбаларни таҳлил қилиш натижасида биз касбий-педагогик таълим жараёнида амалга ошириладиган интерфаол ўқитишнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлашга муваффақ бўлдик. Ўқитишнинг интерфаол методлари ва технологиялари талабаларнинг таълимий эҳтиёжларини қондиришга йўналтирилади. Жумладан:

1.                       Интерфаол ўқитиш жараёнининг мазмуни бўлажак ўқитувчиларнинг касбий билимларни эгаллаш эҳтиёжлари билан боғлиқ бўлиши лозим. Бунда талабаларнинг шахсий қувватлари, нуқтаи назарлари, билим даражаларини аниқ ҳисобга олиш талаб этилади.

2.                       Интерфаол ўқитиш жараёнида талабалар ўз кучларига нисбатан кўшимча ишонч ҳосил қилиб, умуминсоний қадриятларни ўзлаштириб, ўз ўқув фаолиятлари учун масъулият ҳиссага эга бўладилар.

3.                       Тренинглар, ишчан ўйинлар ёрдамида талабалар мунтазам тарзда ўз мавқеларини аниқлашга муваффақ бўладилар. Чунки жамоавий иш шакли мунтазам тарзда ўз мавқеини аниқлаш, ўз нуқтаи назарларини қатъият билан ҳимоя қилишини талаб этади. Бунинг натижасида гуруҳ аъзолари билан келишган ҳолда умумий ечимлар қабул қилинади ҳамда талабаларда яхлит команда бўлиб ишлаш, бу жараёнда ўз қобилиятларини намоён қилиш кўникмалари шакллантирилади.

4.                       Интерфаол      ўқитиш           жараёнида       талабаларнинг            ўзлари мустақил             тарзда креатив қобилиятларини намоён қиладилар, фаол тарзда касбий сифатларни ўзлаштирадилар.

5.                       Талабалар ўзлари ўзлаштирган билимларни ва касбий сифатларни истиқболдаги фаолиятларида қўллаш кўникмаларини изчил тарзда эгаллайдилар.

6.                       Интерфаол ўқитиш жараёнида вужудга келтириладиган хайрихоҳлик муҳити, ўзаро ишонч ҳамда ҳамкорлик талабаларнинг ижодий юксалишлари учун қулай имконият яратиб, уларнинг креатвив қобилиятларини мунтазам ривожлантирпшга асос бўлади.

Хулоса. Юқорида баён қилинган фикрлардан келиб чиққан ҳолда шуни айтиш мумкинки, интерфаол ўқитиш талабалар билиш фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришнинг махсус шакли бўлиб, бўлажак педагогларнинг педагогик маҳоратини оширишда алоҳида мавқега эга.

 

Адабиётлар

 

1.    Азизходжаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат (ўқув қўлланма). –Т., 2006.

2.    Муслимов Н.А. Бўлажак касб таълими ўқитувчиларини касбий шакллантириш /

Монография. – Т.: “Фан”, 2004.

3.    Муслимов Н.А., ва бошқалар. Касб таълими ўқитувчиларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси/ Монография. – Т.: “Фан ва технология” нашриёти, 2013.

4.    Очилов М. Янги педагогик технологиялар. – Қарши: “Насаф”, 2000. – 80 б.

5.    Очилов Малла. Муаллим қалб меъмори. – Т., 2000. 

6.    Педагогика /Жисмоний тарбия институтлари учун дарслик. Рус тилидан таржима. – Тошкент: “Ўқитувчи”, 1990. – 296 б.

7.    Расулев А.А., Хайдаров М.М. Ўқитишнинг интерфаол методлари: Ўқув-услубий қўлланма. – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2015.– 47 б.

8.    Сайидаҳмедов Н. Педагогик маҳорат ва педагогик технология.– Т.: ОПИ, 2003.

9.    Холиқов А. Педагогик маҳорат (дарслик). -Т., 2011.

 

 

 

O‘lmas QURBONOVA

Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi katta o‘qituvchisi

 

O‘ZBEKISTON VA FINLYANDIYA TAʼLIM TIZIMI: MUAMMO VA ISTIQBOLLAR

 

Maqolada Finlyandiya ta’lim tizimi tahlili keltirilgan. Zamonaviy ta’lim jarayonini shakllantirishning tarixiy taraqqiyoti ko‘rib chiqilgan. Hozirgi bosqichda pedagogik innovatsiyalarning ijtimoiy-iqtisodiy omilllari va o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlari ochib berilgan.

Kalit so‘zlar: uzluksiz ta’lim, tarbiya, erta bolalalik ta’limi, badiiy ta’lim, maktab.

В статье представлен анализ финской системы образования. Рассматривается историческое развитие становления современного образовательного процесса. На современном этапе раскрываются социально-экономические факторы педагогических нововведений и особенности обучения.

Ключевые слова: образование, воспитание, дошкольное образование, художественное образование, школа. 

The article provides an analysis of the Finnish education system. The historical development of the formation of the modern educational process is considered. At the present stage, the socio-economic factors of pedagogical innovations and the peculiarities of teaching are revealed.

Key words: continuing education, upbringing, early childhood education, art education, school.

 

Kirish. Bugun taʼlim iqtisodiy va ilmiy-texnik taraqqiyotning hal qiluvchi omili, jamiyatning ijtimoiy tuzilmasini shakllantirish, unda ijtimoiy maqomlarni taqsimlash mexanizmiga aylandi. Buni ayni vaqtda xorijiy davlatlarda taʼlim tizimini rivojlantirish va takomillashtirish orqali yuksak bilim va ko‘nikmalarga ega kadrlarni tayyorlashga alohida eʼtibor qaratilayotganligidan ham anglash mumkin. Guvohi bo‘lganimizdek, maorif tizimiga ulkan sarmoya kiritib, yuksak natijalarga erishayotgan davlatlardan biri – Finlyandiyadir. Finlyandiya davlati taʼlim tizimini rivojlantirishga katta eʼtibor qaratmoqda. So‘nggi yillarda xorijiy taʼlim muassasalarida ilm-fanning eng zamonaviy yo‘nalishlari va ilg‘or texnologiyalar sohasida mutaxassislar tayyorlash ustuvor vazifalardan biriga aylanmoqda.

Muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev taʼlim va fan sohasini rivojlantirishga alohida eʼtibor qaratib “Uzluksiz taʼlim tizimini yanada takomillashtirish yo‘lini davom ettirish, sifatli taʼlim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga muvofiq yuqori malakali kadrlarni tayyorlash” bugungi kunning dolzarb vazifalaridan ekanligini alohida taʼkidlab o‘tdilar [2]. Yurtimizda taʼlim–tarbiya tizimi nafaqat yangi huquqiy zamin asosida shakllangan kuchli moddiy–texnika bazasiga ega bo‘ldi, balki u dunyo standartlariga javob beruvchi yangi mutaxassis–kadrlarni tayyorlovchi, doimiy taraqqiyot imkoniyatlariga ega bo‘lgan ulkan tizimga aylantirilmoqda.

Bu muhim vazifalar aynan taʼbir joiz bo‘lsa, har bir professor-o‘qituvchiga daxldor ekanligini dildan his etmog‘imiz zarur. 

Taʼlim-tarbiya va ilm-fan sohalarini yanada rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari, maktab taʼlimi bo‘yicha ilg‘or davlatlar tajribasini, xususan, Finlyandiya taʼlim tizimining o‘ziga xos xususiyatlari, xalqaro baholash dasturlarida erishayotgan muvaffaqiyatlarini o‘rganish, taʼlim sifatini oshirish, maktablarda o‘quv yuklamasi, darslar sonini qayta ko‘rib chiqish, o‘quvchilarni faqatgina yodlashga emas, balki fikrlashga chorlaydigan metodika yaratish [3] bo‘yicha aniq vazifalar belgilab berildi. 

Asosiy qism. Geografik mintaqa turlicha bo‘lganligi sababli, turli mamlakatlarda taʼlim tizimi turlicha. Jumladan, maorif tizimiga ulkan sarmoya kiritib, yuksak natijalarga erishayotgan davlatlardan biri – Finlyandiyadir. Finlyandiya taʼlim tizimi jahon maorifida yetakchi brendga aylandi. Shuningdek, Finlyandiya taʼlim tizimi yuksak shuhrat qozongan va dunyodagi eng samarali taʼlim tizimlaridan biri hisoblanadi. Bir necha yillar davomida ushbu mamlakat ilm-fan, matematika va o‘qish bo‘yicha Qo‘shma Shtatlardan ustun keldi [4]. Finlyandiya hukumati maktab ta’lim tizimining mustaqilligi va moslashuvchanligini oshirishga, shuningdek, taʼlim siyosatini mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish darajasini oshirishga yo‘naltirish, yoshlarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun zarur shartsharoitlarni yaratishga yo‘naltirilgan qator islohotlarni amalga oshirdi. 

Finlyandiyada taʼlimi yuqori standartlarga ega. Turli maktablar o‘rtasidagi taʼlim natijalaridagi farqlar unchalik katta emas va deyarli barchasi boshlang‘ich maktabni belgilangan vaqtda tamomlaydi.

Maktabgacha, boshlang‘ich va o‘rta taʼlim bepul, hatto undan keyingi ta’limning aksariyati bepul. Maqsad - har bir kishi oilaviy daromadidan qatʼiy nazar sifatli taʼlim olish imkoniyatiga ega bo‘lish va faol fuqaro bo‘lib shakllanishidir.

Finlyandiyada zamonaviy taʼlim tizimi quyidagicha tashkil etilgan:

-       odatda majburiy taʼlim boshlanishidan oldin bolalarga beriladigan erta bolalik taʼlimi (maktabgacha taʼlim); 

-       maktabgacha tarbiya, bu, asosan, bolalar uchun majburiy taʼlim olishdan bir yil oldin taʼminlanadi;

-       to‘qqiz yillik asosiy taʼlim (boshlang‘ich maktab);

-       o‘rta maktabdan keyingi taʼlim, shu jumladan, kasb-hunar taʼlimi va o‘rta taʼlim;

-       politexnika va universitetda beriladigan oliy maʼlumot;

-       bundan tashqari, kattalar taʼlimi taʼlimning barcha darajalarida mavjud.

Erta bolalik taʼlimi. Finlyandiyada bolalar maktab yoshidan oldin maktabgacha taʼlim olish huquqiga ega. Erta bolalik taʼlimi bolalar bog‘chasida va oilaviy kunduzgi tibbiyot muassasasida beriladi. Bola, shuningdek, bolalar maydonchasida ota-onasi bilan birgalikda erta bolalik taʼlimi jarayonida ishtirok etishi mumkin. Agar ota-onalar ishlayotgan yoki o‘qiyotgan bo‘lsa, bola haftasiga kamida 20 soat yoki undan ko‘proq vaqt mobaynida maktabgacha taʼlm muassasasida taʼlim olishi mumkin. Maqsad - bolaning rivojlanishi va farovonligini qo‘llab-quvvatlash. Bolaning ijtimoiy va qo‘l sensomotor qobiliyatlarini rivojlantirish, shuningdek, unga turli sohalar bo‘yicha ilk tushunchalarni shakllantirishga etibor qaratiladi. Bola ko‘proq o‘rganishga yordam beradigan ko‘nikmalarni ham o‘zlashtiradi [8].

Kun davomida qiziqarli o‘yin va ochiq havoda tadbirlar uyushtiriladi. Agar bola boshqa millat vakili bo‘lsa, u fin yoki shved tilini o‘rganishi uchun imkoniyat yaratiladi. Shuningdek, agar bola uchun zarur bo‘lsa, maxsus taʼlim olishi ham mumkin.

Maktabgacha taʼlim. Finlyandiyada bolalar majburiy taʼlim boshlanishidan avval, bir yil davomida maktabgacha taʼlimga qatnashishlari shart. Odatda, maktabgacha taʼlim bola olti yoshga to‘lgan yildan boshlanadi. Maktabgacha tarbiya, odatda, haftaning dushanba kunidan juma kuniga qadar har kuni to‘rt soat davomida tashkil etiladi. Finlyandiyada munitsipalitetlar taʼlimni tashkil qiladi. U soliq pullari hisobidan moliyalashtiriladi. Shuning uchun bu juda ko‘p oilalarga qulaylik yaratadi. Bundan tashqari, Finlyandiyada xususiy taʼlim muassasalari ham mavjud bo‘lib, u yerda o‘qituvchi va enagalar bolalar bilan ishlashlari mumkin.

Asosiy taʼlim. Asosiy taʼlim Finlyandiyada bola yetti yoshga to‘lgan yili boshlanadi. Finlyandiyada doimiy yashovchi barcha bolalar asosiy taʼlimda qatnashishlari shart. Boshlang‘ich maktabda o‘qish 9 yilni tashkil etadi. Majburiy maktabda o‘qish bola asosiy taʼlim dasturini to‘liq tugatgandan so‘ng yoki majburiy maktab boshlanganidan o‘n yil o‘tgach tugaydi.

Finlyandiyada qonunchilik asosiy taʼlimni boshqaradi. Bundan tashqari, milliy o‘quv dasturlari mezonlari va mahalliy o‘quv dasturlaridan foydalaniladi. Baladiyya asosiy taʼlimni tashkil qiladi. U soliq pullari hisobidan moliyalashtiriladi va shu sababli oila hech qanday xarajat qilmaydi. Quyi sinflarda haftasiga taxminan 20 soat dars o‘tiladi, yuqori sinflarda esa ularning soni oshib bormoqda.

Boshlang‘ich maktab o‘qituvchilarining barchasi Finlyandiyada magistr darajasiga ega. 1-6 sinflarda dars beradigan boshlang‘ich maktab sinf o‘qituvchilari taʼlim fanlari bo‘yicha ixtisoslashgan. 7-9 sinf o‘qituvchilari o‘qitadigan fanlari bo‘yicha ixtisoslashgan. O‘qituvchilar milliy va mahalliy o‘quv dasturi asosida mustaqil ravishda o‘qitishni rejalashtirish imkoniyatiga ega. So‘nggi yillarda o‘quv dasturida ko‘p tarmoqli sohalar qatori kundalik hodisalarni o‘rganish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga alohida eʼtibor qaratilmoqda.

Umumiy taʼlim maktabi to‘qqiz yillik o‘qishni o‘z zimmasiga oladi va bolalar unga yetti yoshidan boshlab borishadi. O‘quv yili 188 kun davom etadi va uni munitsipalitetlar kuz va bahorgi semestr oralig‘ida mustaqil ravishda ajrtadilar; ko‘pincha yilning birinchi yarmi 89 o‘quv kuni, bahor yesa 98 kun davom etadi. Darslar avgustda boshlanadi va may oyining oxirida tugaydi [5]. Maktablarda bolalar xavfsizligi va taʼlim jarayonini taʼminlashga eʼtibor beriladi [4].

Bola uyiga eng yaqin bo‘lgan maktabga boradi. Agar maktab ikki yarim kilometr masofada joylashgan bo‘lsa, unda qonunga ko‘ra, o‘quvchi (6-sinfgacha) munitsipalitet mablag‘lari hisobidan tashkil etilgan avtobusda borish imkoniyatiga ega. Maktab darsliklari va barcha ish yuritish o‘quv materiallari o‘quvchilarga bepul tarqatiladi va fin tili, matematika, tabiiy tarix va uy xo‘jaligi darslari o‘rgatiladi. Din asoslari (lyuteranizm yoki pravoslavlik) bo‘yicha taʼlim faqat ota-onalarning roziligi va dinga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. Kutubxona javonlari maktab zallarida joylashgan bo‘lib, o‘quvchilar undan erkin foydalanishi mumkin. 

Muhokamalar va natijalar. Finlyandiya zamonaviy taʼlim tizimining rivojlanish tarixi 1924-1926yillarga to‘g‘ri keladi. O‘quvchilar quyi sinflarda baholanmaydi, balki og‘zaki rag‘bat ishlatiladi: aʼlo, yaxshi, o‘zgaruvchan va “tayyorgarlik talab qilinadi”. 4-sinfdan o‘quvchilar bilimi ballar asosida tekshirilib, 4 balldan 10 ballgacha tizimda baholanadi. Shuningdek, xulq-atvor uchun baholar mavjud. Masalan, guruhiy, individual ishlash qobiliyati, yaxshi mutaxassis va boshqalarga ijobiy tomondan taʼsir qilish istagi kabi. 3sinfdan boshlab fanlarga birinchi chet tili - ingliz tili qo‘shiladi. 5-sinfdan – ikkinchi chet tili (nemis, fransuz tili) tanlov bo‘yicha o‘qitiladi. Xorijiy o‘quvchi (masalan, muhojir oilasidan) ona tilini birinchi sinfdan o‘rganish huquqiga ega. 7-sinfdan boshlab ular ikkinchi davlat tili - shved tilini o‘rganishni boshlaydilar. Quyi sinflarda mavzular birlashtiriladi (kimyo, fizika va biologiya bilan, til adabiyot bilan) va uy iqtisodiyoti fani barchaga o‘rgatiladi. Finlyandiya maktablarida o‘quvchilar juda ko‘p narsalarni yozadilar: insho orqali bolani bir masala bo‘yicha turlicha shaxsiy nuqtayi nazarga ega bo‘lishga va uni adabiy tilda bayon etishga o‘rgatiladi. 

Fin maktablarida o‘quvchilar katta va haqiqiy hayotga tayyorlanadilar. Suzish darslarida o‘quvchilar cho‘kayotgan odam belgilari, uy xo‘jaligi darslarida esa ovqat tayyorlash, bichish va tikish o‘rgatiladi. Fin maktablarida ko‘proq eʼtibor tabiatga do‘stona munosabatda bo‘lishga, tabiatni asrab-avaylashga qaratiladi. Fin o‘quvchilari uchun portfolio tayyorlash yoki shaxsiy sayt yaratish bir zumlik vazifadir. Eng asosiysi fin maktablarida taʼlim jarayoni o‘quvchilarni yangi va o‘zgarib borayotgan dunyo muhitiga moslashib ketishga o‘rgatadi. Qiyin formulalarni yod olish yoki sanalarni eslab qolishga o‘rgatilmaydi, chunki bularni har doim internetdan ko‘rib olsa bo‘ladi [7]. Asosiy taʼlimdan so‘ng o‘rta maʼlumot - o‘rta maktab va kasb-hunar taʼlim muassasalarida beriladi. O‘rta taʼlim odatda talabalar uchun bepul. Biroq, darslik, kitob va boshqa o‘quv materiallarini o‘quvchilarning o‘zlari sotib olishlari kerak. O‘rta maktab taʼlimi umumiy taʼlimdir, kasb malakasini bermaydi. O‘rta taʼlim umummilliy imtihonlar bilan yakunlanadi. Unda qatnashgan o‘quvchilar universitet, politexnika yoki kasb-hunar taʼlimi aspiranturasiga hujjat topshirishlari mumkin. O‘rta maktabda taʼlim odatda 3 yil davom etadi. Ko‘pgina o‘rta maktablarda taʼlim fin yoki shved tillarida olib boriladi. Katta shaharlarda ingliz yoki fransuz tillarida taʼlim beradigan o‘rta maktablar ham mavjud. Maktabni tugatgandan so‘ng, yoshlar o‘qishni gimnaziyada davom ettirishi mumkin, gimnaziyaning tugatish sertifikatiga ega bo‘lish uchun o‘quvchi imtihon topshiradi yoki o‘rta kasb-hunar taʼlimi muassasasida o‘qishni davom ettiradi.

Kasb-hunar taʼlimi darajalariga kasb-hunar bakalavriat darajasi, kasb-hunar darajasi va mutaxassis kasb-hunar darajasi kiradi. Bakalavrning kasbiy malakasi ushbu sohada zarur bo‘lgan asosiy ko‘nikmalarni taʼminlaydi. Kasb-hunar va mutaxassis kasb-hunarga oid malakasi kasbning turli bosqichlarida vakolatlarni rivojlantirishga imkon yaratadi. Kasbiy malakaning ko‘lami kompetensiya ballari bilan ifodalanib, 180 bakalavriat darajalari, 150 kasb-hunar darajasi va 180 maxsus kasb-hunar darajalari vakolatlaridan iborat.

Shaxsiy kompetensiyani rivojlantirish rejasi kasb-hunar taʼlimi muassasalari bilan tuziladi, unda o‘qitishning mazmuni, jadvali va o‘qish usullari kelishib olinadi. Kasb-hunar taʼlimi, masalan, ish joyida o‘quv va o‘qitish shartnomasi orqali tashkil etilishi mumkin va turli yo‘llar bilan olingan ko‘nikmalar iloji boricha tadqiqotlar doirasida aniqlanadi. Treningga yoshlar ham, kattalar ham murojaat qilishlari mumkin. Kasbiy darajani bitirganlar politexnika yoki universitetning aspiranturasiga hujjat topshirishlari mumkin.

Finlyandiyada oliy taʼlim tizimi universitetlar va politexnikalardan iborat. Universitetlar ilmiy izlanish olib borish va unga asoslangan oliy darajada o‘qitish bilan ajralib turadi. Politexnika ta’limi mehnat hayotiga yo‘naltirilgan va faoliyat u tomonidan belgilangan yuqori professional talablarga asoslanadi.

Universitetlar, fan va sanʼat kollejlarida bakalavr va magistr darajasi, shuningdek, litsenziyalash va doktorantura kabi aspiranturadan keyingi ilmiy darajalar mavjud. Politexnika darajalari va undan yuqori politexnika darajalari - amaliy fanlar universitetida to‘ldirilishi mumkin.

Universitet bakalavriatining yakuniy muddati 3 yil va universitet magistr darajasi uchun, odatda, bakalavr darajasidan keyin 2 yil. Politexnika darajasini olish uchun 3,5 dan 4,5 yilgacha vaqt ketadi. Magistraturada o‘qishning zaruriy sharti - politexnika darajasi yoki boshqa tegishli daraja va avvalgi darajani tugatgandan so‘ng kamida ikki yillik ish tajribasi talab qilinadi.

2013-yilda Finlyandiyada 25 ta [7] ta oliy o‘quv yurtlari mavjud edi: o‘nta universitet, o‘nta ixtisoslashtirilgan institut (ular texnologiya, biznes va iqtisod, sanʼatni o‘rganishadi) va harbiy akademiya ham universitetlar qatoriga kiradi. 2014-yilda Taʼlim vazirligi universitetlar kunduzgi o‘qish kvotasini 3 mingga ko‘paytirdi [7]. Universitetlar orasida eng qadimiy va eng taniqli - Xelsinki universitetidir.

Finlyandiyada bakalavr darajasida va keyingi bosqichlarda o‘qishni rejalashtirayotganlar uchun juda ko‘p sonli dastur mavjud. Dasturlar fin, shved va ingliz tillarida tayyorlangan. Oliy maʼlumot, boshlang‘ich taʼlim kabi, mamlakat fuqarolari uchun, Yevropa Ittifoqi va Yevropa iqtisodiy hududidan kelgan chet elliklar uchun, shuningdek, talabalar almashinuvi uchun mutlaqo bepul. 2016-yildan xorijlik talabalar uchun pullik taʼlim joriy etildi, uning narxi yiliga o‘rtacha 4 ming yevroni tashkil etadi. Bir qator talabalar universitetda o‘qish uchun bankdan kredit olishadi.

Universitetda o‘qitish va universitet pedagogikasi. Universitet taʼlimining vazifasi anʼanaviy ravishda talabalarni o‘qitish va yangi bilimlarni ishlab chiqish, uzatish va izohlash qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat. Biroq, universitet taʼlimidan maqsad - nafaqat kasbiy maʼlumotli yoki mahorat va qobiliyatlarini rivojlantirish, shuningdek, talabaga ustozlik qilish, tanqidiy fikr yuritish va erkin fuqaro sifatida shakllantirishdir. Bunday ko‘nikmalarni o‘rganish va o‘qitish universitet o‘qituvchilariga bir qator talablarni qo‘yadi.  Finlyandiya taʼlim tizimini belgilaydigan asosiy prinsiplar qanday? Buning ortida bir nechta faktlar bor. Finlyandiya maktablarida o‘quv kunlari qisqa. Talabalar o‘zlarining taʼlim yo‘nalishini erkin tanlashlari mumkin. Finlyandiyaning dastlabki taʼlim tizimi o‘yin orqali o‘rganish konsepsiyasi atrofida birlashadi. 6 yoshga qadar bolalar maktablarga borishlari shart emas.

Finlyandiya qanday qilib barcha fuqarolarga universal va keng qamrovli taʼlim bera oladi?

Finlyandiya xalqi taʼlimni qadrlaydi va o‘z vaqtini eng yaxshi taʼlim tadqiqotlariga rioya qiladigan tizimni yaratishga sarflaydi.

Tadqiqotlarga ko‘ra, fin o‘quvchilari sayyoraning eng yaxshi o‘quvchilaridan biri ekan. Qiziq jihati shundaki, finlyandiyalik o‘quvchilar boshqa mamlakatlardagi tengdoshlariga nisbatan maktabda kamroq vaqt o‘tkazadi. Shunday bo‘lsa-da, fin taʼlim tizimi dunyoning eng muvaffaqiyatli taʼlim tizimi sifatida eʼtirof etilmoqda.

Finlyandiya akademiyasi (AF) Taʼlim vazirligining maʼmuriy tuzilmasida joylashgan. Finlyandiya akademiyasi Finlyandiyaning xalqaro hamkorlik koordinatori bo‘lib, birinchi navbatda Yevropa Ittifoqi va Yevropa ilmiy jamg‘armasi orqali faoliyat yuritadi. Finlyandiya akademiyasi faoliyatining asosiy yo‘nalishlari mamlakatning ilmiy siyosati yo‘nalishlarini ishlab chiqish, ilmiy ishning obro‘sini va ilmiy tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy qilish samaradorligini oshirishdir.

2012-yilda Finlyandiya axborot texnologiyalarini rivojlantirish bo‘yicha uchinchi o‘rinni egalladi (142 davlat orasida) [7]. Mamlakatda oilalarining 80 foizida kompyuter bor (reytingda 16-o‘rin); Aholining 87% muntazam ravishda Internetdan foydalanadi (dunyoda 7-o‘rin); Wi-Fi-dan aholining 61% foydalanadi.

Xulosa. Mamlakatimiz taraqqiyoti uchun kadrlar tayyorlashda uzluksiz ta’lim tizimi muhim o‘rin tutishini inobatga oladigan bo‘lsak, hozirgi kunda O‘zbekiston taʼlim tizimini rivojlantirish maqsadida xorijiy mamlakatlar tajribalarini o‘rganish va xalqaro standartlarga javob beradigan mutaxassis kadrlar tayyorlash tizimini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi.

 

Аdabiyotlar

 

1.              O‘zbekiston Respublikasining “Taʼlim to‘g‘risida”gi Qonuni. https://www.lex.uz/acts/16188

2.              O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar Strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni. https://www.lex.uz

3.              O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida taʼlim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son Farmoni. 

4.              Biggs, J. B. 2003. Teaching for quality learning. What the student does. (2nd ed.) Ballmoor, Buckingham: Society for Research into Higher Education, Open UniversityPress.

5.              Gibbs, G. & Coffey, M. 2004. The impact of training of university teachers on their teaching skills, their approaches to teaching and the approach to learning of their students. Active Learning in Higher Education, 5, 87 – 100.

6.              http://old.uza.uz/oz/society/finlyandiya-ta’lim-tizimi-muvaffaqiyati-03-11-2020 

7.              wikipedia.org/wiki/Finlyandiya

8.              https://minedu.fi/koulutusjarjestelma.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Гулчеҳра ИЗБУЛЛАЕВА

Бухоро давлат университети педагогика кафедраси доценти,

педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)

 

МУСЛИҲИДДИН САЪДИЙ ШЕРОЗИЙНИНГ “ГУЛИСТОН” ВА “БЎСТОН” АСАРИ ЮКСАК ДИДАКТИК МАНБА СИФАТИДА

 

Ушбу мақолада Саъдий Шерозийнинг ҳаёти ва ижоди ҳамда унинг “Гулистон” ва “Бўстон” асарида тасвирланган таълим ва тарбиявий аҳамиятга эга бўлган ҳикматлари тасвирланган бўлиб, ушбу ҳикматларнинг инсон тарбиясидаги ўрни илмий-амалий таҳлил қилинган. Айниқса, “Гулистон” ва “Бўстон” асарларидаги инсон камолотининг асосий омиллари саналган маънавий-ахлоқий ҳамда жисмоний камолотга эришишнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти, илмли бўлишнинг ўзига хос афзалликлари, муайян касб ёки ҳунар ўрганишнинг фойдали жиҳатлари, шунингдек, инсонда ахлоқий сифатларни тарбиялаш масалалари хусусида сўз юритилган.

Калит сўзлар: Гулистон, Бўстон, дидактик асар, таълим-тарбия, одоб-ахлоқ, илм, маънавият, ахлоқ. 

В статье описываются жизнь и творчество Саади Шерози и его образовательная и педагогическая мудрость в “Гулистане” и “Бостоне”, научно и практически анализируется роль этих пословиц в образовании человека. В частности, в его работах “Гулистан” и “Бостон” обсуждаются важность духовной, нравственной и физической зрелости в жизни человека, конкретные преимущества получения образования, преимущества изучения определенной профессии или занятия, а также вопросы воспитания в человеке нравственных качеств.

Ключевые слова: Гулистан, Бостон, дидактическая работа, образование, этикет, наука, духовность, мораль.

This article describes the life and work of Saadi Sherozi and his educational and pedagogical wisdom described in “Gulistan” and “Boston”, the scientific and practical analysis of the role of these proverbs in human education. In particular, the works “Gulistan” and “Boston” focused on the importance of spiritual, moral and physical maturity in human life, the specific benefits of being educated, the benefits of learning a profession, as well as the development of moral qualities in man.

Key words: Gulistan, Boston, didactic work, education, etiquette, science, spirituality, morality.

 

Кириш. Жамиятимизда бугунги кунда янги Уйғониш даври, яъни учинчи Ренессанс пойдеворини яратиш асосий мақсад қилиб белгиланган бир даврда ўрта аср мутафаккирларининг маънавий меросини ўрганишга янада эътиборли бўлиш, дидактик асарларнинг таржималарини амалга ошириб, кенг оммага етказиш, педагогик таҳлилини яратиб, таълим жараёнида унумли фойдаланиш каби вазифаларини амалга ошириш муҳимдир. Чунки, “Буюк аждодларимизнинг бетакрор ва ноёб илмий-маънавий мероси биз учун доимий ҳаракатдаги ҳаётий дастурга айланиши керак. Бу ўлмас мерос ҳамиша ёнимизда бўлиб, бизга доимо куч-қувват ва илҳом бағишлаши лозим. Авваламбор, миллий таълим тизимини ана шундай руҳ билан суғоришимиз керак [9]”. Ушбу ёндашув таълим тизимининг юксак чўққиларга чиқишига амалий дастурдир. 

Асосий қисм. Марказий Осиё мутафаккирлари Фаридуддин Аттор, Жалолиддин Румий, Носириддин Тусий, Азизиддин Насафий, Ҳусрав Деҳлавий ҳамда Саъдий Шерозийларнинг маънавий мероси юксак таълим-тарбиявий аҳамиятга эга. 

Айниқса Саъдий Шерозийнинг “Гулистон” ва “Бўстон” асари Шарқ-у Ғарбда бирдек севимлидир. Саъдий номи билан шуҳрат қозонган Саъдий Шерозий (асл исм-шарифи Муслиҳиддин Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Мушрифиддин) 1184 йили айрим манбаларга кўра 1210 йили Шерозда давлат хизматчиси оиласида дунёга келади [5, 123]. Форсигўй шоир, адиб ва мутафаккир Шарқ халқлари орасида Шайх Саъдий номи билан машҳур. Саъдий мўғул босқинчилари Марказий Осиё ва Эронда ҳукмронлик қилаётган, халқ уларнинг зулмига қарши курашга отланган даврда яшади, ижод этди. Саъдий озодлик учун олиб борилган курашда халқнинг ғалаба килишига ишонди, уни ўз асарларида акс этирди.

Отаси Шероз отабеги Саъд бинни Занжийнинг мулозимларидан бўлган. Отадан ёш етим қолган Саъдий бошланғич маълумотни туғилган шаҳри Шерозда олгач, таҳсилни халифаликнинг пойтахти, илм ва маданият маркази бўлган Бағдодда давом эттирган. 1226 йили “Низомия” ва “Мустансирия” мадрасаларида диний, филологик, табиий ва аниқ фанларни ўрганган. Ўз даврининг донгдор мутасаввифи ва файласуфи Шаҳобиддин Суҳравардий (1145-1234) ҳамда йирик илоҳиётшунос Абдулфараж Абдураҳмон ибн Жазвий (1186-1257) [2, 75] қўлида таҳсил олган.

Мадрасани тугатган Саъдий Шарқ мамлакатлари бўйлаб 30 йиллик илм ўрганиш, 30 йиллик саёҳати давомида, Кичик Осиё, Миср, Хуросон, Шарқий Туркистон, Ҳиндистон каби мамлакатларни баъзан уловда, баъзан пиёда кезиб чиққан. Қийинчиликлар билан кечган бу саёҳатларида Саъдий ҳаёт илмини чуқур ўрганиб, инсон феълини бутун мураккаблиги билан англаб, ўз даврининг кўпни кўрган донишманд файласуфи бўлиб етишган. ХIII аср ўрталарида Шерозга қайтиб келган Саъдий дунё ташвишларидан ўзини четга олиб, шаҳар чеккасидаги шайх Абу Абдуллоҳ Ҳафиф хонақосида фақирона ҳаёт кечирган. Саъдий 1292 йили Шерозга вафот этади. 

Форс-тожик адабиётида Саъдий мақоми жуда юксак. Хусусан, Дамашқда “Бўстон” (“Саъдийнома”, 1257) [6, 45] ва Шерозда “Гулистон” (1258) асарларини ёзган ва шерозлик ҳукмдор Абубакр ибн Саъд (1226-1260)га тақдим қилган. Саъдий ғазаллари 4 девондан иборат бўлиб, улар “Таййибот” (“Латиф ғазаллар”), “Бадоеъ (“Янги ғазаллар”), “Хавотим” (“Хотима ғазаллар”) ва “Ғазалиёти қадим” (“Эски ғазаллар”) [8, 168]дан иборат. Шоирнинг “Соҳибия” асари, арабча ва форсча қасидалари, қитъа, рубоий ва фардлари ҳам машҳур. Унинг асарлари ўша даврда яратилган икки “Куллиёт”и орқали сақланган. Бири шоир вафотидан 37 йил сўнгдан Али бинни Аҳмад бинни Абубакр Бесутун томонидан тузилган “Куллиёт” бўлиб, 19 бўлимдан иборат. Китоб дебочасида тўпловчи “Куллиёт” устида 7 йил ишлаганлигини, кўпчиликнинг маслаҳати ва ёрдами билан бу ишни амалга оширганини ёзади. Иккинчи “Куллиёт” ХIII асрга оид бўлиб, ким томонидан тўпланганлиги ёзилмаган. Шу икки манба асосида Эрон олими Муҳаммадали Фурўғий Саъдий “Куллиёт”ини нашр эттирган (1941). “Куллиёт”га, диний-фалсафий, насрий асарлардан ташқари, “Гулистон”, “Бўстон”, “Араб қасидалари”, “Форс қасидалари”, “Таржиббанд” [7, 178], шунингдек, тўрт девони киритилган. Асар 18 бўлимдан иборат бўлиб, 10 дан ортиқ жанрдаги асарларни ўз ичига олади.

Бир умр халқ ичида яшагани, ҳаётнинг бутун аччиқ-чучугини тотгани учун ҳам Шайх Саъдий асарлари бошқа Шарқ шоирларидан ҳайратланарли даражада ҳаётийлиги билан алоҳида ажралиб туради. “Бўстон” ва “Гулистон” ҳаётий ҳикоятлардан ташкил топгани, донишманд шоирнинг бу ҳикоятлар сўнгида қиссадан ҳисса тарзида келтирган шеърлари реал турмушдан чиқарилган хулосалар эканлиги билан жаҳон илму адаб аҳлини бирдай ўзига тортиб келмоқда. БМТнинг Тинчлик Кенгаши биноси пештоқига “Гулистон”дан олинган қуйидаги мисралар битилган: “Одам болалари ибтидода бир гавҳардан бино бўлганлари туфайли яхлит бир вужуд кабидирлар. Бинобарин, замон унинг бир аъзосига жароҳат етказса, бошқа аъзолари ҳам ўз тинчини йўқотади”.

Шайх Саъдий ижоди ўзидан кейинги Шарқ адабиётига кучли таъсир кўрсатганлиги билан ҳам аҳамиятлидир. Шоир асарлари қадимдан ўзбек халқи орасида ҳам машҳур. Айниқса “Бўстон” ва “Гулистон” асарлари ўтмишда Марказий Осиё мактаб, мадрасаларида асосий дарсликлар [3, 234] қаторида ўқитилиб келинган. Навоий “Девони Фоний”да Саъдий ғазалига 22 та татаббуъ бағишлаган. Жомийнинг “Баҳористон”, “Силсилатуз-заҳаб”и, Мажиддин Хофийнинг “Хористон”и, Ҳабиб Қоонийнинг “Паришон”и, Навоийнинг “Ҳайратул-аброр”, “Маҳбубул-қулуб”и, Ибн Камолпошшонинг “Нигористон”и, Авлонийнинг “Туркий Гулистон” асарлари бевосита Саъдий ижоди таъсирида яратилган.

Саъдий Шерозий “Бўстон” ва “Гулистон”да ўз давридаги энг муҳим ва катта-катта сиёсий, иқтисодий воқеаларни акс эттирар, ахлоқий нормаларни талқин этар экан, ўша давр кишиларининг хилмахил образларини яратганки, бу образларнинг умумлаштирувчи кучи ҳам, таъсир доираси ҳам шоирнинг ўз юрти ва даври чегарасидан чиқиб кетади. Унинг илғор орзулари умумбашарият орзулари билан ҳамоҳанг. Шунинг учун ҳам бу асар жаҳон адабиёти дурдоналари қаторидан жой олган. “Гулистон” ва “Бўстон”нинг тузилиши

Гулистон	Бўстон
Асарнинг таркибий тузилмаси китобнинг ёзилиш сабаби ва боблардан иборат.
Саккиз бобдан иборат	Ўн бобдан иборат
Боблар номланиши:
“Подшоҳлар одати баёни” (I-боб); “Дарвешлар ахлоқи баёни” (II-боб); “Қаноатнинг фазилати баёни” (III-боб); “Сукут сақлашнинг фойдалари баёни” (IV-боб);  “Ишқ ва ёшлик баёни” (V-боб);  “Заифлик ва кексалик баёни” (VI-боб); “Тарбиянинг таъсири баёни” (VII-боб); “Суҳбат қоидалари баёни” (VIII-боб).	“Мамлакатни идора қилиш тадбири одиллик ҳамда тўғри фикрлаш ҳақида” (I-боб); “Эҳсон ҳақида” (II-боб); “Иш ҳақида” (III-боб); “Камтарлик ҳақида” (IV-боб); “Розилик ҳақида” (V-боб); “Қаноат ҳақида” (VI-боб); “Тарбия ҳақида” (VII-боб); “Шукур ва омонлик ҳақида” (VIII-боб); “Тавба ҳақида” (IX-боб); “Муножот” (X-боб); (“Бўстон” асарининг Чустий (1960 йил) таржимасида ўнинчи бобнинг таржимаси келтирилмаган).

Муҳокамалар ва натижалар. Саъдийнинг “Гулистон” ва “Бўстон” [1, 72] асарида илгари сурилган таълимий-аҳлоқий қарашлар доираси кенг ва долзарбдир. Мутафаккирнинг комил инсонни тарбиялаш жараёнида муҳим аҳамият касб этувчи “Гулистон” асари Шарқ халқларининг педагогик фикрлари тарихида ўзига хос услубга эга дидактик асар сифатида тан олинган. Ушбу асар муаллифнинг бой ҳаётий тажрибаси асосида яратилганлиги билан ҳам қимматлидир.

Асар мазмун ва моҳиятига кўра инсонни етуклик, камолотга етакловчи омиллар тўғрисидаги маълумотларни ёритишга хизмат қилади.  Ҳар нечук гул дилингни қилмас чоғ, “Гулистон”имдан ол бирор япроқ. Гул замони беш, олти кундур бас,

Бу “Гулистон” ҳамиша пок нафас [4, 15].

Асарда Фирдавсий, Абу Наср Форобий, Юсуф Хос Ҳожиб, Фаридиддун Аттор ҳамда Низом улМулк каби мутафаккирларнинг асарларида баён этилгани каби инсоннинг бахтли, саодатли бўлишини таъминлай олувчи жамият, фозил, одил ҳукмдор ҳамда унинг фазилатлари, сарой аъёнлари ва уларнинг маънавий-ахлоқий қиёфаси, давлатни адолатли бошқариш шартлари, шунингдек, мавжуд жамиятда устувор ўринга эга бўлган ахлоқий меъёрлар хусусида сўз юритилади. Мутафаккирнинг нуқтаи назарига кўра, табиатан олиб қараганда ҳукмдор ҳам оддий инсон саналади, у ҳам шахсий манфаатлари йўлида ҳаракат қилиш ҳуқуқига эга, бироқ зиммасига юкланган ижтимоий вазифага кўра, у эл-юрт манфаатини шахсий манфаатларидан юқори қўйиши шарт. Ҳукмдор, энг аввало, юрт тинчлиги ва халқ фаровонлигини таъминлаш йўлида сабот билан курашсагина жамият тараққий этади. У юрт подшоларга қарата донишмандлар тилидан: “Ҳар кимки ғазабин ичига ютар, у гуноҳ қилганнинг гуноҳин ютар” ва яна “Фитна қўзғатувчи ростдан маслаҳатли ёлғон яхши” [4, 20] деган фикрларни илгари суради.

Муслиҳиддин Саъдий подшоҳларнинг юксак инсоний сифатларга эга бўлишларини орзу қилади. Элу юрт ҳукмдори сифатида эътироф этилган инсон қуйидаги фазилатларни ўз қиёфасида намоён эта олиши мақсадга мувофиқдир: адолатли, тадбирли, ғайратли, шижоатли, фаҳм-фаросатли, билимдон, доно, зийрак, олийжаноб, саховатли, жасур, мард ҳамда фуқароларига нисбатан ғамхўр бўлиш, шунингдек, дўст билан душманнинг фарқига бора олиш. Муайян мамлакат фуқароларига етакчилик, бошчилик қилаётган подшоҳларнинг юқорида қайд этилган фазилатлар эгаси бўлишлари ҳаётий заруриятлигини муаллиф ибратли ҳикоятлар мисолида очиб беради. Масалан: Фаридун қасрининг пештоқига шу сўзлар ёзилган эди: Бу жаҳон ҳечкимга қолмас, биродар, Дилингни Тангрига топширсанг етар. Таянч деб билмагил бу дунё молин, Кўпларни ўстириб, берди заволин.

Жон берар экансан, фарқи йўқ сира, Тахтда ўласанми ё тупроқ узра [4, 21].

Саъдий “Гулистон”да Фирдавсийнинг “Шоҳнома”сидан кўплаб мисоллар келтиради. У одил подшоҳ, вазир, донишмандлар тилидан шогирдларига ҳикматли сўзларини етказади. Масалан: “Бойлик молда эмас, камолда, ақл ёшда эмас, бошдадир” [4, 27].

Асарда давлат равнақи фуқароларнинг тинчлиги ва уларнинг тотувлигига боғлиқлиги ҳаётий, тарихий воқеалар ҳамда ҳикматли сўзлар орқали ёритилган. Масалан: “Заиф фуқарога шафқат этсанг, кучли душмандан заҳмат кўрмайсан” [4, 31]. Саъдий инсонга маслаҳат берар экан “азиз дўстим, подшоҳга хизмат қилишнинг икки жиҳати бор: бири – нон топиш умиди, иккинчиси – жондан жудо бўлиш қўрқуви” [4, 37] – деб таъкидлайди ва яна, “тўрт одам тўрт одамдан ўлгудай қўрқади: қароқчи - султондан, ўғри – посбондан, қаллоб – чақимчидан ва фоҳиша – миршабдан”, – дейди.

Асарда ушбу ўринда қуйидаги ҳикоят келтирилади: “Кунлардан бир куни ов чоғида мулозимлар Нўширавони Одилга кабоб тайёрлаб беришмоқчи бўлибдилар. Бироқ ўзлари билан олишган масаллиқлар ичида туз йўқ эди. Мулозимлар бир хизматкорни ов уюштирилаётган манзилга яқин қишлоқдан туз олиб келгани жўнатадилар. Нўширавон хизматкорга шундай дейди: “Тузни баҳосини тўлаб ол, токи текинга олиш одат қаторига кириб, қишлоқ харобаликка юз тутмасин”. Мулозимлар ундан сўрадилар: “Шу зиғирдек нарсадан қишлоққа қандай зарар етади?” Нўширавон шундай жавоб берди: “Аввалда оламда зулм оз эди, кейинчалик ҳар бир келган одам бир оз бир оздан қўшди, натижада зулм ҳозирги даражасига келиб етди” [4, 43].

Аллома ушбу ҳикоя орқали инсонийлик ҳамда сахийлик сифатларига эга бўлиш шахс камолоти даражасини кўрсатувчи энг юқори мезонлар эканлигини баён этади.

“Гулистон”нинг иккинчи боб “Дарвешлар ахлоқи баёни”да катта мансабдорлардан бири шайхдан сўради: “Баъзи одамлар фалон шайхни таъна-маломат билан тилга оладилар, шу киши ҳақида қандай фикрдасан?”

Шайх жавоб берди: “Ташқи қиёфасида ҳеч қандай айб кўрмайман, кўнглидан эса хабардор эмасман” [4, 55].

Инсоннинг кўзини очишга, унга яшамоқ йўлларини ўргатишга умрини бағишлаган Саъдий ҳаётда инсонни пок, иродали, кучли ва мағрур кўришни истайди. Инсоннинг ташқи қиёфасидан кўра унинг кўнгли фаолият мазмунини безайди. Эски кийимда ҳам орифдир аён, Чунки унинг юзи доим Ҳақ томон.

Гап кийим-бошдамас, иш бўлсин кўркам,

Тож кийиб, елкангга байроқ қўйсанг ҳам [4, 57].

Муслиҳиддин Саъдий жисмоний етукликнинг ахлоқий камолот билан уйғун ҳолатда мавжуд бўлишига алоҳида урғу беради. Дарҳақиқат, жисмоний етукликнинг муҳим белгиси бўлган кучли ирода ҳамда мустаҳкам характер ёрдамида жамият томонидан эътироф этилган ахлоқий меъёрларга амал қилишга эришилса, айни вақтда ахлоқий сифатларни ўзида акс эттира олиш, хусусан, меҳнатга муҳаббат қўйиш ва уни ташкил этиш ирода ва характерни тарбиялайди.

“Гулистон”нинг учинчи “Қаноатнинг фазилати баёни” бобида келтирилган ҳикояда бир мағрибий гадой Ҳалабдаги баззозлик растасида дерди: “Эй давлатмандлар! Башарти сизларда инсофу, менда қаноат бўлганда эди, оламда тиланчилик деган гап қолмасди” [4, 77].

Демак, инсоф йўқолган жойда қаноат, ҳақиқат, маъсулият ҳам йўқолади. Инсоний қадрқимматни мутафаккир биринчи галда меҳнатга, билим ва ҳунарга таянишида, бировга хор бўлмасликда, деб тушунади ва шундай таълим беради:

Ўз меҳнатидан нон еган киши 

Ҳотам миннатидан озод ёз-қиши [4, 81].

“Гулистон”нинг тўртинчи “Сукут қилишнинг фойдалари баёни” бобида шукроналик, тавба борасидаги фикрлардан ташқари фикр қудрати ва сўзлаш маданияти борасида ҳам қатор фикрлар келтирилган. Масалан: “Бир фикрни икки марта айтишга мажбур бўлган тақдирда ҳам бошқа ибора билан ифода этмоқ лозим” [4, 98].

“Биров гапини тугатмасидан бурун гапга аралашадиган кишидан кўра ортиқроқ ўз нодонлигини ошкор қиладиган одам бўлмайди” [4, 98].

“Гулистон”нинг бешинчи “Ишқ ва ёшлик баёни” бобида кўнгилга марғуб бўлган кўзга ҳам маҳбуб бўлиши орқали кўнгил моҳияти устунлиги яна бир бор таъкидланади. Яна ишқ борасида халқ оғзаки ижодида тасвирланган ишқ мавзусидан мисол келтириб: “Лайлининг ҳусни жамолидан баҳраманд бўлиш нақадар ҳузур бахш этишини пайқамоқ учун унга Мажнуннинг кўзи билан боқмоқ керак!” [4, 109] – дейди.

“Гулистон”нинг олтинчи “Заифлик ва кексалик баёни” бобида ёшлик шижоати ва қарилик ҳикмати тараннум этилган бўлиб, қарилик чоғида ёшликни ҳавас қилиб кулгуга қолмаслик, ёки ёшларнинг қариларнинг ҳурматини жойига қўйиши лозимлиги, заифлар устидан зўравонлик қилиш инсоний фазилат эмаслиги таъкидланган.

“Гулистон”нинг еттинчи “Тарбиянинг таъсири баёни” бобида Муслиҳиддин Саъдий таълим ва тарбия ишларини самарали йўлга қўйишнинг аҳамиятини очиб бериш билан бирга аксарият болаларнинг туғма қобилиятга эга бўлишларини эътироф этади. Муайян қобилиятга эга болаларга берилаётган таълим ва тарбиянинг изсиз кечмаслиги, шунингдек, маълум касб ёки ҳунар сирларини ёки илм асосларини ўрганишга нисбатан қобилиятга эга бўлмаган болани донишманд қилиб вояга етказиш мумкин эмаслигини қуйидаги тўртлик ёрдамида ёритиб беради: Қобилият бўлса аслида,

Тарбият унга қилади асар.

Қанча уринма бўлмас сайқали,

Темир аслида бўлмаса жавҳар [4, 116].

Асарида инсон камолотининг таъминланишида тарбиянинг алоҳида ўрин тутишига ҳам урғу беради. Тарбия жараёнини ташкил этиш мураккаб жараён эканлигини таъкидлаган ҳолда, болага жуда ёшлигидан тарбия бериш мақсадга мувофиқлигини уқтиради. Зеро, ёшлик йилларида бола онгига сингдирилган ахлоқий талаблар унинг характери, хулқ-атворининг шаклланишида муҳим рол ўйнайди. 

“Бўстон”да – тасвирланган муаммоларни назарий, амалий, ҳаётий, ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан далиллаш мақсадида тарихий, афсонавий, диний-ахлоқий мавзуларда ҳикоялар, масаллар, мавъиза ва танбеҳлар келтиради.

“Бўстон”нинг биринчи “Мамлакатни идора қилиш тадбири, одиллик ҳамда тўғри фикрлаш ҳақида” бобида Нўширавоннинг Ҳурмузга, Хисравнинг Шеруяга, Абдуллазизнинг ўғлига берган маслаҳатлари, насиҳатлари келтирилган. Масалан: Фитнагар, хиёнатчи, ғаразгўйларни қўллаб қувватлама; Мудом эл ғамини егин; Заифларга жабр кўрсатма; Улуғларга эргашиш ҳамда насиҳат, ўгитларга қулоқ тутиб давлатни бошқариш лозимлигини уқтиради.

Дарахт бўлса шоҳ, халқ илдиз эрур,

Бил, ўғлим, томир-ла дарахт улғаюр [4, 148]. 

Саъдий инсон ўзидан кейин албатта яхши амал, яхши ном қолдириши кераклигини уқтиради. 

Ёмон ҳам ўтар, яхши ҳам, яхши бил,

Сени яхши ном бирла ёд этсин эл [4, 149], – дейди ва яна:

Тирик улки ундан кейин қолса жой,

Ҳовуз, кўлу кўприк-ла карвонсарой [4, 151]. 

“Бўстон”да ҳам шахс шакланишида ҳаётий муносабатларни, айниқса, таълим-тарбияни ташкил қилишда қатиққўллик ва мулойимлик ҳамиша ёнма-ён туриши кераклиги айтилади.

Ғазаб-ла мурувват – иков ҳам керак,

Табибларча наштар ва малҳам керак [4, 151]. 

“Бировга чоҳ қазима, ўзинг йиқиласан” каби халқ мақолида инсоннинг ёмон фазилатлари бошқага эмас, биринчи навбатда ўзига зарар келтириши таъкидланади. Мутафаккир бу борада қуйидаги байтни келтиради:

Кесарди биров шоху шохда ози, Тушиб қолди боғбоннинг унга кўзи. “Дедиким бу одам ёмон иш қилур,

Ёмонлик на менга, ўзига эрур” [4, 169]. 

Саъдий инсониятни бир бутун тана деб билади, ҳар бир одамни унинг бир қисми ҳисоблайди. Унинг фикрича, тана – инсоният соғлом, барча аъзолари соғ бўлиши керак, ёш боланинг камол топиши учун, тарбия жараёнида унда ҳаёт учун зарур бўлган сифатларни шакллантириш керак. Сифат эса инсонда аста-секин, аввало, оилада, мактабда ва жамоада тарбия йўли билан, катта бўлганда ҳаётий тажриба ёки ўз-ўзини тарбиялаш жараёнида шаклланади.

Ўгит, маърифат элагидан ўтиб,

Тузилмиш, ширин сўз билан қўшилиб[4. 179]. 

Шайх Саъдий ўз педагогик қарашларида тарбияни уч асосий кўринишга – ақлий, нафосат ва жисмоний, яъни меҳнат тарбиясига бўлади. У ота-оналарга мурожаат қилиб шундай дейди: Ўтай яхши ном билан десанг агар,

Сен ўғлингга ўргатгил илму ҳунар.

Агар бўлмаса ақлу фикри унинг,

Нишон қолмагай сендан ўлган кунинг [4, 180].

Аллома бола характерини ҳисобга олган ҳолда, ахлоқий тарбияни ёшлигидан бошлаш ғоясини илгари суради. Зеро, характер шакллангач, болага тарбия таъсир этмайди. Саъдийнинг назарида, ақлий тарбия билимни эгаллаш ва уни ҳаётга татбиқ этиш билан боғлиқдир, ақлий тарбия уни ҳаётга татбиқ этиш жараёнида ривожланиб боради ва тажрибада қўлланади.

Бўстоннинг иккинчи “Эҳсон ҳақида”ги бобида етимларнинг бошини силаш, қарияларни, камбағалларни қўллаб-қувватлаш, дангасаларга хайр қилмаслик каби қатор масалалар ҳақида фикр келтирилган. Саъдий мухтожларга ёрдам беришни олий даражали инсоний фазилат, деб ҳисоблади. Очкўз, бахил бўлмаслик, ҳотамитой, меҳмондўст бўлиш, чеҳраси очиқ, пок дил бўлишни таъкидлайди.

Айниқса, у етим болаларга ота-оналари каби ғамхўрлик қилишни, мухтожлар ҳаётини яхшилашни меҳнат аҳлига хос инсоний фазилат деб билади: Етимлар бошига мудом соя сол, Агар гарду чангин тикан кирса ол.

Етим турса олдингда маъюс дил,

Ўз ўғлингни ҳатто ўпиб суймагил...[4, 190].

Саъдий камтарликни   улуғлайди,      ҳақиқий           камтар одам, ўзини-ўзи        мақтамаслигини, бошқаларнинг мақтовига муҳтож ҳам эмаслигини айтади. Агар у, яхши одам бўлса, бу сифатнинг ўзи унинг яхшилигидан далолатдир.

Тирикдил ўлик ётса тупроқда ҳам,

Ўликдил тирикдан кўра муҳтарам.

Агар яхши ўлса дили ўлмагай,

Ёмон ўлса ҳам ҳеч зарар бўлмагай [4, 193].

“Бўстон”нинг учинчи “Ишқ ҳақида”ги бобида Лайли ва Мажнун, Фарҳод ва Ширин ишқидан мисоллар келтирган бўлиб, ишнинг соф бўлиши, кўнгилларнинг тоза бўлиши лозимлигини уқтиради ва яна аллома ишқни парвонанинг шамга ўзини уриши каби тасвирлайди. Ақл қанча зўр бўлса-ю номдор,

Уни ишқ зўри қилур тор-мор [4, 206]. 

“Бўстон”нинг тўртинчи “Камтарлик ҳақида”ги бобида камтарликнинг камолоти, бу фазилат ортидан инсонга фазлу-карамнинг етиши, хокисор инсонлар ҳамиша эл ардоғида бўлиши тасвирланган.

Азизликни топди, бўлиб хоксор,

Бўлиб камтарин, топди кўп эътибор [4, 209].

“Бўстон”нинг бешинчи боби “Розилик ҳақида”дир. Розиликнинг белгиларига сабр-бардошли, борига шукр қилиб яшаш, қаноатли бўлиш кабилар кирса унинг акси таъмагирлик, хиёнаткорликда кўринади. Аллома инсонийлик ҳамиша рози-ризоликда, миннатдор бўлишда, ҳурмат қилишда билинади, дейди.

“Бўстон”нинг олтинчи бобида “Қаноат ҳақида” фикр юритилиб, инсон қаноат орқали камолга етиши тасвирланган. Еттинчи “Тарбия ҳақида” бобида эса ота-онанинг ўрни, оилада, кўча-кўйда ёмон хислатлардан воз кечиш каби қатор хусусиятлар ҳақида сўз юритилган. 

Оиладаги муҳит бола тарбиясида алоҳида ўринда туради. Саъдийнинг таъкидлашича, оила боланинг бахти, келажаги учун замин яратувчидир. Оилада асосий таянч отадир. У масъулиятли тарбиячидир. Ота ўз болаларини тарбиялаши, ўқитиши, ҳунарга ўргатиши, жисмонан чиниқтириши, қобилиятини ривожлантириши, бунинг учун эса болани тарбиялаш керак, тарбия бўлмаса, боладаги қобилият сўнади. Саъдий боланинг тарбиясида ҳар бир сўзни ўйлаб айтишга одатланиши муҳим омил бўлишини таъкидлайди.

Агар айтмасанг, сўз сенга мубтало,

Гар айтсанг, у бўлгай бошингга бало [4, 229]. 

“Бўстон”нинг саккизинчи боби “Шукр ва омонлик ҳақида” бўлиб, шукр қилиб яшаш, шукр қилиш ортидан ҳамиша омонликнинг келиши тасвирланган. Tўққизинчи боби “Тавба ҳақида” бўлиб, ўткинчи ҳою-ҳавасларга берилмаслик, қариликда ёшликни ҳавас қилмаслик, ўтган ҳаётдан афсусланмаслик каби масалаларга эътибор қаратилган.

Хулоса қилиб айтганда, Шайх Муслиҳиддин Саъдий Шерозий ўзининг “Бўстон” ва “Гулистон” асарларида инсон камолотининг асосий омиллари саналган маънавий-ахлоқий ҳамда жисмоний камолотга эришишнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти, илмли бўлишнинг ўзига хос афзалликлари, муайян касб ёки ҳунар ўрганишнинг фойдали жиҳатлари, шунингдек, инсонда ахлоқий сифатларни тарбиялаш масалалари хусусида сўз юритади. Алломанинг фикрича, қуйидаги фазилатларни ўз қиёфасида мужассам эта олган инсонгина ҳақиқий маънода комил, етук инсон саналади: билимли, меҳнатсевар, камтар, олийжаноб, ҳимматли, саховатли, сахий, шижоатли, ғайратли, қатъиятли, мард, жасур, жисмонан кучли, тўғрисўз, ваъдасига вафодор, адолатли, дўстга содиқ, ўз кучи ва меҳнатига таяниб иш кўрувчи ва ҳоказолар. Мутафаккир томонидан таълим-тарбия масалаларига бағишлаб яратилган асарлар ҳамда уларнинг мазмунида илгари сурилган ғоялар бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Улар педагогик фикр тараққиётида ўзига муносиб ўринга эгадир.

 

Адабиётлар

 

1.                       Аскар Зуннунов. Педагогика назарияси (Бакалавриатуранинг 140000 “Укитувчилар тайёрлаш” ва “Педагогика” фани сохаси йуналишлари учун укув кулланма). - Тошкент “Алоқачи”, 2006 – 164 б.

2.                       Гуломов А.О. Просветительско - педагогические воззрения Саади Ширази и их отражение в учебно- воспитательном процессе общеобразовательных учреждений Республики Таджикистан: диссертация ... кандидата Педагогических наук: 13.00.01 / Гуломов Абдурахим Остонаевич; [Место защиты: Таджикский государственный педагогический университет имени Садриддина Айни], 2019.- 154 с.

3.                       Педагогика тарихи: (Педагогика олий ўқув юртлари ва дорилфунунлар талабалари учун ўқув қўлланма) / К. Ҳошимов, С. Нишонова, М. Иномова ва бошқ. – Т.: “Ўқитувчи”, 1996. – 488 б.

4.                       Саъдий. Гулистон. Бўстон: тўплам / нашрга тайёрловчи Ҳ.Ҳомидий; таржимонлар: Ғ.Ғуломов, Ш.Шомуҳамедов, Р. Комилов, Чустий. – Тошкент: “Ғафур Ғулом” номидаги нашриётиматбаа ижодий уйи, 2013. – 264 б.

5.                       Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 9-жилд. Тўйчи Ҳофиз – Шаршара. Таҳрир  ҳайъати А. Азизхўжаев, Б. Алимов,  М. Аминов  ва б. -Т.: “Ўзбекистон  миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2005 – 123 б. 

6.                       Шомуҳамедов Ш.М. “Саъдий Шерозий”, – Т., 1964. – 280 б.

7.                       Шомуҳамедов Ш.М. “Форс-тожик адабиёти классиклари ижодида гуманизм”, – T., 1968.– 236 б.

8.                       Katouzian, Homa (2006). Sa’di, the Poet of Life, Love and Compassion (A comprehensive study of Sa’di and his works). 2006. ISBN 1-85168-473-5. – 450 p. 

9.                       https://uza.uz/uz/posts/prezident-ituvchi-va-ziyelilarga-murozhaat-ilmo-da-30-09-2020

Gulnoz TOSHOVA

Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi katta o‘qituvchisi

 

PEDAGOGIK FAOLIYAT VA UNI TAKOMILLASHTIRISHDA PEDAGOG MAHORATI

 

Bugungi kunda pedagogik muammolarning ma’lum vositalarini faoliyatga ijodiy qo‘llay olish mezoni, kasbiy mahoratni qo‘lga kiritishning muhim mezonlaridan hisoblanib, o‘qituvchi faoliyatida ta’lim– tarbiyaning usul, vositalarini yangi vaziyatda, shaxsiy pedagogik yutuqlarni pedagogik-psixologiya, metodika fanlarining yutuqlari va ilg‘or pedagoglar tajribalari bilan taqqoslay olishda namoyon bo‘ladi.

Kalit so‘zlar: metodika, o‘qituvchi, mahorat, faoliyat, tajriba ta’lim, taqqoslash, ilg‘or pedagogik nazorat, qobiliyat, texnika, bilim, muomala, iqtidor, talant, didaktik, ko‘nikma, malaka, nazorat, diqqat.

Сегодня критерий творческого применения тех или иных инструментов педагогических задач является одним из важнейших критериев приобретения профессиональных навыков, достижений и опыта передовых педагогов.

Ключевые слова: методика, учитель, умение, деятельность, экспериментальное обучение, сравнение, продвинутый педагогический контроль, умение, техника, знания, проблема, умение, талант, дидактика, умение, умение, контроль, внимание.

Today, the criterion for the creative application of certain instruments of pedagogical tasks is one of the most important criteria for acquiring professional skills, achievements and experience of leading teachers.

Key words: methodology, teacher, skill, activity, experimental learning, comparison, advanced pedagogical control, skill, technique, knowledge, problem, skill, talant, didactics, skill, skill, control, attention.

 

Kirish. Bugungi kunda pedagogik muammolarning ma’lum vositalarini, yutuqlarni pedagogikpsixologiya, metodika fanlarining yutuqlari va ilg‘or pedagoglar tajribalari bilan taqqoslay olishda namoyon bo‘ladi. Qayd qilib o‘tilgan yo‘nalishlardagi ma’lumotlardan tashqari pedagogik mahoratni qo‘lga kiritish uchun o‘qituvchidan pedagogik qobiliyat, pedagogik texnika, pedagogik muomala, pedagogik talant to‘g‘risida ma’lum bilimlarga ega bo‘lish talab etiladi. O‘qituvchining ta’kidlab o‘tilgan sifatlari uzviy bog‘liklikda bir-birini to‘ldiradi, bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi va bir butunlikni tashkil etadi. Xususan, o‘qituvchining pedagogik qobiliyati, uning ham aqliy, ham hissiy-irodaviy tomonlarini xarakterlab beradi. Chunonchi, pedagogik qobiliyatga ega bo‘lgan o‘qituvchiga akademik, didaktik, perseptiv tashkilotchilik, avtoritar qobiliyatlar, pedagogik hayol aniq shakllangan bo‘ladi. Akademik qobiliyatli o‘qituvchida doim bilimga ehtiyoj sezilib turadi, natijada o‘z fundamental fanlarini qiziqib o‘qiydi, o‘zlashtiradi, o‘z fanini o‘qitish jarayoniga egallagan bilimlarini to‘liq qo‘llashga harakat qiladi va tadqiqot ishlari bilan shug‘ullanadi.

Asosiy qism. O‘qituvchida didaktik qobiliyat shakllanmagan bo‘lsa, unday o‘qituvchi ta’limni tashkil etish, amalga oshirish malakasidan mahrumdir. Didaktik qobiliyatli o‘qituvchi ta’lim tamoyillarini, o‘qish ishlarini tashkil qilishning shakllarini, vositalarini, o‘qituvchilar bilim, ko‘nikma, malakalarini nazorat qilish va baholash yo‘llarini har tomonlama egallagan o‘qituvchidir. Bunday o‘qituvchilar taqqoslash, ko‘rsatish, analiz, sintez qilish, namuna keltirish orqali o‘quvchilarda bilimga chanqoqlikni tarbiyalab, ularning tafakkuri, nutqi, xotirasi, diqqati, individual-psixologik xususiyatlarini rivojlantiradi. Natijada o‘quvchilar mustaqil fikrlaydigan, ijodkor, tashabbuskor bo‘lib tarbiyalanadilar. Perseptiv qobiliyati shakllangan o‘qituvchida o‘quvchilar bilan muomala, muloqotga kirisha olish, munosabat o‘rnatish oson kechadi. Ma’lum vaziyatlarda o‘quvchilarga iliqlik, muloyimlik, mehribonlik, xayrixohlik bilan muomalada bo‘ladi. O‘z fani mazmuni, olib boradigan mashg‘ulotlari orqali, o‘quvchilarda mehr-shafqatli, mehribon, rahmdil, o‘zgalarga izzat-hurmatda bo‘la olish hissiyotlarini uyg‘ota oladi. Ba’zan o‘qituvchilarga o‘z fikrini, tasavvurlarini, hissiyotning nutqda obrazli qilib bayon etish malakasi kerak bo‘ladi. Fanda bunday qobiliyat ekspressiv qobiliyat deb nomlanadi. Bunday qobiliyatli o‘qituvchi nutq diksiyasi, tembrini yaxshi egallagan, uning nutqi aniq ifodali, ravshan tushunarli, mimik ifodalarga boy bo‘lib, o‘z muloyimligi, yoqimliligi, tasvirchanligi bilan farqlanib turadi.

G‘oyaviy-siyosiy tayyorligi, dastlabki tabiat jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlari to‘g‘risidagi bilimlarni egallashlarida, kasb-kor malakalari bilan qurollanishlarida asosiy bo‘g‘in hisoblanib muhim ijtimoiy mafkuraviy vazifani bajaradi.O‘z kasbining bilimdoni bo‘lgan mohir pedagog shaxsning ma’naviy tafakkurini davr talablari asosida rivojlantira oladi, hamda o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatib, ulardagi qobiliyat, iste’dod, qiziqish, e’tiqod va amaliy ko‘nikmalarni shakllantiradi.

Qayd etilgan vazifalarni o‘z kasbining mohir egasi bo‘lgan, ya’ni gap o‘qituvchilik kasbi to‘g‘risida borar ekan, pedagogik mahorat egasi bo‘lgan kishigina aniq tushunadi va bajara oladi. Buning uchun o‘qituvchi-tarbiyachi o‘zi o‘qitadigan fanni chuqur va mukammal bilishi, ilmiy-nazariy bilimlar bilan qurollangan bo‘lishi, jamiyat taraqqiyoti tamoyillarini egallagan bo‘lishi darkor. Bu majburiyat o‘z navbatida o‘qituvchidan o‘z kasbiy malakasi ustida tinmay ishlashni, yuksak pedagogik mahoratni egallash uchun izlanishi lozimligini talab etadi.

Xo‘sh pedagogik mahorat nima? U qanday qilib qo‘lga kiritiladi? 

O‘qituvchining pedagogik mahorati deganda, biz o‘qituvchi–tarbiyachining shaxsiy (bolalarni sevishi, mehribonligi, xayrixohligi, va h.k) va kasbiy (bilimdonligi, eruditsiyasi, ijodkorligi, yangilikka intilishi va h.k) xususiyatlarini ifodalovchi fazilat hisoblanib, u o‘z fanini mukammal va chuqur bilishida, “psixologikpedagogik tayyorgarligida, o‘quvchi-yoshlarni o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirishning optimal yo‘llarini izlab topishda” namoyon bo‘ladigan holatni tushunamiz. O‘qituvchining ushbu xususiyatlar quyidagi masalalarni hal etish orqali amalga oshadi:

a)   yuksak pedagogik mahorat har bir o‘qituvchining shaxsiy e’tiqodi va ehtiyojiga aylansa;

b)  o‘qituvchida pedagogik mahorat egallashi uchun bilim, ko‘nikma, malakalar shakllangan bo‘lsa;

v) o‘qituvchi pedagogik mahorat egasi bo‘lishi uchun tinmay izlansa, pedagogik-psixologik, usuliy

ma’lumotlarni faoliyatning bosh me’zoni deb bilsa;

g) muntazam ravishda o‘z faoliyati oldida turgan vazifalarni yangicha yo‘l bilan hal etishga intilsa;

d)  pedagogik mahoratni bosqichma-bosqich qo‘lga kiritish uchun sistemali mustaqil ish olib borsa;

e)   muntazam o‘z faoliyati natijalarini tahlil qilish malakalari shakllangan bo‘lsa;

j) ilg‘or ijodkor pedagoglar faoliyatini o‘rganib, shaxsiy faoliyatiga imkoniyati chegarasida qo‘llash

malakasi hosil bo‘lgan bo‘lsa;

z) maktab rahbarlari tomonidan o‘qituvchining mustaqil bilim olishi, ilg‘or pedagogik tajribalarni

o‘rganib, faoliyatga qo‘llashi uchun shart-sharoitlar yaratilsa;

i) o‘qituvchi shaxsiy pedagogik tajribaga ega bo‘lsa va h.k.

Viloyat maktablari pedagogik xodimlarining faoliyatini o‘rganish, pedagogik–psixologik tanishishi quyidagi yo‘nalishlardagi ma’lumotlar bilan qurollangan o‘qituvchigina pedagogik mahoratni egallashi mumkinligidan dalolat bermoqda:

1.    O‘quv tushuntirish va ilmiy-nazariy asosi bilan qurollanishi.

2.    Ta’lim-tarbiyaning davr talablari asosida maqsad va vazifalarini anglash va amalga oshirish yo‘llarini bilish.

3.    Shaxsiy pedagogik faoliyatni mustaqil tashkil etish va mustaqil bilim olishni aniq rivojlantirish.

4.    Ta’limning tarbiyaviy imkoniyatlaridan foydalana bilish.

5.    O‘qituvchining bilimdonlikka ega bo‘lishi.

6.    Ta’lim-tarbiya jarayoniga izlanuvchanlik, ijodkorlik nuqtayi nazaridan yondashish.

7.    Pedagogik muammolarning ma’lum vositalarini faoliyatga ijodiy qo‘llay olish malakalari bilan qurollanish.

O‘shbu yo‘nalishlarga doir ma’lumotlar har bir o‘qituvchining shaxsiy ehtiyojiga aylanishi va o‘qituvchi qayd etilgan yo‘nalishlardagi ma’lumotlarni muntazam egallashga harakat qilishi kerak. Bu o‘z navbatida o‘qituvchini kasbiy mahorat pillapoyalari sari odimlashga undaydi.

Muhokamalar va natijalar. Pedagogik mahoratni biz o‘qituvchida bo‘lishi lozim bo‘lgan bir qancha shaxsiy sifatlar majmuasi sifatida tushunamiz. Bu shaxsiy sifatlar kasbiy faoliyatni yuqori saviyada tashkil etishga imkon beradi. Shunday muhim sifatlarga – o‘qituvchi faoliyatining insonparvarligi; uning kasbiy bilimi; pedagogik qobiliyatlari va pedagogik teknikasini kiritish mumkin.

Shu o‘rinda quyidagi holatlarni ta’kidlash joiz: birinchidan, pedagogik mahorat shaxs ruhiyatidagi o‘z–o‘zini tashkil etuvchi tizim bo‘lib, insonparvarlikka yo‘nalganlik bu tizimning asosiy omili bo‘lib xizmat qiladi; ikkinchidan kasbiy mahoratni rivojlantirish zaminida (asosida) o‘qituvchi xatti–haraktalarining asl mohiyati asoslanganligi, ongliligini belgilaydigan kasbiy bilim yotadi. Yo‘nalganlik va kasbiy bilim professional yuqori darajadagi faoliyatning “skeleti” sanalanadi, u o‘z–o‘zini tashkil etuvchi tizimning yaxlitligini ta’minlaydi; uchinchidan, pedagogik qobiliyatlar mahoratning shakllanishini tezlashtiradigan xamirturush bo‘lib hisoblanadi; to‘rtinchidan, bilim va qobiliyatga tayanadigan pedagogik texnika, u barcha ta’sir vositalarini maqsad bilan bog‘lashga xizmat qiladi, shuningdek, pedagogik faoliyat strukturasini muvofiqlashtiradi. Shunday qilib, pedagogik mahorat tizimining to‘rt tarkibiy qismi ham o‘zaro bog‘liq. Ularning o‘sishida faqat tashqi ta’sirning o‘zigina kifoya emas, ular o‘z–o‘zini rivojlantirishni ham talab etadi. O‘z–o‘zini rivojlantirish maxsus bilim va ko‘nikmalarga asoslanadi. Muvaffaqiyatning asosiy sharti – bu qobiliyatlar, vositasi esa pedagogik texnikadir. Endi pedagogik mahoratning to‘rt elementi to‘g‘risida batafsil to‘xtalamiz.

1. O‘qituvchi shaxsining insonparvarligi. Fikrlar to‘qnashuvi va o‘z pozitsiyasi uchun kurashni drama deb hisoblasak, tarbiyachining butun, faoliyati dramalardan iborat. Binobarin, mahorat darajasi qancha yuqori bo‘lsa, ziddiyatlar ham shunchalik aniq bo‘ladi. Chunki, ijodkor o‘qituvchi tomonidan taklif etilgan tizimning yangiligi odatda, eskirgan qarashlarning qarshiligiga uchraydi.

“Shaxs yo‘nalganligi nimalardan iborat?”, - degan savolga psixologiya fani ideallar, qiziqishlar, qadriyatlar deb javob beradi.

Ko‘raylikchi, bu dramaning boshalanishi emasmi? O‘qituvchi qanday o‘y–hayol bilan maktabga keladi?

“Qoidadan” o‘qituvchi “dars o‘tish”, dasturni bajarish hayoli bilan maktabga kelyapti. Uning qiziqishi 45 daqiqa mobaynida o‘zlashtirishi lozim bo‘lagan materiallarga qaratilgan.

Yangi yetakchi maktabga yorqin bayralar, marosimlar orzusida kelyapti. Endigina ish boshlagan yosh o‘qituvchi ham darsga kelyapti. Uning fikr-u hayoli o‘zining o‘qituvchilik mavqeyini saqlab qolishda. U, avvalo, yoshlari orasida uncha katta farq bo‘lmasa–da o‘quvchilar uni o‘qituvchi sifatida qabul qilishlari to‘g‘risida qayg‘uradi.

Har bir o‘qituvchi shaxsining yo‘nalganligi turli xil bo‘lib, ularning eng asosiysi, qimmatlilari quyidagilardir: 1) o‘ziga nisbatan yo‘nalganlik, ya’ni o‘z–o‘ziga ishonch, “menda bilimli, talabchan, haqiqiy o‘qituvchini ko‘rishsin”, - degan istakning mavjudligi; 2) pedagogik ta’sir vositalariga yo‘lnalaganlik; 4) pedagogik faoliyat maqsadiga yo‘nalganlik – insonparvar strategiya, faoliyat obyekti va vositalariga nisbatan ijodiy yondashish.

Pedagog uchun korreksiyalangan barcha turdagi yo‘nalishlar bilan yo‘g‘rilgan, maqsadga olib boruvchi asosiy yo‘nalish, ya’ni faoliyatni insonparvarlashtirish muhimroqdir. Lekin faqat kelajak oldidagi mas’uliyatni his etish, ongli tirishqoqlik, bolalarga nisbatan cheksiz muhabbat orqaligina o‘qituvchining kasbiy mahorati shakllanadi: “Agar o‘qituvchi ham ishiga, ham bolalarga nisbatan muhabbatni o‘zida mujasamlashtira olsa”, - degan edi L.N.Tolstoy.

Insonparvarlik yo‘nalishi yuqori topshiriq sifatida uning kundalik ishidagi muayyan vazifalarni belgilab beradi. Ikki xil vaziyatni taqqoslab ko‘ramiz. Birinchi kurs talabasi Ta’lim markazi muzeyiga sayohat olib borayotib, nima uchun aynan shu muzey haqida bolalarga gapirib berishi kerakligini tushuntirishga qiynaladi. Mahoratli usta pedagog esa sayohatdan ko‘zlangan bir necha vazifalar hamohangligini ko‘ra oladi, ya’ni o‘z–o‘zini anglashga yetaklash, pedagoglik kasbini egallashga targ‘ib etish, o‘qituvchi mehnatining ichki tomonlarini ko‘rsatish va shu orqali bu mashaqqatli kasb egalariga nisabatan cheksiz hurmat hissini uyg‘otish va pirovard natijada o‘quvchining ijtimoiy rivojlanishning yanada yuqoriroq pilla poyasida tura olishiga ko‘maklashish.

2.                       Kasbiy bilim. Usta-mahoratli o‘qituvchi kasbiy yo‘nalganligining asosida ikki narsa yotadi – o‘zi dars beradigan predmeti bilan mashg‘ulligi va bolalar bilan muloqot qilishga ehtiyoji. Pedagogik mahoratning fundamental asosi – bu kasbiy bilimdir. O‘qituvchining bilimi bir tomondan fanga, ikkinchi tomondan uni o‘zlashtiradigan o‘quvchilarga qaratiladi. Kasbiy bilim mazmuni esa o‘z predmeti nazariyasi va metodikasini pedagogika va psixologiyani yaxshi bilish bilan belgilanadi. Kasbiy pedagogik bilimning o‘ziga xosligi uning kompleksligidir. U o‘qituvchida o‘rganilayotgan fanlarni sintez qila olish qobiliyatini talab etadi. Sintezning asosini esa pedagogik topshiriqlarni yechish, pedagogik vaziyatlarni tahlil etish, o‘zaro hamkorlik vositalarini tanlash tashkil etadi. Har bir alohida pedagogik topshiriqni hal etish jarayonida o‘qituvchining pedagogik kasbiy bilimi faollashadi va yagona tizim sifatida namoyon bo‘ladi.

Kasbiy bilimning kompleksligi, umumlashganligi bilan birga uning shaxsiy bo‘yoqdorligi ham muhim ahamiyatga ega. IX sinfda adabiyot darsi boryapti. Yusuf xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari xususidagi o‘z fikrlari, uning tarjimalari, undagi qahramonlar haqida ko‘p gapirildi. O‘quvchilar ham o‘z fikrlarini bayon qildilar. Bu suhbatni olib borayotgan o‘qituvchi esa biror marta ham “Menimcha”, “Men o‘ylaymanki...” degan so‘zlarni aytmadi. Fan, madaniyatning butun zahirasi to‘g‘risidagi bilim o‘qituvchining o‘z qiziqishlari va ideallari bilan boyitilsa, uning o‘z pozitsiyasi sifatida qabul qilinadi. O‘qituvchining mahorati bilimlarni insoniylashtirishda, unga ruh bag‘ishlashda namoyon bo‘ladi. Zero, bilimlar shunchaki kitoblardan olingan ma’lumotday emas, balki o‘zining olamga munosabati tarzida yetkazilishi lozim.

Pedagogning kasbiy bilimi asosida pedagog tafakkuri – prinsip va qoidalar shakllanadi. Ular o‘qituvchi xatti–haraktlari, xulq–atvorida namoyon bo‘ladi. Bu prinsip, qoidalarni har bir o‘qituvchi tajribasiga tayangan holda quradi. Lekin faqat kasbiy bilim orqaligina uni anglash va uning qonuniyatlarini ko‘ra olish mumkin. “Abadiy doskaga chiqarilgan” – o‘qituvchi haqida shunday deyiladi. Shuni ham hisobga olish kerakki, o‘qituvchini tayyorlash, kasbga layoqatli bo‘lishini ta’minlash juda murakkab jarayon. Chunki kasbiy bilim bir varakayiga barcha darajalarda teng shakllantirilashi kerak: metodologik (rivojlanishning umumfalsafiy qonuniyatlarni, tarbiya maqsadi, shart-sharoitlarini bilish), nazariy (pedagogika va psixologiyaning qonun–qoidalari, prinsiplari, faoliyatning asosiy shakllari va b.), metodik (o‘quv–tarbiya jarayonini ko‘ra olish darajasi), texnologik (muayyan sharoitda ta’lim–tarbiyaning amaliy topshiriqlarini hal etish darajasi). Bu ma’lum darajada rivojlangan kasbiy tafakkurni, ya’ni pedagogik maqsadni amalga oshirishga qaratilgan bilimlarni tanlash, tahlil qilish va qayta ishlashni talab etadi.

Lekin pedagogik mahoratni egallash kasbiy bilimning o‘sish darajasi bilan qat’iy chegaralab qo‘yilmaydi. Haqiqatdan ham, oliy dargohda a’lo darajada o‘qiydigan talaba pedagogik amaliyotda muvaffaqiyatga erisha olmasligi mumkin. Chunki muvaffaqiyatli faoliyatning alohida xususiyatlari, kasbiy ulg‘ayishning stimulyatori – qobiliyatlar mavjud.

3.                       Padagogik qobiliyatlar. Demak pedagogik mahorat tizimining uchinchi elementi – bu pedagogik qobliyatlardir. Ular pedagogik faoliyat samaradorligini belgilaydigan psixik jarayonlarning kechishini ko‘rsatadi. Pedagogik qobiliyatlar tasnifi bir qancha tadqiqotlarda berilgan. 

Biz shulardan pedagogik mahoratga olib boradigan eng asosiylarini tanlashimiz kerak. Bu borada olib borilagan ilmiy tadqiqotlarni tahlil etib, qobiliyatlarning olti asosiy turini ajratdik.

1.         Kommunikativlik. Bu qobiliyat odamlar bilan muloqotga kirisha olish, ularga nisbatan xayrixohlik bilan belgilanadi.

2.         Pertseptiv qobiliyatlar. Bu kasbiy ziyraklik, empatiya, pedagogik intutsiya bilan belgilanadi. 3. Shaxsiy muvozanat, ya’ni irodaviy ta’sir ko‘rsata olish, mantiqiy to‘xtamga kela olish qobiliyati. 4. Hissiy muvozanat, ya’ni o‘zini boshqara olish qobiliyati.

5.  Optimistik bashorat qila olish qobiliyati.

6.  Ijodkorlik qobiliyati.

Kasbiy tayyorgarlik sur’ati, bo‘lg‘usi pedagog pedagogik faoliyat shakl va usullarini qanchalik chuqur va puxta egallaganligiga qarab uning pedagogik layoqatini bilish mumkin.

Fikrimizcha, pedagogik qobiliyatlarni tekshirishni kommunikativlikdan, ya’ni muloqotdan boshlangan ma’qul. Umuman bu qobiliyat hammada ham bor, lekin u turli darajada namoyon bo‘ladi. Agar o‘qituvchida kommunikativlik darajasi past bo‘lsa, bu kasbiy faoliyat muhitining buzilishiga olib keladi, o‘quvchi bilan o‘zaro hamkorlik qilishga to‘siqinlik qiladi. Demak, siz ko‘pchilik davrasida bo‘lish ehtiyojini sezasizmi, shuni aniqlash kerak. Buni aniqlash uchun ko‘pgina qiziqarli metodikalardan foydalanish mumkin.

Kommunikativlik faqat muloqotga kirisha olish bilan emas, balki qurilgan muloqotdan qoniqish hissi bilan ham belgilanadi. Bolalar va odamlar bilan muloqot jarayonida xayrixohlik va qanoatlanish ishchanlik xususiyatini saqlashga, ijodiy kayfiyatni oshirishga yordam beradi.

O‘qituvchining til topa olish qobiliyati pertseptiv qobiliyatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Agar o‘qituvchi ozgina tashqi belgisidan ham o‘quvchining ichki his–tuyg‘ularini anglay olmasa, haqiqiy diqqatdan yuzaki diqqatini ajrata olmasa, xatti–harakatlarning motivlarini tushunmasa, qanday qilib aniq maqsadli bir qarorga kelishi mumkin.

Kuzatuvchanlik qobiliyati juda murakkab xususiyat. U faqat eshita olish va ko‘ra olish bilangina belgilanmaydi. Kuzatuvchanlik qobiliyati bizning diqqatimiz qaratilgan narsaga nisbatan ortiq qiziqish, aqlning intensiv faoliyati va axborotlarni qayta ishlay olishida ham namoyon bo‘ladi. Biz nimani ko‘rishni xohlasak, o‘shani ko‘ramiz, haqiqiy qiziquvchanlik ana shundan boshlanadi. Kuzatish bu tahlil, ana shu yerdan idrok etilayotgan hodisalarni tushunish uchun o‘z-o‘zimizga savol bera boshlaymiz.

Kuzatuvchanlik va tajriba intuitiv qobiliyatning rivojlanishiga asos bo‘ladi. A.S.Makarenko

“Pedagogik poema” asarida shunday yozadi: “Bu paytga kelib mening ko‘zim yetarli darajada ravshanlashgan edi. Men birinchi qarashdayoq, kishining tashqi belgilari, ovozi, yurishi va yana qandaydir mayda belgilari orqali, balki, hatto, hididan ham, har bir muayyan holatlarda bu xomashyodan qanday mahsulot olish mumkinligini deyarli aniq ayta olar edim”.

Mahoratli usta pedagog bo‘lish pedagogik jarayonning kechishini, kutilgan qiyinchiliklarni oldnidan anglash, pedagogik sezish qobiliyatiga ega bo‘lish demakdir. Bunday qobiliyat, garchi uning shakllanishi qiyin bo‘lsada, rivojlantirilishi mumkin. Bu o‘rinda V.A.Suxomlinskiyning “Avvalo bola qalbining xatti– haratlarini tushunish lozim” – degan fikrini keltirish o‘rinlidir.

Mahoratli usta–pedagogning insonni tushuna olish, ya’ni shaxsiy dinamizm qobiliyati bilan o‘zaro bog‘liqdir. Dinamizm yoki shaxsiy muvozanat – bu ishontirish va singdira olish qobiliyati, turli xil ta’sir ko‘rsata olishdagi ichki energiyadir. Bunday qobiliyatning yorqin namunasi sifatida novator – pedagoglarning faoliyatini misol keltirish mumkin. Ularning darslari yorqin, pozitsiyalari tashabuskor(lik), so‘zlari o‘quvchi ongiga singib bora oladi. Bu qobiliyat mazmunini o‘rganishning o‘ziyoq unga ega bo‘lish yo‘llarini qo‘rsatadi.

Shaxsiy muvozanat (dinamizm) hissiy muvozanat (ya’ni ta’sir doirasi, yaxshi pedagogning tortish maydoni) qobiliyati bilan bog‘liqdir. O‘zini tuta olish va o‘zini boshqara olish hissiy muvozanatni yuzaga keltiradi, turli holatda o‘zini va vaziyatni boshqara olish imkonini beradi.

Optimistik bashorat qila olish qobiliyati boshqa barcha qobiliyatlar bilan birgalikda barkamol shaxni shakllantirishda, jamiyat uchun foydali kishilarni tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchi o‘quvchiga nisbatan “hech qachon...” degan iborani ishlatishga haqqi yo‘q. Chunki o‘quvchining kelajagini “Sen hech qachon odam bo‘lmaysan”, deb bashorat qilib bo‘lmaydi. O‘qituvchining bashorati o‘quvchini ruhlashtirishi, biror bir aniq maqsadga yo‘naltirishi kerak.

4. Pedagogik texnika. Nihoyat pedagogik mahorat tizimining to‘rtinchi elementi – o‘qituvchi xulq– atvorining tashkiliy shakli, ya’ni pedagogik texnikadir. Xatti-harakat usullarisiz bilim, yo‘nalganlik va qobiliyat yuqori natijalarga erishish uchun kafolat bermaydi. Pedagogik texnika ikki xil ko‘nikmani – o‘z– o‘zini boshqara olish hamda pedagogik topshiriqlarni hal etish jarayonida o‘zaro hamkorlik qila olish ko‘nikmalarini mujassamlashtiradi. Brinchi guruh ko‘nikmalariga o‘z gavdasini, his–tuyg‘alarini, nutq texnikasini boshqarish kirsa, ikkinchi guruh ko‘nikmalariga didaktik, tashkilotchilik, aloqaviy ta’sir texnikasiga oid ko‘nikmalar kiradi.

Pedagogik mahoratning ko‘rib o‘tilgan elementlari pedagogik faoliyatda bu hodisani sistemaliligini ko‘rsatadi. Mahoratning yuqori darajasi butun pedagogik ishning yangi sifatini belgilaydi, ya’ni kasbiy pozitsiya shakllanadi, bilimlarni oshirib borish o‘qituvchi uchun o‘z ishini tahlil qila olish, o‘z–o‘zini rivojlantirish imkonini beradi, qobiliyatlarning yuksak darajasi o‘qituvchi shaxsining yanada yorqin namoyon bo‘lishiga olib keladi, pedagogik texnikani takomillashtirish esa bosh maqsadga monand natijalarga erishish imkoniyatini vujudga keltiradi.

Pedagogik mahorat mezonlari sifatida quyidagilarni belgilash mumkin;

-  maqsadga qaratilganlik (yo‘nalishiga ko‘ra);

-  mahsuldorlik (natijaga ko‘ra); 

-  samaradorlik (tanlangan vositalar);

-  ijodkorlik (faoliyat mazmuniga ko‘ra);

Xulosa. Oliy o‘quv yurtining vazifasi talabaga pedagogik mahoratni kasbiy tayyorgarlikning boshlang‘ich darajasida egallashi uchun ko‘maklashishdir, ya’ni yo‘nalganlikni shakllantirish, bilim berish, qobiliyatlarini rivojlantirish, texnika bilan qurollantirish.

 

Adabiyotlar

 

1.    Hasanboyev J., To‘raqulov X., Haydarov M., Hasanboyeva O. Pedagogika fanidan izohli lug‘at. T.: “Fan va texnologiya”, 2008.

2.    Niyozov G‘., Axmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg‘ulotlari. -T., 2011.

3.    Ismoilova X. Pedagogikadan amaliy mashg‘ulotlar. T.: “Fan”, 2011.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Manzura OCHILOVA

Buxoro davlat universiteti

pedagogika kafedrasi katta o‘qituvchisi

 

SHARQ MUTAFFAKKIRLARI MEROSIDA OILADA BOLALARNI AXLOQIY TARBIYALASH

 

Maqolada axloqiy tarbiya, oila, Sharq mutaffakirlarining merosi va ularda yoritilgan ta’lim-tarbiya masalalari o‘z aksini topgan. Oilada bolalarni axloqiy tarbiyalash yo‘llari mazmun-mohiyati yoritilgan. 

Kalit so‘zlar: axloqiy tarbiya, oila, Sharq mutafakkirlari merosi, hadis, odob-axloq, yaxshilik, otaona, mehr, muhabbat, ilm, bilim, dunyoqarash.

В статье освещаются вопросы нравственного воспитания, семьи, наследия восточных мыслителей, а также вопросы образования и воспитания. Освещаются пути и сущность нравственного воспитания детей в семье.

Ключевые слова: нравственное воспитание, семья, наследие восточных мыслителей, хадис, нравственность, доброта, родительство, любовь, наука, знание, мировоззрение.

The article covers the issues of moral education, family, the heritage of Eastern thinkers, as well as issues of education and upbringing. The ways and essence of moral education of children in the family are highlighted. 

Key words: moral education, family, heritage of Eastern thinkers, hadith, morality, kindness, parenting, love, science, knowledge, worldview.

 

Kirish. Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri bo‘lib, muayyan jamiyatda yashovchi kishilar amal qilishi zarur bo‘lgan ma’lum xatti-harakat qoidalari yig‘indisidir. Axloq odamlarning bir-birlariga, jamiyatga, davlatga, xalq mulkiga, oilaga, ishlab chiqarish vositalariga, mehnat mahsulotlari va shu kabilarga munosabatini muayyan tartibga soladigan xatti-harakat qoidalari tizimida namoyon bo‘ladi. 

Odob – odamning jamoat, el-yurt orasida o‘zini tutish, boshqalar bilan qay yo‘sinda muomala qilish, o‘z turmushi, maishati va bo‘sh vaqtini qanday tashkil etishi, xullas, shaxsning kundalik xulq-atvori, yurishturishi, xatti-harakatlari qanday bo‘lishi lozim va ma’qul ekanligi xususida bahs etadi. Aniqrog‘i, axloq kishining ichki olami, e’tiqodi, fazilatlari sifatida mavjud bo‘lsa, odob shaxsning ko‘zga tashlanadigan mulozamati, xulq-atvori, muomala-munosabatlari tarzida namoyon bo‘ladi. Axloq kishidan har xil holatlarda qanday yo‘l tutish kerakligini yaxshi o‘ylab, maqsadga muvofiq harakat qilishni talab etsa, odob o‘z qoidalarining odat tusiga kirishini, ya’ni har qanday vaziyatda ana shu odatni namoyon qilishini taqozo qiladi. Axloq ilmi yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasidagi murakkab muammolar haqida bahs yuritib, insonning kamolotga erishish yo‘lini yoritib boradi. Har bir inson bir olam bo‘lgani kabi uning axloq-odobi ham juda murakkab olam, desak yanglishmaymiz. Axloqli, odobli komil insonda odamiylikning eng yaxshi xislatlari: mehr-muhabbat, rahm-shafqat, adolat-u diyonat, hayo-yu iffat, vafo-yu sadoqat, himmat-u saxovat, imone’tiqod kabilar mujassam bo‘ladi, Ayni holda shu xislatlarning aksi beburd, axloqsiz kimsalar fe’lida ko‘rinadi.

Asosiy qism. Qadimgi faylasuflar-u donishmandlar axloq-odobga juda katta baho berib, uni jamiyatning poydevori deganlar. Asrlar davomida axloq-odob mavzusida qanchadan-qancha kitoblar, hikmatnomalar, odobnomalar, pandnomalar va nasihatnomalar, ibratli hikmat-u rivoyatlar yaratilgan. Xalq og‘zaki ijodi xazinalarida axloq-odobga doir bebaho fikr javohirlari borki, ularning hammasini hisoblab hisobiga, ta’riflab ta’rifiga yetib bo‘lmaydi. Muqaddas Qur’oni Karimda va payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning hadislarida insoniy axloq-odobning barcha qirralari o‘z ifodasini topgan.

Insonning jamiyatga bo‘lgan munosabatini shakllantirish, salbiy illatlarga qarshi nafrat uyg‘otish, ongli intozomni tarbiyalash, komil insonni voyaga yetkazish kabilar axloqiy tarbiyaning vazifalaridir.

Axloqiy tarbiya vazifalaridan yana biri insonning jamiyatga bo‘lgan munosabatini yuqori pog‘onaga ko‘tarishdir. Imon va insof, so‘z va ish birligi, insonparvarlik – yangi qurilayotgan jamiyatning asosiy xususiyatlari bo‘lib qoladi. Shunday ekan, jamiyat va xalq manfaati, uning baxt-saodati uchun kurashish mas’uliyatini har bir fuqaro teran his etishi va unga amal qilishi lozim. Yoshlarni tarbiyalashda sho‘rocha axloq usullaridan voz kechib, sharqona va milliy axloq-odob normalari asosida ish yuritish bilan birga jamiyatga hurmat, mustaqillikni mustahkamlash, insonlarga insoniy munosabatda bo‘lish kabi fazilatlarni singdirish taqozo etiladi. Bu vazifalarni amalga oshirish o‘quvchilarning jamiyatga bo‘lgan munosabatini shakllantirishda muhim ahamiyatga egadir.

Axloqiy tarbiya vazifalaridan biri – ongli intizom bo‘lishidir. Ongli intizom kishining kundalik faoliyatida, xulq-atvorida, kishilar bilan aloqasida, umumiy dunyoqarashida namoyon bo‘ladi. Ongli, intizomli kishining madaniyati, muomalasi kundalik masalalarni hal qilish bilan hayotining mazmuni, yaxshilik va yomonlik, ma’naviy boylik haqidagi tasavvurlari bilan u yoki bu tarzda bog‘langandir. Ongli intizom egasi bo‘lgan kishi o‘z axloqiy burchini to‘g‘ri anglaydi, o‘z xatti-harakatlariga baho beradi, noto‘g‘ri xatti-harakatni qoralaydi. Intizomli kishi o‘z xulq-atvoriga to‘g‘ri baho berish bilan birga biror xatti-harakat uchun shaxsiy mas’uliyatni his etadi.

Abdulla Avloniy “Intizom deb qiladurgan ibodatlarimizni, ishlarimizni har birini o‘z vaqtida tartibi ila qilmoqni aytilur. Agar yer yuzida intizom bo‘lmasa edi, insonlar bir daqiqa yasholmas edilar” deb ta’kidlaydi. Demak, intizom ruhimizga, fikrimizga ta’sir qiladigan xislat, tartib-odob, ma’naviy quvvatdir. Intizom yaxshi xulqlarning manbaidir.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng ta’lim-tarbiyaning mazmuni va mohiyatida, usullari va shakllarida jiddiy “o‘zgarishlar” ro‘y berdi. Ta’lim-tarbiyada milliy qadriyatlarni shakllantirish va rivojlantirish asosiy o‘rinni egalladi. Tariximiz, madaniyatimiz, milliy urf-odatlarga e’tibor kuchaydi. Haqiqatan ham, bugungi kunda O‘zbekiston mustaqilligini mustahkamlash va kelajakda istiqlol istiqbolini rivojlantirish, avvalo, komil insonlarga bog‘liq. Komil inson O‘zbekiston mustaqilligini mustahkamlashda o‘z e’tiqodi, g‘ayrat-shijoati, madaniyati, bilimi va ularni tatbiq etish mahorati bilan ajralib turadi. Komil insonni shakllantirishda maktabda, oilada, sog‘lom ma’naviy muhit barqaror bo‘lishiga erishish muhim ahamiyatga ega. Chunki sog‘lom muhit natijasidagina axloqiy fazilatlar tarkib topadi. 

Ota-onalar o‘z farzandlarini komil insonlar qilib tarbiyalashi, ularda Vatanga muhabbat, mehnati va fidoyiligi bilan o‘zgalarga foyda keltirish, sadoqat, samimiylik kabi xislatlarni kamol toptirishga xizmat qiladi. Farzandlarimizning bunday insonlar bo‘lishida oilaning totuvligi, ota-onaning o‘zaro mehr-muhabbati ham samarali ta’sir ko‘rsatadi. Kishi o‘z hayotida axloqiy kamolotga qanchalik ko‘p intilsa, shunchalik o‘z xato-kamchiliklarini anglab boradi.

Turon zaminimiz xalqlari axloqiy tarbiya sohasida boy an’analarga ega. Axloqqa oid dastlabki fikrlar “Avesto” kitobida, qadimgi bitiklarda va boshqa yozma manbalarda o‘z ifodasini topgan. Bulardan tashqari, o‘zbek xalqi o‘rtasida keng tarqalgan pandnomalar, o‘gitlar va odobnomalarda, xalq pedagogikasida, falsafiy risolalarida, allomalar merosida axloqiy masalalarga keng o‘rin berilgan.

Hadisi shariflardagi axloqqa oid ibratli maslahatlar, hikoyatlar, asrlar davomida ajdodlarimiz hayotida tarkib topgan milliy urf-odatlar, an’analar, Beruniy, Forobiy, Ahmad Yassaviy, Amir Temur, Navoiy, Bobur singari buyuk allomalar, olimlar, yozuvchilarning axloq haqidagi ko‘plab fikr-mulohazalari bugungi kunda ham oilaviy hayot uchun, har bir inson uchun qadr-qimmatini yo‘qotmagan muhim tarbiyaviy ahamiyatga molikdir. Jumladan, Amir Temur axloqi husniya – yaxshi xulqlar egasi bo‘lgan. U oqil va tadbirli sarkarda sifatida odamlarni ishga tayinlashda ham, vazifasidan ozod etishda ham shoshma-shosharlik va adolatsizlikka yo‘l qo‘ymagan, balki yetti o‘lchab bir kesgan. Amir Temur singari jahon ma’naviyati saltanatida o‘z o‘rinlariga ega bo‘lgan buyuk bobokalonlarimiz o‘zining axloq, go‘zal xulq haqidagi fikrlari bugungi kun talabi bilan yozilgandek tuyuladi. “O‘g‘illarim! Millatning ulug‘ martabasini, saodatini saqlamoq uchun sizlarga qoldirayotgan vasiyat va tuzuklarimni yaxshi o‘qing, aslo unutmang va tatbiq eting. Millatning dardlariga darmon bo‘lmoq vazifangizdir. Zaiflarni qo‘riqlang, yo‘qsillarni boylar zulmiga tashlamang. Adolat va ozodlik dasturingiz, rahbaringiz bo‘lsin”. 

Ismoil Al-Buxoriy “Axloqning yaxshi bo‘lishi, taomning pokizaligi, rostlik va omonatga xiyonat qilmaslik shart, dunyoviy ishlardan chetda qolgan bo‘lsang ham zarari yo‘qdir”, - deb yozadi. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining axloq haqidagi fikrlari, o‘gitlari shunday kuchga egaki, ular o‘quvchilar qalbida insoniylik urug‘larining unib chiqishiga, katta hayot yo‘liga olib chiqishga yordam qiladi, ma’naviy kuchquvvat beradi. 

Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Yusuf Xos Hojib, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy kabi ulug‘ mutafakkirlarning axloqiy qarashlari va qadriyatlardan mustaqil O‘zbekiston istiqlolini mustahkamlashda, o‘quvchilarning axloqiy madaniyatini shakllantirishda, kundalik turmushimizda keng foydalanishimiz maqsadga muvofiqdir.

Abu Ali ibn Sinoning axloq haqidagi qarashlari uning shoh asarlari bo‘lmish “Tib qonunlari”, “Ashshifo” va boshqa asarlarida ham o‘z ifodasini topgan. Ibn Sino ta’limotiga ko‘ra, odamga do‘st tutinishning uch xil yo‘li bor: “Birinchidan, har qanday qiyinchilik bo‘lishiga qaramay, kishi o‘z do‘stini falokatdan qutqarishni, ikkinchidan, g‘oyaviy yaqinlik va dunyoqarashlar umumiy bo‘lgan chinakam va doimiy do‘stlikni va uchinchidan esa kishining mansabi, puli yoki mavqeyiga qarab o‘zining shaxsiy manfaatini qondirish ko‘zda tutilgan do‘stlik bo‘ladi”, - deb ta’kidlaydi. 

Yusuf Xos Hojib “Qutadg‘u bilig” dostonida hokim bilan xalq o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar masalasiga e’tibor beradi. Uning fikricha, agar beklar tabiatan ezgu bo‘lsalar, barcha fuqarosi boyiydi, olam guliston bo‘ladi. Shuningdek, “Hamma narsaning qoidasi, tartibi, ta’limi bor, tartib, odob qoidalarini to‘g‘ri tutsa, kishining yuzi yorug‘ bo‘ladi”, - deb ta’kidlaydi.

Muhokamalar va natijalar. Oila jamiyatning boshlang‘ich ijtimoiy bo‘g‘inidir. U o‘zida oila a’zolarining eshtiyojlari, qiziqishlari, mayllari, tarbiyasi va boshqa ijtimoiy faoliyat turlarini aks ettiradi.

Oilaviy tarbiya ta’limoti va uslubiyotini, ya’ni oilaning o‘ziga xos xususiyatlarini, uning mavjud imkoniyatlarini o‘rganish tarbiyaviy ish olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi. Oilaviy faoliyatning muhim ijtimoiy belgilari quyidagilardan iboratdir:

1.                       Oila jamiyat ichida faoliyat ko‘rsatadi, undagi ijtimoiy o‘zgarishlar ta’sirida bo‘ladi va ularni bevosita o‘zlashtiradi.

2.                       Oila jamiyat ichida yashab, undan ta’sirlanib, o‘z o‘rnida o‘zi ham jamiyatga ma’lum darajada ta’sirini o‘tkazadi.

3.                       Oila tarbiyasi o‘z milliy va demografik xususiyatlari bilan bir-biridan o‘zaro farqlanadi.

4.                       Oilaning faoliyati uning vazifalari, tuzilishi, ijtimoiy turmush tarzi, oila a’zolarining ijtimoiy faoliyati, ularning qiziqishlari, eshtiyojlari va o‘zaro munosabatlariga bog‘liqdir.

Oilani o‘rganish uchun oilaviy tarbiyada muhim o‘rin tutadigan, turli-tuman ijtimoiy omillarni hisobga olish lozim:

1.    Oilaning moddiy farovonligi.

2.    Oilaning madaniy – ma’naviy saviyasi, osoyishtaligi.

3.    Oila a’zolarining soni, tarkibi.

Oilaviy tarbiyaning o‘ziga xosligi shundan iboratki, u bolalarga ota-ona, qon-qardoshlik, avlod-ajdod xislatlarini kuzatadi, uning davomiyligini saqlaydi, farzandni shaxs sifatida shakllantiradi, shayotga tayyorlaydi. 

Oilaviy tarbiya doimo o‘zining murakkab va ko‘p qirraliligi, ajoyib va serjiloligi bilan ajralib turadi. Bu shu bilan izohlanadiki, har bir oila o‘ziga xos bir olam, olam ichidagi olam, olam ichidagi va shu bilan birga olamga sig‘magan olam, u tarbiya ishida o‘ziga xos, takrorlanmas xususiyatlarni o‘zida namoyon qiladi. Ana shuning uchun ham oilaviy tarbiyaning hammaga ma’qul tushadigan, yo‘l-yo‘riqlari mavjud emas. Buyuk tarbiyachilarning o‘z farzandlarini tarbiyalashda ojiz qolganliklari, barcha ijtimoiy-maishiy imkoniyat mavjud bilishiga qaramasdan bola tarbiyasining so‘lga og‘ishi kabi qator hodisalar hayotdagi bor gaplardir va tarbiyaning o‘ta murakkab va qiyinligiga yana bir misoldir.

Har bir millat o‘ziga xosligi, milliy-ma’naviy boyligi, ijtimoiy-ruhiy darajasi bilan ajralib turadi.

O‘zbek xalqi o‘zining uzoq, tadrijiy-tarixiy kelib chiqishi davomida o‘z ruhiy qiyofasi, milliy xususiyati, tuyg‘usi, ongi, mijozi, axloqi, didi, ta’bi kabi o‘ziga xos xususiyatlarini tarkib toptirgandir.

Ma’lumki, xalqimizning tarixiy an’analari, urf-odatlari, udumlari, rasm-rusumlari, tarbiyasi boshqa xalqlardan farqlanadi. O‘zbek xalqidagi odoblilik, kattalarni hurmat qilish, xushmuomalalik, ko‘ngli va qo‘li ochiqlik kabi xislatlar allaqachon dunyo xalqlari tomonidan e’tirof etilgan va tan olingan. Mustaqillik, chidamlilik, qat’iylik, matonat kabi irodaviy, poklik, intizomlilik, samimiylik, haqqoniylik, insonparvarlik kabi axloqiy xislatlarni tarkib toptirgan tarixiy sinovdan o‘tkazgan xalq bu! Shu bilan birgalikda nohaqlikka chiday olmaydigan, zo‘ravonlarga ayovsiz, yurgan yo‘lidan ortga qaytmaslik, bir so‘zlilik xislatlari ham xalqimizga xosdir.

Milliylik xususiyatlari axloqiylikda, o‘z-o‘zini anglashda, milliy tuyg‘uda, milliy madaniyatda, milliy kiyinishda va yurish-turishda o‘z aksini topadiki, o‘zbek oilasining tuzilishi va shaxslaro munosabatlari masalasini o‘rganishda bu jihatlarni chetlab o‘tish mumkin emas.

O‘zbek oilalari tuzilishiga quyidagi sifatlar xosdir:

1.    Ko‘p bolalilik.

2.    Oilada otaning bosh tarbiyachi sifatida namoyon bo‘lishi.

3.    Qarindoshchilik.

4.    Bir necha avlodlarning birgalikda yashashi (buva va buvi, ota-ona, farzandlar, nevaralar, evaralar).

O‘zbek oilalari ham barcha xalqlar qatori quyidagi yo‘nalishlari bilan farqlanadi; 1. Yaxshi oilalar.

2.    Ziddiyatli oilalar.

3.    Ijtimoiy yo‘nalishi past bo‘lgan oilalar.

Birinchi toifa oilalarda shaxslararo munosabatlar axloq qoidalari asosida amalga oshiriladi. Oila a’zolari tartibli, intizomli, mehnatsevar, biror sohaga qiziquvchanlik xislatini namoyon qiladi, moddiy boyliklarni o‘z ehtiyojlarini qondiruvchi vosita sifatida talqin qiladilar. Tasodifiy ziddiyatlarni hamjihatlikda tezda bartaraf etadilar.

Ikkinchi toifadagi oilalarda ijtimoiy yo‘nalish barqaror bo‘lmaydi. Oila a’zolarining nuqtayi-nazarlari har xil bo‘ladi, oilada so‘z bilan ish birligi qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘ladi. Hamjihatlik kam bo‘ladi.

Bunday oilalarda er-xotinning bolalarga ta’sir o‘tkazish uchun kurashi raqobat shaklini oladi.

Uchinchi toifa oilalarda tor manfaatparastlik udumi hukm suradi. Bunda hamma narsa moddiy boyliklar – mol-u dunyo yig‘ishga qaratilgan bo‘ladi. Ko‘p pul topgan oila a’zosining ustunligi seziladi, zo‘ravonligi osha boradi. Ma’naviy qadriyatlar (kitob iqish, ma’naviy zavqlanish) kamsitiladi. Shu boisdan bu oilalarda jamiyat uchun foyda emas, zarari tegadigan xudbin, qo‘rqoq axloqsiz o‘g‘il-qizlar yetishib chiqadi.

Shu narsani aloshida ta’kidlash kerakki, oilaviy munosabatlarda er-xotinning kasb-kori, ma’lumoti, bilimi, tajribasi muhim ashamiyat kasb etadi. Er-xotin qanchalik ahil bo‘lsa, oila shunchalik barqaror, mustahkam bo‘ladi.

Oilaviy munosabatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish - bu oila a’zolarining bo‘sh vaqtini unumli tashkil qilish demakdir. Oilaviy munosabatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish - bu oila a’zolarini axloqan pok ruhan tetik, ma’naviy yetuk kishilar qilib tarbiyalashning asosiy shartidir.

Inson axloqiy, ma’naviy va ruhiy qiyofasinining poydevori oilada qo‘yiladi. Shuning uchun xalqimiz bola tarbiyasiga aloshida e’tibor bilan qaraydi. “Bola-boshdan, nihol yoshdan” degan xalq naqli bejiz aytilmagan.

Bola tarbiyasining pedagogik-ruhiy xususiyatlari shakllanish jarayoni juda ham murakkab va yashirin tarzda o‘tadi. Uni sinchkovlik bilan kuzatib borish talab etiladi.

Bola tug‘ilgandan ko‘p o‘tmayoq eng zarur ruhiy xususiyatlarni egallay boshlaydi va bu jarayon yoshdan-yoshga shitob bilan isib boradi. Kichkintoylar ikki yoshdan so‘zlashishi malakasini egallaydi va bu undan katta yoshdagi bolalar bir kunda 3000 tagacha yonidagi kishilarga turli-tuman savollarni beradi va javob olishni istaydi. Bu payt bola tom ma’noda butun vujudi bilan dunyoni o‘rganishga kirishadi. Mashhur yozuvchi va pedagog L.Tolstoy bejizga bolalik bilan qolgan umr o‘rtasidagi tenglik ishorasini qo‘ymagan. Ota-onalar, tarbiyachilar bu davr xususiyatlarini atroflicha o‘rganishlari, bolalar tarbiyasiga jiddiy e’tibor qilishlari lozim.

Bolalar bu davrda sho‘x, serg‘ayrat, tinib-tinchimas bo‘ladi. Shuning uchun ota-onalar, tarbiyachilar bola ruhiy dunyosidagi jiddiy o‘zgarishlarni payqab olishlari zarur. Ularni uch-to‘rt yoshga yetganlaridayoq yuvinish, kiyinish, idish-tovoqlarni keltirish, uy hayvonlarini boqish, ukalarini o‘ynatish, qiz bolalarni onalarga, o‘g‘il bolalarni otalarga turli-tuman ishlarda dastyor bo‘lishga o‘rgata borish kerak. Bu bilan ularda xulq-atvorni idora qilish, olam hayotiy bilimlarni egallash malakalari shakllana boradi.

Olti yoshli bola ruhiy dunyosining rivojlanishida, beistisno turli o‘yinlarning ahamiyati kattadir. Ular o‘yin jarayonida turmush voqealarini o‘zida aks ettiradi, o‘z-o‘zi, o‘yinchog‘i, tengdoshlari bilan muloqotga kirishadi.

Bu yoshdagi bolalarning kuzatuvchanlik, sinchkovlik qobiliyatlari tez sur’atlar o‘sa boshlaydi, xotirada saqlanib qolish faoliyati takomillashadi. Shuning uchun ota-onalar, bog‘cha tarbiyachilari ular yoshiga mos jajji she’r, hikoyalarni, topishmoq, tez aytishlarni o‘rgatsalar, maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Bolaning maktabga borishi uning hayotida unutilmas voqeaga aylanadi. U oila va mahalla mushitidan keng, shovqinli maktab mushitiga kirib boradi. Uning oilada tarkib topgan ko‘pgina odatlari u yerda yangi odat, qoidalarga to‘qnash keladi. Ixtiyorsiz, nojo‘ya harakatlardan o‘zini tiya boshlaydi, yangi ijobiy xislatlarni o‘zlashtiradi. Muloqot doirasi kengayadi, fikri, tili o‘sadi.

Bola sinfdan-sinfga o‘tishi bilan undagi mustaqillik, ruhiy xususiyatlar, qat’iylik, irodaviy xislatlar o‘sa boradi.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak Sharq murafakkirlari o‘zlarining pedagogik qarashlari bilan o‘z davrlaridan ancha ilgarilab ketganlar. Ularning bu qarashlari bir necha asrlardan beri ajdodlarimiz tafakkurini boyitib kelmoqda va hozirgi kunda ham ular o‘z qiymatini yo‘qotgani yo‘q Ular bizning ma’naviy qadriyatimizdir. Shunga ko‘ra mutafakkirlarning o‘lmas merosi oilada bolalarning ma’naviy axloqiy tarbiyalashning muhim omili bo‘lib qoladi.

 

Adabiyotlar

 

1.                       Otamurodova R. O‘quvchilarning ma’naviy tarbiyasi // Xalq ta’limi j., 2000. 6-son. – 26-28 b.

2.                       Mahmutova G.I. Oliy pedagogik ta’lim to‘zimida o‘quvchilarni ma’naviy shakllantirishning ijtimoiy pedagogik xususiyatlari: Ped.fanl.nomz. ... diss. – T., 2004. – 179 b.

3.                       Ortiqov N. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida o‘quvchi shaxsini axloqiy shakllantirish: Ped.fanl.dokt. ... diss. – T., 2000. – 305 b.

4.                       Musurmonova O. Oila ma’naviyati va milliy g‘urur. – T.: “Fan”, 1996. 

5.                       Abdullayev D.I., Ishmuhamedov R.J. Bolalarni tarbiyalashda va sog‘lomlashtirish ishlarida pedagogik texnologiya. –Toshkent, 2002.

 

Dildora TOSHEVA

Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi o‘qituvchisi

 

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “ATROFIMIZDAGI OLAM” FANIDAN “YASHIL DORIXONA” MAVZUSINI O‘QITISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK IMKONIYATLARI

 

Ushbu maqola tabiat ne’mati bo‘lmish yovvoyi va dorivor o‘simliklar, ularning inson hayoti va salomatligi uchun muhim bo‘lgan foydali xususiyatlari, ulardan to‘g‘ri foydalanish, yosh avlodni, tabiatni sevish va unga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish haqida.

Kalit so‘zlar: o‘simlik dunyosi, inson ehtiyoji, dorivor o‘simliklar, tabobat sirlari.

Эта статья о диких и лекарственных растениях, которые являются благом природы, их полезных свойствах, важных для жизни и здоровья человека, их правильном использовании, о том, чтобы молодое поколение любилa природу и относилось к ней должным образом. Ключевые слова: флора, потребности человека, лекарственные растениe, врачебные секреты.

This article is about wild and medicinal plants, which are a blessing of nature, their beneficial properties important for human life and health, their correct use, about how the younger generation loves nature and treats it properly.

Key words: flora, human needs, medicinal plants, medical secrets.

 

Kirish. Inson onadan tug‘ilib, dunyoga kelgan chog‘idanoq tabiat ehsonidan bahramand bo‘ladi. Ilk bor havodan to‘yib nafas oladi. Odamzod o‘sib-unishi uchun oziq-ovqat, suv, quyosh harorati juda zarur bo‘lib, u bularning hammasini tabiatdan oladi. Insonni ona tug‘ib tarbiyalasa, tabiat-voyaga yetkazadi. Shuning uchun uni “Ona-tabiat” deb atashadi. Odamzodning sog‘lom bo‘lishi uni o‘rab olgan atrof-muhitga, tabiatga bog‘liq. Tabiat musaffo bo‘lsa, odam ham sog‘lom, baquvvat bo‘ladi.

Tabiat kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondiruvchi yagona manbadir. Inson nafaqat jismonan, balki qalban ham tabiatsiz kun kechira olmaydi. Jamiyat esa tabiatning bir bo‘lagi va doimo uning qurshovida. Tabiat bilan jamiyatning hayot muhiti o‘rtasida chegara o‘tkazish juda murakkab.Tabiat shunday odil mo‘jizaki, atrof-muhitni muvozanatga keltiradi.

Inson ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan suv, oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak ham tabiatdan olinadi, hattoki insonning xastalikdan qutulishi, salomatligini tiklash uchun zarur bo‘lgan dori-darmonlar ham ona tabiatda yetishgan mevalar, turli giyohlar va ziravorlardan tayyorlanadi. Inson tanasida birorta ortiqcha a’zo bo‘lmaganiday, tabiatda ham ortiqcha yaratilgan birorta narsa yo‘q. Ularning hammasi hayot uchun zarur. 

Mamlakatimizning boy o‘simlik dunyosida olti mingdan ortiq turli xil o‘simliklar mavjud, ular orasida dorivor o‘simliklar ham bor. Bunday o‘tlar ekologik toza bo‘lib oziq-ovqat, aromatik va farmatsevtika mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida ishlatiladi.

Bizning yurtimiz dorivor o‘simliklarga boy. Mahalliy floraga mansub 4.3 mingdan ortiq o‘simliklarning 750 turi dorivor hisoblanib, ulardan 112 turi ilmiy tibbiyotda foydalanish uchun ro‘yxatga olingan, shundan 70 turi farmatsevtika sanoatida faol qo‘llanib kelinmoqda.

Shu munosabat bilan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 10-aprelda qabul qilingan “Yovvoyi holda o‘suvchi dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori juda dolzarbdir. Ushbu Qarorda dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlashni yanada rivojlantirish, sohaning eksport salohiyatini oshirish, shuningdek, ushbu sohada ta’lim, fan va ishlab chiqarish jarayonlarini birlashtirish zarurati belgilab qo‘yilgan. 

Bugungi kunda umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflarida “Atrofimizdagi olam”, “Tabiatshunoslik” yuqori sinflarda “Botanika”, “Biologiya”, “Geografiya” kabi fan predmetlari asosida yosh avlodga o‘simliklar olami va uning turlari, dorivor o‘simliklar va ularning inson salomatligi uchun ahamiyati haqida nazariy ma’lumotlar berilgan.

Asosiy qism. O‘zbekistonning o‘simlik dunyosi juda boy va rang-barangdir. Cho‘l va dashtlar, tog‘lar va adirlar, pasttekisliklar va daryo deltalari yonma-yon joylashib, ajoyib manzara hosil qiladi. Bu aqlbovar qilmaydigan bo‘lib tuyulishi mumkin, ammo aslida Markaziy Osiyoni qo‘shni mintaqalari bilan taqqoslaganda, O‘zbekistonning tog‘laridagi maydon birligiga nisbati bo‘yicha o‘simliklar soni bir necha baravar ko‘p.

Markaziy Osiyoda, ayniqsa, dorivor yovvoyi o‘simlik turlari juda ham ko‘pligi haqida sharq mutaffakirlari asarlarida aniq va batavsif ma’lumot berib o‘tilgan. Buyuk qomusiy olim Abu Ali ibn Sino o‘z asarlaridan birida shunday fikrlarni bayon etib o‘tgan: “Dori-darmonlarni tabiatdan o‘rganing, inson izlayotgan narsani u allaqachon yaratgan”. Tabiat shunday odil mo‘jizaki, atrof-muhitni muvozanatga keltiradi. Insonni yashashga undaydi va inson tabiat va uning ne’matlari asosida yashaydi va ijtimoiylashadi.

Inson salomatligi va uning sog‘ligiga zarar yetkazuvchi madaniy hamda yovvoyi dorivor o‘simliklar mavjuddir.

Dorivor oʻsimliklar - odam va hayvonlarni davolash, kasalliklarning oldini olish uchun, shuningdek, oziq-ovqat, atir-upa va kosmetika sanoatida ishlatiladigan oʻsimliklar va giyohlar. Yer yuzida dorivor oʻsimliklarning 10-12 ming turi borligi aniqlangan. 1000 dan ortiq oʻsimlik turining kimyoviy, farmakologik va dorivorlik xossalari tekshirilgan. Oʻzbekistonda dorivor oʻsimliklarning 700 dan ortiq turi mavjud. Shulardan tabiiy sharoitda oʻsadigan hamda madaniylashtirilgan 120 ga yaqin oʻsimlik turlaridan ilmiy va xalq tabobatida foydalaniladi. Hozirgi davrda tibbiyotda qoʻllaniladigan dori-darmonlarning qariyb 40-47% oʻsimlik xomashyolaridan olinadi. Oʻsimliklar murakkab tuzilishga ega boʻlgan jonli tabiiy kimyoviy labaratoriya boʻlib, oddiy noorganik moddalardan murakkab organik moddalar yoki birikmalarni yaratish qobiliyatiga ega. Dorivor oʻsimlikning quritilgan oʻti, kurtagi, ildizi, ildizpoyasi, tuganagi, piyozi, poʻstlogʻi, bargi, guli, gʻunchasi, mevasi (urug‘i), danagi, sharbati, qiyomi, toshchoyi, efir moyi va boshqalardan doridarmon tarzida foydalaniladi.

Odamlar qadim zamonlardan tabiat neʼmatlaridan foydalana boshlaganidan buyon dorivor oʻtlardan kasalliklarni davolashda foydalanib kelganlar. Bundan 3-4 ming yil ilgari Hindiston, Xitoy, Qadimgi Misr mamlakatlarida shifobaxsh oʻsimliklar haqida maʼlumotlar beruvchi asarlar yozilgan. Sharqda, xususan, Markaziy Osiyo xalq tabobatida dorivor oʻsimliklardan foydalanib davolash oʻzining qadim anʼanalariga ega. Shifobaxsh oʻsimliklardan tibbiy maqsadlarda foydalanish borasida Abu Ali ibn Sinoning “Al-qonun” asarida 476 ga yaqin oʻsimlikning shifobaxsh xususiyatlari va ularni ishlatish usullari toʻgʻrisida maʼlumotlar keltiriladi.

Bundan tashqari Abu Rayhon Beruniyham “Dorivor o‘simliklar haqidagi kitob” asarini yozgan. Bu asarning qo‘lyozma nusxasi XX asrning 30-yillarida Turkiyada topildi. Ushbu asar “Saydana” nomi bilan mashhur. Bu asarda Beruniy Sharq, ayniqsa, Markaziy Osiyoda o‘sadigan dorivor o‘simliklarning to‘la tavsifini bergan. Jumladan “Saydana” asarida 1116 tur dorivorni tavsiflaydi. Shundan 750 turi o‘simliklardan, 101 turi hayvonlardan, qolgan 255 turi minerallardan olinishi haqida ma’lumot berib o‘tgan. “Saydana” asarining asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, unda Abu Rayhon Beruniy dorishunoslik o‘zi alohida fan bo‘lishligini ta’kidlab, shu bilan farmakologiya fanini asoslaydi.

Dorivor o‘simliklardan insonlar nafaqat o‘rta asrlarda yoki bugungi kunda, balki insoniyat madaniylashgan davrdan boshlab foydalana olgan. 

Qadim zamonlardayoq Janubiy Amerika hindulari kasal bo‘lib qolgan puma (yovvoyi mushuk)lar qandaydir daraxtning po‘stlog‘ini g‘ajishini sezganlar. Hindular bu daraxt po‘stlog‘i qaynatmasi bilan bezgakdan azob chekayotgan kasal kishilarni davolab ko‘rganlar. Shu yo‘sinda “xin daraxti” kashf etildi (Janubiy Amerikani zabt etgan ispanlar bu daraxtni shunday deb ataganlar). Bu daraxtning po‘stlog‘idan olinadigan xinin butun dunyoda bezgakka qarshi dori sifatida ishlatiladigan bo‘ldi.

Dorivor o‘simliklarni izlash va amalda qo‘llash bundan ming yillar ilgari boshlangan.

Qadimgi Misrda kasallar uchun ham, sog‘lom kishilar uchun ham har oyning uchinchi kunida kanakunjut moyini ichish rasm bo‘lgan. Qadimda uyqusizlik kasalligiga yo‘liqqan kishilar Yunoniston shaharlaridan biriga kelishgan. Bemor bu shahar aholisining ko‘knori sharbatidan tayyorlagan ichimligini ichishi bilan tez uyquga ketgan. Ertasi kuni ertalab bu musofirlar dehqonchilik ma’budasi ibodatxonasiga kelib, uyqu keltiruvchi va og‘riqni bosuvchi gulni kishilarga hadya etgani uchun ma’budaga minnatdorchilik bildirganlar. Ibodatxona kohinlari ko‘knoridan gulchambar taqib yurishgan.

Ayrim hollarda dorivor o‘simliklarni aniqlash insonga qimmatga tushgan, chunki dorivor o‘simliklar ta’sirini u dastlab o‘zida sinab ko‘rgan. Zubturum bargi oyoqdagi yarani tuzatgan, qichitqi o‘t bargi esa kuydirgan. Bir qism limono‘t mevasi ovchiga kuni bo‘yi toliqmay hayvon ovlashga yordam beradi, mingdevona mevasi esa kishining qo‘l-oyog‘ini tirishtirib, esi past odamga o‘xshab poyma-poy so‘zlashiga sabab bo‘ladi.

Rivoyatlarga ko‘ra, dorivor zaharli belladonna o‘simligi Shotlandiyadagi bir qishloq aholisining dushmandan qutulishiga yordam bergan. Qishloqni Daniya askarlari ishg‘ol qilgan. Ular g‘alaba sharafiga pivo ichib, g‘oliblikdan mag‘lublikka duchor bo‘lganlar. Shotlandiyaliklar pivoga aralashtirib bergan belladonnaning zaharli sharbati daniyalik askarlarni shol qilib qo‘ygan.

Qadim zamonlarda kishilarning bilim darajasi yetarli bo‘lmaganligi tufayli o‘simliklar ularga sehrli va fusunkor bo‘lib ko‘ringan. Xazinalar yashiringan joyni topib beradigan, es-hushni olib qo‘yadigan, sevmaganni sevdiradigan o‘tlar borligiga ishonganlar. Odamchalarga o‘xshash jenshen va mehrigiyoh ildizi haqida ko‘pdan-ko‘p afsonalar to‘qilgan. Jenshen ildizining kuchsizlanib, holdan toygan kishilarga quvvat bag‘ishlashi, albatta, mo‘jiza deb bilingan. Vaqtlar o‘tishi bilan ilm va fan muayyan o‘simliklikning qanday qilib davo bo‘lishini tushuntirib berdi, afsonaviy gaplar esa, o‘z-o‘zidan yo‘qolib ketdi. Dorivor o‘simliklarning shifobaxshligi - ular tarkibida ma’lum ta’sir qiluvchi kimyoviy moddalar: alkaloidlar, flavonoidlar, glikozinlar, vitaminlar, oshlovchi moddalar va boshqalar borligidadir.

Ko‘pgina shifobaxsh o‘simliklar tibbiyotda qo‘llaniladi va hozirgi kunda ham kishilar o‘simliklarning kimyoviy tarkibini mukammal o‘rganishga erishdilar. Bu esa o‘z navbatida yangi-yangi kashfiyotlarga olib keldi.

Muhokamalar va natijlar. Bugungi kunda jamiyatimizda xalq tabobatidan foydalanish nafaqat O‘zbekistonda, balki butun dunyoda keng quloch ochib rivojlanayotgan soha desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Insonlar o‘z salomatligini tabiiy ne’matlar va giyohlar bilan qayta tiklashga, sog‘lom turmush tarziga rioya qilgan holda yashashga o‘rganmoqdalar. Chunki bugungi kunda ona tabiatga nisbatan noto‘gri munosabat ekologik muammolarning vujudga kelishi, atmosfera va suvlarning ifloslanish, insonlar hayotida turli kasalliklarning paydo bo‘lishi o‘z navbatida davo choralarini ko‘ruvchi farmatsevtik mahsulotlarga ehtiyoj ortib boradi. Bu esa shu sohani yanada takomillashtirishga olib keladi. Biz tibbiyotda qo‘llayotgan barcha dorilar dorivor o‘simliklardan olinadi.

Dorivor o‘simliklar va ularning turlari haqida bolalarga maktabdanoq ma’lumot berib o‘tish lozim. Shu maqsadda Davlat ta’lim stsndartiga muvofiq o‘quv reja va darsliklarimizda bu haqda nazariy bilimlar berilgan. 1-sinf “Atrofimizdagi olam” darsligidagi 30-mavzu aynan “Yashil dorixona” deb nomlangan bo‘lib, unda yurtimizda o‘sadigan madaniy va yovvoyi o‘simliklardan yalpiz, qichitqi o‘t, moychechak, gulxayri kabilar dorivor o‘simlik ekanligi aytib o‘tilgan. Biroq ularning foydali tomoni batafsil ochib berilmagan. 3-sinf “Tabiat” darsligida “Dorivor o‘simliklar” deb nomlangan mavzu mohiyatida yalpiz, jag‘jag‘, na’matak, isiriq, kashnich, maymunjon haqida qisqacha ma’lumot berib o‘tilgan. Ularning ba’zilari haqida to‘xtalib o‘tamiz.

Yalpiz - labguldoshlar oilasiga mansub, bo‘yi 30-100 sm gacha yetadigan o‘simlik. Poyasi to‘rt qirrali. Bargi oddiy, poyada qarama-qarshi joylashgan. Iyun oyining oxiridan boshlab gullaydi. Gullari mayda, qizil, binafsharang, boshoqsimon to‘pgul hosil qiladi. Mevasi kosabargi bilan birlashib to‘rtta yong‘oqcha hosil qiladi. Bargidan damlama, efir moyida yalpiz suvi, qiyom, mentol, migren qalami, validol tayyorlanadi. Bu dorilar efir moyidan tayyorlangan yalpiz suvi va qiyomi ko‘ngil aynishini qoldirish, qayt qilishni qoldirish, uning oldini olish, ovqat hazm qilish, quloq, burun, nafas yo‘llari kasalliklari, tish og‘rig‘ini qoldiradigan migren qalami tayyorlanadi.

Yalpiz moyining asosiy qismini tashkil etgan modda – mentol  Mentol validol va boshqa yurak kasalligi dorilari, tinchlantiruvchi dorilarga, kosmonavtlarning ovqatlanish ratsioniga kiradigan yalpizli karamelga ham qo‘shiladi.

Jag‘jag‘. Jag‘jag‘ ham erta bahorda o‘sib chiqadi. U, odatda, dalalarda bo‘ladi. Jag‘jag‘ chuchvara, somsaga solinib iste’mol qilinadi. Damlamasi odamning ichki a’zolaridan ketadigan qonni to‘xtatishga yordam beradi. Bunday damlama boshqa ko‘pgina kasalliklarga ham davo bo‘ladi.

Isiriq.Isiriq cho‘l, qir-adirlarda o‘sadi, yoqib tutatilsa, tutunidan kasallik tarqatuvchi mikroblar nobud bo‘ladi. Isiriqdan tayyorlangan damlama bod, bezgak, tutqanoq, uyqusizlik, shamollash kabi kasalliklarga davo bo‘ladi.

Kashnich. Kashnich ko‘kati vitaminlarga boydir. Kashnich urug‘idan tayyorlangan damlama yo‘talni to‘xtatadi. Og‘izdagi yoqimsiz hidni ketkazishda, ichak kasalliklarini davolashda ham shunday damlama ichiladi. Ovqatga solib ham iste’mol qilinadi. O‘zbekistonda oson va erkin o‘sadi. O‘simlik mukammal tozalash xususiyatlariga ega. O‘simlik tarkibidagi moddalar tanadan og‘ir metallarni olib chiqish va zararli taʼsirini zararsizlantirishga yordam beradi. Kashnich urug‘lari suvni tozalash uchun ham juda yaxshi qo‘llaniladi. Buning uchun qisqa vaqt ichida suv idishga urug‘lar solingan paketni tashlasangiz bo‘ldi.

Maymunjon. Maymunjon ariq bo‘ylarida, tog‘ yonbag‘irlarida daraxt va butalarga chirmashib o‘sadi. Maymunjon mevasi isitmani tushiradi, ich ketishini to‘xtatadi. Uni muntazam iste’mol qilgan odam shamollamaydi. Shamollagan odam maymunjon bargini damlab ichsa, shifo topadi.

Arpabodiyon. Arpabodiyon mevalari juda foydali. Uning tarkibida saratonga qarshi vosita – anetol, S vitamini, qondagi xolesterin kamaytiradigan oziq to‘qimalar kabi kuchli moddalar mavjud. Bundan tashqari, arpabodiyon stressni kamaytiradi, asab va ovqat hazm qilish tizimlarini tinchlantiradi va shamollash, stomatit va faringit bilan muvaffaqiyatli kurashadi. Arpabodiyon deyarli hech qanday qarshi ko‘rsatmalarga ega emas. 

Hozirgi kunda mog‘or zamburug‘i deb ataladigan zamburug‘dan penitsillin dorisi tayyorlanmoqda.

O‘rmonlarda o‘sadigan marvaridguldan yurak kasalligi bilan og‘riganlarga dori tayyorlanadi, o‘rmon etagi va nam o‘tloq yerlarda o‘sadigan valeriana o‘simligidan tinchlantiruvchi dori ishlanadi. O‘tloq yerlarda har qadamda dalachoy (uni xalq orasida 95 dardga davo bo‘ladi, deyishadi), bo‘yimodaron, ko‘ko‘t, gazako‘t, qora andiz va boshqa dorivor o‘simliklar o‘sib yotadi.

Dorivor o‘simliklarning organizmga ta’siri ularning tarkibidagi kimyoviy birikmalarning miqdoriga bog‘liq. Bu birikmalar o‘simliklarning qismlarida turli miqdorda to‘planadi. Dori tayyorlash uchun o‘simlikning kerakli qismlari turli muddatlarda yig‘iladi, masalan, po‘stlog‘i, kurtagi erta bahorda, bargi o‘simlik gullashi oldidan yoki gullaganda, meva va urug‘lari pishganda, ildiz, ildizpoyasi bahorda yoki kech kuzda olinadi.

Dorivor o‘simliklar havo ochiq paytida, shudring ko‘tarilgach yig‘ib olinadi. Shuni esda tutish kerakki, ko‘pchilik o‘simliklarning tarkibida zaharli moddalar bo‘ladi. Bunday dorivor o‘simliklardan tayyorlangan dorilarda zaharli moddalar biroz ortiqroq bo‘lsa ham kuchli zaharlaydi yoki turli kasalliklarga yo‘liqtiradi. Adonis, angishvonagul, bangidevona, belladonna, isiriq, kuchala, marvaridgul, mingbosh, mingdevona va boshqalar shunday zaharli dorivor o‘simliklar jumlasidandir. Shuning uchun o‘simliklarni og‘izga olmaslik, shuningdek, ularni yig‘ib olayotgan paytda qo‘lni ko‘zga urmaslik kerak. O‘simliklarni yig‘ib olgandan keyin qo‘lni yaxshilab yuvish lozim. Zero, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, dorivor o‘simliklar o‘zidan zaharli moddalar chiqaradi bu esa insonlar salomatligiga xavf soladi. Ayniqsa, kichik yoshli bolalarga ulardan foydalanishda ehtiyotkorlik talab etiladi.

Dori vositalari nafaqat yovvoyi dorivor o‘t-o‘lanlardan, balki mevalardan va ularning urug‘laridan ham tayyorlanadi, yohud dori sifatida iste’mol qilinadi.

G‘iyosiddin Jazoiriy o‘zining “G‘iyohlar tilga kirganda” nomli asarida o‘simliklar, meva va sabzavotlarning inson salomatligi uchun muhim xususiyatlarini nasriy va nazmiy janrda ifoda etgan.

U yong‘oq haqida uning foydali xususiyatlari haqida shunday deydi: Yong‘oq asli yovvoyi o‘simlik bo‘lib, Kichik Osiyo, Eron va Yaponiyada o‘sgan. Uning bargi quritilib, qaynatilsa teri kasalliklarini davolashda, tomoq og‘riganda og‘izni chayish yo‘li orqali tomoq og‘rig‘ini davolashi, qolaversa, asablar charchaganda barglarni quritib issiq vanna qabul qilganda asablarni tinchlantirishi mumkin. Yong‘oq po‘stlog‘i va bargi ichak qurtlarini yo‘qotishda xizmat qiladi, qaynatilgan holda foydalansa, tish og‘rig‘ini qoldiradi, mag‘zi esa miyaga shira bo‘lib, xotirani mustahkamlaydi. Daraxt va meva tarkibida efir moyi bo‘lib daraxt soyasida dam olish tavsiya qilinmaydi. Undan chiqadigan uchuvchi gazlar insonlarni aqldan ozdirib qo‘yadi.

Bundan tashqari yong‘oqning yana bir qancha shifobaxsh xususiyatlari haqida adib ma’lumot berib o‘tgan. 

Xulosa o‘rnida shuni aytmoq joizki, barcha noz-u ne’matlar insonning hayoti va yashashi uchun juda muhimdir. Oʻsimlik yerda mavjud boʻlgan barcha tirik organizmlar hayotida katta ahamiyatga ega. Avvalo, har bir inson yer yuzidagi o‘simliklarni ko‘paytirishga hissa qo‘shishi, kamaytirishdan o‘zini tiyishi lozim. O‘simliklarni ko‘paytirishning birdan-bir yo‘li - mevali va manzarali daraxtlarni iloji boricha ko‘proq ekishdir. Ularni parvarish qilish, bog‘-rog‘lar yaratish har bir inson uchun xayrli ish bo‘lishi bilan birga, savobli ish hamdir. Bunga har kim o‘zi amal qilishi, o‘zgalarni ham undashi, bu xayrli ishni o‘zidan kichik yoshdagilarga o‘rgatishi darkor. Inson tabiatdagi har bir giyoh, o‘t-o‘lan, dov-daraxt, parranda-darrandalarni hamda nimayiki kerakli bor zarur deb biladi. Ota-bobolarimiz zilol suvni, buloqlarni, so‘lim daraxtzorlarni, qoya-g‘orlarni, xosiyatli o‘t-o‘lanlarni, gul-giyohlarni asrashga, niyati nopok kishilardan saqlashga, toptamaslikka, oyoqosti qilmaslikka alohida e’tibor berib kelganlar. Zero bugun o‘sib kelayotgan yoshlarga tabiatga to‘g‘ri munosabat ko‘rsatish odobini o‘rgatsak, unda ekologik madaniyat va tarbiyani takomillashtirsak, ona tabiat kelajak avlodga ham o‘z go‘zalligini namoyon eta oladi. 

 

Adabiyotlar

 

1.              Bahromov A, Sharipov Sh., Nabiyeva M. 3-sinf Tabiatshunoslik darslik. -T.: “Cho‘lpon” nomidagi nashriyot, 2016-y. 74-76 b.

2.              To‘xtayev A. Ekologiya // o‘quv qo‘llanma. -T., 1998. 11-15 b.

3.              Mamadinova N., Ahmedova M. 1-sinf Atrofimizdagi olam darslik. -T. “O‘zbekiston” nashriyoti, 2016-y. 58-59 b.

4.              Jazoiriy G‘. Giyohlar tilga kirganda. M.Hasaniy tarjimasi. -T., 2013-y. 3-6 b

 

 

 

 

Bobomurod JO‘RAYEV

Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi o‘qituvchisi

 

SOMONIYLAR DAVRIDA TA’LIM TIZIMI VA MAZMUNI

 

Maqolada Somoniylar davrida ta’lim va tarbiya tizimi hamda maktablarda ta’lim mazmuni mavjud ilmiy-tarixiy manbalar asosida tadqiq etilgan.

Kalit so‘zlar: Somoniylar davri, ta’lim, tarbiya, maktab, madrasa, qorixona, xonaqoh, daloilxona, rabot, olimlar uyi.

В статье на основе имеющихся научных и исторических источников исследуется система образования и воспитания, а также содержание школьного образования в период Саманидов.

Ключевые слова: период Саманидов, образование, воспитание, школа, медресе, корихана, ханака, свидетельства, работа, дом ученых.

In the article, on the basis of the available scientific and historical sources, the system of education and upbringing, as well as the content of school education in the period of the Samanids, is investigated.

Key words: Samanid period, education, upbringing, school, madrasah, korikhan, khanaka, testimonies, work, house of scientists.

 

Kirish. O‘z tarixiga yangicha tafakkur asosida yondashish, o‘tmishdagi pedagogik tafakkur daholarining shuhratini tiklash, ularning g‘oyalarini xalq hayotiga tadbiq etish kabi ulug‘ ishlar amalga oshirildi. Ayni paytda o‘zbek va boshqa qardosh xalqlarning milliy shakllanishi va rivojlanishini zamon talablariga mos keladigan ta’lim – tarbiya tizimisiz tasavvur qilish mumkin emas. O‘zbekiston hududida ming yillar davomida qanchadan-qancha davlat, tuzumlar, urf-odat almashdi. Har bir yangi paydo bo‘lgan din, mafkura o‘tmish haqida o‘ziga mos madaniyat va afsonalar yaratdi, eskilari esa asta-sekin unutilib ketdi. Ammo bizgacha yetib kelgan rivoyat va afsonalar, shahar va saroy qoldiqlari, ular haqidagi tasavvur xalqimiz o‘tmishi buyuk bo‘lganidan dalolat beradi. Har bir ijtimoiy tuzumda insonning ma’naviy yuksalishini ta’minlovchi ta’lim–tarbiya, ma’naviyat va ma’rifat kabi tushunchalar mavjud bo‘lib, ular pedagogika sohasidagi o‘zgarishlarni jamiyat taraqiyoti bilan bog‘liq holda o‘rganishni talab etadi.

Ilmiy-tarixiy manbalarda ko‘rsatilishicha, Movarounnahr hududida maktablar, ta’lim tizimi, yozuv va alifbo qadimiy tarixga ega bo‘lib, ota-onalar o‘z farzandlarini yoshligida savodli, o‘qimishli, o‘qish va yozishga qodir bo‘lib, biror hunar yoki san’atni egallay olishlari uchun maktabga yuborilgan. Zardushtiylarning ta’limotida agar ota-ona bolani maktabga yubormagan bo‘lsa, bu katta gunoh hisoblangani ko‘rsatilgan. So‘g‘diylar ham besh yoshidan bolalarini maktablarga jo‘natganlar. Voyaga yetib, ma’naviy va irodaviy sifatlar shakllangandan keyin, yoshlarni savdo-sotiq ishlarini o‘rganish uchun kasb-hunar ta’limi muassasalari rivojlangan xorijiy mamlakatlarga yuborilgan.

Asosiy qism. Movarounnahrda yettinchi asrdayoq hunarmandchilik va san’atni o‘rgatiladigan maxsus kasb-hunar maktablari vujudga kelgan edi. Bu hudud xalqlari o‘zlarining yuksak aql-zakovati bilan turli kasb-hunarlarni oson egallaganlar, ularning ijobiy ta’siri boshqa xalqlar madaniyatining yaxshilanishiga yordam bergan. Markaziy Osiyoni arablar istilosidan oldin ham Balx, Hirot, Buxoro va Samarqand shaharlari dunyoda mashhur bo‘lgani ham yuqoridagi fikrni isbotlaydi. Balx va Marv shaharlari Arab istilosidan oldin (651-y.) ilmiy-adabiy markazlariga aylangan edi. 

Marv, Balx, Xorazm, Samarqand va Buxoroda ilm-fan va adabiyot, ayniqsa, tabiiy fanlarning yetuk namoyondalari Abbosiy xalifalar darborida xizmat qilganliklari ham arab istilosidan oldin maktablar shakllangan va rivojlanganidan dalolat beradi. Aynan shu maktablarda din va marosim asoslarini o‘rganish bilan birga axloqshunoslik va tabiatshunoslik kabi fanlar ham o‘qitilgan. Arab xalifalari bularning barchasidan xabardor edilar. Xalifa Mansur (754-775) birinchilardan bo‘lib, Xuroson va Movarounnahrdagi mahalliy maktablarga alohida e’tibor qaratgani ham bejiz emas edi. Shuning uchun u eng yaxshi mahalliy olimlarni o‘z saroyiga ba’zilarini maslahatchi, ba’zilarini hokim sifatida taklif qiladi. Akademik

V.V.Bartoldning ma’lumot keltirishicha Ma’mun xalifaligi davrida (813 - 833) Somoniylar sulolasi vakillaridan biri Misrning Iskandariya shahriga hukmdor (hokim) qilib yuborilgan [1, 272].

Shunday qilib, Xuroson va Movarounnahr Sharq xalqlarining nazariy va amaliy bilimlarining yuqori darajada rivojlanishida muhim va samarali rol o‘ynagan, deb aytishimiz mumkin.

Arab xalifalari xalifat poytaxtini gullab-yashnayotgan shaharga, ilm-fan va adabiyot markaziga aylantirishga intilganlar. “832-yilda xalifa Ma’mun yordamida Bag‘dod shahrida maktab ochildi va unda dars beradigan o‘qituvchilarining ko‘pchiligi Xalifalik va mustamlakalarga bo‘ysunuvchi davlatlardan edi” [1, 273]. Ilk madrasa mudarrislari Bag‘dodda ta’lim olganlar. Samarqand va Buxoro Somoniylar poytaxtiga aylangach, bu shaharlarda yetuk murabbiylarni tayyorlash yo‘lga qo‘yildi. Arab tili va adabiyotidan dars beradiganlar Bag‘dodda yoki Xalifalik tasarrufidagi shaharlarda ta’lim olganlar. Buxoro, Samarqand, Marv va Xorazm shaharlarida aniq va tabiiy fanlar bo‘yicha o‘qituvchilarni tayyorlash amlga oshirildi. Markaziy Osiyoni arablar bosib olganidan so‘ng maktab va madrasalar hayotida, ta’lim va tarbiyada jiddiy o‘zgarishlar yuz berganini aytib o‘tish lozim. Avvalo, islom mafkurasi ta’lim va tarbiya tizimiga kirib, ta’lim mazmuniga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Endi zardushtiylik va buddaviylik dinlari o‘rniga Islom qoidalari va qonunlari o‘rgatila boshlandi.

So‘g‘d alifbosi o‘rniga asta-sekinlik bilan arab alifbosi joriy etildi. Tarixchi Narshaxiyning keltirishicha maktablarning aksariyati masjidlarda faoliyat ko‘rsatilgan. Bundan kelib chiqadiki, maktablar yakka tartibda o‘qitildi. Ba’zi mullalar masjidlarda dars berganlar. Muvaffaqiyatli talaba boshqalarga dars berishi mumkin edi. Mulla nozir vazifasini bajarar edi [2, 273]. Darhaqiqat, o‘sha davrlarda bunday harakatlar joiz edi. Masalan, katta qishloqlarda ikki-uchta masjid bo‘lgan va shubhasiz, bu masjidlarda maktablar ham faoliyat ko‘rsatgan. Shunday qilib, Somoniylar davrida milliy maktablar shakllandi. Bu esa shaharlarda madrasalarning ochilishiga imkon yaratdi. Albatta, bu zamon talabi edi. Arab xalifasi istilosidan so‘ng Xuroson va Movarounnahr shaharlarida boshlang‘ich maktab va madrasalarni tashkil etish bilan jiddiy shug‘ullangan. Bu davrda maktablar uchun qobiliyatli o‘qituvchilarni tayyorlash zaruriyati vujudga keldi. Eng avvalo, o‘tmish maktablari tajribasidan foydalanilib, o‘qitishga tajribali kadrlar jalb etildi. O‘qib, yoza oladigan odamlar o‘qituvchi sifatida qabul qilindi. Tarixiy manbalarga ko‘ra, Balxda, ya’ni xalifalikning Sharqiy qismida dastlabki madrasalardan biri ochilgan. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida keltirilishicha talabalarga o‘z eshiklarini ochgan Buxorodagi birinchi madrasa Farjak deb nomlangan. Ammo 937-yilning may-iyun oylarida Buxoroda yuz bergan juda kuchli yong‘in natijasida bu madrasa yonib, kulga aylangan: “....Olov osmonda bulutdek suzib yurgan. “Ko‘yi bikor” — “Qizlar ko‘chasi”, bozorning timchalari, Madrasayi Forjak, kovushdo‘zlar timi, sarroflar va bazzozlar bozori, (xullasi) Buxoroning ana shu tomonida to anhor labiga borguncha nimaiki bo‘lsa hammasi kuygan...” [3, 27].

Somoniylar davrida Buxorodagi Jo‘yi Mo‘liyon mahallasi ta’lim-tarbiyaning asosiy markazlaridan biri hisoblanib, ilm-fan, pedagogik fikr va ma’rifatning rivojlanishi va gullab-yashnashiga katta hissa qo‘shgan. Somoniylar amirlari Ismoildan boshlab to No‘hgacha bu masalaga alohida e’tibor berib, o‘z avlodini ma’rifatli qilish uchun katta sa’y-harakatlar qildilar. Bu mintaqa maktablari bevosita davlat nazoratida bo‘lib, amirlar ta’lim darajasini yanada yuksaltirishga harakat qildilar. Muqaddasiyning qayd etishicha, o‘rta asrlarda Movarounnahrda xususiy madrasalar ham faoliyat ko‘rsatgan. Bu madrasalarga, avvalo, yuqori martabali din arboblari asos solgan. Masalan, Somoniylar davrida Abul Mansur Moturidiy va Abulqosim Samarqandiy ana shunday madrasalarning egalari bo‘lgan.

Bu davrda Samarqand taraqqiy etgan shaharlardan biri hisoblangan. Samarqandda yirik maorif, ilmiy va madaniy markazlar mavjud edi. Ko‘pgina manbalarga ko‘ra, IX-X asrlarda bu yirik shaharda 17 dan ortiq madrasa faoliyat ko‘rsatgan. Masjidlarga biriktirilgan boshlang‘ich maktablar bo‘lgan. Professor A.Muxtorovga ko‘ra Samarqand madrasasida turli fanlardan taniqli shaxslar va atoqli mutafakkirlar, jumladan, Samarqand madrasasining mashhur ustozlari Abulqosim Hakim Samarqandiy, Abul Mansur Muhammad Moturidiy Samarqandiy, Abulfatoh Said Samarqandiy, Asriddin Foze Samarqandiy, Ashraf ibn Muhammad Samarqandiy va boshqalar dars berganlar [2, 272].

Ta’lim va tarbiyaning o‘z qoidalari bor edi va bu qoidalarga ham ustozlar, ham talabalar qat’iy rioya qilishlari lozim edi. Yuqorida ta’kidlanganidek, dastlabki o‘qish o‘z ona qishlog‘i yoki shaharchasida yoki uyga yaqin joyda boshlangan, katta bo‘lgach, ilm olish uchun mashhur madrasalar joylashgan yirik ilm va madaniyat markazlariga borib, unda o‘qishni davom ettirganlar. Bilim olishning yana bir usuli taniqli olimlar boshchiligidagi ko‘plab bahs va munozaralarda ishtirok etish orqali amalga oshirilgan.

Maktab va madrasalarga oid ko‘pgina o‘rta asr manbalarida Samoniylar davrining atoqli olimlari bilan bir qatorda amirlar, vazirlar va hokimlar turli fanlardan, asosan, she’riy ta’lim-tarbiyada ham dars berganligi haqida ma’lumotlar bor. Ismoil Somoniy, uning nabirasi Nasr II, vazirlari Balamiy, Jayhoniy, Utbiy va boshqalar o‘quvchilar bilan axloq darslarini olib borganlar.

Samarqandda ilohiyot ilmi rivoji davrida shaharda bir necha e’tiborli mutakallimlar guruhi faoliyat ko‘rsatayotgan bo‘lib, ular orasida donishmandlar (hukamo) guruhiga mansub Abulqosim Hakim Samarqandiy ijodiga qiziqish katta edi. Ikkinchi guruhda Abu Bakr Juzjoniy maktabi namoyandalari – Abu Abdulloh ibn Abu Bakr Juzjoniy, Abu Mansur Moturidiy, Abulhasan Rustufag‘niy, Abu Salama Samarqandiylar bor edi. Uchinchi guruhni esa iyodiylar sulolasi vakillari – Abu Nasr Iyodiy, uning farzandlari Abu Ahmad va Abu Bakr Iyodiylar tashkil etardi. Bu guruhlar o‘rtasidagi bahslar turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘ldi va bu kalom ilmi rivojiga ijobiy ta’sir etdi.

“Somoniylarning mashaqqatli mehnati tufayli ilm-fan, maktab, ta’lim va pedagogik fikrdagi katta miqdordagi meros ikkinchi marta qayta tiklandi” [4, 183]. Barcha notinchliklar, iqtisodiy va siyosiy hayotning beqarorligi, uzoq davom etgan qonli urushlar va fuqarolik fitnalariga qaramay, ajdodlarimiz bizga o‘z maktablari, ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrni merosi sifatida qoldira oldilar. IX-X asrlarda maktablar va pedagogik fikrlarining paydo bo‘lishi siyosiy, mafkuraviy asosga ega bo‘lib, o‘sha davrning madaniy ehtiyojlariga ham javob berar edi. “Ma’lumki, Samoniylar sulolasi ajdodlar sivilizatsiyasining tiklanishiga g‘oyat katta tarixiy hissa qo‘shgan” [5, 4]. 

Abu Rayhon Beruniy “Osorul-boqiya” asarida Xorazmni fath etgan Qutayba qadimgi xorazmiy tilidagi bitiklarning barchasini yig‘ib yoqishni buyurgani, bu tilni biladigan olimlarni qatl etganini yozib qoldirgan. Shu davrdan boshlab Xorazm xalqi bilimsiz va savodsiz bo‘lib qoldi.

Muhokama va natijalar. Somoniylar davridagi o‘quv mashg‘ulotlarini o‘tkazish joylari turli xil bo‘lgan, shu jumladan:

1.  Boshlang‘ich maktablar.

2.  Jamoa masjidlari.

3.  Madrasa.

4.  Kutubxonalar.

5.  Do‘konlar.

6.  Xonaqoh - darvishlar maskani.

7.  Sufa-masjid, madrasa yoki uy oldida keng ko‘tarilgan joy, bino ichida, hovlida joylashgan.

8.  Korvonsaroy va rabotlar.

9.  Olimlarning uylari.

Boshlang‘ich ta’lim. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, oilada ta’lim va tarbiya bolaning tug‘ilishidan boshlangan. Ota-onalar o‘z bilim va ma’lumotlari doirasida farzandlariga o‘qish-yozishni o‘rgatishga intilib, mumtoz adabiyot she’rlarini yodlatishgan. Ishonch bilan aytish mumkinki, ko‘plab bolalar o‘qishni va yozishni bilgan holda boshlang‘ich maktabga borgan.

Boshlang‘ich ta’lim muqaddas Qur’oni Karimni o‘rganishdan boshlangan. Mashg‘ulotning bu davri, asosan, 10 poragacha davom etgan. Boshqacha qilib aytganda, Qur’on oyatlarini yoddan bilib olish orqali o‘qituvchilar bolalarni hadislarni tanishtirish va o‘qish uchun tayyorladilar.

Somoniylar davrida boshlang‘ich maktablarda maxsus o‘quv dasturlari tuzildi. Masalan, yozishni o‘rgatish, Qur’onni yod olish, tajvid – Qur’onni orfoepik o‘qish va badiiy adabiyotni o‘qish dasturlari mavjud edi.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini o‘qitish uch qismga bo‘lingan:

1.  Yozish va imlo.

2.  Hadis-payg‘ambar va uning sahobalari haqida hikoyalar.

3.  Xutbalar va ko‘rsatmalar.

Masjidlar nafaqat diniy marosimlarni o‘tkazish - asosan namoz o‘qish uchun, balki ta’lim va tarbiya berish maskaniga aylangan. “Somoniylar davrida Movarounnahr va Xuroson jamoa masjidlari hadislarni o‘qish, tushuntirish va muhokama qilish, Qur’oni Karim va va’zlarni o‘qish va sharhlash uchun uchrashuv joylariga aylangan” [2, 273]. 

Madrasa. Somoniylar davri hukmdorlari madrasa faoliyatiga jiddiy e’tibor qaratganliklari bois bu davrda Xuroson va Movarounnahrning yirik shaharlarida ko‘plab madrasalar mavjud edi. Ushbu madrasalar ham davlat tomonidan, ham shaxslarning tashabbusi va xohishi bilan qurilgan. U yerda mingdan ziyod o‘quvchi ta’lim oldi. Ushbu madrasalarda ijtimoiy fanlarning eng yaxshi ustozlari va olimlari dars bergan. Madrasalarning aksariyati Somoniylar poytaxti - Buxoro shahrida va Samarqand, Nishopur, Juzjon, Bust, Marvrud, Balx kabi yirik yirik shaharlarda bo‘lgan. 

IX-XI asrlarda faoliyat ko‘rsatgan Buxorodagi Abu Hafs Kabir madrasasi o‘z zamonasida mashhur o‘quv dargohlaridan sanalgan. As Sadatiy “Tarix ud duval” nomli asarida Imom Abu Hafs Kabir alBuxoriyning madrasasi islom olamining turli o‘lkalaridagi olimlar orzu qilgan madrasa bo‘lganligini ta’kidlagan. As-Samoniyning aytishicha, Hazrat Abu Hafs juda ko‘p olimlarni tarbiya etganlar. Horis ibn Abul Vafo al Buxoriy, Muhammad ibn Ahmad ibn Hafs az Zabarqon Hazrat Abu Hafs shogirdlaridir [6, 27].

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Abu Hafs Buxoriy eng mashhur hanafiy ulamolari va huquqshunoslaridan biri hisoblanib, Samoniylar davlatining siyosiy, ma’naviy va ijtimoiy hayotida muhim rol o‘ynagan. Shu ma’lumotlarga tayanib aytish mumkinki, Abu Hafs madrasasi Samoniylar davridagi ilk oliy islom madrasasi bo‘lgan. “Buxoroning mashhur olimlari bu madrasada dars berganlar” [2, 272].

Farjak madrasasi. Ushbu madrasa Buxoro shahrining Farjak nomli mahallasida joylashganligi sababli uning nomini olgan. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida keltirilgan. Unga ko‘ra Buxoro shahridagi “Farjak” madrasasining 937-yilda yonib ketganligi yozilgan [3, 27]. Lekin samarqandlik mashhur olim Imom Moturidiy ta’limni shahardagi “Raboti G‘oziyon” madrasasida Muhammad ibn Fazl Balxiydan olganliklari manbalarda tasdiqlangan. U kishining 931-yilda vafot etganliklarini e’tiborga olsak, Samarqanddagi ushbu madrasa “Farjak” madrasasidan ham oldin tashkil topganligi ayon bo‘ladi. Somoniylar davrida Buxoro va Samarqand shaharlaridan tashqari Bayhaqiy madrasasi, Ja’fari Nishopuriy madrasasi, Haddod madrasasi, Abu Is’hoq Bastomiy madrasasi, Abu Aliy Samarqandiy madrasasi, Ibn Favraq madrasasi kabi yirik ilm - fan markazlari ham faoliyat ko‘rsatgan.

Olimlar uyi. Olimlarning uylari ilmlarni o‘rganish markazlaridan biri va mashhur islom ulamolari uchun yig‘iladigan joy hisoblangan. Bunday o‘quv markazlari Somoniylar davlatining ko‘pchilik shaharlarida mavjud bo‘lgan. Odatda buyuk allomalarning uylari olimlarning uylariga aylantirilar edi. Olimlar, yozuvchilar va ilmga chanqoq kishilar ana shunday joylarda to‘planib, ilmiy-adabiy to‘garaklarni tashkilashtirar edilar. Bunga misol Abulabbos Zariri Balxiy, Abunasr Muhammad Samarqandiy, Abubakr Ahmad ibn Ibrohim Ismoiliy, Hakim Nishopuriy, Abuhamid Xalaf, Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso, Roziy, Abdulhasan bin Ahmad Ismoil Buxoriy, Abu Hafs Kabir Buxariy kabi shaxslarning uylariga ko‘plab olimlar, havaskorlar va o‘z ishining muxlislari, talabalar to‘planib, suhbatlar, bahs-munozaralar uyushtirar edilar. 

Do‘konlar. Aksariyat olimlar o‘z oilalarini boqish maqsadida biron ish bilan band bo‘lib, ish joylarida, vaqtdan unumli foydalanib, talabalarga dars berish bilan shug‘ullanganlar. Olimlarning ko‘pchiligi qandaydir hunar bilan shug‘ullanib, mehnat mahsulotlarini do‘konlarda sotishgan. Movarounnahr shaharlarida bunday do‘konlar ko‘p bo‘lgan. Masalan, islomning shofeiy olimi Abubakr Muhammad ibn Abdulloh Sigi Nishopuriyning Nishopurdagi do‘koni hadis olimlari uchun yig‘iladigan joy edi. Abu Abdulloh Saraxsiy ham Buxoroning Farjak mahallasida o‘z do‘konida talabalar bilan ishlagan. Abu Muhammad Abdulloh ibn Muhammad bin Nasr Roziy qog‘oz ishlab chiqarish va sotish bilan shug‘ullanib, o‘z do‘konida Samarqandning Varroqon mahallasida hadis bo‘yicha o‘quvchilar bilan mashg‘ulotlar olib borgan.

Karvonsaroylar va rabotlar. Boshqa o‘quv yurtlari karvonsaroy va rabotlar hisoblangan. Karvonsaroylar asosan karvonlar, sayohatchilar uchun dam olish joyi va karvonlar uchun yig‘iladigan joy bo‘lgan. “Ba’zan rabotlar karvonsaroylar deb atalgan, lekin haqiqatda rabotlar davlat chegarasidagi nuqtalar bo‘lib, ularning vazifasi dushman hujumlarini daf qilish va chegara va tashqi ishlarni bajarishdan iborat edi” [2, 274]. Bu karvonsaroy va rabotlarda karvon haydovchilari bilan birga savdogarlar, harbiy xizmatchilar, olimlar, yozuvchilar va talabalar ham to‘planib, ilmiy-adabiy uchrashuvlar tashkil qilar edilar.

Xonaqoh. Movarounnahr va Xuroson shaharlarida sufiylar, darvishlar va zohidlar, voizlar ko‘plab xonaqolar va maxsus joylarga ega edilar. Xonaqoh qoshida maktab va madrasalar bo‘lib, ular samarali va faol faoliyat ko‘rsatgan. Sosoniylar davridagi dastlabki xonaqohlar Farg‘ona, Xatlon, Juzjon, Marvrud, Samarqand, Hirot, va Gurjiston shaharlarida qarmatiylar tomonidan qurilgan. Samarqand shahrining Jobir mahallasida Abumusa ibn Imron ibn Abduvahhob Samarqandiy xonaqohi, Haddod ibn Hibbon Bustiy xonaqohi va bir necha mashhur xonaqohlar hozirgi Buxoro, Samarqand, Balx va Hirot shaharlarida barpo etildi. Bu xonaqohlarda mashhur olim va ilohiyotchilar ilohiyot, tasavvuf ta’limoti, notiqlik va xattotlik, falsafa va boshqa fanlardan saboq bergan. Bu xonaqohlar keyinchalik so‘fiyolar ta’limtoning tarqalishiga ham hissa qo‘shgan.

Somoniylar davri maktablarida ta’limning asosiy vazifasi Qur’onni yod olish, arab tili grammatikasi, ilohiyot va boshqa diniy fanlarni o‘rganishdan iborat edi. “Musulmon Sharqining ba’zi maktablarida, jumladan, savtiy maktablarida, dunyoviy fanlarga ham e’tibor berilgan, lekin shunday bo‘lsa-da, e’diqodchilarni tarbiyalash avjida edi” [7, 107].

Maktablarda majburiy o‘quv reja va dastur mavjud emas edi. Maktablarda ta’lim individual shaklda tashkil etilgan. O‘g‘il bolalar maktablarida o‘rganiladigan fanlar quyidagilardan iborat edi:

1.              Arab alifbosining o‘rganilishi.

2.              “Haftiyak”ni o‘rganish. Bu Qur’onning yetti qismidan bir qismini yod olishdan iborat edi. “Haftiyak”ni o‘rganish 2-3 oy davom etadi.

3.              “Chahor kitob” (“To‘rt kitob”)ni o‘rganish. Bunda islomning asosiy tarkibiy qismlarini o‘z ichiga olgan to‘rt kitob Sharofiddin Buxoriyning “Nomi haq”, Qozi Azizuddinning “Bidon”, Jaloliddinning

“Muxammad ul- muslimin”, Muxammada ibn Ibrohim Fariduddin Attorning “Pandnoma” o‘qitilar edi.

4.              “Chahor kitob”ni o‘rgangach, o‘quvchilar o‘sha davrda yaratilgan asarlarni o‘rgangan.

Maktabda o‘quvchilarga namoz, tahorat va boshqa amallarni bajarish qoidalari o‘rgatilar edi. Bulardan tashqari ba’zi maktablarda to‘rtta arifmetik amal (choramal) o‘rgatilgan. Ayrim xattotlik maktablarida xattotlik o‘rgatilgan. Arab yozuvining qo‘lyozma yozuvi mag‘ribiy, kufiy, nasx va nasta’liqlarga bo‘lingan. Xattotlikni o‘rganish, taniqli asar yozishmalari bilan yakunlangan. Shuni ta’kidlash kerakki, yozuvni o‘rganish hamma uchun majburiy emas edi. Ta’lim muassasasining yana bir turi qorixona deb atalgan. Bu maxsus maktab edi. Bu chiroyli ovoz, rivojlangan xotira va aniq diksiyaga ega ko‘r bolalarni qabul qilishgan. Qorixona maktabida Qur’on qorilari tayyorlanar edi. Qabul qilingan qoidaga ko‘ra, har bir talaba 3-4 yillik o‘qish davomida Qur’onning 30 porasini yod olishi kerak edi. Qorixonada ta’lim ikki yo‘l bilan — individual va guruhiy shaklda tashkil etilgan.

Qorixona o‘qituvchilarini qoridomullo va talabalarini qoribachcha deb atashgan. Qorixonani muvaffaqiyatli bitirganlarga Qur’on tilovat qilish mutaxassisligi (qori) berilgan. Qorixonada uzoq joylardan keladigan talabalar uchun yashaydigan turar joylar bo‘lgan. O‘qishni tugatgach, talabaning otasi qoridomullo uchun odatda to‘liq kiyim to‘plami (saru libos) va mazali taom va shirinliklarga to‘la qoplangan dastarxondan hamda sovg‘alar, naqd pul berar edi. Qoridomullo sovg‘alarni qabul qilib, o‘z shogirdiga Qur’on o‘quvchi sifatida mehnat qilishida katta muvaffaqiyatlar tilab, oq fotiha berar edi. Qorixonlar asosan qadimiy shaharlarda, fan va ta’lim markazlari bo‘lgan Buxoro, Samarqand, Istaravshan, Kulob, Hisor va boshqa shaharlarda faoliyat ko‘rsatgan. 

“Daloilxona degan yana bir maktab bor edi” [7, 208]. Bu yerda faqat o‘rta maktabni yoki qorixonani bitirgan o‘g‘il bolalarni qabul qilinar edi. Daloilxona — (arab. daloil - dalillar) - Markaziy Osiyoning yirik shaharlaridagi eski diniy maktab bo‘lib, unda dastlab (taxm. 1-2 oy) bolalarga Qur’onning ayrim sura va oyatlari, so‘ngra asosiy kitob - “Daloil ulxayrot” yodlatilgan. Daloilxonada o‘qish muddati aniq belgilanmagan. Qobiliyatli, xotirasi kuchli talabalar kitobni 2-3 oy davomida yod olganlar. Uni tugatganlarning ayrimlari islom dinining targ‘ibotchisi bo‘lishgan.

IX asrlarda butun Xalifalik hududida, jumladan, Xuroson va Movarounnahrda harbiylarni tarbiyalovchi maxsus maktablar - rabotlar tashkil etildi. “Rabotda ular jang san’atiga, davlat chegaralarini himoya qilishga o‘rgatilgan va shu bilan birga diniy, ham dunyoviy fanlardan dars berganlar” [7, 110].

Shuni ta’kidlash kerakki, IX-X asrlarda Xuroson va Movarounnahr hududlarida shifoxonalar qurilib, bolalar ham o‘qitilgan, ham davolangan. Shuningdek, ularda tibbiyot asoslari va tibbiy bilimlarni amalga oshirish usullari o‘rgatilgan. Bunday shifoxonalarning o‘ziga xos xususiyati shundan iborat ediki, ular ko‘rish, eshitish va nerv organlari kasalliklari bilan qabul qilingan bolalar bilan shug‘ullangan.

Xulosa. Umuman olganda, Somoniylar davrida ta’limning mazmuni va maktablarning rivojlanishi haqiqatan ham ta’lim jarayonida ulkan rol o‘ynagan, bu esa ta’lim sohasining yanada gullab-yashnashiga zamin yaratgan.

 

Adabiyotlar

 

1.    Мирзозаде X. История таджикской литературы (с древних времен до XIII веков). - Душанбе:

“Маориф”,- Кн. 1. 1987. -189с.

2.    Мухтаров А. Саманиды: время и место. -Душанбе: Сурушан, 1999. -282 с.

3.    Abu Bakr Muhammad ibn Ja‘far Narshaxiy. Buxoro tarixi / Fors-tojik tilidan A.Rasulov tarjimasi.– Toshkent: “Fan”, 1966. – B. 84.

4.    Маъруф Арифи. Из история педагогической мысли таджикского народа. Ч. 2, -Душанбе, 1965. - 183с.

5.    Курбон Ходжаев. Педагогические взгляды мыслителей таджикского народа в XI веке.- Душанбе, 2004. -250 с.

6.    Садриддин      Салим Бухорий.         Бухоронинг     табаррук         зиёратгоҳлари.   Маълумотнома.

(тўлдирилган, қайта ишланган иккинчи нашр). “Дурдона” нашриёти, 2012 й., 27- бет.

7.    Отахонов Т. Очерки педагогической мысли. - Душанбе, 2005. -154с. 

8.    Халимов А. Воспитание, зарождение школ и педагогической мысли таджиков в эпоху

саманидов: автореферат дис. ... доктора педагогических наук. - Душанбе, 2012.- 41 с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dilfuza RAKHMONOVA

A teacher of Pedagogy department

Bukhara State University

 

EQUIREMENTS FOR PRESCHOOL EDUCATION TEACHER

 

The success of the huge reforms in the Republic of Uzbekistan depends, first of all, on the ability of people to take responsibility for their work, to do good deeds that will contribute to the development of the country in their daily work. In society, the educator (teacher) performs a noble and responsible task, firstly, to educate the younger generation, and secondly, to provide comprehensive education to our working people.

Key words: talent, ability, educator, speech activity, oratory, speech technique.

Успех огромных реформ в Республике Узбекистан зависит, прежде всего, от способности людей брать на себя ответственность за свой труд, совершать добрые дела, которые в их повседневной работе будут способствовать развитию страны. В обществе педагог (воспитатель) выполняет достойную и ответственную задачу, во-первых, воспитывать подрастающее поколение, а во-вторых, давать всесторонние знания нашим трудящимся.

Ключевые слова: талант, способности, педагог, речевая деятельность, ораторское искусство, речевая техника.

O‘zbekiston Respublikasida amalga oshiriladigan ulkan islohatlarning muvaffaqiyatga eng avvalo odamlarning o‘z ishlariga ma’suliyat bilan qarashlariga, kundalik mehnat faoliyatida mamalakat taraqqiyotiga hissa bo‘lib qo‘shiladigan savobli ishlarni qila olishlariga bog‘liq. Jamiyatda pedagog (tarbiyachi) birinchidan, o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalash, ikkinchidan, mehnatkash xalqimizga har tomonlama bilim berishdek savobli va ma’suliyatli vazifalarni bajaradi.

Kalit so‘zlar: iste’dod, qobiliyat, iqtidor, tarbiyachi, nutq faoliyati, notiqlik, nutq texnikasi.

 

I. Introduction. The science of preschool pedagogy is a wealth that will be inherited for the future. The value of this wealth is so great that it enriches a person spiritually and fills his heart with happiness and divine light. There is no one in the world without a teacher. Whether he is a government leader, a great scientist, a doctor, a popular writer, or a florist, let him be the mentor and the beacon of life. The greatest duty of a teacher is to prepare intelligent, capable, well-educated students who will benefit the people. The educator has an important and honorable and responsible role in educating the younger generation as worthy children of our people. The political maturity of the educator helps them to understand their responsibility to the people and society for the quality of their upbringing, to constantly activate their skills in a creative approach to education and to help colleagues grow in the workplace. The educator must be socially active, aware of the life of the country in which he lives, understand the factors of nature and society.

II.                     Literature review. The leadership of the country highly appreciates the work of teachers. It is known that according to the Decree of the first President of the Republic of Uzbekistan I.Karimov (January 9, 1996), "October 1 was declared the Day of Public Educators - Teachers and Coaches". This incident shows the importance of the role of teachers in our society. For his achievements in the harmonious development of the younger generation, for his creative work in pedagogical work, for his achievements in the generalization of best practices, teachers, educators "Methodist teacher", "senior teacher", "Methodisteducator", “Excellence in Public Education” and similar honorary titles. The election of deputies from among public educators throughout the country is also a sign of deep respect for them [1].

At the initiative of the President of the Republic of Uzbekistan Sh.M.Mirziyoev, the monthly salaries of teachers in our country are increasing year by year and living conditions are improving. The scientific and methodological centers for professional development of teachers are being expanded, the demand for their political training is being strengthened, and conditions are being created for their retraining every 4-5 years.

III.Analysis. Requirements for the teacher-educator. Shaping his personality. Teacher-educator speech culture.

In any society, bringing up a harmoniously developed generation and directing it to a certain profession is done through hard work. This hard work is the product of continuous education and upbringing [2].

The first President of our country I.A. Karimov in his book "High spirituality is an invincible force"

describes the professional activity of a teacher as follows: “We all know that the path to the human heart begins, first of all, with education. Therefore, when it comes to this, while remembering the invaluable legacy of our ancestors, we, along with our parents, pay tribute to another great person who is closest to us - the noble work of teachers and coaches ... In short, the contribution and impact of the great school on the development of man and society, the work of teachers and educators who decide the future not only of our youth, but of our people as a whole, cannot be measured and compared with anything” [3].

The future of our country, the prospects of independent Uzbekistan, the success of reforms in the field of education in many respects depend on the educator, his level, readiness, dedication to educating the younger generation and bringing them up at the level of harmonious human beings depending on.

It is known that in educational institutions the educational process is organized and conducted directly by the teacher. Achieving the goals of education in the new social environment, the organization of various educational activities of students in the classroom and outside the classroom, to raise them to be educated, polite, faithful, patriotic, hardworking, well-rounded and professional. referral is the responsibility of the teachers [4].

Education is a pedagogical activity organized between a teacher and a student (educator and pupil), a systematic and systematic influence on the individual to improve the pupil in accordance with a specific goal, approaching the socio-historical experiences of society. It is a process of intensive activity aimed at the rich ideologies of the people in the comprehensive formation of the individual, in the formation of his behavior and worldview, social consciousness. On the basis of upbringing, the pupil's consciousness is formed, his spiritual wealth and feelings are developed, which is necessary for him to find his place in social life, which serves to properly organize the interaction with people. Ethical habits are formed the well-known Uzbek writer Abdullah Avloni's words about upbringing, "Prosperity and upbringing are for us a matter of life or death, salvation or disaster, happiness or misery" are important for the education of people of all nationalities. It is clear from these ideas that the upbringing of an individual is not a private affair but a social, national and state affair [5].

IV.Discussion. The first President of the Republic of Uzbekistan I.A.Karimov describes the main essence of a teacher's pedagogical ability as follows:

In order to cultivate, first of all, the educator must meet such high requirements and have such great qualities. This means that both beginning teachers and experienced teachers who are in constant research need to know the following processes that form the basis of pedagogical skills [6]:

-       the ability to correctly understand the inner and outer world of the student in any pedagogical situation;

-       focus on the correct understanding of the pedagogical situation;

-       confidence and demands on students;

-       ability to thoroughly assess the educational situation;

-       the ability to distinguish the most important for himself from a variety of pedagogical tactics;

-       make the right decision without hesitation in case of conflict to do [7];

-       be able to use different methods of influence in education ability;

-       be able to convey ideas and feedback to the student through words, facial expressions and pantomime;

-       ability to communicate with students in class and extracurricular activities;

-       freedom and initiative in the minds of students, their own ideas develop the ability to express opinions without fear;

-       be able to help students in difficult situations [8];

-       always with the student body when conducting educational activities consultation;

-       students’ educational activities study their opinions;

-       effective use of various forms of self-government;

-       be able to see the hidden positive qualities of each student and improvement;

-       categories according to the social background of students not to separate, to treat the same [9].

Article 5 of the Law on Education states that persons with appropriate education, professional training and high moral qualities have the right to engage in pedagogical activities.

The educator influences the children in their daily lives, games, activities, collaborative activities and interactions with them. He must carefully study each child, know his personal characteristics, abilities, show pedagogical delicacy, honestly assess the behavior of children, the results of work, and be able to help them in a timely manner, be interested in the situation in the family [10]. One of the main qualities of a modern educator is his devotion to his profession, ideological conviction, love of his profession and unconditional devotion to this profession, which distinguishes a teacher-educator from other professionals. One of the most important requirements for a teacher is that he / she have a deep understanding of his / her subject and methods. It raises the profile of the educator. One of the most important qualities of a caregiver is to love children, to be interested in their lives, and to respect everyone. Only a person who can devote all his energy and knowledge to the education of children as loyal citizens of the great country of the future can be a real educator. Loving children makes the complex work of a teacher attractive and easy. The attitude of the educator to children in pedagogy is accompanied by respect for the person being brought up, as well as demands on him. This attitude instills in the child confidence in the educator, allowing the teacher to be a true spiritual mentor to the children [11].

The success of the pedagogical activity also depends on the availability of pedagogical skills. Pedagogical ability is the basis for achieving pedagogical skills. Pedagogical skills include: pedagogical observation, pedagogical imagination, attention span, organizational skills, and pedagogical behavior. Pedagogical skills are formed in the process of pedagogical activity, as well as in the process of preparing him for this activity. Pedagogical skills are the art of constantly improving the education of the younger generation [12].

Formation of the teacher-educator personality.

The educator gives preschool children a basic knowledge and understanding of nature, social phenomena, adult labor, instills in them cultural ethics, habits of cultural relations with their peers and adults, kindness, honesty, justice, courage, humility , cultivates ethical qualities such as respect for adults, interest in nature, observation, care for plants and animals, diligence, preservation of the results of adult labor [13].

Knowledge of folk art, music, singing, literature, fine arts, love of art makes the educator cultured, helps in the work with children. Only when a teacher acquires the necessary knowledge, skills and abilities in a certain sequence will he achieve good results in the upbringing and education of children.

V.Conclusion. An educator needs special training to become a master of his profession. It must meet the following conditions:

-   to educate the younger generation, to have a high level of education, to have the necessary knowledge, to be able to select the necessary literature, to work with scientific literature, to study and apply the experience of advanced educators;

-   the educator is able to observe children, to analyze the causes of their behavior, to find the means that have a positive effect on them;

-   in order to inform the younger generation of the necessary knowledge, skills and abilities, the teacher's speech should be fluent, clear, logical and concise. Must be able to use technology effectively in teaching. Use questions to activate children's knowledge, skills, and abilities;

-   in order to fulfill the task assigned to him, the educator must be able to arouse children's interest in the activity, to attract their attention, to increase their activity, to evaluate children's behavior;

-   prepare materials for each activity in advance;

-   ability to organize the agenda correctly, to lead the children's team, taking into account each member of it;

-   be able to determine the mental and physical condition of children and take this into account in the educational work with children;

-   regular interviews, meetings and exchange of information with foster parents;

-   the educator should be kind to children, create a comfortable environment for each child, and be able to comfort them when they are upset.

They should be able to analyze the educational work on the agenda and find ways to improve it.

The most important thing is that the educator should look at children with confidence, reward them for their hard work, independence, initiative and create opportunities for them to work independently. This is highly appreciated by children.

 

References

 

1.                       Nazarova D.I. The interpretation of educational ideas in the poems of Jamal Kamal// International Scientific Journal Theoretical & Applied Science.- 2019.- №11.- Pp. 136 – 138.

2.                       Nazarova D.I. Literary Motives of Sufizm and Spiritual, Moral Ideas in the Lyrics of Jamal Kamal//International Journal of Recent Technology and Engineering (IJRTE).-2019.- №10.– Pp. 223 - 225.

3.                       Quvvatova D., Nazarova D.I. The rubai genre in the works of Jamal Kamal// The American Journal of Social Science and Education Innovations.- 2020.- №9.- Pp. 346 - 352.

4.                       Nazarova D.I. Jamol Kamolning Asru radifli g‘azaliga yozgan muxammasi// Ilim ham jamiyat. Ilmiy-uslubiy jurnal.– 2020.- №1.– Б. 93 – 94.

5.                       Nazarova D.I. The foundation of Kamol Jamol's poems is pain// Conference of Management of Islamic Education Leadership In The Era of Revolution.- 2020.- №6.– Pp. 1 - 3.

6.                       Nazarova D.I. Feelings of lyric heroes in Kamol Jamol’s work// Conference of Management of Islamic Education Leadership In The Era of Revolution.– 2020.- №6.– Pp. 1 - 3. 7. Akhmedova Mekhrinigor Bakhodirovna. (2020). “Spirituality” language category and its content. Middle European Scientific Bulletin, 6, 57-59. https://doi.org/10.47494/mesb.2020.6.115.

8.                       Akhmedova, M. B. (2019) “Analysis of ―spirituality” category and its structure in the english language,” Central Asian Problems of Modern Science and Education: Vol. 4 : Iss. 2 , Article 136.

9.                       Ahmedova M.B. Genetic and Structural Specifications of tge Spirituality Nominative Units in the Uzbek Language. -Theoretical and Applied Science, 10 issue. 2018.- pp.331-333.

10.                    Nilufar Ulmasovna Ochilova, Mehrinigor Bahodirovna Ahmedova. Reflections on Horse in Uzbek Prose.- Theoretical and Applied Science, 10 issue, 2019. - pp. 86-88.

11.                    Akhmedova M.B. Genetic and structural specifications of the spirituality nominative units in the uzbek language. Theoretical & Applied Science, Vol.10, 2018. - Pp.331-333.

12.                    Nasirov A.A. The role and importance of proverbial phraseologies in the sphere of national languages phraseologisms. IJHEPS: International Research Journal of Humanities, Engineering, Pharmaceutical Sciences. − Delhi, 2016. Vol-2/ Issue -11/ Year-6 / June / 2016. −Pp. 58-66.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Matluba XOJIYEVA

Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi o‘qtuvchisi

 

TA’LIM JARAYONIDA AKSIOLOGIK TARBIYANI TASHKIL ETISHNING O‘ZIGA

XOS XUSUSIYATLARI

 

Maqolada ta’lim jarayonida aksiologik tarbiyani tashkil etishning ilmiy asoslari va amaliy metodlarini tanlash va asoslash masalasiga bag‘ishlangan bo‘lib, aksiologik tarbiyaning mohiyati tavsiflangan, gumanistik qadriyatlar yo‘nalishlari tizimi, uning tarkibiy qismlari va mezonlari, psixologikpedagogik shartlari bayon qilingan.

Kalit so‘z: insonparvarlik, barkamol shaxs, milliy go‘ya, dunyoqarash, tarbiya, madaniyat, aksiologiya, shaxs.

В статье рассматривается выбор и обоснование научных основ и практических методов организации аксиологического воспитания в образовательном процессе, раскрывается сущность ценностного воспитания, система гуманистических ценностей, ее составляющие и критерии, психолого-педагогические условия.

Ключевые слова: гуманизм, гармонично развитая личность, национальная идеология, мировоззрение, воспитание, культура, аксиология, личность.

The article examines the choice and substantiation of the scientific foundations and practical methods of organizing axiological education in the educational process, reveals the essence of value education, the system of humanistic values, its components and criteria, psychological and pedagogical conditions.

Key words: humanism, harmoniously developed personality, national ideology, worldview, education, culture, axiology, personality.

 

Kirish. Bugungi kunda barkamol avlodni asrlar osha sayqal topgan milliy qadriyatlarimiz, urfodatlarimiz ruhida tarbiyalashga, ma’naviy boyligimiz va madaniy merosimizni har tomonlama o‘rganib, ta’lim-tarbiya sohasida ham qo‘llashga keng imkoniyatlar yaratildi. Avvalo, yoshlar ongiga milliy g‘oyani singdirish lozimligiga e’tibor qaratildi, zero milliy g‘oya jamiyat taraqqiyotini olg‘a yetaklovchi, doimiy harakatdagi kuchdir.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratdi. “Agar jamiyatning tanasi iqtisodiyot bo‘lsa, uning ruhi va ruhiyati ma’naviyatdir”, deb ta’kidlangan va ta’lim jarayonida milliy qadriyatlardan foydalanish, ta’lim muassasalarida ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish muhim ijtimoiy masaladir.

Asosiy qism. Pedagogikada aksiologik yondashuvni qo‘llash natijasi bo‘lgan ta’limni insonparvarlashtirish g‘oyasi juda katta ijtimoiy-siyosiy va falsafiy-antropologik ahamiyatga ega. Insoniyat sivilizatsiyasi rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan yoki unga hissa qo‘shadigan ijtimoiy harakatning yakuniy strategiyasi ushbu muammoning yechimiga bog‘liqdir. Zamonaviy ta’lim kelajakda zarur bo‘lgan insonning ijtimoiy nuqtayi nazari, dunyoqarashi, axloqiy fazilatlarini va ajralmas kuchlarini shakllantirishga katta hissa qo‘shishi mumkin. Ta’limning gumanistik falsafasi bizning dunyomizda ekologik, axloqiy uyg‘unlikni yaratishga qaratilgan hisoblanadi. Aksiologik yondashuv insonparvarlik pedagogikasiga organik ravishda xosdir, chunki inson unda jamiyatning eng yuksak qadriyat va ijtimoiy rivojlanish, o‘zi uchun maqsad sifatida qaraladi. Shu nuqtayi nazardan, gumanistik muammolarga nisbatan umumiyroq bo‘lgan aksiologiyani yangi ta’lim falsafasi va shunga muvofiq ravishda zamonaviy pedagogika metodologiyasining asosi deb hisoblash mumkin.

Aksiologik fikrlash markazida o‘zaro bog‘liq, o‘zaro ta’sir qiluvchi dunyo tushunchasi turadi. Uning ta’kidlashicha, bizning dunyomiz ajralmas inson dunyosi, shuning uchun nafaqat insoniyatni birlashtiradigan, balki har bir inson uchun xarakterli bo‘lgan umumiy narsani ko‘rishni o‘rganish muhimdir. Gumanistik qiymat yo‘nalishi, obrazli qilib aytganda, qadriyatlar tizimidagi barcha boshqa bo‘g‘inlarga faollik beradigan Gumanistik yo‘naltirilgan ta’lim falsafasi ta’lim jarayonini barcha bosqichlarida sifat jihatidan yangilashning strategik dasturidir. Uning rivojlanishi muassasalar faoliyatini, ta’limning eski va yangi konsepsiyalarini, pedagogik tajribani, xatolar va yutuqlarni baholash mezonlarini belgilashga imkon beradi. Insonparvarlashtirish g‘oyasi yosh malakali kadrlarni tayyorlash bilan emas, balki shaxsning umumiy va kasbiy rivojlanishida samaradorlikka erishish bilan bog‘liq bo‘lgan ta’limning tubdan boshqacha yo‘nalishini amalga oshirishni nazarda tutadi.

Pedagogikada qo‘llash natijasi bo‘lgan ta’limni insonparvarlashtirish g‘oyasi keng falsafiyantropologik va ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega, chunki strategiya uning yechimiga bog‘liq ijtimoiy harakat sivilizatsiya rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi yoki unga hissa qo‘shishi mumkin. Zamonaviy ta’lim tizimi kelajakda zarur bo‘lgan insonning muhim kuchlarini, uning ijtimoiy qimmatli dunyoqarashi va axloqiy fazilatlarini shakllantirishga hissa qo‘shishi mumkin. Ta’limning gumanistik falsafasi inson foydasiga, dunyoda ekologik va axloqiy uyg‘unlikni yaratishga qaratilgan.

Milliy g‘oya, birinchi navbatda, yosh avlodimizni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat ruhida tarbiyalash, ularning insonparvarlik va odamiylik fazilatlarini payvand qilishdek oliyjanob ishlarimizda madadkor bo‘lishi zarur” deb hisoblaymiz. Zero bugungi yoshlarimizni milliy qadriyatlarimiz negizini xalq og‘zaki ijodi tashkil etadi. Ma’lumki, o‘zbek xalqi so‘zning g‘ayritabiiy kuchi mavjudligiga doim ishonib kelgan, ijobiy mazmundagi so‘zlar qo‘llanganda yaxshilik, aksincha, salbiy ma’nodagi so‘zlar ishlatilganda yomonlik yuz beradi deb qaragan, natijada olqish va qarg‘ish janrlari yuzaga kelgan hamda xalqning maishiy hayotidan keng o‘rin olgan. Masalan, olqishlar (turkiy tillarda “maqtash, sharaflash, yaxshi istaklar tilash” ma’nosida) hozirga qadar nafaqat an’anaviy marosimlarda, balki kundalik maishiy hayotda ham faol qo‘llaniladi. Kundalik maishiy hayotimizda qo‘llanuvchi olqishlar (masalan, salomatlik va uzoq umr tilash mazmunida aytiladigan, dasturxon atrofida aytiladigan, oq yo‘l tilash mazmunida aytiladigan, imorat qurish oldidan aytiladigan, uzoq safarga chiqish oldidan aytiladigan, yangi oy chiqqanda aytiladigan, taskin berish mazmunida aytiladigan, qutlash, tabriklash, muborakbod etish mazmunida aytiladigan olqishlar kabilardir) bolada halollik, do‘st-birodarlik, hushyorlik, adolatli bo‘lish, mehnatsevarlik, mehmondo‘stlik, bag‘rikenglik, kamtarlik, jipslik, shukronalik, sabr-qanoatli bo‘lish kabi insoniy fazilatlarni qaror toptiradi. 

Qadriyatlarning o‘zi, hech bo‘lmaganda asosiylari, insoniyat jamiyati rivojlanishining turli bosqichlarida doimiy bo‘lib qoladi. Hayot, sog‘liq, sevgi, ta’lim, mehnat, tinchlik, go‘zallik, ijodkorlik va shunga o‘xshash qadriyatlar odamlarni har doim o‘ziga jalb qilib kelgan. Gumanistik tamoyilni o‘zida mujassam etgan ushbu qadriyatlar jahon tarixi amaliyoti sinovidan o‘tdi.

Aksiologik fikrlash markazida o‘zaro bog‘liq, o‘zaro ta’sir qiluvchi dunyo tushunchasi turadi. Bizning dunyomiz ajralmas inson dunyosi, shuning uchun nafaqat insoniyatni birlashtiradigan, balki har bir inson uchun xarakterli bo‘lgan umumiy narsani o‘rganish muhimdir. Ijtimoiy rivojlanishni insondan tashqarida ko‘rib chiqish tafakkurni uning gumanistik asosidan ajratishni anglatadi. Aynan mana shunday tafakkur sharoitida insonparvarlashtirish zamonaviy ijtimoiy rivojlanishning global tendentsiyasini ifodalaydi va umuminsoniy qadriyatlarni tasdiqlash uning mazmunini tashkil etadi.

Umumiy aksiologiya ta’siri ostida pedagogik hodisalarning qiymat xususiyatlarini tushunish rivojlandi.

Pedagogik aksiologiya inson hayoti, pedagogik faoliyat va umuman olganda ta’lim va tarbiya qadriyatlarini anglash va tasdiqlashga asoslanadi. Ta’lim tizimlarining inson hayoti uchun alohida qiymatini asoslashga intilish, ehtimol, pedagogik bilimlarning rivojlanishining barcha bosqichlarida sodir bo‘lgan. Biroq, bu inson va jamiyat o‘rtasida shakllangan munosabatlarning natijasi edi. Ta’limning qadr-qimmat maqomini ular aniqladilar.

Zamonaviy pedagogikaning metodologik asosi sifatida aksiologik yondashuvni tanlash ta’limni ushbu yondashuv tushunchalarining asosiy toifalarida aks ettirilgan ijtimoiy-pedagogik hodisa sifatida ko‘rib chiqishga imkon beradi.

Shu bilan birga, o‘zgarishlarning aksiologik tahlili shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy ta’lim muassasasi jamoat hayotini insonparvarlashtirishga to‘liq hissa qo‘shmaydi. Ta’lim tizimining konstruktiv-aksiologik salohiyatidan foydalanish uchun avvalgi davrda unda shakllangan tormozlanish mexanizmini yengib o‘tish zarur.

Ta’lim uchun moddiy tashkiliy bazani yaratish uchun uning subyektiv omilini shakllantirish lozim. Inson resurslari ishlatilmay qoldi, bunga o‘quvchining faqat ta’sir obyekti sifatida harakat qiladigan an’anaviy ta’lim jarayonini saqlab qolish, kattalar aholisining uzluksiz ta’limga yo‘naltirilganligi va ta’lim salohiyatidan foydalanish samaradorligining pastligi dalolat beradi.

Ta’limni insonparvarlashtirishni amalga oshirishda ijtimoiy sharoit hal qiluvchi ahamiyatga ega. Pedagogikaning muhim va murakkab ilmiy vazifasi - bu ta’limning rivojlanishini bashorat qilish, uning yechimi turli soha mutaxassislarining o‘zaro ta’sirini, faol xalqaro hamkorlikni o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, asosiy narsa, ta’lim jarayonining mazmun xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan pedagogik bashoratning sifatli tomoni yetarlicha chuqur, keng ko‘lamli va dalillarga asoslangan holda ko‘rib chiqilmaydi.

Shu munosabat bilan, insonparvarlik yo‘naltirilgan ta’lim falsafasi ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida sifat jihatidan yangilanishining strategik dasturidir. Uning rivojlanishi muassasalar faoliyatini, ta’limning eski va yangi konsepsiyalarini, o‘qitish tajribasini, xatolari va yutuqlarini baholash mezonlarini belgilashga imkon beradi. Insonparvarlashtirish g‘oyasi “shaxssiz” yosh malakali kadrlarni tayyorlash bilan emas, balki shaxsning umumiy va kasbiy rivojlanishida samaradorlikka erishish bilan bog‘liq bo‘lgan ta’limning tubdan boshqacha yo‘nalishini amalga oshirishni nazarda tutadi.

Aksiologik yondashuvni pedagogikada qo‘llash natijasi bo‘lgan ta’limni insonparvarlashtirish g‘oyasi keng falsafiy, antropologik, ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega, chunki ijtimoiy harakat strategiyasi uning yechimiga bog‘liq.

Zamonaviy ta’lim tizimi insonning muhim kuchlarini, uning ijtimoiy qimmatli dunyoqarashi va kelajakda zarur bo‘lgan axloqiy fazilatlarini shakllantirishga hissa qo‘shishi mumkin. 

Muhokama va natijalar. Pedagogik qadriyatlar ularning mavjudligi darajasida farqlanadi, bu ularni tasniflash uchun asos bo‘lishi mumkin. Ushbu poydevordan foydalanib biz shaxsiy, guruhiy va ijtimoiy pedagogik qadriyatlarni ajratib ko‘rsatamiz.

Ijtimoiy-pedagogik qadriyatlar jamoat ongida o‘zini namoyon qiladigan, turli xil ijtimoiy tizimlarda ishlaydigan qadriyatlarning mohiyati va mazmunini aks ettiradi. Bu jamiyatning ta’lim sohasidagi faoliyatini tartibga soluvchi g‘oyalar, tushunchalar, normalar, qoidalar, an’analar to‘plamidir.

Pedagogik qadriyatlarni guruhlash muayyan ta’lim muassasalari doirasida pedagogik faoliyatni tartibga soluvchi va boshqaradigan g‘oyalar, tushunchalar, me’yorlar shaklida taqdim etilishi mumkin. Bunday qadriyatlar to‘plami yaxlit xarakterga ega, nisbiy barqarorlik va takrorlanuvchanlikka ega.

Shaxsiy va pedagogik qadriyatlar o‘qituvchi shaxsining maqsadlari, motivlari, ideallari, munosabatlari va boshqa g‘oyaviy xususiyatlarini aks ettiradigan ijtimoiy-psixologik shakllanishlar vazifasini bajaradi, bu ularning jami jihatidan uning qiymat yo‘nalishlari tizimini tashkil etadi. 

O‘z-o‘zini ta’minlashga doir qadriyatlar - bu maqsadlar, shu jumladan, o‘qituvchi ishining ijodiy xususiyati, obro‘si, ijtimoiy ahamiyati, davlat oldidagi mas’uliyati, o‘zini o‘zi tasdiqlash imkoniyati, bolalarga bo‘lgan muhabbat Ushbu turdagi qadriyatlar o‘qituvchilar va talabalar shaxsini rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Pedagogik faoliyatning maqsadlari unda amalga oshirilayotgan ehtiyojlarga mos keladigan aniq motivlar bilan belgilanadi. Bu ularning ehtiyojlar ierarxiyasidagi yetakchi mavqeyini tushuntiradi, ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi. Pedagogik faoliyatning maqsadlarini amalga oshirish yo‘llarini izlab, o‘qituvchi o‘zining kasbiy strategiyasini tanlaydi, uning mazmuni o‘zi va boshqalarning rivojlanishini belgilaydi. Binobarin, qadriyatlar davlat ta’lim siyosatini va pedagogika fanining rivojlanish darajasini aks ettiradi, ular subyektivlashtirilib, pedagogik faoliyatning muhim omillariga aylanadi va ta’sir ko‘rsatadi.

Qadriyatlar-munosabatlar o‘qituvchiga pedagogik jarayonni maqsadga muvofiq va yetarli darajada qurish va uning subyektlari bilan o‘zaro aloqalarini ta’minlash. Kasbiy faoliyatga munosabat o‘zgarishsiz qolmaydi va o‘qituvchining harakatlari muvaffaqiyatiga, uning kasbiy va shaxsiy ehtiyojlarini qondirish darajasiga qarab o‘zgaradi. O‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro ta’sirini belgilaydigan pedagogik faoliyatga qadriyatlar munosabati gumanistik yo‘nalish bilan ajralib turadi. Qiymat munosabatlarida o‘qituvchining mutaxassis va inson sifatida o‘ziga nisbatan munosabati bir xil ahamiyatga ega. 

Qadriyatlar-fazilatlar pedagogik qadriyatlar ierarxiyasida eng yuqori daraja hisoblanadi, chunki ularda o‘qituvchining shaxsiy va kasbiy xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Bularga xilma-xil va o‘zaro bog‘liq individual, shaxsiy, maqom rol va kasbiy-faollik fazilatlari kiradi. Ushbu fazilatlar bir qator qobiliyatlarning rivojlanish darajasidan kelib chiqadi: bashorat qiluvchi, kommunikativ, ijodiy, empatik, intellektual, aks etuvchi va interaktiv.

Qadriyatlar-munosabatlar va qadriyatlar-fazilatlar pedagogik faoliyatni amalga oshirishning zarur darajasini ta’minlay olmasligi mumkin, agar yana bitta quyi tizim shakllanmagan va o‘zlashtirilmagan bo‘lsa - qadriyatlar-bilimlarning quyi tizimi bo‘ladi. U nafaqat psixologik, pedagogik va predmetli bilimlarni, balki ularning xabardorlik darajasini, ularni pedagogik faoliyatning kontseptual shaxsiy modeli asosida tanlash va baholash qobiliyatini ham o‘z ichiga oladi.

Bilim qadriyatlari - bu ma’lum bir tartibli va uyushgan bilim va ko‘nikmalar tizimi, shaxsni rivojlantirish va sotsializatsiya qilishning pedagogik nazariyalari, ta’lim jarayoni qurilishi va ishlashining qonuniyatlari va tamoyillari va boshqalar. O‘qituvchi tomonidan fundamental psixologik va pedagogik bilimlarni o‘zlashtirish ijodkorlik uchun sharoit yaratadi, professional ma’lumotlarda harakat qilish imkonini beradi, pedagogik fikrlashning samarali ijodiy usullaridan foydalangan holda zamonaviy nazariya va texnologiya darajasida pedagogik muammolarni hal qiladi.

Shunday qilib, bir-birini vujudga keltiruvchi pedagogik qadriyatlarning nomlangan guruhlari sintetik xarakterga ega bo‘lgan aksiologik modelni tashkil etadi. Bu qadriyatlar-maqsadlar qadriyat-vositalarni belgilashida va qadriyat-munosabatlar qadriyat-maqsad va qadriyat-sifatlarga va boshqalarga bog‘liqligida namoyon bo‘ladi. Ular bir butun bo‘lib ishlaydi. Ushbu model ishlab chiqilgan yoki yaratilgan pedagogik qadriyatlarni qabul qilish yoki rad etish mezonlari sifatida harakat qilishi mumkin. Bu madaniyatning tonalligini belgilaydi, ma’lum bir xalq tarixida mavjud bo‘lgan qadriyatlarga va insoniyat madaniyatining yangi yaratilgan asarlariga tanlangan yondashuvni shartli ravishda belgilaydi. O‘qituvchining aksiologik boyligi yangi qadriyatlarni tanlash va oshirish samaradorligi va maqsadga muvofiqligini ifodalaydi. Sharq mutafakkirlaridan biri Forobiyning ta’kidlashicha, har bir kishining fe’l atvoriga qarab ta’lim-tarbiya ikki xil usul: ixtiyoriy va majburiy usullarda amalga oshirilishi mumkin. Ta’lim oluvchilar fan va hunar o‘rganishga moyillik bildirmasalar, ularga nisbatan rag‘batlantirish usuli qo‘llaniladi. Maboda ular o‘zboshimcha va itoatsiz bo‘lsalar majburiy usulni qo‘llash mumkin. Forobiyning ko‘rsatishicha aqlli kishilar o‘tkir zehnidrokli, fazilatli bo‘lishi, o‘zining qobiliyati va idrokini yaxshi ishlarga yo‘naltirishi kerak. Forobiy “Aql to‘g‘risida” nomli risolasida axloqli odam o‘zida o‘n ikki xislatni birlashtirgan bo‘lishi lozim deb hisoblaydi. Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha insonning barcha qobiliyat va fazilatlari ikki tomonga ega. Birinchisi - tug‘ma irsiy, tabiiy xislatlar bo‘lsa, ikkinchisi - tajriba, amaliyot, sharoit ta’sirida tarkib topadigan xislatlardir. Shuningdek, bola tarbiyasida bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan xislatlarni hisobga olish lozimligini ta’kidlaydi. 

Yana bir sharq mutafakkirlar biri Abu Ali ibn Sinoning fikrida tarbiya jarayonida yoshlarga aqliy va jismoniy, axloqiy tarbiya berish va hunar o‘rgatish nazarda tutiladi. Ibn Sino o‘zining “Tib qonunlari” asarida bolani olti yoshidan boshlab muallimga topshirish xususida fikr yuritadi. Ulug‘ hakim ta’lim jarayonida o‘qitishda oddiydan murakkabga qarab borish qoidasiga amal qilish lozimligini uqtiradi, ayniqsa, bolaga kuchi yetadigan mashqlarni bajartirish amali bu jarayonda katta ahamiyat kasb etadi. Ibn Sino bolalarni yakka-yakka o‘qitishdan ko‘ra jamoada ta’lim berish afzal ekanligini e’tirof etadi. Ibn Sinoning inson aqli, bilimi orqali erishiladigan natijalari haqidagi ta’limoti o‘qitish nazariyasida alohida o‘rin egallaydi. Uning fikricha buyumlarni chinakam bilishga tashqi ko‘rinishini tahlil qilish sabablarini aniqlash asosida aql bilan erishiladi. Ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan. Mushohada bilan idrok qilishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarni tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich, ikki xil fikrni idrok etishdir. Aql rivojlanishining uchinchi bosqichida, o‘zlashtirilgan fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. Shunda uni haqiqiy aql deyish mumkin. Ibn Sino aql deganda insonning tug‘ma istedodini, shuningdek, tajriba asosida va bilish jarayonida shakllanadigan fikrlash qobiliyatini tushunadi. U ona allasining tarbiyaviy ahamiyati haqida to‘xtalib “Alla” ikki vazifani bajaradi deydi. Birinchisi, beshikni tebratish orqali bolaga jismoniy orom bag‘ishlanadi; ikkinchisi beshikni bir maromda tebratishdan onaning mehri jo‘sh uradi, bolasiga bo‘lgan muhabbatidan, onaning orzu umidi yurak to‘ridan silqib chiqadi. Bu o‘ziga xos qo‘shiq bolasiga qasidadek yangraydi va u farzandining murg‘ak qalbiga, butun shuuriga singib boradi. Shu tarzda bolada o‘zi anglamagan holat paydo bo‘ladi. U asta-sekin bu yorug‘ olamni anglay boshlaydi. Ana shu anglashdan o‘rganish boshlanadi. Xuddi shu o‘rganish tarbiyalanishdir. Zotan o‘rganish sezishdan kelib chiqadi.

Xulosa qilib aytganda tarbiya mohiyatan qadriyatlarning keksa avloddan yoshga, kattalardan bolalarga, odamdan odamga o‘tishini ta’minlaydigan ijtimoiy faoliyatdir. Qadriyatlar inson tomonidan boshqa odamlar bilan birgalikdagi faoliyat orqali o‘zlashtiriladi. Qadriyatlar - bu butun shaxsiy mavjudotning barqarorligini ta’minlaydigan insoniyatning asosiy omili. Faoliyat orqali qadriyatlarni egallash aynan shu faoliyatda axloqiy o‘lchovni ochadi, ideal qiymat va moddiy faoliyat turlari orasidagi masofani yaratadi va shu bilan axloqiy aks ettirishni ta’minlaydi, axloqiy o‘z-o‘zini anglashni - inson vijdonini uyg‘otadi. Aksiologik yondashuv dastlab o‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy rivojlantirish va tarbiyalashning butun tizimini, eng yuqori pedagogik qadriyat sifatida milliy ta’lim idealiga, barcha zamonaviy ta’limning mazmuni va asosiy milliy qadriyatlar tizimiga asoslangan maktab hayotining butun uslubini belgilaydi. Qadriyatlar tizimi yosh o‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy rivojlantirish va tarbiyalashning asosiy yo‘nalishlari mazmunini belgilaydi. Tarbiyadagi aksiologik yondashuv insonni asosiy milliy qadriyatlarning tashuvchisi, eng yuqori qadriyat sifatida, dunyodagi faoliyatini ma’naviy ideallar, axloqiy munosabatlar va axloqiy me’yorlar asosida tashkil etishga qodir subyekt sifatida tasdiqlaydi. Aksiologik yondashuv kichik maktab o‘quvchisining turmush tarzini mustahkam axloqiy asoslarga asoslashga va shu bilan ijtimoiy muhitning axloqiy nisbiyligiga qarshi turishga imkon beradi. Aksiologik tamoyillarga quyidagilar kiradi:

-                 yagona gumanistik qadriyatlar tizimi doirasidagi barcha falsafiy qarashlarning tengligi, ularning madaniy va etnik xususiyatlarining xilma-xilligini saqlagan holda an’analar va ijodkorlikning tengligi, o‘tmish ta’limotlarini o‘rganish va ulardan foydalanish zarurligini va hozirgi va kelajakda kashf etish imkoniyatlarini tan olish, odamlarning tengligi, qadriyatlar asoslari bo‘yicha tortishuvlar o‘rniga pragmatizm;

-                 befarqlik yoki do‘stingizni tortib olishni rad etish o‘rniga dialog; 

Ushbu tamoyillar turli fanlarga va tendentsiyalarga muloqot qilish va birgalikda ishlash, optimal yechimlarni izlash imkonini beradi. Shunday qilib, pedagogik aksiologiyaning asosini inson hayoti, tarbiyasi va tayyorgarligi, umuman pedagogik faoliyat va ta’limning qiymatini anglash va tasdiqlash tashkil etadi. Haqiqatan ham har bir insonga o‘ziga xos imkoniyatlarni maksimal darajada ro‘yobga chiqarish uchun sharoit yaratib bera oladigan adolatli jamiyat g‘oyasi bilan bog‘liq bo‘lgan barkamol shaxs g‘oyasi ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu g‘oya madaniyatning qiymat yo‘nalishlarini belgilaydi va shaxsni tarixda, jamiyatda va faoliyatda yo‘naltiradi.

 

Adabiyotlar

 

1.              Xodjayev B.X. Pedagogik aksiologiya. – T.: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2011-yil. 25-30 bet, 85-93 betlar.

2.              Hoshimov K, Nishonova S. Pedagogika tarixi. – T.: “Alisher Navoiy” nomidagi Milliy kutubxona nashriyoti, 2005-yil. 80-90-betlar.

3.              https://uz.warbletoncouncil.org/axiologia-juridica

4.              http://library.ziyonet.uz/uz/book/download

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Нигина ИСМАТОВА

Бухоро давлат университети педагогика кафедраси ўқитувчиси

 

ОИЛАДА БОЛАЛАРНИ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШДА МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛ ВА ВОСИТАЛАРИ

 

Оилада болаларни маънавий-ахлоқий тарбиялашда миллий қадриятлардан фойдаланиш бизнинг миллий педагогикамизда азалдан мавжуд бўлган ва турли даврларда у ўзига хос кўриниш ҳамда мазмун-моҳиятига эга бўлган. Бу тарбия соҳаси ўзининг турли-туманлиги жиҳатдан қадриятлар йўналишлари билан боғлик бўлиб, унинг болалар дунёқараши ҳамда руҳиятига таъсир этиб, маълум бир кўникмалар ҳосил қилиши жуда бир мураккаб жараёндир. Ушбу мураккаб жараён қадриятларнинг юзага келиш асослари билан боғликдир.

Калит сузлар: тарбия, жараён, вазифа, муносабат, хурмат-эътибор, қадрият, махала, муомала, усул.

Использование национальных ценностей в духовно-нравственном воспитании детей в семье издавна существовало в нашей отечественной педагогике, в разное время имело неповторимый вид и содержание. Эта область образования связана с ее разнообразием ценностей, и это очень сложный процесс, в котором она влияет на мировоззрение и психику детей и развивает определенные навыки. Этот сложный процесс связан с основами возникновения ценностей.

Ключевые слова: воспитание, процесс, задача, отношение, уважение, достоинство, макала, лечение, метод.

The use of national values in the spiritual and moral upbringing of children in the family has long existed in our national pedagogy, and at different times it had a unique appearance and content. This field of education is associated with its diversity of values, and it is a very complex process in which it affects the worldview and psyche of children and develops certain skills. This complex process is related to the fundamentals of the emergence of values.

Keywords: upbringing, process, task, attitude, respect, dignity, makhala, treatment, method.

 

Кириш. Қадриятлар инсон учун аҳамиятли бўлган миллат манфаатлари йўлида хизмат қиладиган эркинлик, ижтимоий адолат, тенглик, ҳақиқат, маърифат, гўзаллик, яхшилик, ҳалоллик, бурчга содиқлик сингари фазилатларни ўзида мужассамлаштиради. Қадриятлар ўзининг мазмунмоҳиятига кўра бир неча турларга бўлинади. Булар: табиий қадриятлар (яшаш учун зарур булган табиий шарт-шароитлар); иқтисодий қадриятлар (ишлаб чиқариш кучлари ва воситалари); ижтимоийсиёсий қадриятлар (эркинлик, тенглик, адолат, тинчлик, ҳамкорлик); илмий қадриятлар (билимлар, тажрибалар, ютуқлар); фалсафий қадриятлар (ғоялар, мафкуралар, концепциялар); бадиий қадриятлар (санъат, адабиёт, маданият); диний қадриятлар (иймон, эътиқод, виждон, савоб) каби қадриятларни қайд этиш мумкин бўлади. Шу билан бирга фанда қадриятларнинг миллий ва умуминсоний турларга ажратилиши анъана тусига кирган.  

Асосий кисм. Инсоннинг ўз-ўзини ҳурмат қилиши ўз ор-номуси ҳамда обрўсини сақлаб колишига имкон беради. Бу эса унга миллий ўзлигини англаш орқали вужудга келадиган жараёндир. Инсоннинг шахсий қадр-қиммати миллий қадирятлардан келиб чиқадиган ижтимоий хусусиятларидан бўлиб, уни юксакликка олиб борувчи олийжаноб бир кучдир. Шу жиҳатдан қадриятлар инсоннинг ижтимоий эркинлигини ва маънавий поклигини таъминловчи бир буюк манбадир. Унинг ўзи ва атрофидагилар учун фойдали, самарали жиҳатларининг купайиб бориши нафақат унинг ўзини, балки атрофдагилар маънавий-ахлоқий хислатларини ҳам тузатиб боради. Шу сабабни жамият тараққиёти талабларида инсон қадрияти миллий қадриятлардан келиб чивқишига кўра ижтимоий мазмун-моҳиятга эгадир, улар инсоннинг таълими, тарбияси ва кундалик меҳнат фаолияти натижасида шаклланади. Инсон шахси, ижтимоий тарбиядан келиб чиқадиган қадриятлар, инсон манавий-ахлоқий миёрлари, хулқ-атвори ва юриш туришини тартибга солиб турадиган бир кучдир. Бунинг таъсири натижасида инсоннинг нафақат характери, балки унинг ҳаёли янгича мазмун касб этиб, бойиб боради. Мустакиллик йилларида миллий қадриятлар тикланиши натижасида инсон қадр-қимматини эъзозлаш унинг билими, маданият савиясини ўстириш ҳамда ички қобилияткўникмаларини ривожлантиришга кенг йўл очилди. Сўнгги ўн йилликлар давомида инсон шахси, унинг ҳақ-ҳуқуқлари, эркинликлари ва қадр-қимматини муҳофаза қилиш бўйича анча катта ишлар амалга оширилди. Булардан энг диққатга сазовор жиҳати оила ва мактаб ҳамкорлигини кучайтириш, унинг самарадорлиги оширишга қаратилганлигидир.

Оилада болаларни маънавий-ахлоқий тарбиялашда миллий қадриятлардан фойдаланиш усуллари бир қанча ўзига хос шарт шароитларни тақазо этади. Бу шарт-шароитларни қуйидаги йўналишлардаги масалаларда кўриш мумкин: 

-   ота-оналарни болалар тарбиясига ижтимоий ва педагогик жиҳатдан тайёрлаш. Чунки отаоналар оила тарбиясида уз вазифалари юзасидан ўрнак бўла олишлари керак; 

-   болаларни ўз тенгқурлари билан бўладиган муносабатларга тайёрлаб бориш. Бу болалар боғчаси маҳалла ва мактабда олиб бориладиган тарбия жараёни бўлиб ҳисобланади; 

-   болалар олдида ўз ҳурматини йўқотмасдан, обрў-эътиборга лойиқ бўлишлик; 

-   ўзаро муносабатларда алдов, қўполлик, иккиюзламачиликка йўл қўймаслик; 

-   тарбия жараёнида болалар хулқ-атвори, руҳияти, жинси ва ёшини эътиборга олган ҳолда уларга ёндашиши; 

-   атрофда оила тарбиясида учрайдиган хато-камчиликлар ҳамда тарбияси оғир болалар муаммосини унутмаслик ва ўз оиласида бунга йўл қўймаслик; 

-   ривожланишида айрим физиологик нуқсонлар бўлган, имконияти чекланган болалар тарбиясига эҳтиёткорона ёндашиш; 

-   оилада болаларни меҳнат тарбияси орқали тарбиялаш; 

-   болаларнинг ўқиш, ишлаш ва дам олишларини тўғри ташкил этиш; 

-   болаларни атрофда учрайдиган салбий ҳолатларга нафрат ҳамда уларга қарши курашиш руҳида тарбиялаб бориш.

Ушбу ижтимоий асослардан келиб чиққан ҳолда оилада болалар манавий-ахлоқий тарбиясини миллий қадриятлар асосида шакллантиришнинг қуйидаги ижтимоий-педагогик усулларини кўриб чиқиш мумкин бўлади: 

1. Ота-оналарнинг кундалик муомала усуллари: 

-       ўзаро таъсир усуллари; 

-       ўзаро ҳамкорлик усуллари; 

-       биргаликда ишлаш усуллари; 

-       болалар шахсини ҳурмат килиш ва қўллаб-кувватлаш усуллари, уларни тушуниш, ишониш ҳамда англаш усуллари; 

-       болаларни ишонтириш усуллари, бу суҳбат, ишонч билдириш, баҳс-мунозара, намуна, йўналтириш, мақтов, хатолардан огоҳлантириш, ўзаро ҳамкорлик усуллари. 

2. Психологик таъсир усуллари: 

-   индивидуал ёндашиш усуллари. Болалар билан ўзаро ишонч ва маслаҳат оҳангида суҳбатлар ўтказиш; 

-   болалар билан турли хил халқ ўйинлари ўтказиш; 

-   болалар билан турли хил психологик машқлар ўтказиш; 

-   болалар билан мулоқотда юзага келадиган психологик муаммоларни ҳамкорликда таҳлил қилиш усуллари; 

-   миллий-бадиий асарлардаги халқ қаҳрамонлари образларини жонли етказиш ва уларнинг ижобий фазилатларини ёритиб бериш усуллари; 

-   болаларда ўз миллий менталитетимиздан келиб чиқадиган руҳий-иродавий тарбияни шакллантириш усуллари; 

-   болалар билан “Ўзбек халқ эртаклари дунёсига саёҳат”, “Фантазия хонасига кириш”, “Сирлар оламига шўнғиш”, “Вақт машидасида ўтмишга саёҳат” каби машғулотлар ҳамда ўйинлар ўтказиш усуллари. 

3. Нутқ орқали (вербал) таъсир усуллари:

-  изоҳ ва тушунтириш; 

-  ҳикоя ва эртак; 

-  маъруза ва баҳс; 

-  савол-жавоб усуллари. 

4. Миллий қадриятларни намойиш этиш усуллари: 

-  фотолавҳалар намойиши; 

-  иллюстрациялар намойиши; 

-  миллий қадриятларнинг ўзгариш, ривожланишини кузатиш усуллари. 

5. Амалий усуллар: 

-       болалар билан ҳамкорликда меҳнат, осори–атиқалар, обидалар, эски қўлёзма ёки китобларни асраб-авайлаш; 

-       болаларни турли сайлгоҳ ва зиёратгоҳларга олиб бориш; 

-       халқ миллий байрамларида ва йирик умумхалқ тадбирларида иштирок этиш. 

6. Миллий адабиёт, тарих, санъат ва маданиятга оид асарларни ўрганиш усуллари: 

-   болаларга миллий адабиёт, тарих, санъат ва маданиятга оид китоблардан олиб бериш; 

-   миллий адабиёт, тарих, санъат ва маданиятга оид асарлардан кўчирмалар, нусхалар олиб, уларни болаларга етказиш; 

-   болаларда миллий рассомчилик, ҳайкалтарошлик ва халқ амалий ҳунармандчилиги намуналарига нисбатан қизиқиш уйғотиш ҳамда нодир асарлар билан уларни таништириш;  - болалар билан бирга дарс тайёрлаш, турли қизиқарли машғулотлар ўтказиш. 

7.              Миллий қадриятларимиз асосларини ёритувчи видеокўрсатувлар, фильмлар ҳамда лавҳаларни болаларга кўрсатиш. 

8.              Болалар онгига миллий қадриятларни сингдиришда мақсадга йўналтириш усуллари: 

-       билимларни эгаллашга йўналтириш; 

-       кўникма-қобилиятларни шакллантириш; 

-       қадриятларга ижодий ёндашишга ўргатиш; 

-       ўз қизиқишларини амалга оширишга йўналтириш; 

-       болаларга ўзлари олган билим, кўникма ва қобилиятларини синовдан ўтказишга ўргатиш; 

-       олинган барча билим ва кўникмаларни миллий қадриятларимизни ўрганиш ва асрабавайлашга йўналтириш. 

Мухокама ва натижалар. Ўзбек оиласида ватанига, халқига, оиласига, истиқлол ғояларига садоқатли, фидокор, мустақил фикрлайдиган, дунёқараши кенг, эътиқоди юксак, иқтидорли, ташаббускор, масъулиятли, маънавий ва жисмоний баркамол авлодни вояга етказиш келажаги буюк Ўзбекистоннинг гуллаб-яшнаши учун пойдевордир 

Юксак маънавиятга эга ота-она оиланинг моҳияти, қадри, бурчи, масъулият, оила вазифалари, оилада баркамол фарзанд тарбияси, оилани моддий жиҳатдан таъминлаш, унинг осойишталигини сақлаш каби вазифаларни англаб етади ва унга амал қилади. 

Юксак маънавиятли ота-она фарзандларини инсонпарвар, ватанпарвар, ахлоқий жиҳатдан пок, билимли, камтар, олийжаноб қилиб тарбиялайди. 

Маънавият илм-фан, фалсафа, адабиёт ва санъат, халқ таълими, оммавий ахборот воситалари, урф-одатлар, анъаналар, дин ва бошқа кўплаб тарихий амалий ва замонавий қадриятларнинг таъсирида шаклланади. Айнан шу қадриятлар оилада ота-она, катта ёшдаги оила аъзолари таъсирида шаклланади. 

Ўзбек халқи қадимдан оила маънавиятига алоҳида эътибор қаратган. Бугунги кунда маънавий меросдан фойдаланиб, мустақил республикамиз талабига жавоб берадиган ёшларни тарбиялаш ҳар бир оиланинг муқаддас бурчидир. 

Бу бурчни шараф билан адо этиш оилада ёш авлод онгига авлодлар шажараси, касб-кори, урфодатлари, анъаналари, тарбия усуллари, жамият тараққиётидаги ўрни, ўзига хос ижобий тарихини сингдириш, ундан ғурурланиш ҳиссини тарбиялашдан бошланади. Ўз ота-онасидан, оиласи, авлодаждодлари тарихидан ғурурланган инсон ўз ўлкаси, миллати, халқи, тили, дини, маданиятидан ғурурланиши, уни авайлаб-асраши, дунёга кўз-кўз қилиши табиийдир. Бунинг учун оилада боланинг онгига ёшликдан бошлаб “сен тарихи бой, улуғ миллатнинг фарзандисан”, “сен улуғ мутафаккирлар, алломаи-замонларни дунёга келтириб, тарбиялаган бобокалонларнинг аждодисан”, “ўзбек халқи бой маънавиятли, ватанга, халққа, садоқатли халқ”, “бизнинг мамлакат дунёда табиати энг гўзал, бой диёр” каби тушунчаларни сингдириб бормоқ лозим. 

Сир эмаски, маънавий-маърифий ислоҳотларнинг мазмун ва моҳиятини теран англамаслик, лоқайдлик, маҳаллийчилик, маънавий ва моддий қадриятларга бепарволик оила маънавиятига салбий таъсир этувчи иллатлардир. Бунинг олдини олишнинг муҳим воситаларидан бири оилада бўш вақтни самарали ташкил этишдан иборатдир. 

Шуни унутмаслик керакки, инсоният ва миллатлар такомили ҳеч қачон миллий анъаналарни поймол этиш, ахлоқ-у одоб пардаларини ғижимлаш эвазига эмас, аксинча, инсонни янада баландроқ маънавият, поклик ва одоб чўққисига олиб чиқишда намоён бўлади. 

Бинобарин, “Аждодларимизнинг руҳи поклари ва урф-одатлари, бизнинг энг яхши анъаналаримиз қайта тикланганда ислоҳатлар муваффақиятга эришади. Ўта ўқимишли, руҳан бардам ва жисмонан бақувват кишиларгина истиқлол ва тараққиёт йўлини босиб ўта олади. Сарчашмалари буюк аждодларимизнинг тафаккурлари ва муддаоларидан бошланадиган халқимизнинг маънавий қадриятлари иқтисодий ўзгартиришларимизнинг мустаҳкам пойдевори бўлиб хизмат қилади”. 

Оилавий байрамларни нишонлаш, ёшлар тарбиясида алла, эртак, халқ мақол ва маталларидан, қўшиқларидан самарали фойдаланиш, биргаликда маданий ҳордиқ, чиқаришни, миллий спорт ўйинлари ва мусобақаларини, тарихий обидалар ва қадамжоларга саёҳатлар уюштириш, бошқа миллат маънавиятига ҳурмат билан мунсобатда бўлиш, оила китобхонлигини ташкил этиш, оилада тил, мулоқот ва кийиниш маданиятига алоҳида эътибор бериш, фарзандларга касб-ҳунар ўргатиш, оилада бўш вақтни ижтимоий фойдали меҳнат воситасида самарали ташкил этиш оила маънавиятини шакллантиришнинг муҳим шарти ҳисобланади. 

Мамлакатимизда ҳар бир фуқаронинг маънавий-маърифий юксаклигига эришиш давлатимиз томонидан амалга оширилаётган ислоҳатларнинг асосий йўналишларидан бирини ташкил этар экан, бу борадаги ишларнинг тамал тошлари айнан оилада қўйилади. Жамият маънавиятини шакллантириш билан боғлиқ ишлар қуйидаги йўналишларда амалга ошириладиган таълимий ва тарбиявий тадбирлар воситасида олиб борилмоқда, бу албагга оила билан ҳам боғлиқдир: 

-   маҳаллалар, оилалар ва хотин-қизлар орасида амалга ошириладиган маданий-маърифий тадбирлар тарзида; 

-   мактабгача тарбия муассасалари, умумтаълим мактаблари, олий ва ўрта махсус таълим ўқувчи, талабалари, ёшлар ва бошқа тоифадаги фуқаролар ўртасида олиб борилаётган тадбирлар; 

-   оммавий-ахборот воситалари, матбуот воситасида амалга оширилаётган маънавий-маърифий тадбирлар; 

-   маънавий-маърифий ишларни такомиллаштириш, самарадорлигини ошириш билан боғлиқ илмий-назарий, илмий-амалий ва илмий-методик йўналишларда тадқиқот ишлари олиб бориш, социологик тадқиқотлар ўтказиш; 

-   халқлар, миллатлараро дўстлик-биродарлик, аҳиллик, тотувликни таъмиилашга қаратилгаи тадбирлар; 

-   маданий-маърифий, ижодий ташкилотлар томонидан аҳолининг маънавий маданиятлилик даражасини ошириш, уларнинг бўш вақтини самарали ташкил этиш мақсадида амалга оширадиган тадбирлар; 

Мазкур йўналишларда олиб бориладиган маданий-маърифий ишлар оиласиз, оила аъзоларининг иштирокисиз бўлиши мумкин эмас. 

Хулоса. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ушбу тадбирлар мажмуаси негизида йирик оилавий спорт мусобақалари, қўшик байрамлари, оилавий ансамблларнинг кўрик-танловлари, санъат байрамлари иқтидорли ижодкорлар билан ўтказиладиган ижодий кечалар, миллий мусиқа, рақс, қўшиқ, миллий эстрада санъатини кенг тарғиб этишга қаратилган махсус телекўрсатувлар, телерадио дарслари ташкил этиш ҳар бир фуқаро маънавий онги ва тафаккурини шакллантиришда ижобий натижалар беради.

 

Адабиётлар

 

1.    Йўлдошев Ж.Ғ. Таълим янгиланиш йўлида. –Т.: “Ўқитувчи”, 2000. –224 б. 

2.    Йўлдошев Ж.Ғ., Усмонов С.А. Педагогик технология асослари. Қўлланма. –Т.: “Ўқитувчи”, 2004. – 104 б. 

3.    Подласый И.П. Педагогика. Новый курс: Учебник для студ. пед. вузов: В 2кн. –М.:

Гуман.изд.центр “ВЛАДОС”, 1999. –КН. 1: Общие основы. Процесс обучения. -576 с.: ил. – С 361. 

4.    Соловейчик С.М. Педагогика для всех. –М., 1997. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Олимжон АХМАДОВ

Бухоро давлат университети педагогика кафедраси ўқитувчиси

 

БУХОРОДА ЯНГИ УСУЛ МАКТАБЛАРИ ФАОЛИЯТИ (XIX АСР ОХИРИ XX АСР I ЧОРАГИ)

 

Ушбу мақолада Бухорода XIX аср охири - ХХ аср биринчи чорагида таълим-тарбия муаммоларига бағишлаб яратилган манбалар ва адабиётлар илмий жиҳатдан таҳлил қилинган.

Калитсўзлар: манба, манбашунослик, таълим, тарбия, узлуксиз таълим, тадқиқот, мақола, дастур, тизим, анъанавий таълим, мактаб, мадраса.

В данной статье научно исследовано на основе источников и литературы по проблемам образования и воспитания в Бухаре в конце XIX и первой четверти XX века.

Кючевые слова: источник, источниковедение, образование, воспитание, системное образования, исследование, статья, программа, система, традиционное образование, школа, медресе.   

In the following article the sources and literature related with the education-upbringing in Bukhara in the end of 19^th first quarter of the 20^th century is scientifically analyzed.

Key words: source, source studiers, education-upbringing, chain education, study, article, program, system, nontraditional education, school, madrassa.

 

Кириш. Ўзбекистон Республикаси илк мустақиллик йилларида таълим ва тарбия масалалрига давлат сиёсати даражасида жиддий муносабатда бўлди. Совет ҳокимияти даврида буюк давлатчилик ва шовинизим сиёсати негизида асослантирилган таълим-тарбия тизимини миллий ўзликни англаш, миллий урф-одат аънаналардан узоқлашиш, миллий менталитетни йўқотиш, шу аснода “Европача” усулда шаклланишга йўналтирилган эди. 2020 йил 23 сентиябрда қабул қилинган тарихий хужжат “Таълим тўғрисида”ги Қонун белгиланган вазифаларни бажариш таълим–тарбиянинг ўзбек моделини яратишга асос бўлди. Шу сабабли Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев “Ёшларимизнинг мустақил фикрлайдиган, юксак интеллектуал ва маънавий салоҳиятга эга бўлиб, дунё миқёсида ўз тенгдошларига ҳеч қайси соҳада бўш келмайдиган инсонлар бўлиб камол топиши, бахтли бўлиши учун давлатимиз ва жамиятимизнинг бор куч ва имкониятларини сафарбар этамиз” деган даъватлари таълимнинг сифатли ва самарали ташкил этилишини, айниқса, бошланғич синфлардан бошлаб ўқувчиларни мустақил фикрлайдиган, юксак интеллектуал ва маънавий салоҳиятга эга шахс сифатида тарбиялаш бугунги куннинг долзарб масалаларидан бири эканлигини ифодалайди. Юртимизда қадимдан шаклланган, аждодларни камолга етишига хизмат қилган маънавий қадирят ва таълим-тарбия тизими совет ҳокимияти йилларида ҳукмрон мафкура тазйиқи остида бир ёқлама ёритилиб келди. Аслида ота боболаримиз қадимдан бебаҳо бойлик бўлмиш илму маърифатни, таълим ва тарбияни инсон камолоти ва миллат равнақининг энг асосий шарти ва гарови деб билган.

Бухоро амирлигида янги усул мактабларидаги таълим-тарбия амирликда ХIХ аср охирида вужудга келган. Янги мактабларга усули–савтия, тадрижия (ривожланувчи товуш усули) деб ном берилган.

1911              йилнинг бошларида Мукомилиддин Бурхонов томонидан Бухорода янги усул мактаби очилади. Ушбу мактабдаги ўқувчилар сони 40 нафардан ортиқ бўлган [44]. Бухородаги жадид мактаблари ичида Мукомилиддин Бурхонов ташкил этган мактаб ўзининг жиҳозланиши билан ажралиб турган, унда ойналик деразалар, темирдан ясалган печкалар мавжуд эди. Янги ўқувчини қабул қилиш, синфдан синфга кўчириш, мактабни битириш қатьий тартибда бўлган, ўқувчилар билимини баҳолаш 6 баллик тизим билан амалга оширилган, имтиҳонлар ташкил этилиб, улар тарғибот мақсадида ошкора, намойишкорона тарзда ўтказилган [13].

Бухорода Амир Олимхон томонидан амалга оширилган тадбирлардан бири - мавжуд кичиккичик (баъзан 3-4 нафар ўқувчидан ташкил топган) мактабларни йирикроқ қилиб бирлаштирилиши, мактаб ўқитувчилари учун хазинадан маош тайинланиши бўлиб, бу соҳага озроқ бўлса-да ҳукуматнинг аралашаётганлигидан далолат берар эди [45]. Бу ҳақда ўша давр матбуоти хабар қилади.

1911-1912 йилларда Бухоро амирлиги ҳудудида янги усул мактабларининг сони 57 тага етади

[46].

1912              йилнинг 9 октябрида Чоржуйда Отахўжа (Отаулла Хужаев)нинг янги усул мусулмон мактаби очилади. 1912 йилнинг бошларида Ёш бухороликларнинг фаол аъзоларидан бўлган Усмон Хўжа жадид мактабларидан бирини қайта ташкил этади [9].

Усмон Хўжа ташкил этган жадид мактабларида таълим-тарбия жараёнлари бутунлай янги тартиблар асосида йулга қўйилган эди. Болаларни ёшларига қараб синфларга бўлиш, бир кунда 4-5 соатдан ортик дарс ўтмаслик, ҳар бир дарсдан сунг 10 дақиқалик танаффус жорий қилиш, асосий эътиборни дунёвий фанларни ўқитишга қаратиш, асосан, биринчи босқичда ўқувчиларнинг саводини чиқариш, жума ва якшанба кунлари дам олишни жорий қилиш, 10 ойлик таҳсилдан сунг болаларга таътил бериш, ўқувчилардан вақти-вақти билан имтиҳон олиб туриш, болаларни ёруғ ва мумкин қадар шинам хоналарда ўқитиб, ўқитиш жараёнида кўргазмали қуроллар: глобус ва хариталардан фойдаланиш қоидаларига эътибор қаратилган.

1912 йилнинг охирларида Усмон Хўжанинг қариндоши Латиф Хўжа томонидан Говкушон маҳалласида янги мактаб очилади. Шаҳар савдогарлари ҳомийлигида ишлаган ушбу мактаб 2 синфдан иборат бўлиб, ҳар бир синфда 3 та глобус, китоблар, ўтириш ва ёзиш учун парталар, ўқувчиларга бериладиган дафтарлар, ўқув қуроллари, деворий тахта (доска) бўлган. Битта синфда бошланғич таълим олувчилар, иккинчисида эса олти ой таълим олганлар ўқиган.

Дарсларни Усмон Хўжа ва Ёш бухороликлар партияси аъзоси Мулла Ғулом Қодирали олиб борган. Дарслар Самарқандда нашр этилган форс-тожик тилидаги дарсликлар асосида олиб борилган. 30 кишидан иборат икки синф укувчиларининг барчаси Бухородаги бой савдогарларнинг фарзандлари бўлиб, улар тез ва тўғри ўқийдиган бўлишган. Мазкур мактабда тан жазоси қўлланилмаган [47].

1912 йилда Бозори Нав гузарида ўқитувчи Мулло Хамидхўжа уйида янги мактаб очилади, унда 32 нафар ўқувчи бўлиб, дарслар рус тилида олиб борилган. Ўқитувчи Мулла Вафо дарсларни Граменидкий дарслиги асосида олиб борган. Кўп ўқувчилар олти ойда рус тилида равон ёзиб ва ўқиб билган. Мулла Вафо мактабида 30-35 бола ўқиган. Бундан ташкари яна бир қанча мактаблар фаолият кўрсатган. Бундай мактаблар Бухоро халқининг эътиборини қозонган ва ўзининг келажаги порлоқ эканлигини кўрсатган. 

Айрим жадид мактабларида, масалан, Усмон Хўжа, Хамидхўжа Мехрий мактабларида бир неча ўқитувчи ишлаган, шунинг учун педагогика кенгаши фаолият кўрсатган, танаффус пайтида ўқитувчилар навбатчилик қилишган.

Мактаблар кўпинча унинг ташкилотчилари томонидан таъминлаб турилган, айрим ҳолларда, уларга бой-бадавлат кишилар ҳомийлик қилиб туришган. Булардан ташқари, мактабларнинг таъминоти ота-оналар томонидан бериладиган ўқиш пули ҳисобидан ҳам йўлга қўйилган. Масалан, Абдулвоҳид Мунзим (Бурхонов) ташкил этган мактабда ўқиш пули ойига 3 сўмни ташкил этган. Ўқувчиларнинг 15-20 % и, асосан камбағалларнинг фарзанди бўлиб, улар бепул ўқитилган. Шуни ҳам эътироф этиш лозимки, янги усул мактабида ўқиш пули анъанавий мактабга нисбатан анча юқорироқ бўлган, бу ўқув жараёнини ташкил этиш билан боғлик эди: анъанавий мактабда 6-10 йил ўқилса, янги усул мактабида 4 йил ўқитилган. Жадид мактабларида ўқитиш босқичлари ўқитиш усуллари ва ўқитиладиган фанлар аниқ бўлган.

Жадид мактаблари икки босқичда ташкил қилинган. Биринчи босқич бошланғич, иккинчи босқич ўрта деб аталди. Биринчи босқичда таҳсил муддати 4 йил (1-4синфлар) бўлиб, биринчи йили форсча, арабча ёзув ва ўқиш ўргатилган. Қуръони Каримдан суралар ёд олинган. Ҳисоб илми ўргатилган. Иккинчи йилида Ҳафтияк, иймон ва эътиқод дарслари, туркий, форсий ва арабий тилларда шеърлар ўқитилган. Учинчи йилида эса Қуръони Карим, ислом ибодати, тажвид (қироат илми), Саъдийдан насиҳатлар (ахлоқ илми), туркий ва, форсий тил (тилшунослик илми) ўргатилиб, ундан иншолар ёздирилган. Ҳисобдан турли тақвимий ва иш юритиш каби зарурий жиҳатлар ўқитилган. Тўртинчи йилда Каломи шариф тафсири, муфассал тажвид, туркий ва форсий тилида назму наср (адабиёт), туркий ва форсий тил, ҳисоб, тарих ва жуғрофия ўқитилган.

Шунингдек, жадид мактабларида арифметика, география, табиатшунослик (қаттиқ асос, газ, ҳаво, иссиқ, совуқ), табиий билим асослари (шу жумладан, минералогия ва ҳаттоки анатомия; химия ва физика элементлари) ўқитилган [48].

Мирзо Абдулвоҳид мактабининг ёпилиши билан ҳам мутаассибларнинг кўнгли жойига тушмаган. Чунки Мирзо Абдулвоҳиднинг мактаби ёпилганидан кейин 50 дан ортиқ ўқувчилар татар мактабига кириб ўқий бошлайдилар. Ушбу ҳолга чидай олмаган бухоролик уламолар Бухоро хукуматига мурожаат қилиб татар мактабининг ҳам ёпилишини талаб қиладилар. Аввалига Бухоро ҳукумати ҳам, Россия элчихонаси ҳам бу ишни ҳал қила олмади, чунки татарлар Россия фуқароси бўлиб, улар Бухоро ҳукуматига бўйсунмас эдилар. Ниҳоят, бир чорани топадилар: бухоролик болаларни ўкишга олмаслик шарти билан татар мактабининг ишлашига рухсат этилади [7]. Шунингдек, татар мактабининг ҳам ёпиб қўйилиши Бухорода норозиликни келтириб чиқарган. Бухорода яшаётган татарлар ва янги усул мактаби тарафдорлари бўлган Ёш бухороликлар партияси аъзолари мактабларнинг ёпилиши хусусида шикоят мактуби тайёрлаб, уни И.Гаспиринскийга топширганлар. “Таржимон” газетасида бухоролик муллалар номига битилган очиқ мактублар ҳам эълон қилинади. “Русиядаги мусулмон газета ва мажаллалари, узун мақолалар ёзиб, Бухоро ҳукумати ва уламосини тўғри танқидлар қила бошлади. Айникса, ҳажвий “Мулла Насриддин” мажмуаси бу воқеа муносабати билан маънодор расмлар билан Бухоро уламоси ҳакида бир саҳифада, бир китоб маънини ифода қилатурган нарсаларни бутун саводли ва саводсизларнинг кўз олдиларига қўйди”, - деб ёзган эди Садриддин Айний [7].

Амирликдаги диний уламоларнинг янги усул мактабларига нисбатан муносабатларини Файзулла Хўжаев қуйидагича ифодалайди: “Дунё бузилди, мусулмонликдан қайтган бир неча бойлар жадид мактаблари очиб, оҳиста-оҳиста болаларимизни диндан чиқарарлар. Олти ойда болаларнинг хат ва саводини чикарсалар мадрасалар хароб бўлур. Деҳқон болалари доно бўлғондан кейин амирга солиқ бермайдилар, хазина бўшаладур. Ҳаммамиз оч қолурмиз” [49].

Ўз вақтида амир ҳукумати ва жадидлар ўртасидаги муносабатларнинг гувоҳқи бўлган Мирзо Салимбекнинг хотирлашича, янги усул мактабларида болалар жуда қисқа фурсатда савод чиқара боргани боис, унинг обрўйи ошиб борган. Эски мактабдан кўпчилик юз ўгириб, муллалар, ҳарбийсипоҳлар, савдогарлар, дўкондорлар болаларини янги мактабга ўқишга бера бошлашган. Янги усул мактабларидаги дарсликларнинг ҳаммасида диний коидаларига алоҳида эътибор берилган эди [50]. Аммо кейинчалик бу мактабларда дунёвийлик кучайиб борган.

Янги усул мактаблари нафақат Бухоро шаҳрида, балки амирликнинг барча беклик ва туманларида ҳам фаолият кўрсатади.

1908-1912 йилларда Каркида татар болалари учун мактаб, рус тилини ўрганувчилар учун очилиб, кутубхоналар ишга тушади. Қори Йулдош Пўлатов, Фазлиддин Махсум, Ҳожи Жўрақул, Абдуфаттоҳжонлар бу жараёнда фаол иштирок этишган. Амирликнинг Шаҳрисабз беклигида Исломкул Тўқсабо ўз уйида янги усул мактаби очиб, унда ишлаш учун Тошкент ва Самарканддан бир неча муаллимларни таклиф этган [30]. Ушбу муаллимлар томонидан кейинчалик бир неча мактаблар ташкил этилган.

1913 йилда амирликнинг Ғиждувон туманида Абдул Ҳаким Хўжа бир неча янги усул мактабини очишга муваффақ бўлган. Унинг ўзи очган мактаблари учун дарсликлар ёзган, ёши катталар учун кечки мактаблар ташкил этилган.

1913              йилда Қоракўл туманида амлокдор Ғулом Қодир билан Қози Икром бир мактаб очиб уз болаларини ва хоҳловчиларнинг болаларини ўқитишни ташкил этган. Бу ерда Сулаймонхўжа томонидан газета тарқатилиб, китоблар келтирилиб, кутубхона иши йўлга қўйилган. Шофиркон ва Вобкент туманларида ҳам ёшлар билан ишлаш, адабиётлар тарқатиш ва мактаблар очиш иши ташкил этилиб, татар муаллимларидан фойдаланилган [7].

Юқоридаги маълумотлардан кўриниб турибдики, янги усул мактаблари 1910, 1911, 1912, 1913 йилларда амирлик ҳудудлари бўйлаб кенг тарқалган, гарчанд, уларнинг ўқувчилари унчалик кўп бўлмаса-да, янги усулдаги мактаблар тўғрисидаги тасаввурнинг шаклланишига ҳамда аҳолининг ушбу мактабга нисбатан хайрихоҳ бўлишига ёрдам берган. Амирлик ҳукумати чекланган тарзда бўлса ҳам таълим тизимини ислоҳ қилиш ишига бир мунча муддат эътибор беради. Садриддин Айний таъкидлаганидек, ушбу мактаблар “ним (ярим) ислоҳ мактаблари” эди.

1912-1913 йилларда мактаб очиш, унинг ўқув жараёнларини тўғри ташкил этиш ишида маълум даражада силжиш кузатилган. Қози Бурҳониддин каби мутаассибларнинг Бухородан қувилиши, айрим мансабдорларнинг вазифасидан четлаштирилиши оқибатида мактаблар масаласида вақтинчалик мўътадиллик вазияти юзага келади.

1912-1913 йилларда Бухоро шаҳрида мулло Абулқосим, Мукомолиддин Махсум, Ғиёс Махсум Ҳусаин томонидан яширин мактаблар очилиб, уларда 100 дан ортик бола ўқишган.

Говкушон ҳовузи бўйида, Ҳовузи Арбоб гузарида мактаблар ишлай бошлайди. Пойи Остона гузарида русча ва мусулмонча мактаб очилади. Хиёбон гузарида Мирзо Исмоилбекнинг укаси томонидан катталар учун савод чиқариш мактаби ташкил этилиб, унда хат-савод ўргатиш, ҳисоб ва география ўқитилади.

Бухоро шаҳрининг Мор Кушон ва иккинчи Хиёбон гузарларида очилган мактабларни шаҳарнинг бой савдогарлари таъминлаб турган. Абул Қосим мактабидаги ўқувчилар сони 300 нафардан ортиқ бўлиб, ўқув икки сменада олиб борилиб, дарслар Теҳрон (Эрон)да нашр этилган дарсликлар асосида ташкил этилган [30].

Бухорода жадидчилик ҳаракатининг жонкуярларидан бири Ота Хўжа Пўлатхўжаев (Отаулла Хўжаев)дир. У маслакдошлари билан янги усул мактабини очади, бир неча ойдан сунг бу мактаб амир ҳукумати томонидан ёпиб қўйилади. Шундай булса-да, у таъқиқларга қарамай, Бухорода яширинча кечки мактаблар очишда фаол қатнашади: Абдурауф Фитратнинг ўзи ҳам 1913-1914 йилларда Ота Хўжа Пўлатхўжаев билан бирга Шаҳрисабз ва Каркида мактаблар очиш билан машғул бўлган.

1914              йилда Бухорода ном чиқарган, машҳур Усмон Хўжанинг мактабида 200 нафар, Эшон Ҳомид Хўжанинг мактабида (Бозори Нав гузарида) 100 нафар, Мулла Вафонинг мактабида 80 нафар ўқувчи таълим олган. Булардан Мулла Вафонинг мактабида дарслар рус тилида олиб борилган [25]. Рус тилидаги мактабга, асосан, савдогар, тижоратчиларнинг болалари борган. Янги усул мактабларининг кўпчилигида майда савдогар ва камбағалларнинг болалари таълим олишган. Бунинг асосий сабаби - ҳукумат томонидан жадид мактабига тазйиқ ўтказилиши эди. Шу боисдан бой табақа янги усул мактабидан хавфсирар эди. 1914 йилга келиб Бухородаги барча янги усул мактаблари қаттик қаршиликка учрайди. Амирликнинг ута мутаассиб руҳонийлари жадид мактаблари хусусида шундай “фатво” беришади: “У (яъни мактаб) шариатга қарши. Биринчи йилда ўқувчилар газета ўқийди, иккинчи йилда озодлик талаб қилади, учинчи йилда эса олий ҳазратларини тахтдан ағдаради”.

Амирликнинг чекка ҳудудларидаги янги усул мактаблари ҳам тазйиққа учрайди. Масалан, Қоракўлдаги амалдор Ғулом Қодирнинг мактаби ҳам 1914 йилда амирнинг фармони билан ёпилади

[7].

1914 йилда “Ойина” журналида Мирзо Улуғбек жомеъ масжидининг муаззини 5-6 минг киши ҳузурида “ким боласини усули жадид мактабига берса, ўзи кофир, хотуни талоқ”, деб айтгани ҳақида маълумот берилади.

Шунга ўхшаш маълумотни “Туркистон вилояти газетаси”да учратдик. Бу маълумотда: “Баъзи уламоларниг фикрича, усули жадидни ўқиган бола кофир бўлар эмиш. Шунинг учун болаларни у ерга юборманглар деганлар. Аммо у ерда Куръон қоидалари, фарзи-айн каби ислом асослари ўқитилар эди. Яна муллаларнинг баъзиси усули жадид мактабларида болалар стол-стулларда ўтиришини кўриб, бу кофирларнинг стули дер эдилар”.

1914 йил 4 июлда амир Олимхон одатдагидек жума намозига борган пайтида мутаассиб руҳонийлар янги усул мактабларини ёпиш тўғрисида шикоят килишади. Қозикалон Бурҳониддин жадид мактабларини бадном қилувчи ва бу мактабларни тезда ёпишга қаратилган қуйидаги мазмунда амир Олимхонга ариза ёзади: “Амир марҳум даврларида уламонинг фатволари билан усули жадид мактабларининг ҳаром ва бидъатлиги собит бўлиб, жаноби олийнинг амрлари билан ёпилган эди. Бир неча вақтдан бери яна муфсид жадидлар бош кўтариб, шаҳарнинг ҳар тарафида мактаблар очиб, халқнинг болаларини бузиб, фитна ва фасод кўзғатиб юрибдурлар. Агар жаноби олийнинг амрлари билан ушбу мактаблар тезлик билан боғланмаса, муллабаччалар бу бидъатни барҳам бермоқ учун ўзлари қўзғалишлари аниқдир. У ҳолда мамлакатда фитна ва фасодлар кўпайиб, давлати олийга зарар етиши эҳтимолдир [7].

1914 йилнинг 5 июлида амир Саид Олимхоннинг фармони билан Бухородаги барча жадид мактаблари ёпилади, мактаб ташкилотчилари ва муаллимлари аксарияти шаҳардан чиқарилиб юборилади.

Хулоса. Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, янги усул (усули-савтия) товуш чиқариб ўқиш мактабларининг Бухоро амирлигида пайдо бўлишида жадидчиликнинг “ғоявий отаси” Исмоилбак Гаспиралининг хизмати катта бўлган. Унинг 1893 йилда Боғчасарой (Қримда) Амир Абдулаҳад билан учрашиб, Бухорода “Музаффария” мактабига асос солишида “усули-савтия” мактаблари тарихи бошланди.

Янги усул мактаблари анъанавий мактаблардан қуйидаги жиҳатлари билан афзал эди. 

Таълим жараёни синф-дарс тизимида олиб борилиб, ҳар бир соатдан сўнг орада 10 минутлик танаффуслар ўқувчиларга берилган, ўқувчилар стулларда ўтириб, ёруғ хоналарда таҳсил оларди. Уларга саводли татар муаллимлари ҳамда маҳаллий, хорижда ўқиб келган шахслар сабоқ берган.

Дарслар кўргазмали қуроллар (глобус, харита ва ҳоказо) орқали ўтилиб, ўқувчилар сабоқни қуруқ ёдлаш билан эмас, балки товуш чиқариб ўқиганлар. Болаларнинг саводлари тез чиқиб, уларга кўпроқ дунёвий фанлар ўқитилган. 

Мактабларнинг молиявий аҳволи, моддий-техник базаси, санитария-гигиена ҳолати эски мактаблардан яхши бўлиб, педагоглар кенгаши ташкил этилиб, мактабларда ўқитувчилар навбатчилик қилишган. 

Бухоро амирлигидаги янги усул мактаблари ўқувчиларга бошланғич таълим (1-4 синфлар) бериб, ота-оналар иштирокида имтиҳонлар қабул қилинган. Бироқ ўрта ва олий таълим тизими уларда йўлга қўйилмаган эди. 

Янги усул мактабларини дастлаб татар муаллимлар очган, 1908 йилдан бошлаб маҳаллий жадидларнинг ўз уйларида ва бадавлат кишилар хонадонида 30, 40, 50 тагача болалар ўқийдиган мактаблари бўлган. Ушбу мактабларнинг амирлик бўйлаб кенг тарқалиши ва кўпайиш даври 19111913 йилларга тўғри келади. Бу йилларда 200, 100, 150 кишилик янги усул мактаблари бўлган. Ушбу мактаблар Усмон Хўжа, Ато Хўжа, Абдувоҳид Мунзим, Ҳамид Хўжа каби Истанбул (Туркияда) таҳсил олиб келган ёшлар томонидан ташкил этилган. 

Янги усул мактаблари диний мутаассиблар, реакцион амалдорлар талаби билан 1914 йил 5 июлда амирнинг махсус фармони орқали ёпиб қўйилган. Уларнинг муаллимлари ва ташаббускорларидан тушунтириш хатлари олинган. Мактаблар кофир мактаби, болалар утирган стуллар “кофир стули” каби фикрлар тарқатилиб, айрим муаллимларга тан жазоси (дарра билан савалаш) берилган.

Янги усул мактаблари фаолиятида ҳам муаммолар мавжуд эди. Энг аввало улар учун ягона ўқув дастури мавжуд эмаслиги, ҳар бир мактабда турли дарслик ва ўқув қўлланмалар ўқитилиши, муаллимларнинг етишмаслиги, асосан, бошланғич мактаб эканлиги, мактабларнинг хусусий ёҳуд хайрия кўринишидалиги, шунингдек, молиявий муаммолар мавжудлиги ва ҳоказо. 

 

Адабиётлар

 

1.                       Абдусаттор Жуманазар. Ўргимчак китоби. – Т.: “Янги аср авлоди”, 2003. - 96 б.

2.                       Абдусаттор Жуманазар. Бухоро таълим тизими тарихи. – Т.: “Академикаш”, 2017. - 592 б.

3.                       Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи (Форсийдан А.Ирисов таржимаси). – Т.: “Фан”, 1991. - 32 б.

4.                       Анке фон. Кюгелъген. Легитимация среднизиатской династии мангитов в произведениях их источников. – Алмати: “Дайк-Пресс”, 2004. – 516 стр.

5.                       Арифджанов Э.Қ. ХХ аср бошларида Бухоро маданияти: ҳақиқат ва афсона. -Т.:Ўз РИИВ Академияси, 1998. -101 бет.

6.                       Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. -Т.: “Ўқитувчи”, 1994. - 432 бет.

7.                       Айний С. Бухоро инқитоби тарихи учун материаллар. // Асарлар, I том. - Б. 213.

8.                       Бобожонова Ф.Ҳ. Бухоро амирлигидаги таълим тизими (XIX аср охири -ХХ аср бошлари) – Т.: 2014. -128 бет.

9.                       Бобожонова Ф.Ҳ. XIX асрнинг охири - ХХ аср бошларида Бухоро  амирлигидаги мадраса тизими. Педагогика маҳорат. -Бухоро, 2007-№2 – Б 30-35.

10.                    Бобожонова Ф.Ҳ. Бухоро амирлигидаги таълим тизими XIX аср охири-ХХ аср бошларида Бухоро (тўплам). -Бухоро, 2016. Б 89-91.

11.                    Бобожонов А. Ўзбекистонда педагогик фикр тараққиёти тарихидан. Т.: “Ўқитувчи”, 1962. 136 бет.

12.                    Воҳидов Ш, Чориев З. Садр Зия и его библиотека (Из истории книги и книжной культуры в Бухаре в начале ХХ века) Книга 1. - Т.: “Янги аср авлоди”, 2007. -184 стр.

13.                    Гафуров Н. История культурной просветительство деятельности джадидов в Бухарском эмирате в конце ХХ - начале ХХ века. Авт. дисс. конд. ист.наук. -Душанбе, 1999. -30 стр.

14.                    Долимов У. Туркистанда жадид мактаблари. -Т.: “Университет”, 2006. -125 бет.

15.                    Йўлдашев Н., Курбонов Ҳ. Бухоро шаҳри ва унинг атрофидаги зиёратгоҳлар тарихи. Бухоро, 2001. - 206 бет.

16.                    Йўлдашев Н. Абдурауф Фитранинг “Раҳбари  нажот” (Қутқарув йўли) асаридан мухтасар фасллар. -Бухоро, 1996. 77 бет.

17.                    Муқимов З. Мовароуннаҳрда фиқҳ мактаби. -Самарқанд: “Зарафшон”, 1997. -102 бет.

18.                    Ремпель Л.И. Далекое и близкое. Страницы жизни быта строительного дела, ремесла и искусства Старой Бухары. Бухарские записи. – Ташкент: “Литературы и исскусства”, 1981. -301 стр.

19.                    Сухарева О.А Позднефеодальный город Бухара. конце XIX – начало ХХ века. -Т.: АН Уз ССР, 1962. -194 стр.

20.                    Сухарева О.А Бухара XIX – начало ХХ в. -М: “Наука”, 1966. -327 стр.

21.                    Турдиев Ш. Улар Германияда ўқиган эдилар... Т.: “Фан”, 1992. -78 бет.

22.                    Турдиев Ш. Улар Германияда ўқиган эдилар... Т.: “Академия”, 2006. -181 бет.

23.                    Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале ХХ века. - Душанбе: “Ирфон”, 1977. 208 стр.

24.                    Хотамов Н. Свержение Эмирского режима в Бухаре. -Душанбе, 1997. -348 стр.

25.                    Шарипов Р. Туркистон жадидчилик ҳаракати тарихидан. –Т.: “Ўқитувчи”, 2002. - 176 бет. 26. Эргашев Б. Идеология национального освободительного движения в Бухарском эмирате. -Т.: “Фан”, 1991. -84 стр.

27. Қосимов Б. Миллий уйғониш: жасорат маърифат фидойлик. -Т.: “Маънавият”, 2002. -178 б.

28. Ҳайитов Ш., Раҳмонов К. Бухоронинг хориждаги талабалари. -Бухоро: “Бухоро” нашриёти, 2003. -26 бет.

29. Ҳайитов Ш., Раҳмонов К. Бухоро Халқ Республикаси ва Германия: Ҳамкорлигининг тарихий лавҳалари. –Т.: “Фан”, 2006.- 102 бет.

30. Бухоройи Шариф (Янги Бухоро. 1912-1913)

31. Турон (Янги Бухоро. 1912-1913)

32. Улуғ Туркистон (Тошкент, 1917-1918)

33. Таржимон (Боқчасарой, 1883-1917)

34. Бухоро ахбори (Бухоро, 1920-1923)

35. Озод Бухоро (Бухоро, 1923-1925)

36. Zeki Velidi Togan. Bugunki Turkili (Turkiston) ve vakim Turki.Istambul. 1981. -354 v. 

37. Talim ilmi hal se'adati ebediyye Altmis ikinchi baski. Itasirlayn M.Gumus Fatih. - Istambul, 1995.

210 S.

38.                    Akincev cih Uslam peoles of the soviet Union-London Paul international 1983-462 p

39.                    Baymirza Hayit. Sovetlar Birligendeki Turklugun ve islamin bezi meseleleri // Turk dunyasi arastirmalari vakfi. Istanbul, 1987. - 260 s.

40.                    Zenkovsky S.A. Pan Turcism and islam in Russia. Cambrige, Massachusttes: Harulard Universitu Press. 1967. 88 p. 

41.                    Paolo Sartori Altro Che Sheta. Covano e progresso in Turkestan (1865-1917). -Prato, 2003. –158 p.

42.                    Khalid A. The politics of Muslim cultural reforms: Jadidushi in Central Asia. -Berkeley, 1998.-335. 43. Turkistanda menilik hareketleri re ihtilallar: 1900-1924. Osman Hoch Anisina Incelemeler. Hozirlayan Timur Kochaoglu - haarlem, sota, 2001. - 500 s. 

44. Йулдошев Н. Маърифат фидойилари // Гулистон. - Тошкент. 1991. - № 4. - Б.20-21.

45. Туркестанские ведомости, 1911. - 14 апрель.

46. Бендриков К.Е. очерки по истории народного образования в Туркистане (1865-1924). С. 260.

47. Хайитов Ш. Бадриддинов С. Эслатилган китоб. Б. 47.

48. Турсунметова Г. XX аср бошларида Туркистон таълим-тарбия тизимида жадид мактаблари.

- Б. 124.

49.           Хужаев Ф. Хотирамда // Бухоро ахбори. 1921.- №48.

50.           Мирза Салимбек. Тарихи-Салими (источник по истории Бухарского эмирата). — Ташкент: Академия, 2009. С. 207.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nilufar RAXIMOVA

Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi o‘qituvchisi

 

TARBIYA VA SHAXS KAMOLOTI

 

Maqolada tarbiya va shaxs kamoloti tushunchalarining mazmun-mohiyati haqida izoh berilgan. Komil insonni tarbiyalash ahamiyati yoritib berilgan. Har tomonlama yetuk va barkamol avlodni shakllanishiga xizmat qiladi.

Kalit so‘zlar: ta’lim, tarbiya, shaxs, komil inson, barkamol avlod, vatanparvarlik, insonparvarlik, mehr-oqibat, ota-ona, hurmat, e’tibor.

В статье дается объяснение сущности понятий воспитания и зрелости личности. Освещена проблема воспитания совершенного человека. Служит формированию всесторонне зрелого и гармоничного поколения.

Кючевые слова: образование, воспитание, личность, совершенный человек, совершенное поколение, патриотизм, гуманизм, милосердие, воспитание детей, уважение, внимание.

The article explains the essence of the concepts of education and maturity of the individual. The problem of educating a perfect person is highlighted. It serves to form a fully mature and harmonious generation.

Key words. basic concepts: education, upbringing, personality, perfect person, perfect generation, patriotism, humanism, charity, parenting, respect, attention.

 

Kirish. Mamlakatimizda huquqiy demokratik davlatni qurish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish sharoitida barkamol avlodda, ayniqsa, kichik maktab yoshidagi bolalarda insonparvarlik histuyg‘ularini tarbiyalash jarayonini tashkil etish butunlay yangi nazariy asosda amalga oshirilmog‘i lozim.

Bu muammoni hal qilishning birdan-bir yo‘li boshlang‘ich ta’lim mazmunini modernizatsiyalash, kichik maktab o‘quvchilariga ona-yurtni sevish, insosnparvalik, mehnatsevarlik, adolatli bo‘lish histuyg‘ularini tarbiyalashning muhim pedagogik imkoniyatlarini ishlab chiqish, hamda ularni boshlang‘ich ta’lim muassasalari o‘quv-tarbiya jarayoniga tatbiq etish alohida ahamiyat kasb etadi. Bu muammoning yechimida boshlang‘ich sinflarda o‘qitiladigan o‘quv predmetlaridan maqsadli foydalangan holda kichik maktab yoshi bolalarining zehnini charxlash, aqliy qobiliyati va mantiqiy tafakkurini o‘stirish, nutq, madaniyatini rivojlantirish maqsadida dono xalqimiz hamda o‘tmish allomalar tomonidan yaratilgan va xalq pedagogikasi nomini olgan manbalardan foydalanish o‘rinli va samarali natija berishini tajriba ko‘rsatib turibdi. 

Asosiy qism. Boshlang‘ich sinf bolalarini yoshligidan boshlab katta-yu kichiklarni hurmat qilishga, kamtarin va adolatli bo‘lish kabi insonparvarlik fazilatlarini tarbiyalashga ahamiyat berilgan, chunki odam dunyodagi mavjudodlar ichida eng aqllisi hisoblanadi . Odam xoh, katta, xoh kichik bo‘lsin yashash uchun doimo mehnatda bo‘ladi va u shaxs bo‘lib shakllanadi. Odam ta’lim tarbiya, mehnat, muloqot jarayonida, ijtimoiy tajriba, bilim, turli munosabatlar, siyosiy g‘oya, milliy mafkura omillar ta’sirida yashaydi va ularni o‘zlashtiradi va shu jarayonda ijtimoiylashadi. Shuning uchun u doimo nazorat va tarbiyaga ehtiyoj sezadi. Shu munosabat bilan o‘tmish allomalarimiz ham o‘tmish bobolarimiz ham oila va bola tarbiyasiga alohida e’tibor qaratib, avvalo, ularda insonparvarlik his–tuyg‘usini tarbiyalashga e’tibor qaratganlar.

Bola o‘qishni, tarbiya olishni istaydi, katta bo‘lib jamiyat hayotida faol ishtirok etishni xohlaydi. Pedagog uni qay usulda, qanday munosabatlar sharoitida, qanday pedagogik jarayonda tarbiyalashi lozimligini bilishi kerak. Shu bilan birga bola o‘zini o‘zgartirishda faol ishtirokchi ekanligini ham unutmaslik lozim.

O‘qituvchi - do‘st, murabbiy, yo‘l boshlovchi bo‘lgandagina o‘quvchilar o‘zlarining ichki olamlarini ochib ko‘rsatadilar.

Yuqorida aytganimizdek, tarbiya tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o‘z ichiga olgan ikkiyoqlama jarayon. Tarbiyachilar bilim va tarbiyaga ega bo‘lgan kishilar, tarbiyalanuvchilar - bilim va tajriba o‘rganuvchi yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar muayyan darajada faol faoliyat ko‘rsatmasalar, tajriba va bilim o‘rgana olmaydilar.

Demak, tarbiya metodi tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyat va o‘zaro ta’sir ko‘rsatish usullaridir. Shaxsni shakllantirish maqsadida, bolaning ongi, his-tuyg‘ulari, irodasi, xulq-atvori va munosabatlari tizimiga ta’sir ko‘rsatish uchun tarbiya metodlari ishlatiladi. Ilmiy adabiyotlarda tarbiya metodlari tarbiya usullari deb ham yuritiladi.

Ta’lim metodlari, o‘qituvchi sinfda birinchi marta sinf xonasini tozalash uchun shanbalik uyushtirmoqda. Bolalarga ish bo‘lib berishdan oldin u lattani qanday qilib ho‘llash, partalarni va polni artish haqida gapirib, ko‘rsatib beradi. O‘qituvchining so‘zi bu yerda uslub bo‘lib hisoblanadi. Metod va uslub birbiri bilan o‘zaro bog‘liq va pedagogik jarayon mohiyatiga ko‘ra bir-biriga o‘tib turishi mumkin.

O‘quvchilarning jamoa va individual faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil qilish uchun tarbiya shakllaridan foydalaniladi. Masalan, sinf majlisi, yig‘ilishi, ertalabki saflanish, klub ishlari va boshqalar.

Tarbiya vositalari biron-bir tarbiyaviy masalani maqsadga muvofiq yo‘l bilan hal qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi (ko‘rsatmali qo‘llanmalar, kitoblar, radio, televidenie). Yana o‘quvchilar jalb qilingan faoliyat turlari ham tarbiya vositasi bo‘lishi mumkin. Kinofilmlar, san’at asarlari, o‘qituvchining jonli so‘zi, bolalar o‘yini, mehnat, sport, badiiy havaskorlik, ijtimoiy va boshqa faoliyat turlari tarbiya vositalari bo‘lishi mumkin. Tarbiya vositalari tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish uchun o‘qituvchi-tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi lozim. Masalan, maktab kutubxonasi tarbiya vositasi bo‘lishi uchun o‘qituvchi va kutubxonachi yozuvchilar bilan uchrashuv, o‘qilgan kitoblarni muhokamasini uyushtirishlari lozim.

Tarbiya natijasi tarbiyaviy jarayonning usullari, uslubi, vositalari va shakllaridan mohirona foydalanishga bog‘liq.

Tarbiyachilar ta’sir etishning bola shaxsiyatiga maqbul metodni, tanlab olishlari, uning shaxsini o‘zgartirish uchun kerakli sharoit yaratishlari lozim.

Tarbiya metodlari har bir bolaga, bolalalar jamoasiga alohida munosabatda bo‘lishni nazarda tutadi.

Shunday qilib, tarbiya jarayonida o‘qituvchi yakka o‘quvchi yoki sinf jamoasi manfaati yo‘lida bironbir tarbiyaviy masalani hal qilish uchun o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini, tarbiyalanganlik darajalarini, pedagogik vaziyat xarakterini hisobga olgan holda ta’sir etishning turli-tuman metod, uslub va shakllari majmuasiga tarbiya usuli deyiladi. Tarbiyaning metodlari, vositalari asrlar davomida shakllanib takomillashadi, o‘zini oqlagan urf-odatlar an’anaga aylanadi. Binobarin, tarbiyada har bir xalqning o‘z udumi, usuli tarixan shakllangan va tajribada sinalgan dunyoqarashi, tarbiya vositalari bo‘ladi, shuning uchun tarbiya milliy va tarixiy zamindan uzilmasligi kerak.

Xalq pedagogikasi chinakam o‘zbekcha axloq, odob va tarbiyaning barcha qirralarini o‘zida mujassamlashtirgan. Unda turli xil tarbiya metodlari va vositalaridan foydalaniladi, bu metod, vositalar nihoyatda rang-barang bo‘lib, ko‘p tomonlari bilan ilmiy pedagogikadan ustunlik qiladi. Chunki bu metodlar ilmiy pedagogikaning shakllanishida ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan.

Xalq pedagogikasida qo‘llanilgan juda xilma-xil tarbiya metodlarini quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin.

1.              Tushuntirish (o‘rganish, odatlantirish, mashq qildirish).

2.              Namuna (maslahat berish, uzr so‘rash, yaxshiliklar haqida so‘zlash, o‘rnak bo‘lish).

3.              Nasihat berish, o‘git (undash, ko‘ndirish, iltimos qilish, yolvorish, tilak-istak bildirish, ma’qullash, rahmat aytish, duo qilish, oq yo‘l tilash va hokazolar).

4.              Qoralash va jazo (ta’qiqlash, ta’na, gina, tanbeh berish, majbur qilish, koyish, ayblash, uyaltirish, qo‘rqitish, nafratlantirish, ont-qasam ichirish, urish, kaltaklash va hokazolar).

Agar sinchiklab qaralsa, yuqorida keltirilgan to‘rt xil metod umum bir yaxlitlikni ifodalaydi. Oldin bolaga umumiy manzara tushuntiriladi. Bolalar narsa va hodisalarga tushunmaganlarida tarbiyachi namuna metodidan foydalanadi, yoshlarning mustaqil kuzatuvchanligiga e’tibor beriladi. Unda ham tushunmaganlar kattalarning nasihati, o‘giti orqali narsa va hodisalarning mohiyatiga yetadigan bo‘lishadi. Bordi-yu unda ham bolalar tushunishmasa, yoki tushunishni istashmasa, unda qoralash va jazolash metodlaridan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Lekin bu so‘ngi chora ekanligini xalq yaxshi tushungan. Hozirgi zamon ilmiy pedagogikasi qoralash va jazoni so‘nggi chora, aniqrog‘i kam samara beradigan chora ekanligini isbotlagan.

Xalq pedagogikasining nodir namunalari, tarbiya metodlari va tarbiyaviy ta’sirlar muayyan vositalar orqali amalga oshirilgan. Mehmon kutish, mehmonga borish, turli mehnat jarayonlari, hasharlar, turli gurunglar (choyhona, to‘y marosimlari) sayllar, turli nishonlashlar (tug‘ilgan kunni nishonlash, yigitlar bazmi, qizlar bazmi), musobaqalar, turli marosim va boshqalar o‘ziga xos tarbiya vositasi vazifasini bajargan.

Inson qalbiga bugun ekilgan yaxshilik urug‘i oradan o‘n yillar o‘tgach unib chiqadi, buni ilmiy asoslab oldindan ko‘ra bilish kerak.

Muhokamalar va natijalar. Tarbiya metodlarini o‘rganish, tahlil qilish, bu metodlardan pedagogik jarayonda foydalanish ko‘nikma va malakalarni egallashni osonlashtirish uchun ularni shartli ravishda bir necha guruhga bo‘lib olamiz: ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar, faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq va tajribalarni shakllantirish metodlari, o‘z-o‘zini tarbiyalash metodlari hamda rag‘batlantirish usullari, jazolash metodlari.

Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar

Bu guruhga o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash, e’tiqodni, ma’naviy va siyosiy g‘oyalarni shakllantirish maqsadida ularning ongi, hislari va irodasiga ta’sir ko‘rsatish metodlari kiradi.

Bu guruh metodlarining mohiyati shundaki, ular orqali jamiyat o‘quvchilar ongiga qanday talablar qo‘yayotgani yetkaziladi. Yoshlarning dunyoqarashlarini shakllantirish, hayot mazmunini tushunib olishlariga ko‘maklashish maqsadida ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar ishlatiladi.

O‘quvchilarda siyosiy onglilik va ijtimoiy faollik, ya’ni davlatning ichki va xalqaro siyosatini tushunish va idrok qilishni tarbiyalash lozim.

Tushuntirish bu ijtimoiy ongni shakllantirishda eng ko‘p ishlatiladigan metoddir. Tushuntirishning mohiyati o‘quvchiga qo‘yilgan talabni, voqealarni, harakatlarning ijtimoiy, axloqiy, estetik mazmunini yoritadi va o‘quvchilarga duyoviy bilimlarni egallashda, ongli intizomni, yuksak madaniyatni milliy g‘ururli qilib tarbiyalashda yordam berishdan iborat.

Tushuntirishda o‘quvchilarga mamlakatimiz fuqarosining o‘z davlatiga nisbatan huquqlar va burchlar bilan bog‘langanligi, u yashash va axloq me’yorlariga ongli rioya qilishi, mehnat va jamoada faollikni, ma’naviy yetuklik haqida axborot beriladi. Bunda davlat bayrog‘i, gerbi, madhiyasi, konstitutsiyasiga sadoqat ruhida tarbiya berishning ahamiyati katta. Shu sababli o‘quvchilarga bayroq, madhiya, konstitutsiya haqida tegishli ma’lumotlar beriladi.

O‘quvchilarga xalq, davlat oldidagi fuqarolik burchi, ya’ni o‘zining Vatan oldidagi huquq va burchlarini bilish, ularga qat’iy amal qilish, qonunchilik, umumbashariy axloq me’yorlari buzilishiga murosasiz munosabatda bo‘lish tushuniladi.

Suhbat va hikoya. O‘quvchi shaxsini g‘oyaviy va axloqiy shakllantirishda o‘qituvchining jonli so‘zi eng ta’sirli metod hisoblanadi. Suhbat uchun mavzu tanlashda uning mazkur sinf uchun dolzarbligi, bolalarda axloqiy ishonch uyg‘otishning suhbat mazmuniga bo‘lgan munosabatlarini va suhbatdan kutilayotgan natijani hisobga olish lozim.

Suhbat jonli, ommaviy, ishonarli bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Suhbat metodi sifatida o‘quvchilarning hayoti, fan va texnika, etika-estetika va boshqa sohalardagi tasavvur va tushunchalari doirasini kengaytirishga yordam beradi. Suhbat samarasini o‘quvchilarning ijobiy yoki salbiy javoblariga qarab bilish mumkin.

Suhbat turli mavzularda uyushtirilishi mumkin: etik mavzular (kishilarning jamiyatdagi axloq mezonlari, o‘zini tutish qoidalari), estetik mavzularda (tabiat go‘zalligi, shaxslararo munosabatlar, inson go‘zalligi), siyosiy mavzularda (davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voqealari), ta’lim va bilishga oid mavzularda (koinot, hayvonot dunyosi).

Suhbat davomida o‘quvchilarning dilidagini aytish jasoratini uyg‘otish, ularning fikrlarini tinglash, suhbatda faol qatnashishga erishish, ya’ni o‘quvchilarni fikrlashga majbur qiluvchi savollar berish, mavzu bo‘yicha o‘z bilimlarini tahlil qilishga, tortishishga va haqiqatni anglashga erishishlari juda muhimdir.

Hikoya. O‘quvchilar odatda hayotdan va badiiy adabiyotdan olingan aniq misollar bilan to‘liq hikoyalarni qiziqib tinglaydilar. Ularga axloq mezonlari, tarix qoidalari, Vatanimizning tabiiy boyliklari, ajoyib mehnatkash kishilari, tarix, adabiyot, san’at haqida hikoya qilib berish mumkin. Badiiy adabiyot, radio, televidenie, gazeta va jurnallardagi maqolalar ham qimmatli manba bo‘ladi. Suhbat ham, hikoya ham o‘quvchilarning yoshiga mos mavzularda, ular tushunadigan so‘zlar orqali o‘tkazilishi kerak. eng yaxshisi, suhbat va hikoya mavzusini o‘quvchilarning o‘zlari tanlasin, bunda suhbatning zavqliligi ta’minlanadi, o‘quvchilar mavzuga befarq qaramaydilar. O‘qituvchi suhbat mavzusini oldindan e’lon qilib, masalan: mehnatsevarlik yoki rostgo‘ylik, halollik mavzularida suhbat o‘tkazish uchun mavzuga oid maqolalar, matallar va maqolalar to‘plashni topshiradi, bunda o‘quvchilarning o‘tkaziladigan tadbirda faolliklari yanada ortadi.

Namuna. O‘quvchilar o‘z atrofidagi kishilarda hamma yaxshi axloqiy sifatlarni ko‘rishlari, o‘qituvchilari, ota-onalari, oilaning katta yoshli a’zolari va boshqalarning fe’l-atvor, yurish-turishida bolalarga yetarli darajada namuna ko‘rsatishlari nihoyatda muhimdir.

O‘qituvchining shaxsan o‘zi namuna bo‘lishi, ayniqsa, katta ta’sir ko‘rsatadi. Ular o‘qituvchining darsda va hayotda o‘zini qanday tutishini, atrofdagi kishilar bilan qanday muomala qilishini, o‘z vazifalarini qanday bajarishini kuzatib yuradilar.

O‘quvchilar yaqin kishilarining xulq-atvoriga taqlid qiladilar. Xulq-atvorlar bolalarda yaxshi sifatlarning, ba’zan esa yomon sifatlarning ham tarkib topishiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun o‘qituvchi va ota-onalar har qanday holatda ham o‘zlarini tuta bilishlari kerak, chunki qayerda bo‘lishmasin, atroflarida bolalar borligini his etishlari lozim. Kattalarning so‘zi bilan yurish-turish va xatti-harakatlarida tafovut bo‘lmasligi kerak. Katta yoshdagi kishilarning, o‘qituvchi va tarbiyachilarning bolalarga yaqin bo‘lishlari, ularni o‘zlariga moyil qila bilishlari, ular bilan yaqin aloqaga ko‘nika olishlari ham ularning o‘rnak bo‘lishdagi kuchini oshirishga yordam beradi.

Respublikamizdagi ilg‘or kishilarning hayoti va faoliyatidan olingan yorqin ma’lumotlar, adabiy asarlardagi, kinofilmlardagi va spektakllardagi qahramonlar xatti-harakatidagi yaxshi namunalar bolalarning ongiga kuchli ta’sir qiladi.

Maktablarda ishlab chiqarish ilg‘orlari bilan uchrashuvlar o‘tkaziladi. O‘quvchilar o‘z otalari va onalarining ishlab chiqarishdagi muvaffaqiyatlari bilan faxrlanadilar, ularga taqlid qilishga intiladilar.

Namunadan xalq pedagogikasida ham keng foydalanilgan. Ota-bobolarimiz o‘z farzandlarini hamma yaxshilardan, donolardan, ulug‘ kishilardan ibrat olishga da’vat qilib kelganlar. Masalan: ”qush uyasida ko‘rganini qiladi”. Juda oddiy ibora ostida qancha fikrlar jamlanib yotganligini hamisha ham fahmiga boravermaymiz. Bu bilan xalq, uyingda tartibli bo‘l, aks holda bolang ko‘chada tartibsiz bo‘ladi. Bola oldida birovlarning g‘iybatini qilma, bolang g‘iybatchi bo‘ladi, demoqchi.

Bunga o‘xshash fikrlarni yana ko‘plab keltirish mumkin.

Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish metodlari. Bola rivojlanishining, uning o‘zligini belgilashning asosiy omili - bu faoliyatdir. Faoliyat nuqtayi nazaridan yondashish qoidasi maktab hayotining hamma jabhalarida ta’lim-tarbiya jarayonlariga singib ketadi.

Faoliyat o‘quvchilarning bilimlarini mustaqil egallashga undaydi, ularni qaysi ixtisosga moyilliklarini aniqlashga, ijodiy faoliyat tajribasini, hissiy qadriyat munosabatlarini o‘zlashtirishga yordam beradi, ularning mustaqilliklarini oshiradi.

O‘quvchilarni birinchi sinfdan boshlab qo‘llaridan kelgan ijtimoiy foydali mehnat bilan shug‘ullanishlariga erishish lozim. Bunday mehnat ko‘pchilik, jamoa bo‘lib bajarilganida yaxshi natija beradi.

Mashq va o‘rgatish metodlari. Mashq bolalar faoliyatini oqilona, maqsadga muvofiq ravishda va har tomonlama tashkil qilish, ularni axloq mezonlari va xulq-atvor qoidalarini bajarishga odatlantirishdir. Odatlar bolalikda tarkib topadi va keyin mustahkamlanib boradi.

O‘qituvchilar, ota-onalar bolalarda ijobiy odatlar shakllanishini kuzatib borishlari kerak. O‘quvchilar odatlarni yaqinlaridan meros qilib olmaydi, balki ular orqali hosil qiladi. Odat ehtiyojga aylanadi. Mashq muayyan xatti-harakatlarni ko‘p marotaba takrorlashni o‘z ichiga oladi. Mashq va odatlantirish o‘quvchi uchun ongli, ijodiy jarayondir. Mashq natijasida ko‘nikma, odat, yangi bilimlar hosil qilinadi, o‘quvchining aqliy qobiliyati rivojlanadi, axloqiy tajribasi kengayadi. Odatsiz tarbiya - poydevorsiz binoga o‘xshaydi, odat esa muntazam mashq orqali mustahkamlanadi.

O‘rgatish - ijtimoiy xulq-atvorning odatiy shakliga aylantirish maqsadida tarbiyalanuvchilarning bajarishlari uchun rejali va izchil tarzda tashkil qilinadigan turli harakatlar, amaliy ishlardir.

O‘rgatish bir necha izchil harakatlar yig‘indisidir. O‘qituvchi bu harakatlarni ko‘rsatib berishi, tushuntirishi, kuzatishi lozim (sinfda navbatchilik qilish).

Tarbiya amaliyotida mashq qilishning turli xillari mavjud: faoliyatda mashq qilish; kun tartibi mashqlari, maxsus mashqlar.

Faoliyatda mashq qilish mehnat, ijtimoiy faoliyat, jamoadagi faoliyat va o‘zaro munosabat odatlarini tarbiyalashga qaratilgandir. Kun tartibi mashqlari maktabda, oilada o‘rnatiladigan kun tartibiga amal qilish, shu bilan bog‘liq o‘z istak va harakatlarni boshqarish, ish va bo‘sh vaqtdan to‘g‘ri foydalanish odatiga o‘rgatadi. Maxsus mashqlar madaniy xulq, malaka va ko‘nikmalarini hosil qiladi va mustahkamlaydi.

Topshiriq. O‘quvchilarning mehnat topshiriqlarini jamoa bo‘lib bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyatga egadir. O‘quvchilar o‘z kuchlarini umumishga sarflashga, jamoa uchun mas’uliyatni his etishga o‘rganadilar. Mehnat qilish bolani xarakteri va irodasini o‘stiradi.

Bola faoliyatining shakllanishida burchga mas’uliyat hissini tarbiyalash lozim.

O‘quvchilar hayotiy faoliyatida tarbiyaviy jarayonning asosini tashkil qilishi zarur, qiziqarli, to‘laqonli, bolalar yosh jihatlariga mos hayot iqlimini yaratish, mehnat, xayriya, ijtimoiy-fodali, ijodiy, ko‘ngilochar va shunga o‘xshash tadbirlar tashkil etilishi lozim. Natijada o‘quvchilar o‘zlari yoqtirgan ishga qo‘l ursinlar, muvaffaqiyat hissini tuyib, o‘zlariga ishonchlari ortsin, axloqan barqaror bo‘lsinlar. Sinfdan tashqari ishlarda o‘quvchilarning bo‘sh vaqtlarini jamoa foydasi uchun ommaviy, guruh, alohida shakllari va uslublari orqali tashkil etish mumkin. To‘garak, klub ishlarining rang-barangligi, ular mazmunidagi yangiliklar, yigit va qizlarning shaxs sifatida shakllanishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.

Pedagogik talab. Pedagogik talab tarbiyaning eng muhim metodlaridan biridir. Talab turli vazifalarni bajarishi, ijtimoiy xulq-atvor mezonlarini ifodalashi, u yoki bu faoliyatda bajarilishi zarur bo‘lgan aniq bir vazifa sifatida namoyon bo‘lishi, turli ko‘rsatma sifatida namoyon bo‘lishi, u yoki bu harakatlarga undovchi bo‘lishi mumkin.

O‘z-o‘zini tarbiyalash metodlari. O‘quvchida o‘z-o‘zini tarbiyalashga ehtiyoj, ya’ni o‘z ustida ongli, batartib ishlashga ehtiyoj paydo bo‘lgandagina tarbiya jarayonini samarali deb hisoblasa bo‘ladi.

O‘quvchilarni, ayniqsa, o‘rta va katta yoshdagilarni o‘z bilim va malakalarini mustaqil oshirishlariga yo‘llash kerak.

O‘z-o‘zini tarbiyalash o‘quvchilarning o‘z-o‘zini idora qilish organlari faoliyatida qatnashishlari, ularning ijtimoiy-faollik mavqeyini shakllantirishning ta’sirchan vositasidir. O‘quvchilar o‘qishda, tarbiyada, dam olishda o‘z-o‘zini tarbiyalash metodlaridan foydalanadilar, o‘z-o‘zini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustaqillikka undaydi.

Maktabda o‘quvchilarning mustaqil faoliyati, ishi pedagogik jamoa bu ishga tayyor bo‘lsagina o‘qituvchilar va o‘quvchilar o‘rtasida o‘zaro chuqur hurmat, xayrixohlik, ishonch bo‘lgan sharoitdagina tashkil topishi mumkin. Barcha o‘z-o‘zini idora qilish tashkilotlari o‘z faoliyati yuzasidan vaqti-vaqtida hisobot berib turishi, so‘z bilan ish birga saqlanishi, har kim huquqlari va vazifalarini bajarishda ijtimoiy rag‘batlantirilishi e’tiborda bo‘lishi kerak.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning oliy maqsadi - xalqimizga munosib turmush sharoiti yaratishdan iborat. Ya’ni islohot islohot uchun emas, inson uchun, uning farovon hayoti uchun xizmat qilishi kerak. Jamiyatimizdagi har qanday yangilanishda, har qanday o‘zgarishda ana shu ezgu maqsad mujassamdir. Milliy istiqlol mafkurasi mohiyati bilan fuqarolarimizda har qaysi inson va oila badavlat bo‘lsa, jamiyat va davlat ham kuchli va qudratli bo‘ladi, degan tushunchani tarbiyalashga xizmat qilmog‘i lozim. Barkamol shaxsni shakllantirishda tarbiya juda muhim ekanligini unutmaslik kerak.

 

Adabiyotlar

 

1.              Ibrohimov A., Sultonov H., Jo‘rayev N. Vatan tuyg‘usi. – T.: “O‘zbekiston”, 1996. – 397 b.

2.              Karimova V.M. Milliy istiqlol g‘oyasini ta’lim jarayoniga joriy etishning pedagogik hamda psihologik asoslari. – T.: O‘AJBNT, 2002. – 26 b.

3.              Qosimov U.A. Komil insonning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari: Psih.fanl.nomz. ... diss. avtoref. – T., 2004. – 24 b.

4.              Qosimova Z.H. O‘quvchi o‘quvchilarda mafkuraviy immunitetni shakllantirishning pedagogik

asoslari (Oliy o‘quv yurtlari ma’naviy-ma’rifiy ishlari misolida): Ped.fanl.nomz. ... diss. – T., 2004. – 208 b.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gulshan SAIDNAZAROVA

Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi o‘qituvchisi

 

AL-BUXORIYNING HADISLARIDA TARBIYA MASALASI

 

Maqolada hadis ilmi, hadislardagi ma’naviy-axloqiy qarashlar shaxs sifatlariga izoh berilgan. Hadislarning mazmun mohiyati-yoritilgan. Hadis har bir yosh avlodni barkamol, komil inson sifatida shakllantirishga xizmat qiladi.

Kalit so‘zlari: hadis, odob-axloq, yaxshilik, ota-ona, mehr-muhabbat, ilm, bilim, dunyoqarash, din qo‘shnichilik munosabatlari, insof, adolat.

В статье объясняется наука о хадисах, духовные и нравственные взгляды в хадисах и особенности личности. Подчеркивается суть хадисов, которые служат формированию каждого молодого поколения гармоничным, совершенным человеком.

Кючевые слова: хадис, мораль, добро, отцовство, сострадание, знание, знание, мировоззрение, религия, добрососедство, честность, справедливость

The article explains the science of hadith, the spiritual and moral views in the hadiths, and personality traits. The essence of the hadiths is highlighted. It serves to form every young generation as a harmonious, perfect person.

Key words:hadith, morality, goodness, parenthood, compassion, knowledge, knowledge, worldview, religion, neighborliness, honesty, justice.

 

Kirish. Hadislarning asosiy katta qismi axloq-odob masalalariga, inson manaviyati bilan bogʻliq muammolarga qaratilgan. Shuning uchun ham hadislarga eng qadimgi davrlardan - Muhammad paygʻambar zamonidanoq alohida ahamiyat berishgan. Hadislar imkoni boricha xatosiz, asl holida boshqalarga yetkazilishi lozim boʻlgan. Paygʻambar nomiga bogʻlab turib yolgʻon hadis tarqatish qattiq qoralangan. Ushbu talab natijasida hadislar koʻp vaqtlar oʻz holicha saqlanib qolgan, ammo jamiyat bir joyda qotib turmaydi. 

Asosiy qism. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot oqibatida sinflar, ijtimoiy guruhlar orasida munosabatlar, qarashlar ham oʻzgarib boradi, ziddiyat, ixtilof va kelishmovchiliklar yuz beradi. Shunday hodisa islom dinida ham koʻzga tashlanadi. Islom dinidagi ichki gʻoyaviy kurashlar va oʻzaro murosasizlik natijasida paygʻambar hadislarini buzish, ularni soxtalashtirish ham koʻzga tashlana boshlaydi. Bunday nomaʼqul harakatlarga qarshi kurashish zaruriyati yuzaga keladi. Natijada hadislarni faqat eshitish bilan emas, balki yozib olish, uning haqiqiy dastlabki shaklini tiklash bilan ham shugʻullanishga toʻgʻri keladi. Shunga koʻra hadislarni toʻplab, bir kitob holiga keltirish harakati VIII asrlardan boshlab keng avj oldi. Muhaddislar hadislarning haqiqiyligini ayrim belgilar orqali aniqlashgan. Bular: hadislar Qur’on oyatlariga zid kelmasligi lozim; ular paygʻambar sunnatlariga muvofiq boʻlmogʻi shart; ularda tarixiy voqelik buzilmasligi kerak. Hadislarning gʻayri axloqiy boʻlishi mumkin emas. Hadislarni toʻplab, ularning haqiqiylarini aniqlash bilan shugʻullangan olimlar muhaddis deyiladi. Hadislarning mavzu qamrovi nihoyatda keng. Ular Muhammad paygʻambarning hayoti va faoliyati bilan bogʻliq hadislar talqini, oʻzaro insoniy munosabatlar, doʻstlik, ahillik, saxovat, ota-onalarga va qarindosh urugʻlarga munosabat, halollik, poklik, adolat, insof, diyonat, hasad, xiyonat, rostgoʻylik yolgʻonchilik va boshqa insoniy fazilatlar va nuqsonlar ustida bahs yuritiladi. Muhimi, ularda yuksak insoniy fazilatlar ulugʻlanadi, kishilarda shunday xislatlarning boʻlishi maʼqullanadi va targʻib qilinadi, aksincha, yomon feʼl-atvor va xususiyatlarning kishilik jamiyati uchun kulfat va azoblar keltirishi qayta-qayta taʼkidlanadi. 

“Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqsh kabidir”. Hadislarda ota-onaning nazaridan qolish gunohlarning eng ogʻiri sifatida baholanadi: “Gunohning kattasi - Tangriga shirk keltirmoqlik, nohaq qon to‘kmoqlik, ota-onaga oq bo‘lmoqlik va yolg‘on guvoh bermoqlik hisoblanadi”. Boshqa bir hadisda esa otaona nazaridan qolgan farzand tangri nazaridan ham qolishi qayd etiladi va ularning jannatga kirmasligiga sabab boʻlishi uqtiriladi. Quyidagi hadis ham shu ruhda: “Ota-ona qarg‘aganini Tangri qarg‘aydi. Tangridan boshqaga atab jonlik so‘yuvchilarni Tangri la’natlaydi”. Hadislar onalarni alohida sharaflaydi. Ularning qadrini baland koʻrsatish, izzatini ulugʻlash, asrab-avaylashga alohida urgʻu beriladi. Hadislarda kishilarning bir-birlariga boʻlgan samimiyati, intilishi, doʻstligi haqida ham koʻpgina ibratli oʻgitlar borligi koʻzga tashlanadi. 

Hadislar hayot hodisalari haqidagi oʻgitnomalardir. “Din - nasihatdan iborat” degan hadis bejiz emas. Birgina qoʻshnichilik munosabatlarini koʻzdan kechiraylik. “Qo‘shning tinch - sen tinch” degan oʻzbek xalq maqoli mavjud. Hadislarda esa oʻqiymiz: “Qo‘shningizga yaxshilik qiling - tinch bo‘lasiz”. Paygʻambar alayhissalomning qoʻshni haqidagi hadislaridan yana biri: “Jabroil alayhissalom menga doimiy ravishda qo‘shniga yaxshilik qilishni tavsiya etar edi, hatto qo‘shniga meros ham qoldirish kerakmi, deb o‘ylab qolar edim. Xizmatkorlarga ham shunday yaxshi muomalada bo‘lishni aytar ediki, hatto muayyan bir vaqt belgilasa kerak va o‘sha muddat yetishi bilan qullar o‘z-o‘zidan ozod bo‘lib ketsa kerak, deb o‘ylab qolar edim”. Hadislarda hatto iymonning baquvvatligi va Ollohga sadoqati ham qoʻshniga qilinadigan muomalaga bogʻlab talqin qilinadi. Koʻrinib turibdiki, bularning hammasi inson maʼnaviyati, uning boyligi bilan bogʻliq. Har qanday gʻarazlardan xoli boʻlgan, har bir insonga pok nazar bilan qaray olish darajasiga koʻtarilgan inson maʼnaviy jihatdan boy hisoblanadi. “Qachonki hayolingizdan biror shubhali fikr o‘tsa, uni tark eting!” “Iymon jihatdan mo‘minlarning komilrog‘I - xulqi yaxshi bo‘lgani va xotinlarga yaxshi muomala qiladiganidir”. “Iymonli odam va’daga vafodor bo‘ladi”. “Islom, ya’ni musulmonchilik oshkora narsadir, iymon esa dildadir”. “Iymon bilan amal bir-biriga juda yaqindir. Ular bir-birisiz durust emas”. 

Hadislarda ijtimoiy jihatdan himoyaga muhtoj boʻlgan kishilarga alohida eʼtibor berilgan: “Qalbning muloyim, hojating ravo bo‘lishini xohlaysanmi? Xohlasang, yetimlarga mehribon bo‘l, ularning boshini sila, o‘z taomingdan ularga yedir. Shunda diling yumshab, hojating ravo bo‘lur”. “Tangri nazdida uylarning yaxshirog‘i - yetimlar izzat qilinadigan uydir”. “Men yetimning kafilligini olgan odam bilan jannatda birga bo‘lurman”. 

Odamiylik ham hadislarda tez-tez tilga olingan mavzulardan. Jumladan, “O‘zingga yoqqan narsani boshqalarga ham ravo ko‘r!”. Yoki: “Ziyoratingizga kelgan odamning hurmatini joyiga qo‘yinglar”.

Islom ta’limoti g‘oyalariga ko‘ra har bir musulmon eng avvalo iymonli bo‘lishi kerak. Qur’oni Karimda ta’kidlanganidek, Islom dini ta’limotining yaratilishidan muddao, murod kishilarda iymon, e’tiqodni shakllantirishdir. Hadislarda iymonning mukammal va mustahkam bo‘lishi quyidagi uch shartga qat’iy amal qilinishiga bog‘liqligi ko‘rsatilgan:

 

Iymon daraxtga tenglashtiriladi va uning 60 dan ortiq shoxlari bor deya uning belgilari sanab o‘tiladi. Bu belgilarning har biri inson ma’naviy qiyofasini shakllantiruvchi va mukammallashtiruvchi xislatlardir. Bular quyidagilardan iborat: “Qo‘li bilan va tili bilan o‘zgalarga ozor bermagan kishi musulmondir”, “O‘zingiz yaxshi ko‘rgan narsani birodaringizga ravo ko‘rmaguningizcha hech biringiz chinakam mo‘min bo‘la olmaysiz” (3-4-boblar); “Uchta xislatni o‘zida mujassam qilgan kishining iymoni mukammal bo‘lgaydir:

-  insofli va adolatli bo‘lmoq; - barchaga salom bermoq;

-  kambag‘alligida ham sadaqa berib turmoq” (20-bob).

Bundan tashqari, kishilar uchun xos bo‘lmagan munofiqlik xislati xususida ham so‘z yuritiladi, chunonchi, “Rasululloh sallallohu alayhi vassallam aytganlar: “Quyidagi to‘rtta xislat kimda bolsa, aniq munofiq bo‘lg‘aydir, kimdaki, ulardan bittasi bo‘lsa uni tark etmaguncha munofiqlikdan bir xislati bor ekan, deyiladir:

-  omonatga xiyonat qilgaydir;

-  so‘zlasa yolg‘on so‘zlaydir;

-  shartnoma tuzsa, shartida turmagaydir;

-  urishib qolsa, kek saqlagaydir va nohaqlik qiladir (25-bob). 

Muhokamalar va natijalar. Hadislarda inson ma'naviy kamolotining mezoni, uning tafakkur doirasi, dunyoqarashining kengligi, ilmiy bilimlarni qay darajada egallaganligi, o‘z bilimi bilan atrofdagilar va jamiyatga foyda keltirguvchi shaxs bo‘lib yetishishida muhim omildir, deya ko‘rsatiladi.

“Tolibi ilm qilish farzdir. Tolibi ilmga har bir narsa istig‘for aytadi, hatto dengizdagi baliqlar ham”. Bilimsizlik kishilarning nodonligiga zamin hozirlashi, ilmsiz jamiyatda esa jaholat hamda razolatning hukmronlik qilishi alohida ta’kidlab ko‘rsatiladi. “Ilm o‘rganmoq va o‘rgatmoqning fazilati” borasidagi hadis (21-bob)da ilm o‘rganish ko‘p yoqqan yomg‘irga qiyoslanadi va ilm ahli quyidagi uch turga boladi: “Ba’zi yer sof, unumdor bo‘lib, yomg‘irni o‘ziga singdiradida, har xil o‘simliklar va ko‘katlarni o‘stiradi va ba’zi yer qurg‘oq, qattiq bo‘lib, suvni emmasdan o‘ziga to‘playdir, undan Olloh taolo bandalari foydalangaydir. Odamlar suvdan ichgaydirlar, hayvonlari va ekinlarini sug‘orgaydirlar. Ba’zi yer esa tekis bo‘lib, suvni o‘zida tutib qolmaydir, ko‘katni ham ko‘kartirmaydir. Bularni quyidagicha muqoyasa qilish mumkindir: Bir kishi Olloh ilmini (Islomni) teran o‘rganadir, teran tushunadir va undan manfaatlanadi va Olloh yuborgan hidoyatni o‘zi o‘rganib, o‘zgalarga ham o‘rgatadir. Ikkinchi bir kishi ilm o‘rganib, odamlarga o‘rgatadir. Ammo o‘zi amal qilmaydir. Uchinchi bir kishi mutakabburlik qilib, o‘zi ham o‘rganmaydir, o‘zgalarga ham o‘rgatmaydir”.

Ammo ilmga e’tiborsizlik va nodonlik (jaholat)ning avj olishi jamiyatning inqiroziga olib keladi. Hatto Rasululloh quyidagilar qiyomat alomatlaridir, deganlar: ilmning susaymog‘i; jaholatning kuchaymog‘i; zinoning avj olmog‘i; xotinlarning ko‘paymog‘i; erkaklarning ozaymog‘i.

“Ilmning ofati unutishdir. Uni noahil kishiga gapirish esa uni zoye qilishdir” mazmunidagi hadis orqali o‘zlashtirilgan ilmni takrorlab borish, faqat chuqur va puxta bilimlargagina ega bo‘lgan kishilarning atrofdagilarga ilm berishining maqbul ekanligiga urg‘u beriladi. Hadislarda ilmning kishilarni fahm-farosatli, o‘tkir zehnli, zukko hamda xotirani kuchli qilishdagi ahamiyati ham ta’kidlanadi va “Ilm-u hunarni Xitoydan bo‘lsa ham borib o‘rganinglar”, - deya da’vat etiladi. “Olim bo‘1, ilm beruvchi bo‘1 yoki ilm o‘rgatuvchi bo‘1 yoki tinglovchi bo‘1. Beshinchisi bo‘lma, halok bo‘lasan” mazmunini ilgari suruvchi hadisning bayon etilishi orqali ham ilmli bo‘lish insonni falokat va uning yomon oqibatlaridan saqlovchi omil ekanligiga urg‘u beriladi (41-hadis).

Bir qancha hadislarda ilmning ibodatdan ustun ekanligi ko‘rsatib o‘tiladi. Xususan, “Ilm ibodatdan afzal va u taqvo dinining ustunidir” (268-hadis). Biroq ilmning manfaatsiz holda sarflashdan saqlanish maqsadga muvofiq ekanligi aytiladi va ilm ahli ana shunga davat etiladi (173-hadis), haqiqiy komil insonning bilimga boy, xushxulq, sog‘lom bo‘lishi (182-hadis), uni faqat foydali ishlar va insonlarning farovon hayot kechirishlari yo‘lida sarf etish kerakligi ham uqtiriladi: “Boshliq bo‘lmasingizdan avval ilmni chuqur o‘rganing! Rasulloh sallallohu alayhi-vassalamning sahobalari yoshlari ulg‘ayganda ham ilm o‘rganganlar. Rasulloh sallollohu alayhi-vasallam: ikki narsadan o‘zgasiga hasad qilmoq joiz emas biri - kishiga Olloh taolo halol mol-dunyo bersa-yu, uni haq yo‘lda sarflayotgan - bo‘lsa; ikkinchisi - kishiga Olloh taolo ilmu hikmat ato etsa-yu, u shu tufayli oliy maqomga erishib, hukm surayotgan, odamlarga bilganini o‘rgatayotgan bo‘lsa”, - deydilar.

Ma’lumki, islom ta’limotida eng yuksak xislatlardan biri sifatida ota-onaga g‘amxo‘rlik, ularni e’zozlash, ota-ona haqqini o‘z o‘rniga qo‘yish, farzandning ular oldidagi haqqi borasidagi masalalarning yoritilishiga alohida e’tibor qaratiladi. Hadislarda ham ana shu talablar o‘z ifodasini topgan. Ota-onani xafa qilib yig‘latish eng katta gunohlar sifatida e’tirof etilgani quyidagi, ya’ni Olloh taoloning mavjudligiga shirk keltirish, odam o‘ldirish, urush maydonidan qochish, afifa (o‘zini pokiza saqlagan) xotinni fohisha deb tuhmat qilish, ribo (ijaraxo‘rlik), yetimlar molini yemoq, Olloh taoloning qudrati va irodasini inkor qilish, odamlarni masxaralash hamda ularni kamsitish kabi gunohlar qatorida tilga olib o‘tiladi. Hadislarda otaonaning dilini og‘ritib, ozor berish, ularni xafa qilib, buyruqlarini bajarmaslik ham qoralanadi “Namir ibn Avs aytishlaricha, o‘tmish kishilari bolalarning solih-qobil bo‘lishlari Olloh taoloning tavfiqi bilan bo‘ladi, ammo ularga odob-axloq o‘rgatish otalari vazifasidir, der edilar” (92-hadis).

Bir qancha hadislar mazmunan insonni saxovatli bolishga undaydi. Saxovatli inson jamiyat taraqqiyotiga ham katta hissa qo‘shadi, uning ravnaqi yo‘lida mehnat qiladi, atrofdagilarni o‘zi ega bolgan ne’matlardan bahramand etadi.

Shu bilan birga, hadislarda yana kishilarni baxillik va mol-mulkka hirs qo‘yishdan saqlanish kerakligi, kelajakka nisbatan ishonch bilan yashash xususidagi fikrlar ham o‘rin olgan. Chunonchi, “Birortangiz ekish uchun qo‘lingizda biror ko‘chatni ushlab turgan vaqtingizda qiyomat qoyim bo‘lib qolsayu, qiyomat qoyim bo‘lishidan ilgariroq uni ekib olishga ko‘zingiz yetsa, albatta, ekib qo‘ying”, - degan fikrlar hayotga bo‘lgan umid, kelajakka bo‘lgan ishonchning yorqin ifodasidir.

Xulq-odob haqidagi hadislarda ezgu insoniy xislatlar ulug‘lanib, gunoh sanalgan illatlar qoralanadi.

Bundan tashqari, sha’riy udum va urf-odatlarga amal qilish, ularni o‘tkazishga oid xulq-odob qoidalari ham bayon etiladi. Turli marosimlarni o‘tkazish tartibi, safar qoidalari, salomatlikni saqlash, salomlashish, muomala madaniyati, kiyinish qoidalari, yemoq-ichmoq, so‘zlashish odobi va hokazolar haqida turli tavsiyalar beriladiki, ular bevosita keyingi davrlarda yaratilgan odob-axloq qoidalari borasidagi risolalarning mazmunini yoritishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Hadislarda jamiyat ravnaqi, insoniyat taraqqiyotining ta’minlanishiga ta’sir etuvchi muammolarga ham jiddiy e’tibor berilgan. Ularning orasida ekologik muammolarga alohida o‘rin ajratilgan bo‘lib, necha asrlardan buyon o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Ana shunday muammolar mohiyatini o‘z mazmunida aks ettirgan hadislarda ekin hamda ko‘chatlarni o‘tqazish, ularni himoya etish, ariq-zovurlar qazish va ularni vaqti-vaqti bilan tozalab turish, suv chiqarish kabi ezgu ishlarni amalga oshirishga undovchi fikrlar mujassamlangan. Masalan, tirik jonivorlarni o‘ldirmaslik (shariatdan o‘ldirishga buyurilgan ilon va chayondan bo‘lak), jonivorlarga g‘amxo‘rlik qilish, ularga ozor bermaslik, inson yashaydigan joyni unga ozor beradigan narsalardan tozalash (227-va 446-hadislar), kishilarga soya beruvchi daraxtlarni kesmaslik, hovli sahnlarini toza tutish haqidagi hadislar shular jumlasidan.

Hadislarda yomon ishlar, illatlar, yomon xatti-harakatlar gunoh sifatida qoralansa, inson farovonligi, jamiyat ravnaqi uchun qilinadigan yaxshi, ezgu xatti-harakatlar, faoliyat savob tarzida olqishlanadi.

Shunga ko‘ra, yetim molini yeyish, mol-dunyoga hirs qo‘yish, yolg‘onchilik, g‘iybatchilik, tuhmat, zino, ichkilikbozlik, giyohvandlik, foydasiz gapni ko‘p gapirish va boshqa illatlar gunoh hisoblansa, ota-ona, keksalar, zaiflar va muhtojlarga g‘amxo‘rlik qilish, ularni yo‘qlab turish, marhumlarni yaxshi so‘zlar bilan xotirlash, omonatga xiyonat qilmaslik kabilar savob sanalishi alohida ta’kidlanadi.

Demak, hadislar Muhammad payg‘ambarimizning sunnatlari bo‘lib, mazmunan har bir mo‘minning ishonchi, e’tiqodini mustahkamlaydi, shu bilan insonni ma’naviy kamolotga yetaklaydi. “Islom dini ma’rifatga asoslangani uchun ham har bir shaxsni aqliy, jismoniy jihatdan kamolga yetkazishga oid e’tiqod va iymondan iborat bo‘lib, faqat ezgulikka xizmat qilish, oliyjanob bo‘lish, pokiza yurish, bir burda luqmani halol qilib yeyish, jaholat va jaholatparastlikka yo‘1 qo‘ymaslik, o‘z birodarining, qarindosh-urug‘larining, millatining va vatanining qadriyatlarini asrashdan iboratdir”. Shunday ekan, hadislar komil insonni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Mo‘minlarning hammasi bir-birlariga birodardirlar. Ularning biri ikkinchisidan ortiq emas, balki ortiq-kamlik taqvoga qarab belgilanadi. Ushbu hadis qarindosh urug‘ munosabatlaridan tashqari har bir mo‘min-musulmon bir-biriga mehribon bo‘lish, bir-birini tushuna olish, sadoqatli va mehribon bo‘lishga undaydi.

Dunyodan o‘tib ketganlarning faqat yaxshi sifatlarini yod etinglar. Yomon sifatlaridan tilingizni tiyinglar. Ikki kishi bir-birlarini haqorat qila boshlagan bo‘lsalar, ulardan qay biri birinchi boshlagan bo‘lsayu, basharti bunisi haqoratda undan o‘tkazib yubormagan bo‘lsa, gunohi o‘shanga bo‘ladi. Ushbu hadisda ham shirinso‘zlik har bir shaxslar orasidagi mehr muhabbat, sadoqat kabi ijobiy sifatlar aks ettirilgan.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak har bir hadis juda chuqur tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Uni o‘rganib hayotimizga tatbiq etsak o‘sib ulg‘ayayotgan har bir yosh avlod barkamol va komil inson bo‘lib tarbiyalanadi. Har bir kishining ota-onasiga yaxshilik qilganidek, bolalariga ham yaxshilik qilishi shartligi, zero, inson bo‘ynida ota-onaning haqqi bo‘lganidek, bolaning ham haqqi borligi xususidagi g‘oyalar Qur’oni Karimda ham, Hadisi sharifda ham uqtiriladi.

Har bir inson qilgan ezgu amallari va odob-axloqi bilan yaxshi nom qoldiradi. Mazkur holat hadislar mazmunida shunday talqin etiladi: “Mo‘min kishiga vafotidan keyin savobi tegib turadigan amali solihlar quyidagilardir:

1.  Tarqatgan ilmi.

2.  Qoldirgan solih farzandi.

3.  Meros qoldirgan Qur’oni.

4.  Qurgan masjidi.

5.  Yo‘lovchilar uchun qurgan mehmonxonasi.

6.  Qazigan arig‘i.

7.  Tirikligida va sog‘lomligida sadaqa - ehson uchun ajratgan moli”.

Haqiqatan ham inson hayotdan o‘tadi, lekin u ilm-ma’rifat, ziyo tarqatishda, xalq farovonligi yo‘lida qilgan ishlari bilan xalq orasida abadiy qoladi. Ana shunday xislatlardan eng muhimi saxovatdir.

 

Adabiyotlar

 

1.                       Axmedova M. Umumiy pedagogika nazariyasi va tarixi. –Toshkent, 2011-yil. 48-bet

2.                       Al- Buxoriy. Al-adab al mufrad. –Toshkent: “Movarounnahr”, 2006-yil.

3.                       Hikmatullayev H., Mansurov A. Axloq-odobga oid hadis namunalari. –T.: “Fan” nashriyoti. 15-bet 4. Hashimov K. Nishonova S. Pedagogika tarixi. –Toshkent, 2005-yil. 55-bet

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Нигора САЙФУЛЛАЕВА

Преподаватель

Бухарский государственный университет

 

МЕТОДИКА ОЦЕНКИ РАЗВИТИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ У СТУДЕНТОВ ВУЗА

 

Ushbu maqolada uchta asosiy komponentning matematik o‘lchovlari asosida kognitiv, psixoemotsional va stereotiplash darajasi asosida oliy o‘quv yurtlari talabalari o‘rtasida iqtisodiy tafakkur rivojlanishini baholashning parametrik modeli keltirilgan. Ushbu modelni yaratish uchun zarur shartlar iqtisodiy sotsiologiya va iqtisodiy psixologiya sohasidagi ishlanmalar va yutuqlar hamda ular o‘rtasida fanlararo aloqalarning mavjudligi hisoblanadi. Model nafaqat talabalarning iqtisodiy bilimlari hajmini, balki iqtisodiy qarorlarni qabul qilish mexanizmini ham obyektiv aks ettiradigan parametrlarni o‘z ichiga olgan. Talabalar tafakkurini rivojlantirish darajasining boshlang‘ich qiymatini bilish o‘qitishning ta'lim texnologiyasini samarali loyihalashtirishga yakuniy bosqichda esa – ma'lum innovatsion usullarni qo‘llashda belgilangan didaktik maqsadlarga erishish darajasini baholashga imkon beradi.

Kalit so‘zlar: iqtisodiy tafakkur, iqtisodiy qobiliyat, moslashuvchan funksiya, gumanistik funksiya, iqtisodiy sotsializatsiya modeli, iqtisodiy tafakkurni baholashning ko‘p o‘lchovli modeli, iqtisodiy tafakkur rivojlanishini baholashning parametrik modeli, kognitiv komponent, psixo-emotsional komponent, stereotiplash darajasi, Maslou ehtiyojlar piramidasi.

В данной статье раскрывается параметрическая модель оценки развития экономического мышления у студентов высших учебных заведений, базирующаяся на математических измерениях трёх основных компонентов: когнитивного, психо-эмоционального и уровня стереотипизации. Предпосылками создания данной модели являются разработки и достижения в области экономической социологии и экономической психологии, а также наличие межпредметных связей между ними. Модель включает в себя параметры, которые объективно отражают не только объём экономических знаний студентов, но и механизм принятия ими экономических решений. Знание начального значения уровня развития мышления обучающихся позволяет эффективно проектировать образовательную технологию обучения, а на завершающем этапе – оценить степень достижения поставленных дидактических целей при применении определённых инновационных методик обучения. 

Кючевые слова: экономическое мышление, экономическая способность, адаптивная функция, гуманистическая функция, модель экономической социализации, многомерная модель оценки экономического мышления, параметрическая модель оценки развития экономического мышления, когнитивный компонент, психо-эмоциональный компонент, уровень стереотипизации, пирамида потребностей Маслоу.

This article reveals a parametric model for assessing the development of economic thinking among students of higher educational institutions, based on mathematical measurements of three main components: cognitive, psycho-emotional and the level of stereotyping.

The prerequisites for the creation of this model are the developments and achievements in the field of economic sociology and economic psychology, as well as the presence of intersubject connections between them. The model includes parameters that objectively reflect not only the volume of students' economic knowledge, but also the mechanism for making economic decisions. Knowledge of the initial value of the level of development of students' thinking allows you to effectively design educational technology of teaching, and at the final stage - to assess the degree of achievement of the set didactic goals when applying certain innovative teaching methods.

Key words: economic thinking, economic ability, adaptive function, humanistic function, model of economic socialization, multidimensional model for assessing economic thinking, parametric model for assessing the development of economic thinking, cognitive component, psycho-emotional component, level of stereotyping, Maslow's pyramid of needs.

 

Введение. Важным направлением деятельности по формированию и развитию экономического мышления студентов является определение и адекватный выбор образовательных технологий, способствующих реализации данной цели в конкретно сложившихся педагогических условиях.

В Узбекистане профессором Бухарского государственного университета Б.Н Навруз-зодой поставлена проблема измерения экономической способности человека. В статье “Четырёхмерный человек” автор, исследуя модель четырёхмерного человека, наряду с традиционными тремя качественными измерителями человека – физической силы, моральной зрелости и умственной сметливости, также рекомендует “экономическую способность” в качестве четвёртого мерила совершенного человека. В основу своей позиции автор вкладывает толкование человеческого капитала как человеческих способностей, приносящих доход своему владельцу [5, 8-12]. В статье “Меры измерения степени экономического совершенства человека” Б.Н. Навруз-зода в качестве критериев измерения экономических способностей рекомендует такие мультипликаторы, как: “экономическая воспитанность”, “экономическая грамотность”, “профессиональное мастерство”, “эффективная реализация способности к труду”, “эффективное занятие предпринимательской деятельностью”, “пропорциональность доходов и расходов”, “навыки превращения накопленных денег в капитал” [4, 1-6]. 

Malek Ninos Pierre в своей диссертационной работе исследовала эффективность альтернативных методов обучения экономике, таких, как, имитация, групповая деятельность, аудио и визуальные средства обучения, и сравнила с эффективностью использования традиционных методов обучения. Её исследования показали, что включение альтернативных методов обучения в качестве дополнения к стандартным лекционным занятиям не оказывают существенного влияния на усвоение предмета студентом, что было подтверждено измерением уровня экономического мышления предварительным и заключительным тестированием [2].

Из этого можно сделать вывод, что обогащение традиционной по сути системы преподавания элементами педагогических инноваций не оказывает существенного влияния на результативность процесса обучения, следовательно, необходимо разрабатывать и применять принципиально новые подходы, способные коренным образом изменить парадигму обучения.

В статье Denegri Marianela Coria, Omar Fernando Cortés Peña, Raimundo Abello Llanos, Andrés Manuel Pérez-Acosta “Многомерная модель оценки экономического мышления студентов” приводится разновидность модели оценки экономического мышления студентов [1]. 

Анализ многомерной модели оценки экономического мышления позволяет сделать вывод о том, что данная модель в большей степени соответствует педагогическому бихевиоризму, а, следовательно, выполняет преимущественно адаптивную функцию, которая связана с приспособлением учащегося, воспитанника к конкретным требованиям современной социокультурной среды, умением наилучшим образом извлечь выгоду от совокупности знаний, умений и навыков экономического характера; гуманистическая функция, направленная на развитие его личности, творческой индивидуальности, в данной модели проявляется слабо. Наряду с этим в модели не задействованы факторы, отражающие непосредственно мыслительные процессы,

протекающие в сознании личности при принятии экономических решений 

Особого внимания заслуживает модель экономической социализации Денегри.

В модели экономической социализации Денегри личность выступает как субъект сложных взаимосвязей в системе социального и экономического взаимодействия. На экономический выбор, по мнению Денегри, влияют как социкультурная среда, так и сложившиеся стереотипы экономического поведения общества. Здесь процесс обучения включает в себя изучение моделей взаимодействия с экономической действительностью [1]. Однако данная модель также не содержит в себе практического руководства для эффективной организации образовательного процесса в вузе, способствующей развитию экономического мышления учащихся и реализации не только адаптивной, но и гуманистической функции педагогической профессии.

Методика исследований. Овладение основами экономических знаний на сегодняшнем этапе развития общества для развития экономического мышления у студентов является недостаточным, автор предлагает применять разработанную ею параметрическую модель оценки, аккумулирующую в себя достижения в таких областях, как педагогика, экономика, экономическая социология и экономическая психология. 

В целях выявления уровня развития экономического мышления у студентов вузов были осуществлены опытно-экспериментальные работы в четырёх региональных вузах страны. В данных вузах была проведена поэтапная работа, включающая в себя анкетирование на уровне студентов и на уровне преподавателей экономических дисциплин, статистическая обработка полученных данных, на основе сделанных выводов были подготовлены и проведены мастер-классы и круглые столы на кафедре, а также проведены занятия с применением инновационных педагогических технологий, способствующих устранению тех пробелов, котрые были выявлены в ходе анкетирования. Были отобраны участники для экспериментальной и контрольной групп, уровень развития экономического мышления был проанализирован до и после проведения эксперимента, произведена предварительная оценка влияния предложенных нововведений на развитие экономического мышления. Результаты проведения опытно-экспериментальных работ послужили основой для разработки модели психологопедагогического воздействия на студентов, базирующейся на инновационных технологиях преподавания экономических дисциплин и способствующей развитию экономического мышления у студентов.

На начальном - формирующем этапе опытно-экспериментальных работ среди студентов было проведено анкетирование, позволяющее выявить и оценить текущее состояние уровня развития экономического мышления у студентов. Численность студентов, принявших участие в анкетировании, составила 445 человек. 

Анализ результатов предварительного тестирования студентов показал, что экономическое мышление как таковое у них развито недостаточно. Следовательно, те образовательные технологии, которые применяются сегодня в высших учебных заведениях республики, а также содержание учебных дисциплин экономического профиля, не способствуют в полной мере формированию и развитию экономического мышления у студентов в достаточной мере.

Вопрос о том, каким образом организовать учебный процесс, чтобы все учащиеся, обладающие, разумеется, различными характеристиками мыслительных процессов, когнитивными и аналитическими способностями, могли в полной мере освоить экономические законы, принципы и закономерности не только для того, чтобы научиться с наибольшей выгодой приспосабливаться к изменяющимся условиям внешней среды, но и стать полноценными членами общества со сформированной активной гражданской позицией, до сих пор остаётся открытым.

В целях решения данной проблемы автор предлагает использовать разработанную ею параметрическую модель оценки развития экономического мышления. Предпосылками создания данной модели являются разработки и достижения в области экономической социологии и экономической психологии, а также наличие межпредметных связей между ними. 

Опыт проведения занятий в опытно-экспериментальных группах с применением инновационных технологий обучения, таких, как ролевые игры, метод проектов, кейс-стади, эссе, флешмоб (flash mob), показал, что далеко не для всех категорий студентов они оказываются эффективными. Образовательные технологии, основывающиеся на творческом подходе, можно успешно применять только для студентов с мыслительной рефлексией высокого уровня, способных моделировать и рассуждать. Для студентов со стандартизированным мышлением применение данных технологий не приносит ожидаемого результата, так как эта категория студентов ориентирована на алгоритмное обучение, поэтому перед выбором образовательной технологии, направленной на развитие экономического мышления у студентов, необходимо провести предварительную диагностику уровня развития мышления у учащихся. Подобная оценка предоставляет преподавателю информацию о том, к какому типу мышления относится конкретно взятый студент, к каким типам обучения он имеет склонность. Проведение оценки уровня экономического мышления после применения определённой педагогической технологии позволяет оценить её эффективность не гипотетически, а применительно к конкретно взятой группе студентов. Студенты были условно разделены на три типа: 

1)                      обладающие репродуктивным мышлением; 

2)                      обладающие репродуктивно-вариативным мышлением;  3) обладающие продуктивным мышлением. 

Результаты       и          их        обсуждение.   Параметрическая        модель            оценки уровня            развития экономического мышления, разработанная автором, включает в себя три компонента:

1.    Когнитивный

2.    Психо-эмоциональный

3.    Уровень стереотипизации

Для проведения диагностики мышления студентов был разработан специальный опросник, включающий себя вопросы и ответы, относящиеся к когнитивному, психо-эмоциональному компонентам и уровню стереотипизации. 

Вопросы для предварительного диагностирования имели экономическое содержание, но не были привязаны к какой-либо определённой теме, а отражали общие понятия экономического свойства, для определения эффективности применения каждой технологии, использованной в процессе проведения опытно-экспериментальных работ, были составлены новые опросники, содержащие вопросы, непосредственно коррелирующие с изучаемыми экономическими категориями.

В зависимости от того, как студенты отвечали на вопросы из опросника, определялось то, к какой градации относится уровень развития их мышления.

Модель включает в себя параметры, которые объективно отражают не только объём экономических знаний студентов, но и механизм принятия ими экономических решений. Факторами, влияющими на принятие решений обучающимися, помимо когнитивного компонента, являются также степень их зависимости от эмоционального состояния и уровень стереотипности мышления. Высокие значения этих двух параметров являются факторами, препятствующими успешной социализации студентов в изменяющихся условиях внешней среды, поэтому технологии обучения студентов должны быть направлены на усиление когнитивного компонента и сокращение влияния психо-эмоционального фактора и стереотипности мышления.

Влияние социальных стереотипов на экономическое мышление имеет и свою негативную сторону, связанную с консервацией выработанных моделей восприятия и поведения, которые могут потерять свою актуальность в случае качественных изменений внешней среды. Вместе с тем, отсутствие механизма стереотипизации привело бы к тому, что экономическое мышление, находясь в состоянии информационной перегрузки, было бы вообще не в силах организовывать хозяйственную деятельность человека. Поэтому одной из задач управления экономическим поведением студентов является не искоренение социальных стереотипов как таковых, а формирование гибких программ экономического мышления, способных адаптироваться к меняющимся условиям внешней среды.

Высокие значения такого параметра модели, как психо-эмоциональный компонент, оказывают большое влияние на мотивационные стимулы студентов, формирование и усиление акизитивных эмоций. Наглядно это можно увидеть в иерархии потребностей А. Маслоу. Эта иерархия, описанная Маслоу в 50-ых годах XX века, получила название «Теория мотивации». Пирамида потребностей Маслоу имеет ступенчатую структуру. Маслоу объяснил такое возрастание нужд тем, что человек не может испытать потребности более высокого уровня, пока не удовлетворит основные и более примитивные. Удовлетворённая потребность перестаёт мотивировать, из чего следует, что удовлетворив потребности более низкого порядка, человек стремится удовлетворить нужды более высокого, то есть социального и духовного характера. Однако если человеком овладевают акизитивные эмоции и становятся его безраздельными стимуляторами, человек не может перейти на более высокие ступени развития, так как потребности низшего порядка занимают всё большее пространство. Растрачивая свои интеллектуальные и физические ресурсы на удовлетворение потребностей 2 низших уровней, человек не может достичь самого главного – самоактуализации, то есть полного раскрытия своего духовного и творческого потенциала. Для того, чтобы избежать подобной ситуации в процессе формирования личности студента, необходимо своевременно выявлять тенденцию усиления влияния акизитивных эмоций, а также осуществлять весь спектр средств и методов экономического и духовно-нравственного воспитания, направленный на преобразование таких негативных качеств, как бесхозяйственность, скупость, эгоизм, расточительность, рвачество, иждивенчество, хаотичность, бесцельность, лень, самодовольство в положительные экономически значимые качества личности, как бережливость, экономность, организованность, трудолюбие, ответственность, расчётливость, дисциплинированность, системность, гибкость, критичность, самостоятельность, прогнозирование, самоконтроль, опора на нравственные нормы и общечеловеческие ценности, организаторские способности, сила воли, терпеливость.

Воспитательное воздействие на студентов, направленное на сокращение уровня стереотипизации, как основного барьера для развития новаторских идей, ориентировано на выработку у студентов личностных качеств предпринимателя, таких, как:

-  поиск возможностей и инициативность;

-  упорство и настойчивость;

-  готовность к риску;

-  ориентация на эффективность и качество;

-  ответственность и самоотверженность;

-  целеустремлённость;

-  наблюдательность и умение планировать; - работоспособность; - профессионализм.

Основные направления регулятивного воздействия на экономическое мышление индивида с целью управления его экономическим поведением: 1) через использование (формирование) социальных стереотипов; 2) через активизацию экономического интереса; 3) посредством психоэмоционального воздействия; 4) используя нормы экономической культуры. Выбор конкретных управленческих стратегий зависит от объекта управления (индивидуальный, коллективный, массовый), целей, которые преследует субъект управления (стратегические – тактические, долговременные – кратковременные), а также от возможностей субъекта. Эффективное управление экономическим поведением связано, как правило, с комплексным регулированием механизма экономического мышления, когда целенаправленному воздействию подвергаются не один, а несколько компонентов данного механизма.

Выводы. Разработанная автором параметрическая модель оценки уровня развития экономического мышления у студентов является инструментом критериальной оценки готовности обучающихся к восприятию информации различного уровня сложности. Знание начального значения уровня развития мышления обучающихся позволяет эффективно проектировать образовательную технологию обучения применительно к определённой группе студентов, а на завершающем этапе – оценить степень достижения поставленных дидактических целей при применении определённых инновационных методик обучения. Наряду с этим механизм формирования и использования параметрической модели имеет универсальный характер и может успешно применяться для оценки уровня развития других видов мышления: инженерного, математического и т.п., для чего будет достаточным определить факторы, влияющие на тот или иной вид мышления, составить опросник с вопросами, строго ориентированными на определение заданных параметров. Затем следует отложить полученные после опроса данные на осях координат, на основе анализа полученного графика можно выявлять уровень развития изучаемого вида мышления.

Параметрическая модель оценки уровня развития экономического мышления у студентов в качестве инструмента проектирования образовательной технологии обучения базируется на усилении межпредметных связей между такими дисциплинами, как теория педагогики, экономическая теория, экономическая психология и экономическая социология.

 

Литературы

 

1.                       Denegri Marianela Multidimensional Model of Assessment of Economic Thinking in College Students // Procedia - Social and Behavioral Sciences. – 2015. № 191. - рр. 1623 – 1628.

2.                       Malek N. P. Three Essays in Economics Education: An Overview of the Research and Two Studies on the Effectiveness of Alternative Teaching Methods and the Influence of Ethics in the Classroom on Economics Knowledge and Political Philosophy. A dissertation, George Mason University Fairfax, VA, 2010.

3.                       Olimov Sh.Sh., Sayfullaeva N.Z. Parametric Modeling of Assessing The Development Level of Economical Thinking of Students // International Journal of Recent Technology and Engineering. – India, ISSN: 2277-3878, Volume-8, Issue-3S, October 2019. – рр. 238-242.

4.                       Навруз-зода Б.Н. Меры измерения степени экономического совершенства человека // Психология. 2014. - № 3. – С. 1-6.

5.                       Навруз-зода Б.Н. Четырёхмерный человек // Психология. 2011. - № 1. – С. 8-12.

6.                       Олимов Ш.Ш., Сайфуллаева Н.З. Педагогико-экономические аспекты интеграции образования, науки и производства в условиях региональных вузов на современном этапе // Сибирский педагогический журнал. – Новосибирск, 2019. – № 3. – с. 71-82.

7.                       Социальные стереотипы экономического мышления и их влияние на экономическое поведение. // Блог “Экономика БГЭУ” - [Электронный ресурс]. – Режим доступа: UPL: https://economy-web.org/?p=543 (дата обращения: 15.06.2019). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Маърифат УМУРОВА

Бухоро давлат университети педагогика кафедраси ўқитувчиси

 

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУҲИДА ТАРБИЯЛАШДА МУСИҚАНИНГ ЎРНИ

 

Мақолада мактабгача ёшдаги болаларда ватанпарварликни ривожлантиришда мусиқий тарбиянинг ўрни таҳлил қилинган. Мусиқий тарбия халқимизнинг кўп асрлик тажриба манбаи. Мактабгача ёш - бу дунёни, одамлар ўртасидаги муносабатларни ва шахснинг асосларини шакллантиришни фаол билиш даври. Таълимнинг энг муҳим воситаси бу театрлаштирилган томошалар, концертлар, байрамлар, анъаналар, ўйинлар ва бошқалар. Болалар билан ишлашда турли хил мусиқий воситалардан фойдаланиш имконияти кўриб чиқилади: қўшиқ сўзлари, сайр қилиш учун мусиқий ҳамроҳлик, экскурсиялар, бадиий адабиётларни ўқиш, ритмик фаолият ва ҳ.к. Баркамол шахс, ҳар бир боланинг маънавий ва ахлоқий маданиятини бойитиши. Мақолада “ватанпарварлик” тушунчаси таҳлил қилинган. Эмоционал идрок орқали мусиқа санъатининг турли восита ва имкониятлари ҳам шахсда ватанпарварликни тарбиялашда ёрдам беради.  

Калит сўзлар: ватанпарварлик, ватанпарварлик тарбияси, мусиқий тарбия, мактабгача тарбия, мусиқий таълим, мусиқий воситалар, ахлоқий ва эстетик вазифалар.

В статье анализируется роль музыкального воспитания в развитии патриотизма у дошкольников. Музыкальное воспитание – это источник великой народной мудрости и накопленного многовекового опыта. Дошкольный возраст – время активного по знания мира, человеческих отношений и формирования основ личности. Важнейшими воспитательными средствами являются театрализованные представления, концерты, праздники, традиции, игры и т.д. Рассмотрена возможность использования в работе с детьми различных музыкальных средств: песенная лирика, музыкальное сопровождение прогулок, экскурсий, чтения художественной литературы, ритмическая деятельность и т. д. Включение музыкального искусства в развитие патриотизма – необходимое педагогическое условие развития гармоничной личности, обогащения духовной и нравственной культуры каждого ребенка. В статье сделан анализ понятия “патриотизм”. Разнообразные средства и возможности музыкального искусства через эмоциональное восприятие также содействуют развитию патриотизма личности. Именно сила эмоционального восприятия способна оказывать мощное воздействие на ребенка. Музыкальное воспитание и развитие патриотизма человека продолжается в течение всей его жизни.

Ключевые слова: патриотизм, патриотическое воспитание, музыкальное воспитание, дошкольное воспитание, музыкальное воздействие, музыкальные средства, нравственноэстетические задачи.

The article analyzes the role of music education in the development of patriotism in preschool children. Musical education is a source of great folk wisdom and accumulated centuriesold experience. Preschool age is the time of active knowledge of the world, human relations and the formation of the foundations of personality. The most important educational means are theatrical performances, concerts, holidays, traditions, games, etc. the possibility of using various musical means in work with children is considered: song lyrics, musical accompaniment of walks, excursions, reading of fiction, rhythmic activity, etc. the Inclusion of musical art in the development of patriotism is a necessary pedagogical condition for the development of a harmonious personality, enrichment of spiritual and moral culture of each child. The article analyzes the concept of "patriotism". Various means and possibilities of musical art through emotional perception also contribute to the development of patriotism. It is the power of emotional perception that can have a powerful impact on the child. Musical education and development of patriotism continues throughout his life.

Key words: patriotism, patriotic education, musical education, preschool education, musical influence, musical means, moral and aesthetic tasks.

 

Кириш. Бугунги ижтимоий-маданий ҳаётда ёш авлодни ватанпарварлик руҳида тарбиялаш энг долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Таълим соҳасидаги давлат сиёсати нафақат миллий таълим тизимида давлатнинг ижтимоий буюртмаси бажариш, балки бошқа халқларнинг шахс ҳуқуқ ва эркинликларини, урф-одатлари ва маданиятини ҳурмат қиладиган юксак ахлоқий фазилатларга эга, ватанпарвар шахсни тарбиялашга ҳам қаратилган. 

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев маънавий-маърифий ишлар тизимини такомиллаштириш масаласига алоҳида эътибор қаратиб, “Агар жамият ҳаётининг танаси иқтисодиёт бўлса, унинг жони ва руҳи маънавиятдир” [11] деб таъкидланганлари ҳам ёшларимизда миллий мафкурани ривожлантириш, мактабгача таълим ва тарбия, мактаб, ўрта махсус ва олий таълим даргоҳларида маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш муҳим ижтимоий масала эканлигидан далолат беради.

Асосий қисм. Ёш авлод ўртасида ватанпарварликни тарбиялашга давлат ёндашуви масаласи мамлакатимизнинг таълим тизими фаолиятини тартибга солувчи ҳужжатларда ўз аксини топган. Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсияда: “Таълим боланинг ота-онасига, унинг маданий ўзига хослиги, тилига ва бола яшайдиган мамлакатнинг миллий қадриятларига ҳурматни тарбиялашга қаратилган бўлиши керак” [3]. Шундай қилиб, ватанпарварлик тарбияси замонавий педагогиканинг давлат вазифаси сифатида эълон қилинади. Бинобарин, ватанга муҳаббатни тарбиялаш, атрофдаги табиат ва одамларга масъулиятли муносабатда бўлиш, авлодлар ўртасида барқарор муносабатни шакллантириш таълим муассасаларида ватанпарварликни ривожлантиришдан иборатдир. Мамлакатимиз тараққиёти йўлида хизмат қилиш учун, албатта, мустаҳкам эътиқодга эга бўлган, миллий қадриятларимизнинг қадрига ета оладиган, миллий ғурур ва ифтихорга эга бўлган, ватанга садоқатли, бурч ва масъулиятни ҳис этадиган ёшларни тарбиялаш педагогик заруриятга айланди.

Мактабгача ёшидаги болаларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда нафақат мактабгача таълим муассасаси, балки оила ҳам катта роль ўйнайди. Боланинг қарашлари ота-онанинг ватанпарварлик туйғулари ва қарашларига боғлиқ. Шунга кўра ривожланишнинг барча ёш босқичларида: мактабгача таълим ва тарбия олувчилари, мактаб ўқувчилари, талабалар ва катта авлод вакиллари ўртасида ватанпарварлик тарбиясини ташкил этиш муаммоси мавжуд.

Мактабгача таълимда ватанпарварлик тарбияси шахснинг ахлоқий ва маънавий хусусиятларини, ўз миллати билан фахрланиш туйғусини, ўз халқининг урф-одатлари ва маданиятига ҳурматни ва бағрикенгликни шакллантириш вазифалари амалга оширилади.

“Ватанпарварлик” атамаси турли вазият ва шароитларда қўлланилади ва уни талқин қилиш доираси ҳам хилма-хилдир.

Ватанпарварлик кўп қиррали тушунча. Оддий қилиб айтадиган бўлсак, ватанпарварлик бу Ватанга муҳаббатдир. Ватанпарварлик— кишиларнинг она юртига, ўз ошёнига муҳаббати ва садоқатини ифодалайдиган тушунча. Ватанпарварлик барча кишилар, халқ, миллатлар учун умумий бўлган, асрлар давомида сайқалланиб келган умуминсоний туйғу, маънавий қадриятлардан бири. Тарихий жиҳатдан ватанпарварлик кишиларнинг ўз ватанлари тақдири билан боғлиқ ижтимоий ривожланиш, халқларнинг ўзлари яшаётган ҳудуднинг дахлсизлиги ва мустақиллиги йўлидаги кураши жараёнида такомиллашиб келган ҳис-туйғулар жамланмаси ҳамдир. Бу ватаннинг ўтмиши ва ҳозири билан фахрланишда, унинг манфаатларини ҳимоя қилишда намоён бўлади. (Миллий эн.) [10]

2006 йилда нашр этилган “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да ватан тушунчасига қуйидагича таъриф берилган: киши туғилиб ўсган ва ўзини унинг фуқароси ҳисоблаган мамлакат; кишининг туғилиб ўсган ўлкаси, шаҳри ёки қишлоғи; турар жой, бошпана, маскан, уй сифатида талқин этилган.

“Ўзбекистан миллий энциклопедияси”да эса, ватан тушунчасига шундай таъриф келтирилади: Ватан - кишиларнинг туғилиб ўсган жойи, юрти, мамлакати; тарихан муайян халққа тегишли ҳудуд ҳамда унинг табиати, аҳолиси, ўзига хос тараққиёти, тили, маданияти, турмуши ва урф-одатлари мажмуи. Ватан она каби муқаддас. Ватан олдидаги қарздорлик туйғуси, масъулияти ҳар бир етук инсонга хос хусусиятдир. Ватанни севпш ватанпарварликда намоён бўлади. 

У.Маҳкамов “Ахлоқ-одоб сабоқлари” китобида ватан тушунчасига қуйидагича таъриф беради: “Ватан - ҳар бир кишида ўз уйига, туғилиб ўсган юртига, энг яқин кишилари ота-она, ака-ука, опасингилларига бўлган муносабатида акс этади. Она-Ватан шундай тушунчаки, у киши қалбида ҳеч қачон ўзгармайди. Ватанга муҳаббат туйғуси она сути билан қонга киради. Бу азиз туйғуни она алласи парвариш этади, вояга етказади” [6].

Ватан, ватанпарварлик, ватанга эътиқод, ватанга садоқат сўзлари доимо бири иккинчисини тўлдириши, ифодалашини инобатга олиб, “ватанпарварлик” тушунчасининг мазмуни, моҳиятини англаб олиш лозим. “Ўзбекистан миллий энциклопедияси”да ватанпарварлик - кишиларнинг онаюртига, ўз ватанига муҳаббати ва садоқатини ифодалайдиган тушунча. Ватанпарварлик барча кишилар, халқ, миллатлар учун умумий бўлган, асрлар давомида сайқалланиб келган умуминсоний туйғу, маънавий қадриятлардан бири. Тарихий жиҳатдан ватанпарварлик кишиларнинг ўз ватанлари тақдири билан боғлиқ ижтимоий ривожланиш, халқларнинг ўзлари яшаётган ҳудуднинг дахлсизлиги ва мустақиллиги йўлидаги кураши жараёнида такомиллашиб келган ҳис-туйғулар жамланмаси ҳамдир. Бу ватаннинг ўтмиши ва ҳозири билан фахрланишда, манфаатларини ҳимоя қилишда намоён бўлади.

А.Эркаевнинг “Маънавият - миллат нишони” китобида ватанпарварлик туйғуси ҳақида қуйидагича фикр билдирилган: - “ватанпарварлпк” - энг аввалло, мустақилликни мустаҳкамлашга ижобий ҳиссий муносабатдир. Ватанпарварлик, шунингдек, эътиқод сифатида тегишли тушунчалар, қарашлар, ғоялар, идеаллардан ҳам таркиб топади. Ватанпарварлик минглаб, миллионлаб халқ томонидан истиқлолни мустаҳкамлашни, ривожлантиришни, уни ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида кенгайтириш заруриятининг асосий тамойилларини тўғри тушуниш, истиқлол манфаатларини шахсий, гуруҳий, синфий, маҳаллий-минтақавий манфаатлардан устун қўйишдир”

[9].

И.Е. Кравтсов қуйидаги таърифни беради: “Ватанпарварлик - бу ўз ватанига муҳаббат; ўз она жойларига, она тилига, маданият ва урф-одатларига, ўз халқининг меҳнати маҳсулотларига, тараққий этган ижтимоий ва давлат тизимига муҳаббат. Ватанпарварлик - бу ўз Ватанига фидойи садоқат, ўз мустақиллигини ҳимоя қилишга тайёрлик” [8].

И.Ф. Харламов ватанпарварликни ўзаро боғлиқ ахлоқий ҳис-туйғулар ва хулқ-атвор хусусиятларининг мажмуи, шу жумладан Ватанга муҳаббат, Ватан равнақи учун фаол меҳнат, халқнинг меҳнат анъаналарига риоя қилиш ва давом эттириш, туғилган мамлакатнинг тарихий ёдгорликлари ва урф-одатларини ҳурмат қилиш, она юртига меҳр ва муҳаббат, Ватан шаъни ва қадрқимматини мустаҳкамлаш истаги, уни ҳимоя қилишга тайёрлиги ва қобилияти, жасорат ва фидоийлик, биродарлик ва халқларнинг дўстлиги, ирқий ва миллий душманликка тоқат қилмаслик, урф-одатларга ҳурмат, бошқа мамлакатлар ва халқларнинг маданияти, улар билан ҳамкорлик қилиш истаги [8].

А.И. Солженицын қуйидаги таърифни беради: “Ватанпарварлик - бу ахлоқий ва сиёсий принцип, ижтимоий туйғу, унинг мазмуни ватанга муҳаббат ва шахсий манфаатларини унинг манфаатларига бўйсундиришга тайёрликдир” [7].

Ватанпарварлик тушунчасида учта асосий компонентни ажратиш мумкин: “когнитив (билим, ғоялар), ҳиссий (ҳиссиётлар) ва хулқ-атвор (кўникмалар). Бу таркибий қисмларнинг барчаси инсоннинг жамиятдаги хулқ-атвори соҳасида амалга оширилади” [4].

Болаларни индивидуал тарбиялашнинг ўзига хослиги мактабгача ёшдаги болаларда ватанпарварликни ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятларини белгилайди. Олимлар (Ш.А. Амонашвили, А.А. Люблинская ва бошқалар) ўз асарларида ватанпарварлик тарбиясини амалга оширишда таяниши керак бўлган бола шахсиятининг ривожланиш хусусиятларини батафсил тадқиқ этган.

Ҳозирги вақтда мактабгача таълим ва тарбия муассасаларида болаларни ватанпарварлик руҳида тарбиялаш муаммоларини ҳал қилиш учун минтақавий шароит ва принциплар асосида ёш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш лозимдир: 

-                 мактабгача ёшдаги бола учун энг мос бўлган билимларни танлаш; 

-                 ватанпарварлик тарбиясининг узлуксизлиги ва изчиллигини кузатиш (болаларнинг аввалги тажрибасини ҳисобга олиш); 

-                 ҳар бир болага индивидуал равишда мурожаат қилиш, иложи борича унинг психологик хусусиятларини, оилавий хусусиятларини, потентсиал имкониятлари ва қизиқишларини ҳисобга олиш; 

-                 турли фаолиятлардан фойдаланиш ва уларни оқилона бирлаштира олиш; 

-                 фаолиятга асосланган ёндашувдан фойдалаш (нафақат “ватанпарварлик тўғрисида маъруза қилиш”, балки боланинг ҳиссий жиҳатдан аниқ фактларни ўзи орқали ўтишига ва шу йўналишда ўзи нимадир қилишига ишонч ҳосил қилиш). 

Маънавий-ахлоқий тарбия болаларни бағрикенглик, хайрихоҳлик, ҳамкорлик, раҳм-шафқат, меҳр-оқибат қадриятлари дунёсига киритиб, ўз халқининг қиёфаси ижобий қабул қилинадиган ижобий этник ўзига хосликни шакллантиришга ёрдам беради: 

-ўз халқининг маданияти, тарихига ижобий муносабат; 

-бошқа этник гуруҳлар вакиллари билан мулоқотга кира олиш, уларнинг маданиятини ҳурмат қилишга нисбатан бағрикенглик муносабати; 

-ўз фуқаролари ғояси ва барча фуқаролар билан биргаликда ўз мамлакати, халқи ғояси ва ўз мамлакати ва халқига дахлдорлик туйғусига асосланган миллий онг ва ўзини англашнинг намоён бўлиши; 

-                 ватанпарвар инсонга айланиш.

Муҳокамалар ва натижалар. Ватанпарварлик тушунчаси кенг ва кўп қиррали бўлиб, мактабгача ёшдаги болаларни ватанпарварлик тарбиясига қўйилган вазифаларни турли воситалар ёрдамида ва тегишли педагогик шароитларни ташкил қилиш орқали ҳал қилиш мумкин. Улардан бири мусиқа.

“Мусиқа - инсон мавжудлигининг зарурий маънавий атрибутидир”, деб айтган Аристотел [8]. Мактабгача ёшдаги болаларни мусиқий тарбиялашда ватанпарварлик туйғуларини ривожлантириш учун кенг имкониятлар мавжуд.

Мусиқий воситалар ҳар бир боланинг қобилиятини, унинг ижодий салоҳиятини очиб беришга ёрдам беради ва пировардида ўз мамлакати билан фахрланиш туйғусини тарбиялайди.

Мактабгача ёшдаги болаларнинг мусиқий тарбияси ватанпарварликни ривожлантириш учун кенг имкониятларга эга, бу кўплаб тадқиқотларда тасдиқланган. Н.А.Ветлугинанинг сўзларига кўра, “айнан мусиқа инсон қалбини чуқурлаштириш ва такомиллаштиришга чақирилади. Мусиқий ривожланиш умумий ривожланишга ажралмас таъсир кўрсатади: ҳиссий соҳа шаклланади, тафаккур такомиллашади, санъат ва ҳаётда гўзалликка сезгирлик тарбияланади” [2].

Ватанпарварлик тарбияси воситаси нафақат қўшиқ сўзлари, балки ёшга мос равишда танланган, тинглаш мусиқа садоси билан қўшилиб турадиган бадиий асарлар ҳам бўлиши мумкин.

Мусиқа узоқ вақт давомида визуал таассуротларни сақлашга қодир. Ватанга муҳаббатни ривожлантириш онага муҳаббат ва ҳурматни тарбияламасдан амалга ошириш мумкин эмас. Она ҳақидаги қўшиқлар мактабгача ёшдаги болалар репертуарига доимий равишда киритилади, улар болаларнинг самимий ва бевосита ҳиссиётларини уйғотади.

Болалар фолклорининг мазмуни бойлиги ва хилма-хиллиги мактабгача ёшдаги болаларни ватанпарварлик тарбиясига ҳисса қўшади. Мусиқа тинглашда ўзбек халқ қўшиқлари ва куйларидан фойдаланган ҳолда, улар мактабгача ёшдаги болаларни ўзларининг бадиий ва когнитив хусусияти билан жалб қилишади.

Шундай қилиб, халқ мусиқа санъати - мактабгача ёшдаги болаларнинг кундалик ҳаётига киритилган ва ватанпарварлик ривожланишининг ажралмас қисмига айланган кучли таълим ва тарбия манбаи. Мусиқани ҳис қиладиган ва тушунадиган бола, қўшиқ айтишни ва рақсга тушишни яхши кўради, атрофдаги дунёни ва табиатни севади, демак у бепарво, қўпол ва шафқатсиз бўлолмайди.

О.П.Радинова таъкидлашича, “мусиқий санъат - бу ёш бола томонидан идрок этилиши мумкин бўлган ягона санъат тури. Халқ педагогикаси бешик куйидан бошланади. Мусиқага ҳиссий жавоб бериш ҳаётнинг биринчи ойларида болада пайдо бўлади ва ривожланади” [8].

Тарбиячи-ўқитувчилар ўзларининг машғулотларида юқори санъат гўзаллигининг мезонлари бўлган мусиқий асарлардан фойдаланиш имкониятига эга. Мактабгача ёшдаги болалар билан ўтказилган экспериментал иш болаларнинг мусиқий таълимини ташкил этишнинг мослашувчан усуллари ва шаклларидан фойдаланган ҳолда, ҳис қилиш, шунингдек, асарларни ҳиссий ва интеллектуал баҳолаш натижасида боланинг мусиқий, ижодий ва умумий ривожланишининг ажойиб таъсири эканлигидан далолат беради.

Боланинг мумтоз мусиқий асарларини муваффақиятли қабул қилишига кўмаклашиш учун педагогик тизим яратилиши керак. Ушбу тамойил нафақат боланинг мусиқий таълимига ҳисса қўшади, балки унинг барча шахсий фазилатларини шакллантиради.

Ватанпарварликни тарбиялашда мактабгача ёшдаги болаларнинг мусиқий фаолиятини ташкил қилиш учун турли хил ташкилий ва педагогик шароитлардан фойдаланилади: тўғридан-тўғри таълим фаолияти, мусиқий танафус, таътил ва ўйин-кулгида, ўйинда, мустақил фаолиятда қўлланилади.

Болаларда ватанпарварлик тарбиясини ташкил этишнинг асосий шаклларидан бири - бу бевосита мусиқий таълим фаолияти. Мусиқа дарслари одатда бир ёшдаги болалар учун ташкил этилади. Айнан ушбу мусиқий фаолиятнинг ташкилий шакли энг самарали ҳисобланади, чунки у жамоа туйғусини, ўз умумий ишига қўшган ҳиссасини англашни тарбиялайди, ўртоқларнинг ютуқларидан қувонишга, омадсизликни бошдан кечиришга ўргатади. Мусиқа дарси давомида ҳар бир боланинг тизимли, мақсадга мувофиқ ва ҳар томонлама тарбиялаш ва мусиқий қобилиятларини шакллантириш, шахсий фазилатларини ривожлантириш, мусиқий ва умумий маданият асосларини шакллантириш амалга оширилади.

Мактабгача таълим ва тарбияда мусиқанинг ўзига хос хусусияти шундаки, унинг доирасида турли хил фаолият турлари (қўшиқ айтиш, ритм, тинглаш, мусиқа асбобларида чалиш, мусиқий саводхонликни ўзлаштириш) алмашинуви мавжуд. Ўқитувчи дарс олдидан қўйган аниқ вазифаларига қараб, индивидуал, гуруҳий ёки жамоавий дарслар шаклидан фойдаланиши мумкин. Мусиқий таълим ва тарбия ўқув жараёнида амалга оширилади. Шуни унутмаслик керакки, асосий вазифа - мусиқа, қўшиқ, рақс ва чолғу асбобларини идрок этиш учун зарур бўлган малакаларни амалий эгаллаш. Агар болалар қўшиқларнинг маъносини тушунсалар, унда берилган вазифаларни осонликча бажарадилар. Албатта, боланинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш муҳимдир.

Театр ва ўйин, рақс, тасвирий ва бадиий тадбирлар мусиқий тадбирларни ташкил этишнинг яхлит шакли бўлган байрамлар ва ўйин-кулгилар ценарийлари билан осонликча бирлаштирилади. Мажмуада ишлатиладиган ушбу фаолият турлари муҳим ахлоқий-эстетик вазифаларни, шу жумладан, ватанпарварлик тарбияси вазифаларини ҳал қилишга ёрдам беради. Ҳар бир кўнгилочар тадбирлар мактабгача ёшдаги болаларнинг ватанпарварлигини ривожлантиришга ҳисса қўшиши учун тадбир мазмунида ижодий бўлиш, фақат юқори бадиий мусиқий асарларни танлаш керак. Ўйин-кулги болаларнинг ижрочи сифатида фаол иштирокига йўналтирилиши мумкин, баъзи машғулотларда эса болалар томошабин ёки тингловчи бўладилар.

Ўйин-кулгини ташкил қилиш репертуар, тематик ва тақвимий режалаштириш, шунингдек, мақсад ва вазифаларга боғлиқ бўлган кўплаб шакл ва вариантларга эга. Бунга концертлар, спектакллар, ўйинлар, викториналар, карнавал, театрлаштирилган намойишлар, флеш-моблар бўлиши мумкин. Мусиқа барча байрамларнинг етакчи таркибий қисмидир, у санъатнинг ҳар хил турларини бир-бирига боғлаб, байрамнинг асосий мавзусига мувофиқ маълум ижобий ҳиссий кайфиятни яратади. Ҳар қандай байрамнинг асосий мақсади - болаларни маънавий, ахлоқий, ақлий, жисмоний ва эстетик тарбиялаш.

Мактабгача ёшдаги болаларда ватанпарварликни тарбиялашнинг муҳим жиҳати – педагог яқинлашиб келаётган тадбирга қўшишни режалаштирган мусиқий асарлар репертуарини танлашдир. Мусиқани бошқа машғулотларга қўшиш нафақат қизиқарли, балки самарадорлигини оширади.

Шундай қилиб, мусиқа мактабгача ёшдаги боланинг ҳиссий соҳасини ривожлантириш манбаи, унинг ижодий салоҳиятини намоён қилиш, ҳаёл ва тасаввурни ривожлантириш учун имкониятдир. Мусиқа машғулотларида бола ўзининг ички мусиқий эҳтиёжларини англайди, мусиқий қобилиятлари яхшиланади, шахсий фазилатлари шаклланнади (ўзига ишонч, хайрихоҳлик, педагогик жараённинг бошқа иштирокчиларига нисбатан бағрикенглик, етакчилик фазилатлари), ижтимоий меъёрларга мослашади, эстетик дидни тарбиялайди, умумий маданиятни шакллантиради. Мусиқа санъатининг мактабгача ёшдаги болалар ҳаётига қўшилиши ҳар бир боланинг маънавий ва ахлоқий маданиятини бойитиш, баркамол шахсни ривожлантиришнинг зарур шартидир.

Мактабгача ёшдаги болаларда ватанпарварлик туйғусини тарбиялашда педагогик фаолиятнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, ҳар қандай ўқув мавзусини, шу жумладан, мусиқани атрофдаги дунёнинг маълум таркибий қисми сифатида ўзлаштирганда, боланинг руҳи бир вақтнинг ўзида ўрганилади ва амалда ривожланади.

Шу сабабли, мактабгача ёшдаги болаларда ватанпарварлик туйғуларининг шаклланиш даражасини мусиқий таълим орқали икки позитсиядан аниқлаш мумкин: ватанпарварликни ривожлантириш ва мусиқий тарбия.

Мусиқий таълимнинг ўзига хос хусусияти мусиқа ҳодисасини чуқур ҳиссий жавоб беришга асосланган ноёб санъат тури сифатида очиб беришда ётади. Айнан шу хусусият мактабгача ёшдаги болада ватанпарварликни ривожлантириш учун асос бўлиб хизмат қилади, чунки ҳиссиёт маълум ёшдаги психологик хусусиятдир. Мусиқа таъсирида атрофдаги дунёни ҳиссий-мажозий идрок этиш ватанпарварликни шакллантириш учун асос бўлиши мумкин.

Хулоса. Мактабгача ёшдаги болаларда ватанпарварликни тарбиялаш муҳим воситалар ва усулларнинг катта арсеналини жалб қилиш ва педагогик шароитларни яратиш билан ҳал қилиниши мумкин бўлган муҳим ва қийин вазифадир.

Мусиқа санъатининг ҳиссий инъикос орқали турли хил воситалари ва имкониятлари ҳам индивидуал ватанпарварликни ривожлантиришга ёрдам беради. Мусиқий тарбия ва инсоннинг ватанпарварлигини ривожлантириш унинг ҳаёти давомида давом этади. Мактабгача ёшдаги давр - бу барча фазилатларни тарбиялаш ва ривожлантириш энг тезкор ва самарали бўлган вақт.

 

Адабиётлар

 

1.              Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида 2021 йил 19 январь куни маънавий-маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштириш, бу борада давлат ва жамоат ташкилотларининг ҳамкорлигини кучайтириш масалалари бўйича видеоселектор йиғилишидаги нутқи.

2.              Алябьева Е. А. Нравственно-этические беседы и игры с дошкольниками.– М.: “Вече”, 2003. – 128 с.

3.              Конвенция      о          правах ребенка           [Электронный ресурс].          –          URL: http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/childcon.shtml

4.              Мазыкина Н. В. Инновационные подходы в патриотическом воспитании и гражданском становлении личности // Воспитание школьников. – 2002. – № 6.– С. 6–11.

5.              Маклаков А.Г., Коновалова Л.В. Интеллектуально-нравственная основа формирования общенациональной Российской идентичности // Образование как фактор развития интеллектуальнонравственного потенциала личности и современного общества материалы VI международной научной конференции. – 2016.– С. 11–15.

6.              Маҳкамов У. Ахлоқ-одоб сабоқлари. – Т.: “Фан”, 1994. 115-б. 

7.              Солженицын А. И. Русский вопрос к концу ХХ века // Ориентир. – 1996.– № 12. – C. 31.

8.              Харламов И. Ф. Педагогика: учеб. пособие. – М.: “Гардарики”, 2005. – 520 с 9. Эркаев А. Маънавият – миллат нишони. –Тошкент: “Маънавият”, 1997

10. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. –Тошкент, 2000-2006 й. 64-бет.

11. https://president.uz/uz/lists/view/4089 (мурожаат санаси: 19.01.2021).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Oybek ORTIQOV

Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi o‘qituvchisi

 

O‘QUVCHI-YOSHLARNI MILLIY MAFKURA RUHIDA TARBIYALASH MAZMUNI

 

Ushbu maqolada islohotlar jadallik bilan amalga oshirilayotgan bugungi sharoitida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan milliy mafkura va tarbiya tushunchalari, ularning amaliyotini ta’minlash, ular o‘rtasidagi aloqadorlik kabi masalalar mamlakatimizning mustaqil taraqqiyoti jarayonida qanday namoyon bo‘layotgani, bu sohada ishlab chiqilgan milliy istiqlol mafkurasi nazariyasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari haqida so‘z yuritilgan.

Kalit so‘zlar: ta’lim, tarbiya, metod, shakl, vosita, dunyoqarash fikr, mafkura, milliy g‘oya, milliy mafkura. 

В статье рассказывается, как концепции национальной идеологии и образования, их реализация, взаимосвязь между ними, которые важны в сегодняшних условиях стремительных реформ, отражаются в процессе независимого развития нашей страны, национальной независимости, сложившейся в этой сфере, теория идеологии и ее особенности.

Ключевые слова: oбразование, воспитание, метод, форма, средства, мировоззрение, идеология, национальная идея, национальная идеология.

This article describes how the concepts of national ideology and education, their practice, the relationship between them, which are important in today's context of rapid reforms, are reflected in the process of independent development of our country, the national development in this area. the theory of the ideology of independence and its peculiarities.

Key words: education, upbringing, method, form, means, worldview, ideology, national idea, national ideology.

 

Kirish. Mamlakatimizda ilm-fanni yanada ravnaq toptirish, yoshlarimizni chuqur bilim, yuksak ma’naviyat va madaniyat egasi etib tarbiyalash, raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirish borasida boshlagan ishlarimizni jadal davom ettirish va yangi, zamonaviy bosqichga ko‘tarish maqsadida olimlar “mafkura” hodisasining ichki mohiyatini, qonunlarini anglashga va ularga amal qilish yuzasidan tadqiqotlarni kengaytirib bormoqda. 

Barcha davrlarda ijtimoiy-siyosiy, madaniy, ma’rifiy ishlar tizimi ana shu maqsad bilan bog‘langani sir emas. Olib borilgan ishlar zamirida muayyan manfaatlar bilan bog‘langan maqsadlar yotgan. Bu maqsadlar tizimi va ularning mohiyati turli siyosiy kuchlar yaratgan va amal qilgan mafkurada ifodalangan.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga yo‘llagan murojaatnomasida “...milliy o‘zligimizni anglash, vatanimizning qadimiy va boy tarixini o‘rganish, uni turli mafkuraviy qarashlardan holi baholash, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish oldimizga qo‘ygan ulkan vazifalarni amalga oshirishda biz uchun kuch-qudrat manbai bo‘ladigan milliy mafkurani rivojlantirishimiz zarur” [14]ligini alohida takidlagan edi. 

Asosiy qism. Taraqqiyotning tamal toshi ham, mamlakatni qudratli, millatni buyuk qiladigan kuch ham bu – ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir. Vatanimizning yorug‘ istiqboli, birinchi navbatda, ta’lim tizimi va farzandlarimizga berayotgan tarbiyamiz bilan chambarchas bog‘liq.

Bu qonuniyat ilmiy – texnikaviy inqiloblar avj olayotgan hozirgi globallashuv davrida ham “mafkura” tushunchasini ilmiy-falsafiy jihatdan o‘rganish, bunda, avvalo, ijtimoiy fanlar sohasida mavjud hamda unga tegishli bo‘lgan barcha ilmiy falsafiy fikrlarni jamlab, ularni tahlil etish, tadqiq etilayotgan obyektga doir nazariy masalalarni aniqlab olish muhim ahamiyat kasb etmoqda. 

Milliy mafkuraning shakllanishi va rivojlanishi mamlakatning keng va chuqur islohotlar asosida taraqqiy etishiga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri bo‘lib hisoblanar ekan, bu hodisani ijtimoiy falsafiy tahlil qilish orqali uning ijtimoiy mohiyatini to‘g‘ri tasavvur qilish va uning jamiyatdagi o‘rnini baholash imkoni ochiladi. 

Tarixga nazar solsak, Buyuk ipak yo‘lining chorrahasida joylashgan ona zaminimiz azaldan yuksak sivilizatsiya va madaniyat o‘choqlaridan biri bo‘lganini ko‘ramiz. Xalqimizning boy ilmiy-madaniy merosi, toshga muhrlangan qadimiy yozuvlar, bebaho me’moriy obidalar, nodir qo‘lyozmalar, turli osori-atiqalar davlatchilik tariximizning uch ming yillik teran ildizlaridan dalolat beradi.

Shu nuqtayi nazardan, avvalo, milliy mafkuraning shakllanishi, rivojlanishi va amal qilish jarayonini o‘rganishning nazariy-metodologik asoslarini ishlab chiqishda uning jamiyat taraqqiyotidagi o‘ziga xos xususiyatlari ilm-fanda hali to‘liq o‘rganilmaganligi bilan bog‘liq murakkab jihatlar mavjudligini qayd etish lozim.  O‘zbekiston ijtimoiy rivojlanishida milliy mafkuraning ta’sirchanligini yanada kuchaytirish, aholining barcha qatlamlariga, ayniqsa, yoshlarning ongi va qalbiga singdirish muhim vazifalardan hisoblanadi. Mamlakatimizda bu yo‘nalishda salmoqli ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Zero, “O‘zbekistonni texnologik rivojlantirish.... bo‘yicha kuchli milliy mafkura, milliy dastur kerak. Ushbu dastur O‘zbekistonni jahondagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoriga tezroq olib chiqishga imkon yaratishi lozim” [6, 116].

O‘z navbatida, milliy mafkuraning amal qilish qonuniyatlari muammosini ilmiy jihatdan maxsus o‘rganish jarayonida shu sohaga doir ilmiy-nazariy bilimlarni ijtimoiy falsafiy nuqtayi nazardan sintezlashtirish asosida uning tushunchalar tizimi va kategorial apparatini ishlab chiqishning zaruriyatga aylanganini anglatadi. Davlatning siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy mustaqilligi va demokratiyalashuv jarayonlari bevosita fuqaro ongi va tafakkurini keskin o‘zgartiruvchi mafkuraviy omillar bilan bog‘liq kechdi, u jamiyatning barcha sohalaridagi taraqqiyotiga mafkuraviy yo‘nalish berdi.

Bugungi kunda yon atrofimizda yoshlarning qalbi va ongini zaharlab ularni to‘g‘ri yo‘ldan ozdirishga qaratilgan xavf-xatarlar tobora kuchayib bormoqda. Bunday mafkuraviy xurujlarga qarshi milliy mafkura asosida barchamiz birgalikda kurashmog‘imiz, oila, maktab va mahalla hamkorligini mustahkamlashimiz zarur.

Globallashuv sharoitida har bir davlat o‘z tub maqsad va manfaatlariga mos, uni himoya qilishga qodir milliy mafkuraga tobora ko‘proq ehtiyoj sezmoqda. Milliy mafkuraga ta’sir, uning o‘zgartiruvchilik kuchi hozirgi dunyoning dolzarb muammosiga aylandi. 

Bugun nafaqat ma’naviy-mafkuraviy hayotimizda, balki kishilik jamiyatining barcha sohalarida o‘zgarish va yangilanishlar turmushimizga goh ijobiy, goh salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

Yoshlarimiz haqli ravishda Vatanimizning kelajagi uchun javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo‘lgan, bugungi va ertangi kunimizning hal etuvchi kuchiga aylanib borayotgani barchamizga g‘urur va iftixor bag‘ishlaydi. Bu sohada olib borayotgan keng miqyosli ishlarimizni, xususan, ta’lim-tarbiya bo‘yicha qabul qilingan umummilliy dasturlarimizni mantiqiy yakuniga yetkazishimiz zarur. “Shu maqsadda hukumatning, tegishli vazirlik va idoralar hamda butun ta’lim tizimining, hurmatli domlalarimiz va professor-o‘qituvchilarning eng muhim vazifasi yosh avlodga puxta ta’lim berish, ularni jismoniy va ma’naviy yetuk insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir. Farzandlarimiz uchun zamonaviy ish joylari yaratish, ularning hayotda munosib o‘rin egallashini ta’minlashga qaratilgan ishlarimizni yangi bosqichga ko‘tarishni davrning o‘zi taqozo etmoqda” [16].

Zamonaviy texnika va texnologiyalarning rivojlanib borishi hamda axborot tarqatishning globallashuvi, bir tomondan, insoniyat taraqqiyotini, mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat va hamkorlikni mustahkamlashga xizmat qilayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, kuchli mafkuraviy ta’sir vositalariga aylanmoqda. 

Milliy istiqlol, taraqqiyot va farovonlikka, ma’rifat orqali, dunyoviy va diniy bilim, zamonaviy ilmhunarlarni chuqur egallash orqali erishish mumkin. O‘zbekiston taraqqiyotining yangi bosqichidan milliy mafkurani rivojlantirish konsepsiyasida “Ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida yuksak salohiyatli, yangicha va mustaqil fikrlaydigan, O‘zbekistonning ertangi taqdirini o‘z qo‘liga olishga qodir yoshlarni tarbiyalash, bu borada innovatsion yondoshuvni keng joriy etish” [9] milliy yuksalish mafkuraning asosiy vazifalaridan biri sifatida keltirilgan.

Buning uchun esa ta’lim-tarbiya tizimini yangicha fikrlaydigan, yangicha bilimlarga ega bo‘lgan, ilmiy salohiyati yuksak mutaxassislar bilan ta’minlash zarur. Bu esa o‘z navbatida, quyidagilarni nazarda tutadi. 

-   o‘quvchi-yoshlarni zamonaviy axborot texnologiyalarining imkoniyatlari bilan tanishtirish;

-   maktablarda o‘quv-tarbiya jarayonini zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil etish, boshqarish va o‘qitish, shakl va metodlari tizimini takomillashtirish;

-   o‘quv fanlarini o‘qitish jarayonida barkamol shaxs tarbiyasiga doir imkoniyatlarni yuzaga chiqarish;

-   tarbiyaviy ishlarda har tomonlama kamol topgan shaxsni shakllantirishga doir tarbiyaviy ishlar tizimini ishlab chiqish;

-   ta’lim jarayoniga zamonaviy ilm-fan yutuqlarini joriy etish va h.k.

O‘quvchi-yoshlarni milliy mafkura ruhida tarbiyalashga ijodiy yondashish muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, mamlakatimiz taraqqiyotiga oid dalillar, xalqimiz va vatanimiz tarixi, milliy-ma’naviy va umuminsoniy qadriyatlarga asoslanish, hayotdan olingan misollarni qo‘llash ijobiy natija beradi. “Ajdodlar merosi-ma’naviyatimiz tayanchi”, “Diniy akidaparastlik va terrorizm, unga qarshi kurashning huquqiy asoslari”, “Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi, dinlararo bag‘rikenglik - bizning oliy maqsadlarimiz”, “Do‘stlik kechasi”, Abu Nasr Forobiyning “Baxt- saodatga erishuv yo‘li” asaridagi falsafiy qarashlari, Tog‘ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” asari muhokamasi, “Din va inson huquqlari”, “Huquqiy madaniyatli avlod sog‘lomdir”, “Mustaqillik-sizning hayot tarzingiz, g‘ururingiz, tafakkuringizda qanday o‘zgarishlar yasadi?” mavzularida davra suhbati va tadbirlar shular jumlasidandir.

Shuning uchun mustaqillik tufayli o‘z milliy boyligimizga ega bo‘lganimiz, demokratik jamiyat qurish yo‘lidagi mafkuraviy yakka hokimlik tizimining tugatilgani, mafkuralar xilma-xilligiga imkoniyat yaratilgani, umumbashariy qadriyatlarning ustuvorligi, inson erkinligi masalalarining mohiyati o‘quvchilarga tushuntiriladi. O‘quvchilarni milliy mafkura ruhida tarbiyalashda mamlakatimiz xalqlarining yozma va og‘zaki ijodi namunalari, Vatanimizning boy tarixiy merosiga murojaat qilish ham samarali natijalar beradi. O‘quvchi-yoshlarda milliy qadriyatlarni o‘rganish, ularni asrab-avaylash, milliy qahramonlarimiz, ulug‘ o‘tmishdoshlarimiz hayotidan o‘rnak olishga ehtiyoj uyg‘otish lozim. O‘quvchi-yoshlarda uzoq va yaqin o‘tmish to‘g‘risida bir tomonlama, o‘ta sodda, noto‘g‘ri tasavvurlardan saqlanish zarur. Masalan; yaqin o‘tmishda Amir Temurning G‘arb va Sharq xalqlari, el-yurt oldidagi xizmatlariga noto‘g‘ri baho berilib, uning Markaziy Osiyoni mo‘g‘ullar zulmidan ozod etib, markazlashgan buyuk davlat tuzganligi, ilm-fan, madaniyat, adabiyot va san’at sohasida, shaharlarni obodonlashtirish, yirik me’morchilik obidalari barpo etish, suv inshootlari qurish, bog‘-rog‘lar barpo etish, xalqaro diplomatiya va savdo sohasidagi xizmatlaridan ko‘z yumib o‘tildi. 

Bundan tashqari, Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Oybek, Maqsud Shayxzoda, Pirimqul Qodirov, Ibrohim Mo‘minovlarning qimmatli asarlari badnom etildi. Husayn Boyqaro, Zaxiriddin Muxammad Boburlarning shaxsi ham qoralandi. Bunday misollarni keltirish bilan o‘quvchilarga mustaqillik ma’naviy mulkimizni, tariximizni qayta tiklagani, o‘tmish tariximizga munosabatning o‘zgarganligini tushuntirish amalga oshiriladi, milliy g‘oya singdiriladi.

Muhokamalar va natijalar. Ta’limni insonparvarlashtirish asosida shaxsning mustaqil rivojlanishi, dunyoqarashining shakllanishi orqali milliy g‘oya tarbiyalanadi. Bunda har bir o‘quvchida ongli tafakkurni shakllantirish va uning barcha imkoniyatlarini yuzaga chiqarish, insonparvarlashtirish, o‘quvchini bo‘lajak yetuk mutaxassis sifatida erkin, mustaqil, tanqidiy fikrlovchi shaxsga aylantirishga yordam beradi, o‘zligini yuzaga chiqaradi. Bu bilan insonparvarlashtirish shaxsni shakllantirish va rivojlantirish shakli va usuli sifatida ham namoyon bo‘ladi. Demak, ta’limni insonparvarlashtirish o‘quvchilarda gumanistik dunyoqarash, tegishli bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish hamda milliy mafkurani tarbiyalashga olib keladi.

O‘quvchilarni milliy mafkura ruhida tarbiyalashga o‘ta ilmiy yondashish yoki uni me’yoridan ortiq soddalashtirish, nasihatgo‘ylikka berilib ketish ham ijobiy natijalarga olib kelmaydi. Bu esa har bir ma’ruzachi va muallimdan hayotni teran bilishni, yutuq va kamchiliklarni chuqur tahlil qilishni, o‘rtaga tashlangan muammolarni yechishga o‘quvchilarning o‘zini yo‘llashni, mustaqil fikr yuritish va muhokamalarda erkin ishtirok etishga qiziqtira olishni talab etadi. Ana shu taqdirdagina ta’lim-tarbiya birligi amalga oshadi va o‘quvchi-yoshlar faqat tinglovchi bo‘lib qolmay, o‘quv jarayonining faol ishtirokchisiga aylanadilar. Lekin bunday holatlarda tarbiya mazmuni va yo‘nalishida milliy qadriyatlar bilan bir qatorda umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unligiga e’tibor berish zarur.

O‘quvchiyoshlardalarda mafkuraviy immunitetni rivojlantirish jarayonlariga ta’sir etuvchi omillar	Jamiyatda sog‘lom muhitning yaratilganligi
	O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining o‘rgatilishi.
	Ma’naviy meros va milliy qadriyatlarning tiklanishi.
	Qonun ustuvorligi va axloqiy–huquqiy me’yorlarining yangilanganligi.
	Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash markazining joriy etilishi.
	Ta’lim tizimi va mazmunining yangilanganligi.
	Fan, san’at, adabiyot, ishlab chiqarishning modernizatsiyalashuvi.
	Diniy bag‘rikenglik va qadriyatlarning e’zozlanishi.

Ilmlilik bilan birga odoblilik mezonlari, jamiyatda demokratiya bilan birga ijtimoiy adolatning qaror topishi, yoshlar ongida milliy mafkurani shakllantirish, vatanparvarlik va milliy iftixor tuyg‘ularini tarbiyalash, kasbga bo‘lgan qiziqishlarini kuchaytirish, ularni turmushga tayyorlash faqat o‘quv mashg‘ulotlaridagina emas, ommaviy tadbirlar, ilmiy-ommaviy konferensiyalar, uchrashuvlar, lektoriylar, seminarlar, muloqotlar, ko‘rik-tanlovlar, bahslarda ham amalga oshiriladi.

Misol tariqasida aytishimiz mumkinki, oliy va professonal ta’lim hamkorligida tashkil etilayotgan dual ta’lim ham mafkura va mafkuraviy immunitetni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda o‘rganilinishi lozim bo‘lgan bilimlarni “Oila - mahalla - ta’lim muassasasi hamkor”lik konsepsiya doirasida ijtimoiy hayotga tadbiq etsak, o‘quvchi-yoshlarni tarbiyalashda yana bir bosqichni muvaffaqiyatli amalga oshirgan bo‘lamiz. 

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, o‘quvchi-yoshlarni milliy mafkura ruhida tarbiyalashga yengil-yelpi yondashmasdan, uni bir andozaga solib qo‘ymasdan, mavsumiy targ‘ibotga aylantirmasdan, yoshlarning ong va tafakkurini rivojlantiruvchi, tashabbuskorlik va faollikni rivojlantiruvchi jarayonga aylantirish zarur. Bu esa jamiyat rivojini tezlashtiradi, o‘quvchi-yoshlarda fikrlar xilma-xilligi, dunyoqarashning yanada kengaytishga olib keladi.

 

Adabiyotlar

 

1.                       O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2018. 

2.                       O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni -T.: “O‘zbekiston”, 2020-yil 23sentabr.

3.                       Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. - T.: “O‘zbekiston”, 2017-y. - 592 b

4.                       Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”. T.: “O‘zbekiston” 2016-yil. -56 b

5.                       Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. -T.: “O‘zbekiston”, 2017. -488 b.

6.                       Mirziyoev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. II jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2018. 512 b

7.                       O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 2021-yil 19-yanvar kuni ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirishga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishidagi nuqti (https://www.gazeta.uz).

8.                       O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 29-dekabr kuni Oliy majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi. –T.: 2020-y.

9.                       O‘zbekiston taraqqiyotining yangi bosqichidan milliy g‘oyani rivojlantirish konsepsiyasi. 2019-yil 27-noyabr.

10.                    Axmedov I. Globallashuv sharoitida milliy g‘oya va tarbiya. – Toshkent: “Navro‘z” nashriyoti, 2020. -156 bet.

11.                    Milliy g‘oya: targ‘ibot texnologiyalari va atamalar lug‘ati. –T.: “Akademiya”, 2007-y.

12.                    Toxtaxodjayeva, Nishonova S., Hasanboyev J., Usmonboyeva, Madiyarova S., Qoldibekova A., Nishonova N., Sayidahmedov N. Pedagogika (pedagogika nazariyasi va tarixi). - Toshkent: “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” nashriyoti, 2010. – 400 b

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Феруза РАМАЗОНОВА

Бухоро давлат университети педагогика кафедраси ўқитувчиси

 

БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА КАСБИЙ ЭЪТИҚОДНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА

 

Мақолада бўлажак ўқитувчиларда касбий эътиқодни шакллантиришнинг муҳим масалалари очиб берилган. Касб, касбий маданият ҳамда касбий эътиқод тушунчалари кенгроқ ёритиб берилган. 

Калит сўзлар: касб, касбий маданият, касбий эътиқод, касбий маҳорат, касбий мотивация.

В этой статье раскрывают важные проблемы в установлении профессиональных убеждений. Профессиональное культуре и профессиональные убеждения были широко распушены.

Кючевые слова: профессия, профессиональная культура, профессионалнне убеждение, профессионалнне навыки профессиональное мотивацие. 

This article reveals important issues in establishing professional convictions. Professional culture and professional convictions were widespread.

Key words: professieducator, specialist Social activity, moralquality, culture, fradeprofession, vocationalduty, occupation ethic, competent, professional competent.

 

Кириш. Жамият тараққиёти касб ва касбий маданият ҳамда моҳият мазмунида намоён бўлади. Касбий маданият - меҳнат фаолиятида намоён бўлади. Маданиятнинг бу қисмини ўзлаштириш кўрсаткичлари ва натижалари касбий лаёқатлилигини ишлаб чиқариш, фойдаланиш, ишчи ҳолатида сақлаб туриш қобилиятлар, касбий ҳаракатчилик: ўқиш, билимларни ва қурилмаларни қўллаш малакасини ошириш: ихтисосланиш қобилияти: ташкилий лаёқатлилиги - касбий фаолиятнинг масалалари тўғрисида ўз-ўзини ахборот билан таъминлаш, ўз хатти–ҳаракатларини биргаликдаги фаолияти бўйича ҳамкасб шериклари билан мувофиқлаштириш, қарор қабул қилишда ўз-ўзини идора қилиш, мустақиллик, якуний натижага йўналтирилган ўз-ўзини текшириш расмий шахслар билан иш юзасидан олиб бориладиган муносабатларни тузишда, ишга олиш ҳужжатларини расмийлаштиришдаги касбий, ахлоқий кўриниши иш жойини ва асбобларни тутиши, илғор тажриба, инновацион жараёнлар, замонавий техналогияларни англаш ва қўллашнинг ижодий қобилиятларидир. 

Асосий қисм. Касб тушунчаси - бирор нарсани ўрганиш, эгаллаш ҳамда фойда, ҳунар, машғулот каби маънони англатади. Ўрганиш, эгаллаш каби фаолиятлар касбий эътиқод тушунчасини шакллантиришнинг асоси саналади. Авваламбор, эътиқод тушунчасига эътибор қаратадиган бўлсак, эътиқод – ишониш, ишонч кўнгилда тасдиқлаш, маслак демакдир. Қаттиқ ишонч, дилдан эътироф этилувчи тушунча, нуқтаи назар, қараш деб ҳам тушунилади [2, 68]. Жумладан, эътиқод - бирор кимсага ёки нарсага бўлган ишонч, бирор кимса, воқеа, ҳодисага ишоч ва ихлос билан қараш ҳамда - инсон руҳиятининг қандайдир маълумоти, матни, ҳодисаси, воқеаси ёки шахсий тасаввури ва ақлий хулосалари тўлиқ ва эътирозсиз қабул қилинадиган алоҳида ҳолати деб ҳам тушунилади [1, 150].

Касб - кишининг меҳнат фаолияти, доимий машғулот тури иш турини малакали бажаришга имкон берадиган билим, маҳорат, тажрибани талаб этади. Касблар ичида меҳнат фаолиятининг энг тор соҳаси билан ажралиб турадиган ихтисосликлар бор. Масалан, ўқитувчи касбига математик, филолог, биолог, психолог ва бошқалар. Касб одатда, шахснинг асосий тирикчилик манбаи ҳисобланади [3,210].

Касб-махсус тайёргарлик ва иш тажрибаси натижасида маълум бир соҳада касбий фаолиятни амалга ошириш учун назарий билимлар мажмуасини, амалий кўникма ва малакаларни эгаллаган. Унга жисмоний имконият, ақлий қобилият ва юридик ҳуқуқларини таъминловчи инсоний меҳнат фаолиятнинг туридир. 

Бўлажак ўқитувчиларни касбга йўналтириш тизими турли давлат ва ижтимоий ташкилотлар, муассаса, мактаблар, шунингдек, оиланинг ташкилий ва бошқарувчанлик фаолияти бўлиб, у жамият манфаатлари ва таълим олувчиларнинг шахсий қизиқишларига кўра касбий ва ижтимоий ўз-ўзини аниқлаш жараёнидир. Касбий йўналиш эса - мотивация соҳасидаги хоҳиш-майлларга кўра аниқланадиган касбий фаолият мотивациясининг интеграл тавсифномаси бўлиб, шахс қизиқишлари муносабатлари ва мақсадга қаратилган интилишларидан иборат йўналишдир. 

Бўлажак ўқитувчиларда касбий эътиқодни шакллантиришда касбий маҳорат етакчи ўрин эгаллайди. Касбий маҳорат – таълим жараёнида педагогик стратегия, стратегик мақсад ва вазифаларни тўғри белгилаш, карорлар қабул қилиш, таълим жараёнини лойиҳалаштириш, инновацион педагогик фаолиятни ташкил этиш, таълимни бошқариш жараёнига тизимли ёндашувларни лойиҳалаш технологияларини жорий этиш ҳамда бошқарув усуллари, методлари ва тамойилларидан самарали фойдаланишдан иборат касбий техник даражаси бўлиб, унда касбий мотивация билан чамбарчас боғлиқ. Касбий мотивация - касбга тегишли вазифаларни бажариш ва касб танлашни белгиловчи, атроф, борлиқ омиллари, касбга йўналтиришга оид фаолият таъсирида шаклланувчи майлдир.

Касбий эътиқод касбий тажриба асосида мустаҳкамланади. Касбий тажриба-ижтимоий тажрибани ўзлаштириш ва уларни бошқарув амалиётида қўллашни таъминлаб берувчи тушунчалар тизими бўлиб, раҳбарнинг ўз фаолияти давомида фан-техника янгилигига, илғор тажрибаларга таяниш ҳамда тажрибалар асосида ўзининг кўникма ва малакаларини шакллантириб бориши билан бир қаторда жамоа фаолиятини бошқариш тажрибаси саналади. Бўлажак ўқитувчиларда касбга йўналтириш касбий тайёргарлик жараёни орқали амалга оширилади. Касбий тайёргарлик-таълим олувчиларнинг муайян иш ёки ишлар мажмуини бажариш учун зарур малакаларни жадал эгаллаш мақсадини назарда тутадиган педагогик жараёндир. 

Бўлажак ўқитувчиларда касбий эътиқодни шакллантириш касбий тарбиялаш орқали мустаҳкамланади. Касбий тарбия-шахсни касбий шакллантиришнинг икки томони мавжуд. Шахснинг ўз индивидуал хусусиятларга боғлиқ бўлган ички томони ва муайян жамиятнинг иқтисодий ва тарихий шароитлари ва мақсадлари билан аниқланадиган ташқи томонлари.

Касбий тарбия - инсон касбий маданиятига оид стратегия, усул, малака, касбий-шахсий сифатларни шакллантириш жараёни ҳисобланади. Жумладан, касбий таълим ҳам касбий эътиқоднинг асосий компоненти ҳисобланади. Касбий таълим-муайян соҳага оид иш фаолиятини шакллантириш ва ривожлантиришга йўналтирилган таълимдир. 

Ушбу жараёнлар бўлажак ўқитувчиларда касбий ўз-ўзини аниқлаш орқали намоён бўлади. Касбий ўз ўзини англаш - шахс фикрининг танланган, ўзлаштирилган ёки бажарилган меҳнат фаолиятида ифодаланиши ҳисобланади. 

Бўлажак ўқитувчиларда касбий эътиқодни шакллантириш ишонтириш шакллари асосида амалга оширилади. Ишонтириш - шахснинг билимлар тизимига, дунёқарашига, хулқ атворига, хаттиҳаракатига таъсир эта олиш ва уни қисман ўзгартириш тушунилади. Ишонтириш ва ишонч ҳақиқий ёки сохта бўлиши мумкин. Ҳақиқий ишонч, эътиқод шахснинг ҳаёт тарзига, унинг руҳий қиёфасига, ирода ва виждонига таъсир этгани учун ҳам инсон ўз ишонч-эътиқодини ҳимоя қилиб, баъзан ўлимга ҳам тайёр бўлади. Ишонч ва ишонтириш учта таркибий қисмдан иборат бўлиб, булар ўқувчининг билимлари, ҳис-туйғуси ва ҳулқ атворида намоён бўлади. 

1.                       Билимлар. Ўқувчининг ота-онасидан, тарбиячи ва педагоглар, бадиий адабиётлар ва бошқа манбалардан одоб-ахлоқ, хатти-ҳаракат, хулқ-атвор ҳақидаги билимлар тўпламидан иборат. Ишонч, эътиқод, меҳнатсеварлик, ватанпарварлик, дўстлик, бурч, виждон ва бошқа ахлоқий тушунчалар ҳақидаги билимлар маънавият ва маърифат дарсларида ўкувчиларга сингдирилади. 

2.                       Ҳис-туйғу. Ишонч, ишонтириш, эътиқод ҳақидаги билимлар ишонарли, ҳаётий мисоллар ёрдамида берилиши билан бирга бу билимлар ўқитувчи томонидан ҳис-ҳаёжонли тарзда берилганда ўқувчиларга яхши таъсир этади. 

3.                       Хулқ-атвор. Ишонч ва эътиқод ҳақидаги билимларни ҳаётда қўллаш учун, шу билимларни амалда - ҳаётда (ота-онаси, ўқитувчилари ва бошқаларда) кўрган бўлиши керак. Шундай шароитда назарий билимлар, ўқувчининг малака ва кўникмасига, шахсий сифатларига айланади. 

Ҳақиқий ишонч ва эътиқодни шакллантириш йўллари қўйидагилар: 

1.                       Ўқувчилар ўзларини бошқа кишилар билан таққослашга ўргатилади. Ўқувчиларни маҳалла, тумандаги ҳурматли, обрўли кишилар билан учраштириш.

2.                       Салбий, сохта ишонч, ҳулқ-атвор, эътиқод келажакда қандай оқибатларга олиб келиши мумкинлигини кўрсатиш. 

3.                       Ўқувчининг сохта ишончини мантиқий фикрлаш билан маълум даражагача давом эттириш. Масалан: Агар, борди-ю ҳеч ким ишламаса нима бўлади? Ҳеч ким ўқимаса нима бўлади? – деб савол берилади ва ўқувчидан бу саволга жавоб бериш талаб қилинади. 

4.                       Ўқувчининг фикрини, эътироз ва саволларини охиригача, диққат билан эшитиш (уни дарҳол рад этмаслик), фақат ишончли далиллар билан унинг фикрини ўзгартиришга ҳаракат қили. 

5.                       Ўқувчига ишонч билдириш. Унга ёрдам кўрсатиш учун тайёр эканлигини, хайрихоҳ эканлигини кўрсатиш. 

6.Ўқитувчи ўзининг жиддийлиги, мардлиги, маънавий юксаклиги билан ўқувчиларга ўрнак бўлиши керак. 

Ўқувчиларни ишонтириш ва уларнинг эътиқодларини мустаҳкамлаш учун қуйидаги шартларга амал қилиш талаб этилади: 

1.                       Ўқувчиларни ишонтириш ва уларга таъсир этишда қўлланилаётган услуб мазмунан ва шаклан ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига мос бўлиши зарур.

2.                       Ўқувчилар билан алоҳида ёки кичик гуруҳларга бўлиб суҳбатлашганда ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятлари, ҳаётга муносабатларини ўқитувчи билиши зарур. 

3.                       Суҳбат ёки ҳикоя жараёнида келтирилган мисолларни иложи борича, реал ҳаётдан олиб кўрсатиш. 

4.                       Ўқитувчининг ўзи ўқувчиларга бераётган билим, тушунча ва ғояларига ишониши муҳимдир. Ўзини ишонмаган нарсага бошқа кишини ишонтириш қийин. 

5.                       Ўқувчилар билан тарбиявий соатларда уларни нимагадир ишонтириши, қандайдир мавзуда мунозара ўтказиш учун ўқувчиларнинг айнан ҳозирги вақтдаги кайфиятини, асаб ва руҳий ҳолатини етарли билиши керак. Агар болалар бетоқат, ҳаёжонланган, қўзғалган бўлса, уларни янада кўпроқ ҳаёжонлантирадиган мавзуни гапирмаган маъқулроқ. Шунингдек, ўқувчиларни нимагадир ишонтириш учун ўқитувчининг сўзи билан хатти-ҳаракатлари тўғри келиши керак. Ўқитувчи ўқувчиларни одоб-ахлоққа, тартиб интизомга чақирса-ю, ўзи амал қилмаса бундай тарбиядан самара кам бўлади. Ўқувчиларга ишонч ва эътиқодни қуруқ гап билан сингдириш қийин. Синфда ҳар хил суҳбатлар, учрашувлар, саёҳатлар ташкил этиш яхши самара беради. Шуни унутмаслик керакки, ҳаракат билан, аниқ иш билан мустаҳкамланмаган тушунча ва билимлар оддий сўзлигича қолиб кетаверади.

Муҳокамалар ва натижалар. Юқорида белгиланган вазифаларнинг самарали ечимини таъминлашда бошқа фанларга нисбатан педагогика фани қатор устувор жиҳатларга эга. Жумладан,

-       педагогика инсонни ўқитадиган ва тарбиялайдиган фан; 

-       педагогик таълимот асосида иш кўради;

-       педагогика таълим орқали инсон шахс сифатида шаклланади.

Булар орасида инсонни етук шахс сифатида тарбиялаш, касбий эътиқодни шакллантириш ва мустаҳкамлаш масалалари алоҳида ўрин тутади.

Эътиқод тушунчаси луғатда қуйидагича изоҳланган: ишонч, ишониш; кўнгилда тасдиқлаш; имон, маслак ёки қаттиқ ишониш, дилдан эътироф этилувчи тушунча, нуқтаи назар, қараш деб таърифланган [2, 68]. Педагогнинг асосий вазифаларидан бири тарбия методини танлаб олишдир.

Юқоридаги илмий атамаларнинг мазмунида ҳар бир ўқитувчининг касбий эътиқоди, унинг педагогик компетентлиги ва касбий маданият даражасига узвий боғлиқ. Бўлажак педагогларни ўз фанини чуқур билиши, педагогик маҳоратининг юқори кўтарилиши уларни ўз касбига бўлган садоқати ва эътиқодини янада оширади.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, бўлажак ўқитувчиларда эътиқодни шакллантириш тушунчаси ҳозирги замон педагогикасида долзарб мавзулардан бири ҳисобланиб, унда эътиқодни шакллантириш тўғрисида фикр ва қарашлар ҳақида сўз юритилади. Педагогларда эътиқод шунчалик кучли бўлмоғи даркорки, касбий эътиқодсиз бу соҳани тасаввур этиб бўлмади.

 

Адабиётлар

 

1.    Педагогиканинг атамалар луғати. 105-150 бет.

2.    Ўзбек тилининг изоҳли луғати Том 5 / А.Мадвалиев таҳрири астида. -Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти, 2000. -68 бет

3.    Ўзбекистон     Миллий           Энциклопедияси.        Том     5.         -           Тошкент:   “Ўзбекистон   миллий

энциклопедияси” давлат илмий нашриёти, 2000. 168-210 бет

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Olimjon AHMADOV

Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi o‘qituvchisi

Dilnoza ELOVA

Buxoro davlat universiteti

1-bosqich doktoranti

 

BUXORO BOSMAXONA VA NASHRIYOTLARIGA TEXNIKA SOHASIDAGI

YANGILIKLARNING KIRIB KELISH TARIXIDAN (1920-1924-YILLAR)

 

Ushbu maqolada 1920–1924-yillari BXSRda bosmaxona va nashriyot rivojiga xizmat qilgan yangi texnikalar va asbob–uskunalar haqida manbalar tahlili orqali ilmiy mushohada yuritiladi.

Kalit so‘zlar: xattot, bosmaxona, nashriyot, elektro–litotipografiya, elektr asbob uskunasi, sinkografiya, musulmon shrifti, shkif, amper, ot kuchi, mashina, matbuot, kitob bosish. 

В данной статье рассматривается научный дискурс путем анализа источников о новых методах и оборудовании, послуживших развитию полиграфии и издательского дела в БXСР 1920–

1924 г.

Кючевые слова: каллиграфия, типография, издательство, электролито типография, электроинструмент, синкография, мусульманский шрифт, шкаф, ампер, лошадиная сила, машина, пресса, печать иностранных книг.

In this article, the article deals with the scientific observation through the analysis of sources about new techniques and equipment that served the development of printing and publishing in the Bxsr 1920 – 1924 years.

Key words: hattot, printing house, publishing house, electro – lithotypography, electrical equipment, sinography, Muslim shrift, bookcase, Ampere, horsepower, machine, press, foreign book printing.

 

Kirish. O‘zbekiston Respublikasida yuz berayotgan hayotning barcha jabhalaridagi islohotlar mamlakatimizni iqtisodiy–ijtimoiy va madaniy jihatdan yuksalishi uchun mustahkam asos yaratmoqda. Inson tafakkurining mahsuli bo‘lgan kashfiyotlar sirasiga texnika sohasidagi ixtirolarning o‘rni va roli beqiyos. Jamiyat taraqqiyotining uzluksiz yuksalib borishini texnik o‘zgarishlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev 2018-yil 28-dekabrda Oliy majlis deputatlariga murojaat qilar ekanlar, O‘zbekiston ijtimoiy–iqtisodiy rivojlanishining muhim omillaridan biri yurtimizga faol investitsiyalar va ilg‘or texnologiyani joriy etishni takomillashtirishga alohida e’tibor qaratdilar.

O‘rta Osiyo mintaqasida xonliklar hukmronlik qilgan XVI–XIX asr birinchi yarmida uzoq vaqt qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik va savdo–sotiq tarmoqlarida an’anaviy kirimitiv mehnat qurollari, texnik vositalar, transport vositalari (ot, tuya, xachir) kabilardan foydalanib kelinganligi ham jahon taraqqiyoti karvonidan orqada qolishimizga sabab bo‘lgan.

Insoniyatning ko‘p asrlik tarixidan ma’lumki, bosmaxonalar paydo bo‘lguniga qadar kitoblar qo‘lda ya’ni xattotlar tomonidan yozilgan. Bitta kitobni yaratish uchun uzoq muddat talab qilinib, unga xattotdan tashqari muqovasoz, sahhof, lavvoh, charmsoz kabi ko‘plab mutaxassislarning mehnati singgan. Tosh bosmaxonalar vujudga kelishi bilan kitob bosma holatda nashr etilib, varaqa, plakat, taklifnoma kabilar ham shu bosmaxonalarda bosilgan. Tarixiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, tosh bosmaxonalar Sharq mamlakatlaridan Turkiya (Usmoniylar saltanati), Eron va Misrga nisbatan ilgari paydo bo‘lib, Turkistonga ulardan 50-yillardan keyin kirib kelgan. Xiva xonligiga litografiya (toshbosmaxona) 1874-yilda Erondan kirib kelgan. Xiva xoni Muhammad Rahimxon II Feruz (1864-1910) toshbosmaxonani Erondan sotib olgan va xonlikda minglab kitoblar chop etilishiga imkon yaratgan [1]. Tadqiqotchi M.Z.Orziyevning yozishicha, Buxoro amirligida birinchi xususiy toshbosmaxonalar 1884-1886-yillarda tashkil etilib, mullo Muxsin, Mulla Ahmad, Hoji Azimboy kabi savdogar va sayyohlar tomonidan toshbosma Buxoroga keltirilgan. Keyinchalik, 1894-yilda Yangi Buxoro (Kogon)da Levin bosmaxonasi ochilgan bo‘lsa, 1901-yilda Obidjon Mahmudov bosmaxonasi mavjud bo‘lgan [2]. 

Buxoro amirligida birinchi hukumat bosmaxonasi 1917-yil apreldagi amir manifestidan keyin ochilib, qisqa muddat ya’ni 1917-yil bahoridan 1918-yil mart oyi davomida (Kolesov voqeasi)ga qadar mavjud bo‘lgan. Amirlik eski bog‘i o‘rnida mavjud bo‘lgan ushbu bosmaxona 1920-yil kuziga qadar xaroba holatda bo‘lib, BXSR hukumati uni ishga tushirish, zamonaviy texnika vositalari va mutaxassislar bilan ta’minlash choralarini ko‘rgan. Bosmaxonani ishga tushirish uchun avvalo, unga harf teruvchi mutaxassislar, injener– texnik va slesarlar, tegishli asbob-uskunalar mavjud emasdi. Shu sababli hukumat 1921–yilning kuz oylarida “Markaz”dan Turkistonga kelgan “Qizil Sharq” targ‘ibot poyezdida “Qizil Sharq” gazetasi kotibi va poyezdning harbiy bo‘lim yo‘riqchisi M.K. Budailov, Habibullinlar zimmasiga Buxoroda bosmaxona, nashriyot va matbuot ishlarini yo‘lga qo‘yish vazifasini yuklagan. Tataristonning Magadshi uyezdidan bo‘lgan, tatar tilidan tashqari o‘zbek, arab, rus, qirg‘iz tillarini ham yaxshigina egallagan M.K.Budailov birinchi Qozon harf teruvchilar va bosmaxona xodimlari tayyorlash maktabini bitirgan edi. U o‘z holiga tashlab qo‘yilgan Buxoro amirligi bosmaxonasini asbob–uskunalar bilan ta’minlash, musulmon shrifti va harf teruvchilar; jurnalistlar olib kelishda jonbozlik ko‘rsatdi. M.K.Budailov Buxoroda BXSRning birinchi davlat nashriyoti direktori bo‘lib ishladi [3].

Tarixiy voqealar bayonida bir qadar ortga qaytadigan bo‘lsak, 1917-1918-yillarda Buxoro toshbosmaxonasini texnik jihatdan jihozlashda “Umumiy elektr kompaniyasi” rus jamiyatining Toshkent bo‘limi ikki turdagi elektr tokini kuchaytirib beradigan dinam taqdim etgan. Ushbu dinamlar o‘zgarmas elektr tokida 260 amper, 115 volt, 300 tok kuchida ishlay olgan, bir daqiqada 1100 obortli, diametrining 460 mm, kengligi 250mm, narxi esa 7100 rubl baholanishi arxiv hujjatida ta’kidlangan. 

Ikkinchi turdagi dinam 20 ot kuchiga ega bo‘lib, 174 amper, bir daqiqada 1320 oborotga ega ekanligi, shkivining uzunligi 400 mm, eni 200 mm ekanligi, narxi esa birinchisidan bir qadar arzon bo‘lib, 4.500 rublni tashkil etishi ham ko‘rsatilgan [4]. Ushbu dinamlarning 50 foiz narxi oldindan to‘lanib, qolgani hujjatlarni rasmiylashtirish jarayonida “Rus – Osiyo banki” orqali pul o‘tkazish yo‘li bilan to‘lanishiga tegishli ma’lumotlar, ushbu elektr texnikasi vositalari bilan tipolitografiyani elektron tipolitografiyaga aylantirishga qaratilgan munozaralar arxiv hujjatlaridan joy olgan. Hujjatlardan birida Buxoro bosmaxonasi tomonidan 260 amperli, 115 voltli dinam va uning shkivi, reostat, voltmetr – ampermetrlari bilan birga qabul qilib olinganligi ko‘rsatilgan [5]. 

Bizningcha toshbosmaxonani texnik jihatdan jihozlash ishlari oxiriga yetkazilmagan. Ushbu yangi elektr jihozlar birinchidan, qimmat bo‘lgan, ikkinchidan, hukumat “Rus – Osiyo banki” hisob raqamiga kerak bo‘lgan mablag‘ni o‘z vaqtida o‘tkaza olmagan, uchinchidan, texnik vositalar yetkazib berishda ishtirok etgan “Umumiy elektr kompaniyasi”, “Lediyev va Shukin” firmasi va uning vakili tadbirkor Malinovskiylar o‘rtasida to‘lov hamda qarzdorlik masalasida tortishuvlar, kelishmovchiliklar yuz bergan. Injener Malinovskiy o‘z hisobotida bosmaxona sotib olgan elektrotexnik jihozlar uchun jami 28.426 rubl to‘lagani, 7 ming rubl qarzdorlik mavjudligini mutasaddilarga xabar qilgan [6]. BXSR hukumati yillariga qadar Buxoro bosmaxonasiga, ya’ni elektrotexnika asbob–uskunalar olib kelinganligi bu borada ancha tajriba to‘planganligini bildiradi. Ikkinchidan esa, elektro–litotipografiyaning bosmaxonada joriy etilishi, bosmaxonaga yaqin hududlarni elektr chirog‘i bilan ta’minlashga imkon yaratgan. Bu bilan bir qator ko‘chalar lampa chirog‘i bilan emas, elektr orqali yoritilishi ijobiy jihatdir. 

BXSR yillarida nashriyot va bosmaxona ishini yo‘lga qo‘yishda Volgabo‘yi, Uraloldi, Turkiston ASSRdan toshbosmaxona asbob–uskunalari, musulmon shrifti, harf teruvchi va injener mutaxassislar kelishi 1921-1922-yillarda mutassil oshib borgan. Qozondagi (Tatariston) 1-sonli davlat shrifti tayyorlash korxonasiga BXSR hukumati murojaat qilganidan so‘ng, 1921-yilning avgustida BXSRga 58 pud musulmon shrifti va harf teruvchilar yuborilgan: 1922-yilda 400 pud, o‘sha yilning oktabr oylari boshida yana 770 pud musulmon shriftini Buxoro hukumati qabul qilib olgan [7]. Biroq musulmon shrifti, yangi elektr asbobuskunalar bilan ishlay oladigon mutaxassislar yetarli emasdi. Toshbosmaxona asbob-uskunalari ishlamay qolsa, ularni ta’mirlaydigon texnik xodimlar, slesarlar yetishmasdi. Texnika xavfsizligiga amal qilmaslik oqibatida ayrim xodimlar qo‘lidan ajralib qolganligi davriy matbuotda uchraydi [8]. Shu sababli Tataristondan 13 ta (bazi manbalarda 14 ta) harf teruvchilar Buxoroga mutaxassis sifatida tashrif buyurishgan. Ular bosmaxona va nashriyot ishlariga kirishib ketgan bo‘lsada, maosh pastligi, maishiy hayot og‘irligi va turli yuqumli kasalliklar tufayli 1922-yilda Buxoroni tark etishgan. 13 nafar harf teruvchidan 5 nafari Buxoroda yuqumli kasalliklardan vafot etgan. 

Buxoroda yangi texnik vositalar bilan ta’minlangan bosmaxona va nashriyotda kitob, plakat, reklama e’lonlari, varaqa kabilar bosib chiqarish ko‘paydi. Ammo, bu respublika aholisining madaniy–ma’rifiy ehtiyojlarini to‘la qondira olmaganligi tufayli hukumat Qozon, Ufa, Orenburg kabi shaharlarda kitoblar bosib, ularni Buxoroga keltirish choralarini ko‘rgandi [9]. 

BXSR hukumati a’zolari ham bosmaxona va nashriyot uchun yangi xorij texnikasi va asbob– uskunalarini olib kelishda shaxsiy tashabbus ko‘rsatdilar. 1920-1922-yillarda BXSR hukumatida maorif noziri, keyinchalik “Buxoro axbori” gazetasida muharrirlik qilgan Qori Yo‘ldosh Po‘latov (1890-1965) 1922-1923-yillarda Rossiyaning Moskva va Sankt–Peterburg shaharlaridagi sayohatidan qayta turib, o‘zi bilan nashriyotda qo‘l keladigan sinkografiya (aksilxona) olib keldi. Ushbu yangi texnik vosita tufayli “Buxoro axbori” gazetasi fotolavhalar bilan chiqa boshladi [10]. 

Ma’lumki BXSR va Germaniya o‘rtasida savdo–sotiq, madaniy- ma’rifiy aloqalar 1920-yillarda rivojlangan edi. Ayniqsa, Germaniya o‘quv yurtlariga buxorolik yoshlarni o‘qish uchun yuborishga alohida e’tibor qaratilgandi. Buxorolik talabalar Germaniyadagi texnik yangiliklar bilan tanishib, “Texnika va biz” ruknida o‘zlarining “Ko‘mak” jurnallarida maxsus maqolalar chop ettirdilar. Hukumat rahbarlari talabalar holidan xabar olish maqsadida Germaniyaga safarlar qilar ekanlar, 1922–yilda shunday safarlardan birida ushbu davlatdan Buxoroga musulmoncha harf terish mashinasi va unga tegishli bo‘lgan asbob–uskunalar hamda texnik vositalar ham olib kelishdi [11].

1912-yilda Turkiston o‘lkasidagi poliografiya sanoatidagi korxonalar XIX asr oxirida vujudga kelib, har xil quvvatli 95 ta tipolitografik mashina, 9 ta elektromatorlar bilan jihozlangan bo‘lib, 30 ta tipografiya va litografiyaga xizmat qilgan. Eng zamonaviy texnika va asbob-uskunalar bilan jihozlangan 3 ta tipografiya Qo‘qon shahrida bo‘lgan. 1914–yilda Qo‘qon shahrining Eski shahar qismida Obidjon Mahmudov tipografiyasi ochilib, unda “Sadoyi Turkiston” gazetasi o‘zbek tilida chop etilgan. Qo‘qondagi birinchi tipografiya Sh.D. Belskiy tipografiyasi bo‘lib, 1909-1911-yillarda Rim (Italiya)da o‘tkazilgan Butunjahon ko‘rgazmasida oltin medalga sazovor bo‘lgan. Tipografiyalarda kitob, gazeta bosilishi bilan birga, nemis millati vakili, aptekachi va noshir E.Vilde tipografiyasida zamonaviy texnik asbob-uskunalar yordamida rasmli otkritkalar ham chiqarilgan [12]. Uning tipografiyasi Qo‘qon xoni o‘rdasi yaqinida bo‘lib, Qo‘qon manzaralari tushirilgan rasmlar savdosidan yaxshigina daromad ko‘rgan. 

Turkistonda poligrafiya sanoatida 1913-yilda 218 ta harf teruvchi, 150 ta sahifalovchi, 106 ta muqovalovchi, 40 ta litograf, 11 ta pechat qiluvchi va 150 ta doimiy, 270 dan ortiq kunbay ishlovchilar xizmat qilgan. Bosmaxonalarda mehnati uchun harf teruvchi bir kunda 1,30, litograf – 1,40, muqolovchi 2,70, qora ishchi -1,0, voyaga yetmagan o‘smir 0,40 rubl olgan [13].

Ma’lumki, 1921-yilda Uraloldi, Volgabo‘yida ocharchilik yuz bergan davrda ham Turkiston va BXSR, XXSRga musulmon shrifti va bosmaxona stanoklari Qozondan kelishda davom etgan. 1921-yil Qozon nashriyotiga Turkistondan 60 pud un, guruch, Petrograd va Moskva nashriyotlariga 6 pud guruch, 2 pud quruq meva yuborilgan. O‘z o‘rnida Qozon, Samara, Orenburg, Ufa, Simbirsk guberniyalaridan Turkistonga texnika vositalari yuborilgan. 1921-yil 1-iyuldan - 1-avgust Samar guberniyasidan Turkiston ASSRga 3 vagon qishloq xo‘jaligi asbob-uskunalari, qurilish materiallari, 2ta yog‘ va bitta pishloq ishlab chiqarish zavodiga zamonaviy asbob-uskunalar, shuningdek, bosmaxona anjomlari, musulmon shrift yuborilgan. Turkistondan ocharchilikni bartaraf etish uchun texnikalarni o‘rniga bug‘doy, oziq-ovqat mahsulotlari yuborilgan [14].

Xulosa sifatida ta’kidlash joizki, XIX asrning oxiridan Turkistonga bosmaxona va nashriyot ishlarini mashina asbob-uskuna va zamonaviy texnikalar bilan ta’minlash uchun Rossiya imperiyasi, Uraloldi, Volgabo‘yi va xorijdan kirib kelgan. Toshbosmaxona, elektro-toshbosmaxona kabilar faoliyati yo‘lga qo‘yilishi natijasida kitob bosish, nashriyot ishlarida o‘zgarishlar, ijobiy siljishlar ro‘y bergan. Biroq, TASSR, BXSR, XXSR hukumatlari davrida bosmaxona va nashriyot ishlarini yangidan yo‘lga qo‘yish maqsadida texnika vositalari va injener mutaxassislariga talab kuchaydi. Bu borada qanchalik ijobiy ishlar amalga oshirilmasin, ko‘zlangan maqsadga erishilmadi. Ushbu respublikalardagi murakkab siyosiy vaziyat, birinchi jahon urushidan keyingi barcha sohalarni qamrab olgan inqiroz, 1920-yillarda sovet jamiyatida bergan daxshatli ocharchilik, markazning buyuk davlatchilik siyosati, O‘rta Osiyoda o‘tkazilgan milliyhududiy chegaralanish kabi omillar bu boradagi ezgu maqsadlarni ora yo‘lda qolib ketishiga olib keldi.

Xulosa. BXSR hukumati yillarida bosmaxona va nashriyot ishlarini zamonaviy asosda yo‘lga qo‘yish uchun o‘z davrida yangi hisoblangan texnika vositalari Rossiya, Sharq va Yevropaning bir qator mamlakatlaridan olib kelindi. Biroq, ushbu texnika vositalarini ishlatadigan, ta’mirlay oladigan mahalliy aholi orasidan mutaxassislar yetishtirish maqsadi BXSRning oxirgi yiligacha ham hal qilinmadi. Ta’kidlash joizki, ushbu texnikalar mahalliy aholi ongini o‘sishida, madaniy–ma’rifiy muassasalar faoliyatini kuchaytirishda bir qadar ahamiyatli bo‘lgandi. Buxoroda yangi texnik vositalar bilan ta’minlangan bosmaxona va nashriyotda kitob, plakat, reklama e’lonlari, varaqa kabilar bosib chiqarish ko‘paydi. Eng zamonaviy texnika va asbob-uskunalar bilan jihozlangan 3 ta tipografiya Qo‘qon shahrida bo‘lgan. XIX asrning oxiri - XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasida poligrafiya sanoatida yangi texnikalar kirib kelganligi ijtimoiy-iqtisodiy hayotga sezilarli ta’sir etgan, deb hisoblash mumkin.

 

Adabiyotlar

 

1.                       Ernazarov.F.A. XIX - asr oxiri – XX-asr boshlarida Xiva xonligidagi madaniy hayot. Tarix fan.

ilm. dar. olish uchun dis.avtoreferati. –Toshkent, 2005. –B .16. 

2.                       Orziyev M. Z. XIX - asr oxiri – XX asr birinchi choragida Buxoroda bosmaxona, nashriyot va matbuot ishi. Tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati. – Samarqand, 2020. 1213 b.

3.                       Rasulov A. Turkiston va Volgabo‘yi, Uraloldi xalqlari o‘rtasidagi munosabatlar. – T.: “Universitet,” 2005. – B.- 188- 189- 190-191.

4.                       O‘zbekiston Milliy Arxivi (O‘MA) I- 3-fond, 2-ro‘yxat, 722-yig‘ma jild, 4-varaq, 4-varaqning orqa tomoni, 5,6,7-varaqlar.

5.                       O‘MA, I-126-fond, 2-ro‘yxat, 1682 yig‘ma jild, 20, 21, 22 varaqlar. 

6.                       O‘MA. I-3-fond, 2-ro‘yxat, 722 yig‘ma jild, 14, 15, 16 varaqlar.

7.                       Rasulov A, Isoqboyev A, Nasritdinova D. Turkiston ijtimoiy–madaniy hayotidan xabarlar. T.: “TURON-IQBOL”, 2019. –B.134-135. 

8.                       Haqiqat ochdur, hazm etmakka omuxta bo‘lmoq lozim. || Buxoro axbori,| 4-son, 1922-yil 3-dekabr, (arab imlosida). 

9.                       Buxoro axbori, 76-son, 1922-yil 27-mart, 103-son, 1922- yil, 19-oktabr. 

10.                    Qori Yo‘ldosh Po‘latov. Yo‘l xotiralari || Buxoro axbori, 133-son; 1923-yil 11-fevral.

11.                    Hayitov Sh., Rahmonov K. Buxoro Xalq Respublikasi va Germaniya: hamkorlikning tarixiy lavhalari. –T.: “Fan”, 2004. -B.44.

12.                    Sobirov N., Egamnazarov A. Farg‘ona vodiysining ijtimoiy–iqtisodiy va madaniy rivojlanishida nemis ishbilarmonlarining hissasi. (XIX asr oxiri - XX asr boshlari). -T.: “Falsafa va huquq”, 2012.- B.8889; B. 142-143. 

13.                    Sobirov N. Egamnazarov A. O‘sha kitob. -B.89.

14.                    Rasulov A. O‘sha kitob. -B. 39-40; 43.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Madina BAXRAMOVA 

Buxoro davlat universiteti

2-bosqich magistranti

 

MODULLI TA’LIMNI JORIY ETISHNING MUAMMOLARI VA YECHIMLARI

 

Maqolada modulli ta’lim texnologiyasing mazmun-mohiyati uni ta’lim tarbiya sohasida qo‘llash, talabalarda nazariy bilimlarni amaliyotga tadqiq etish, mustaqil fikrlash: tahlil qilish qobiliyatlari rivojlantirish, o‘z bilim va qobiliyatlarini baholay olish, xato va kamchiliklarini anglash hamda ularni tuzatish ko‘nikmalarini shakllantiradi. 

Kalit so‘zlar: modul, ta’lim texnologiyasi, uzluksiz ta’lim, individuallashtirish, ta’lim sifati, kommunikatsiya.

Содержание модульной образовательной технологии в статье - суть ее применения в сфере образования, изучение теоретических знаний на практике, самостоятельное мышление: развитие аналитических навыков, умение оценивать собственные знания и умения: формирует навыки их исправления.

Ключевые слова: модуль, образовательная технология, непрерывное образование, индивидуализация, качество обучения, коммуникация.

The content of modular educational technology in the article is the essence of its application in the field of education, the study of theoretical knowledge in practice, independent thinking: the development of analytical skills, the ability to assess one's own knowledge and skills: forms the skills to correct them.

Key words: module, educational technology, continuous education, individualization, quality of education, communication.

 

Kirish. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora–tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ 2909-sonli Qarorida qarorida oliy ta’lim tizimi sifatini yaxshilash va yanada rivojlantirish chora-tadbirlarini amalga oshirish, o‘qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar kabi ustuvor vazifalar nazarda tutilgan [1]. 

Shu bilan birga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 8-oktabrdagi PQ 4724 - son Farmoyishi bilan tashkil qilingan ishchi guruh tomonidan Oliy ta’lim tizimidagi holatni o‘rganish natijasiga ko‘ra oliy ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish ustuvor vazifalaridan kelib chiqqan holda, kadrlar tayyorlash mazmunining tubdan qayta qurish, xalqaro standartlar darajasiga mos oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratilishini ta’minlash ko‘rsatildi [2].

Asosiy qism. Bugungi kunda mamlakatimizning barcha oliy ta’lim muassasalarida, jumladan, universitetimizda ham bu sohada juda katta ishlar qilinmoqda. Modulli ta’limda talabalar aniq joy va vaqtga bog‘lanib qolmasdan, yer sharining xohlagan joyidan, xohlagan tezlikda materiallar bo‘yicha harakat qilishlari mumkin. Chunki barcha resurslar bir joyda va bir manzilda mavjud bo‘ladi. Elektron format “darslik” sifatida nafaqat matn, balki videoroliklarning turli resurslardan foydalanish imkonini ham beradi. 

Barcha materiallar tizimda saqlanadi, ularni yorliqlar, teglar va gipermatnli yuklamalar yordamida tashkil etish mumkin. 

Bundan tashqari ta’lim sifati nazoratga olingan bo‘lib, MOODLI har bir talabaning portfoliosi (talabaning ishlari, baholari, o‘qituvchining izohlari va tavsiyalari, xabarlari)ni yaratadi va tizimda saqlaydi. Tizim talabalarning faolligi davomatini nazorat qilish va ularning tarmoqdagi o‘quv soatini kuzatib borish imkonini beradi. Shuningdek talabalar bo‘yicha turli (kim kemani ko‘chirdi, qaysi uy vazifalarini bajardi, testlar bo‘yicha qanday baholar oldi) statistik ma’lumotlar to‘planib boradi. Shu asosida talabalar qanchalik fanni o‘zlashtirganliklari haqida ma’lumot to‘planadi hamda keyin o‘rganish uchun foydali manbalar tavsiya etiladi. Modulli o‘qitish talaba va rahbariyat birgalikda ishlashga mo‘ljallangan, buning uchun tizimda juda ko‘p imkoniyatlar ko‘zda tutilgan bo‘lib, bular ensiklopediya, glossariy, bloglar, formlar, prakivi permlar va boshqalardir. Shu sababli ta’lim xududiy asinxron tarzda amalga oshiriladi. Bunga har bir talaba materialni, xuddi shuningdek, onlayn leksiyalar va seminarlarni real vaqt rejasida tashkillashtirib o‘zi xohlagan tarzda o‘rganadi. Modulning eng kuchli tomonlaridan biri professor-o‘qituvchilar talabalar bilan o‘zaro doimiy aloqada bo‘lishda (kommunikatsiya) uchun keng imkoniyat mavjudligidir. Turli videokonferensiyalar, formlarda guruhlar bilan muloqotlar o‘tkazish xatlarni baholash, ularga turli xil formatdagi fayllarni biriktirish, shaxsiy xatlar va izohlarda o‘qituvchilar bilan aniq, muammoni hal etish, muhokama qilish mumkin. Modulli o‘qitishning hozirgi zamon nazariyasi va amaliyotida ikki xil yondashuvni ajratib ko‘rsatish mumkin: fan bo‘yicha faoliyati yondashuvi va tizimli faoliyat yondashuvi. Bu yondashuvlar doirasida modul asosida mutaxassislar tayyorlashning bir qator konsepsiyalari ishlab chiqilgan. Barcha konsepsiyalar zamirida faoliyatli yondashuv yotadi va bu nuqtayi nazardan to‘laligicha o‘qitish-jarayon to‘laligicha yoki fan doirasida, modulli ta’lim dasturi mazmuniga mufoviq kasbiy faoliyat elementlarini talaba tomonidan tizimli o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.  

Modulda ta’lim jarayonini boshqarishdagi sifat va samaradorligini oshirishdagi xilma-xil masalarning yechimlari mavjud. Bundan tashqari tizimning funksionalligini kengaytirish imkoniyati katta. Muammoni o‘rganish zamonaviy globallashuv, jadallashuv va modernizatsiya davrida bo‘lajak o‘qituvchi qiyofasida aqliy, ma’naviy, axloqiy jihatdan rivojlangan komil insonni ko‘rish dolzarb muammodir.

O‘qitishning modulli tizimi haqida rasmiy ravishda birinchi marta 1972-yilda YUNESKOning Tokiodagi butun jahon konferensiyasida so‘z yuritilgan. Modulli o‘qitish texnologiyasi funksional tizimlar, fikrlashning neyrofiziologiyasi, pedagogika va psixologiyaning umumiy nazariyasidan kelib chiqadi. Modul o‘qitish sohasidagi xalqaro tajribalarni o‘rganishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad uning ilg‘or jihatlarini o‘zlashtirib, O‘zbekiston ta’lim tizimini amaliyotga joriy qilish modulli o‘qitish texnologiyalarning yaratish va tadbiq etishda mazkur tajribalardan samarali foydalanishdan iborat. Professor N.H.Avliyoqulov ta’biri bilan aytganda, modul - bu o‘quv materialining mantiqan tugallangan birligi bo‘lib, o‘quv fanining bir yoki bir necha fundamental tushunchalarini o‘rganishga qaratilgan. 

Pedagogik amaliyotda tadbiq etilayotganligini kuzatish mumkin. Mavjud manbalar bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida ta’limning modernizatsiyalash sermahsul mazmunini tanlash imkoniyatlarini o‘rganishga katta e’tibor berilmoqda. Bu sohada bir qator tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan R.Safarova, R.Axliddinov, A.Sohibov, I.Musayev, N.Djumayeva, I.Ikromov va boshqalarning so‘nggi yillarda amalga oshirgan ilmiy tadqiqotlari bunga misol bo‘la oladi. 

Biroq ta’lim samaradorligini oshirishda modul ta’lim texnologiyalaridan foydalanishning afzalligi bugungi kun talablari darajasida o‘rganilmagan.

O‘qitishning modulli tizimini joriy etish ta’limni individuallashtirish va tabaqalashtirishga keng yo‘l ochib beradi.

Bu bosqichda o‘quv – tarbiya ishlarini butunlay yangi asosda tashkil qilish, yuqori sifat ko‘rsatkichiga erishish talab qilinadi. Bu vazifalarni hal etish uchun ta’lim–tarbiya jarayonida innovatsion texnologiyalarni qo‘llashni taqozo etmoqda.

Bugungi kunda uzluksiz ta’lim–tarbiya jarayonlarida ko‘plab samarali texnologiyalardan foydalanib, ta’lim sifatini ko‘tarishga erishilmoqda.

Shunday texnologilaridan biri modulli o‘qitishdir. Modulli o‘qitish texnologiyasi modullarga asoslanadi. Shu o‘rinda modul tushunchasiga aniqlik kiritaylik. “Modul” lotincha so‘z bo‘lib “qism” yoki “bo‘lak” degan ma’noni bildiradi. Demak modul – pedagogik texnologiyani tashkil qiluvchi, tarkibiy bo‘laklarni ifodalovchi tushuncha. Bu tarkibiy bo‘laklar, ya’ni modullar eng kichik bo‘laklardan hamda ularning turli miqdordagi to‘plamlaridan iborat bo‘ladi. Bunda eng kichik tarkibiy bo‘lakni eng kichik modul, boshqalarini esa o‘z ichiga qancha modulni olishiga qarab tegishlicha darajadagi modullar deyiladi. 

Muhokamalar va natijalar. Modul texnologiyasi jarayonining umumiy maqsadi quyidagi darajalarda oydinlashadi: ta’lim muassasasining maqsadi hamda o‘qituvchi va uning metodik faoliyati idenfikatsiyasi, o‘quv predmetining maqsadi, modul maqsadi va o‘qituvchining talabalar bilan hamkorlikdagi faoliyatining moduli, uning tashxis qilinadigan oxirgi natijalari. Modul o‘qitish texnologiyasiga o‘tishda quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim: metodik majmualar yaratish, O‘UM yaratish, ta’lim jarayonini didaktik, metodik va tashkiliy jihatdan ta’minlash nazarda tutiladi. O‘qitishning modulli texnologiyasi – o‘qitishning qabul qilingan tamoyillariga muvofiq ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. 

Bularga faoliyatlilik, tizimli kvantlash, motivatsiya (qiziqtirish), modullilik, muommalilik, kognitiv vizuallilik, xatoliklarga tayanish tamoyillari kiradi. Modul texnologiyasi asosida o‘qitish quyidagi ketma – ketlikda amalga oshiriladi:

1.                       Modul texnologiyasi asosida o‘qitishni tashkil etishda dastlabki shart–sharoitlarni tahlil etish. Modul texnologiya asosida o‘qitishga tayyorgarlik ko‘rish, ya’ni nazariy va amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish uchun dastlab uch yo‘nalishda ish olib boriladi: tayyorgarlig holati, mavjud shart–sharoitlar, o‘quv metodik jihatlar tahlil qilinadi. 

2.                       Modulning o‘quv maqsadi va mazmunini belgilash. Modul texnologiyasi asosida o‘qitishda dastlab o‘quv fanini o‘qitishning maqsadi va mazmuni, modullarning maqsadi va mazmuni belgilanadi. O‘quv maqsadlari modul yakunida ta’lim–tarbiya natijasi sifatida o‘quvchi erishishi lozim bo‘lgan bilim, malaka va shaxsiy fazilatlarni belgilaydi. O‘quv maqsadlari tarmoq ta’lim standarti talablari asosida ishlab chiqiladi. Modulni o‘rganish maqsadi qanchalik aniq bo‘lsa, unga erishganlik darajasini baholash shunchalik oson bo‘ladi. Ushbu bosqichda DTS, TTS, namunaviy o‘quv reja va dastur asosida ishchi o‘quv reja, fan dasturlari ishlab chiqiladi. Mazkur bosqichning eng muhim jarayonlaridan biri – bu o‘quv material mazmunini belgilashdir. O‘quv materiallarni asosiy muhim jihatlarini ajratib olish va ixchamlashtirish, hayotiy misollar keltirish, o‘qituvchi va talabalar tomonidan o‘rgatish, o‘rganish lozim bo‘lgan eng asosiy mazmun belgilanadi hamda o‘qitish tamoyillariga ko‘ra ma’ruza matn tayyorlanadi.

3.                       Nazariy va amaliy mashg‘ulotlarni rejalashtirish. Ushbu bosqichda DTS, TTS, o‘quv reja va dasturlar asosida ta’lim modeli, uni amalga oshirishning texnologik xaritasi ishlab chiqiladi. Ta’lim modeli va texnologik xaritada dars bosqichlari, unga ajratilgan vaqt, pedagog va talabalar faoliyatining olib borish uchun o‘qitishning maxsus tanlangan metod, shakl, va vositalari keltiriladi. 

4.                       Modul bo‘yicha o‘quv–didaktik materiallar va o‘quv vositalarini tayyorlash. Mashg‘ulotning xususiyatlarini inobatga olgan holda o‘quv–didaktik materiallar, texnik va real vositalarni to‘g‘ri tanlash hamda ulardan talab doirasida foydalanish nazarda tutiladi. 

Audiovizual vositalar tegishli sohalar bo‘yicha texnologik jarayonlarda funksiyalar to‘g‘risida keng qamrovli real tasavvurlarni vujudga keltiradi.

5.                       Nazariy va amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish. Modul tarkibiga kiritilgan nazariy mashg‘ulotlarni quyidagi ketma–ketlikda o‘tkazish tavsiya etiladi: Qiziqtirish (motivatsiya uyg‘otish).

Bilim – bu o‘zlashtirilgan va xotirada saqlangan ma’lumotlar bo‘lib, uni tеz va aniq biror holatga mos ravishda ishlatish mumkin. Bilim quyidagi 3 ta turdan tuzilgan:

Dalil - bu o‘qitish obyеktini anglash va to‘g‘ri bеlgilash (masalan, bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisi o‘z yo‘nalishini aniq va to‘g‘ri tanlay oladi).

Tushuncha - bu o‘rganilgan dalilni tushuntirish, ta’riflash, shuningdеk, tasnif qilish.

Tamoyil - umum qabul qilingan qoida. U bir yoki bir nеcha tushunchalar o‘rtasidagi munosabatni ifoda etadi.

Amaliy ta’lim qismiga taalluqli kasbiy sohani tahlil qilish ta’lim jarayonini tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Chunki bunday ta’lim qismlari kasbiy–mantiqiy emas, balki harakatlarga yo‘nalgan tarzda kеchadi. 

Kasbiy sohani o‘zlashtirish yuzasidan quyidagi xulosalarni bеrish mumkin: o‘qituvchi o‘quvchilarning ko‘z o‘ngida nafaqat kasbiy soha bo‘yicha bilim va tajribalarga ega bo‘lgan shaxs, balki boshqa sohalar bilimdoni sifatida namoyon bo‘ladi. 

U bu bilimlarni o‘quvchilarga yеtkazishda turli qiziqarli o‘yin va usullardan foydalaniladi. Bu orqali uning o‘quvchilar oldidagi obro‘-e’tibori ortadi. Shuning uchun o‘qituvchidan doimo o‘z ustida ishlash va “har sohadan xabardor” bo‘lishi talab etiladi

Maxsus fanlarni modul texnologiyasi asosida o‘qitishda nazariy mashg‘ulotlarni qiziqarli, hatto darsga taalluqli bo‘lmagan ma’lumot bilan boshlash mumkin. Masalan: mavzu bilan bog‘liq qiziqarli kashfiyot, yangillik yoki hikmatni tushuntirish bilan dars boshlanadi. Bu o‘quvchilar kayfiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va ularning shu sohaga yoki keyingi darslarda o‘rganiladigan mavzuga qiziqishiga yordam beradi. O‘qituvchi o‘qitishning faol metodlari yordamida o‘quv materialni tushuntiradi. Yangi modul birligini o‘rganishdan avval o‘tilgan modul birliklari qisqacha umumlashtirilgan holda takrorlanadi. Talabalarga modul birligiga mos tarqatma materiallar beriladi. Talabalarni guruhlarda hamkorlikda ishlash, mustaqil ravishda topshiriqlar bajarish, erishgan natijalarini taqdim etishga o‘rgatish samarali o‘qitish usullari hisoblanadi. Modul birliklari tahlil qilish va sintezlash orqali o‘zlashtiriladi. 

Modul asosida o‘qitishda o‘quv maqsadlarini qo‘yish uslubining o‘ziga xos xususiyatga egaligi shundan iboratki, o‘quv maqsadlari talabalar faoliyatida ifodalanadigan va aniq ko‘rinadigan hamda o‘lchanadigan natijalar orqali bеlgilanadi. O‘quv maqsadlarini o‘lchash, aniqlash orqali o‘qitishni qayta takrorlash imkoniga ega bo‘lish uchun har bir maqsadga erishish mеzoni bo‘lishi kеrak, ya’ni ta’lim maqsadi shunday qo‘yilishi kеrakki, unga erishganlik haqida aniq xulosa chiqarish mumkin bo‘lsin. Modulning o‘rganish maqsadlarini quyidagi sohada tuzish mumkin [5]:

Koginitiv o‘rganish sohasi. Bu sohada modul bo‘yicha qayta ishlangan axborotlarni, ya’ni dalil va tushunchalarni, tamoyil va usullarni tahlil va sintеz qilish, baholash orqali qo‘llashni o‘z ichiga oladi. Kognitiv o‘rganish sohasi bilimlarni yodda saqlash, ko‘nikma va qobiliyatlarni rivojlantirish, ko‘zlangan o‘rganish maqsadlarni o‘zida mujassam etadi. 

Ta’lim jarayonida modulli ta’lim texnologiyalaridan foydalanishda darsda foydalaniladigan mavzu mantiqiy tugallangan fikrli qismlar, ya’ni modullarga ajratiladi va har bir qismni talabalar mustaqil o‘zlashtirishlari uchun o‘quv topshiriqlari tuziladi. Har bir modul yakunida nazorat ishlari o‘tkaziladi va xulosa chiqariladi. 

Xulosa qilib shuni ta’kidlash lozimki, ushbu texnologiyani qo‘llash talabalarda nazariy bilimlarni amaliyotga qo‘llash, mustaqil fikrlash: tahlil qilish qobiliyatlari rivojlantirish, o‘z bilim va qobiliyatlarini baholay olish, xato va kamchiliklarini anglash hamda ularni tuzatish ko‘nikmalarini shakllantiradi.

Adabiyotlar

 

1.                       O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-sonli Qarori.

2.                       O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 8-oktabrdagi PQ 4724 - son

Farmoyishi 

3.                       Беспалко В.П. Педагогика и прогрессивние технологии обучения. -М.: “ИТПИМИО”, 1995. – 169 b.

4.                       Golish L, Fayzullaеva D. Kasb-hunar kollеjlarida modulli dastur asosida ta'lim bеrish // Kasb-hunar ta’limi №4.2002.- 24b.

5.                       Olimov Q. T., Halilov E. Z., Nigmatullayeva Z. Kasb-hunar ta’limida kasbiy fanlardan o‘quv maqsadlari va mazmunlarini belgilash bеlgilash // Ilmiy tadqiqotlar axborotnomasi. -2003.-№2.  B. 35-36.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Болта ХОДЖАЕВ

Бухоро давлат университети доценти, педагогика фанлари номзоди

Cитора ШАРИПОВА

Бухоро давлат университети педагогика назарияси ва тарихи йўналиши II-босқич магистранти

 

ТАЛАБАЛАРНИНГ ЎҚУВ–БИЛУВ ФАОЛИЯТИНИ АКТИВЛАШТИРИШДА МУАММОЛИ ТАЪЛИМ ИМКОНИЯТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ

 

Мақолада муаммоли таълимнинг талабаларда ўқув-билув фаолиятининг моҳияти, активлаштириш тушунчаси ва унинг мазмуни, талабалар ўқув-билув фаолиятини активлаштиришнинг педагогик-психологик асослари ёритилган. Шунингдек, талабалар ўқув-билув фаолиятини активлаштиришда муаммоли таълим ва унинг талабаларда ижодий фикрлашларини ривожлантиришдаги, изланиш олиб боришдаги ўрни ва ривожлантирувчи таълим билан ўзаро боғлиқлиги, талабалар ўқув-билув фаолиятини ривожлантиришда муаммоли вазият яратиш, муаммоли таълим методларидан фойдаланиш каби масалалар ижобий ечимини топган.

Калит сўзлар: ўқув-билув фаолияти, активлаштириш, муаммоли таълим, ривожлантирувчи таълим, педагогик-психологик асос, муаммоли таълим методлари, муаммоли вазият, ижодий тафаккур, билиш, муаммоли таълим технологияси.

В данной статье освещаются вопросы значения проблемного обучения в учебнопозновательной деятельности студентов, понятия и значения термина активизация, педагогикических и психологических основ активизации учебно-позновательной деятельности. Также, в рамках статьи рассмотрены и положительно решены такие вопросы, как проблемное обучение в активизации учебно-позновательной деятельности студентов и его роль в развитии творческого мышления и исследований, а также взаимосвязь с развивающим обучением, создание проблемной ситуации в развитии учебно-позновательной деятельности учащихся, использование методов проблемного обучения. 

Ключевые слова: учебно-позновательная деятельность, активизация, проблемное обучение, развивающее обучение, педагогико-психологическая основа, проблемные методы обучения, проблемные ситуации, творческое мышление, знание, проблемная технология обучения. 

The present article deals with the issues of the meaning of problem learning in the educational and cognitive activities of students, the concept and meaning of the term activation, pedagogical and psychological foundations of the activation of educational and cognitive activity. Furthermore, within the framework of the article, such issues as problem learning in enhancing the educational and cognitive activity of students and its role in the development of creative thinking and research, as well as the relationship with developing learning, creating a problem situation in the development of educational and cognitive activities of students, the use of problem learning methods are considered and positively resolved.

Key words: educational and cognitive activity, activation, problem learning, developmental learning, pedagogical and psychological basis, problem teaching methods, problem situations, creative thinking, knowledge, problem teaching technology.

 

Кириш. Талабаларнинг ўқув-билув фаолиятларини активлаштириш, уларда ижодий тафаккурни, интеллектуал қобилиятни, мустақил фикрлашни ривожлантиришга ёрдам берибгина қолмай, балки, ижтимоий–иқтисодий тараққиётни ҳам таъминлайди. Зеро, бугунги талаба, эртанги мутахассис, етук раҳбар сифатида жамият ва мамлакат ривожини таъминловчи катта куч ҳисобланади. 

Маълумки, ҳар қандай ижодий фаолият ва изланишга асосланган ҳар қандай иш сермаҳсул бўлади. Ўқувчи ёхуд талаба фанлар мазмунидаги ўқув материалларини тайёр ҳолда ўзлаштирмай, уни изласа, актив ижодий фаолият кўрсатса, билимларни ўзлаштириш жараёни анча самарали бўлишини тажриба жараёни кўрсатиб келмоқда. Шунга асосан талабаларнинг ўқув-билув фаолиятини активлаштиришда муаммоли таълим имкониятларидан фойдаланиш айни муддао ва дидактика фанида назарда тутилган асосий вазифа ҳисобланади. Талабанинг ўқув-билув фаолияти изланиш ва ижодий фикрлашни талаб этади. Шу маънода муаммоли таълим талаба активлигини ҳар томонлама ривожлантириш воситаси сифатида майдонга келади. 

Асосий қисм. Илмий–дидактик манбаларда таъкидланишича, ўқув-билув фаолияти - бу талабанинг воқелик билан, мақсадли, сиртдан бошқарилувчи ёки мустақил ташкил қилинган ўзаро таъсирини ифодалайдиган ўқув топшириқларини бажаришга, воқеликни билишга йўналтирилган ҳамда ўқув фани ва бўлажак касбий фаолиятга тайёрланишда ҳиссий қадриятли муносабатни шакллантирувчи фаолиятдир. Бу эса талабаларнинг фан асосларини чуқур ва мустаҳкам ўзлаштириш, ўзлаштирилган билимларни амалиётда қўллаш кўникмаларини ва маҳоратини ҳосил қилиш, илмий дунёқарашни шакллантиришнинг асосий манбаи бўлиб хизмат қилади. Маълумки, талабанинг ўқув– билув фаолияти ўз-ўзидан активлашмайди, албатта. У биринчи навбатда ижодий фикрлаш ва мустақил изланиш натижасида юзага келади. Талаба ижодий фикрлаб мустақил излана олса, ақлий фаолият кўрсатади ва билиш имкониятлари кенгаяди. “Билиш имконияти – деб ёзади рус психологи А.М.Матюшкин, - фақат бирин–кетин ва мунтазам равишда топшириқлар бериш, муаммоли вазиятлар ҳосил қилиш натижасида рўй беради” [3, 82]. 

Талабаларнинг ўқув-билув фаолиятини активлаштириш психология, дидактика ва методика фанларининг энг долзарб муаммоси ҳисобланади. Зеро, психологлар талабанинг ўқув–билув активлигини, шахснинг индивидуал психологик хусусиятларини ривожлантирувчи омил деб таъкидлашса, дидактлар бу муаммони таълимнинг умумий ва энг асосий қонунияти деб билишади. Методистлар эса таълим муассасаларида у ёки бу фанни ўқитиш жараёнида, ўқув-билув фаолиятини активлаштириш бу методиканинг энг асосий ўқитиш усуллари ва методик шарт-шароитлари деб уқтиришади. Шу сабаб, Ватанимиз, МДҲ ва хориж педагогикасида талабаларнинг ўқув-билув фаолиятини активлаштириш масаласи талайгина тадқиқот ишларининг асосий йўналишини ташкил қилган. Муаммонинг психологик асослари рус олимлари – Б.Г.Ананьев, В.А.Крутецкий, В.В.Давыдов, Л.С.Виготский, Н.Ф.Талызина, Д.Б.Эльконин, А.Н.Леонтьев ҳамда Республикамиз психологлари М.Г.Давлетшин, Ғ.Б.Шоумаров, М.Н.Турсунова, Ш.Р.Баротов ва бошқа олимларнинг илмий-тадқиқот ишларида ўз ечимини топа олган. 

Масаланинг умумдидактик томонлари эса рус олимлари Ю.К.Бабанский, М.А.Данилов,

И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, Г.И.Щукина, М.И.Махмутов, Т.И.Шамовалар, хорижий олимлари Е.Дрефенштед (Германия), Л.Клейман, Ш.Над (Болгария), В.Окань (Польша) ва бошқа бир қатор олимлар томонидан тадқиқ қилинган.

Кейинги йилларда методист олимлар ҳам ўз фанлари доирасида билим олувчиларнинг ўқувбилув фаолиятларини активлаштириш муаммосига алоҳида эътибор қаратмоқдалар. Бу рус ўқитиш методикасида ўқувчиларнинг ўқув-билув фаолиятини активлаштириш муаммоси рус методистлари П.О.Афанасьев, Н.А.Лашкарёва, Т.Е.Конникова, Т.В.Напальнова, Ю.Г.Федотова, Т.И.Шамовалар томонидан тадқиқ қилинган.

Республикамизда бу муаммо ўзбек тилини ўқитиш методикаси нуқтаи назаридан ўқувчиларнинг ўқув-билув фаолиятини активлаштириш масаласига доир бир мунча уринишлар амалга оширилган, жумладан: Омилхонова М., Абдуллаев Й., Абдуллахатова Р., Орифжонов А., Розиқов О., Ғуломов А., Турдиев Б., Қосимова К., Асқарова М.ларнинг илмий тадқиқотларида кўришимиз мумкин. Она тили дарсларида ўқувчиларнинг билиш фаолиятлари ўқув-билув фаолиятини активлаштириш ишларини тадқиқ қилганлар. Буларнинг ишларидан ўқувчиларнинг билиш фаолияти ва ўқув-билув фаолиятини активлаштириш қуйидаги усуллар орқали амалга ошириш назарда тутилган. Жумладан: а) ўқувчи-талабаларнинг қизиқишларини ва ўқув мотивларини шакллантириш; б) билим олувчиларни муаммоли вазиятларни ҳал этишга жалб этиш, шунингдек, илмий ва амалий муаммоларни муаммоли таълим орқали ечиш; в) ўқув машғулотларида дидактик ўйинлар ва мунозаралардан фойдаланиш; г) она тили дарсларида ўқитишни муаммоли баён қилиш, қисман изланувчанлик, эврестик изланувчанлик (тадқиқот), намуна келтириш методларидан фойдаланиш; д) ўқувчи талабаларнинг жамоа бўлиб ишлаш, ўзаро ўқиш каби ўқитишни рағбатлантириш ва ҳ.к. [4, 76-81].

Олиб борилган тадқиқот ишларининг ўзига хос хусусиятлари шундан иборатки, ўқув машғулотларида билим олувчиларнинг ўқув-билув фаолиятларини активлаштиришнинг икки муҳим белгиси илгари сурилган. Биринчиси, бу билим олувчиларнинг фаоллик даражасини йўлга қўйиб, ўқувчи талабаларда билимга қизиқиш, қатъийлик, мустақиллик, ижодийлик, изланишга ҳавас бўлса, иккинчиси, таълим жараёнини активлаштириш мақсадида, машғулотда дидактик ва методик шартшароит, ҳамда самарали воситаларни танлаш орқали эришиш кўрсатилган. 

Илмий дидактик манбаларда қайд қилинишича ва тажрибанинг кўрсатишича, талабаларнинг ўқув-билув фаолиятларини активлаштиришда муаммоли таълим технологияси муҳим аҳамият касб этади. Бунда, муаммоли ўқитишнинг икки дидактик категорияси - муаммоли вазият яратиш ва муаммоли ўқитиш методларидан оқилона фойдаланиш орқали эришилади. Бу икки дидактик категория билим олувчиларда ўқув машғулотлари жараёнида ўз ўқув–билув қобилиятлари ва имкониятларини тўла ишга солишга ёрдам беради. Бу орқали билим олувчилар актив ижодий фаолият кўрсатиш, изланиш, илгари ўрганган маълумотларни хотирада фаол тиклашни йўлга қўйишларига ёрдам беради. Бунинг учун ўқитувчи муаммоли таълим технологияси мазмунидан хабардор бўлиши талаб этилади. Зеро, муаммоли таълим технологияси билим олувчиларда тадқиқот ва изланиш олиб бориш учун керакли кўникма ва малакаларни шакллантириш, билиш ва ижодий қобилиятларни ривожлантириш, мустақил ва мантиқий фикрлаш кўникмаларини ўстиришга қаратилган педагогик фаолиятнинг бир кўринишидир. Шу нуқтаи назардан, муаммоли таълим академик, М.И.Махмутовнинг таъкидлашича, ривожлантирувчи таълим бўлиб саналади. Чунки, “Ривожлантирувчи таълим - умумий ва махсус ривожланишга олиб келадиган шундай таълимки, унда ўқитувчи фикр юритишнинг қонуний ривожланишини билган ҳолда, махсус педагогик воситалар ёрдамида ўз ўқувчиларини фан асосларини ўрганиш жараёнида фикрлаш қобилияти ва билиш эҳтиёжини шакллантиришга оид мақсадга йўналтирилган ишлар олиб боради” [3, 41].

Муаммоли ўқитиш йўли билан билим олувчиларнинг ўқув-билув фаолиятини активлаштириш, билимларни тайёр ҳолда бериш орқали, улар фаолиятини активлаштиришдан фарқ қилади. Муаммоли таълим билан ўқувчи фаолиятини активлаштириш натижасида билим олувчининг муайян бир тизимда фикрлашига эришиш мумкин. Бундай активликнинг ўзига хос хусусияти шундаки: “...ўқувчи аниқ маълумотларни таҳлил қилиб, қиёслаб, синтез қилиб, умумлаштириб, аниқлаштириб, ундан ўзига янги маълумот олади”. Бу изланувчанликка асосланган фаолият ҳисобланади ва бу ҳолат муаммоли вазиятни яратишдан бошланади. Демак, талабаларда ўқув-билув фаолиятини муаммоли таълим асосида ривожлантириш, муамоли вазият яратишдан бошланар экан, уни қандай амалга ошириш мумкин? Дастлаб муаммоли вазият яратишни кўриб чиқайлик. Хўш, муаммоли вазиятнинг ўзи нима ва у қандай яратилади? 

Муаммоли вазият – билим олувчининг муайян руҳий ҳолатини вужудга келтириш, топшириқни бажариш жараёнида зиддиятни англаш, ва бу орқали ўрганилаётган фан тўғрисида топшириқни бажаришнинг ёки ўрганилаётган мавзу шарти тўғрисида янги ахборотларни излаш эҳтиёжини уйғотади. Академик М.И.Махмутов ёзишича, ўқувчи ўқув-билув фаолиятининг психологик назарияси, тафаккур юритишни муаммоли вазиятдан бошлашдир. Чунки, муаммоли вазият – бу инсоннинг юз берган ҳодисани, фактни, воқелик жараёнини қандай тушунтиришни билмайдиган, унга маълум бўлган ҳаракат усуллари билан мақсадга эриша олмайдиган пайтда вужудга келадиган интеллектуал қийналишдир”[(3, 26].

Кузатишлар шуни кўрсатадики, ҳозирги даврда Республикамиздаги олийгоҳларда профессорўқитувчиларнинг иш амалиётида ҳали бу метод ўзининг ёрқин ифодасини топган эмас. Масалан, тадқиқотимиз жараёнида биз шахсан кузатган 186 соат машғулот (маъруза, семинар дарслари)дан, фақат 57 тасига ўқитувчи муаммоли таълим имкониятларидан фойдаланиб, муаммоли вазият яратиб, машғулотни ўтказганлиги аниқланди, холос. Профессор-ўқитувчиларнинг кўпчилик қисми, асосан, билимларни тайёр ҳолда баён қилиш, тушунтириш-намойиш этиш методини қўллашди холос. Бу эса талабаларнинг ўқув-билув фаолиятларини активлаштира олмайди. Шуни таъкидлаш жоизки, муаммоли вазият яратишнинг дидактик хусусиятлари, муаммоли таълимни ташкил этишда билим олувчилар сонини аниқ белгилаши ва чегаралаши лозимлигини тоқазо этади.

Муҳокамалар ва натижалар. Тажрибанинг кўрсатишича, муаммоли вазият яратиб, талабаларнинг ўқув-билув фаолиятини ривожлантиришда муаммоли таълимда қўлланиладиган ўқитишнинг муаммоли таълим методларидан фойдаланиш катта имкониятга эга. Замонавий дидактика фанида таъкидланишича, муаммоли таълим мазмунидан ўрин олган муаммоли таълим методлари тадқиқотчилик методи, қисман изланувчанлик ёки эвристик метод, ахборотларни муаммоли баён қилиш методи, ўқув ахборотларини муаммоли баёнлаш ва муаммоли вазият яратиш каби методлардан таркиб топган. Бу методлар М.Н.Скаткин ва И.Я.Лернерларнинг таълимнинг дидактик методларига ҳамоҳангдир. Зеро, бу методлар ҳам билим олувчиларни фаолликка, ижодкорликка, изланувчанликка ўргатувчи методлар сирасига киради .

Муаммоли ўқитишнинг қайд этилган методлари билан танишиб чиқайлик. 

1.                       Тадқиқот методи. Бу метод билим олувчилар (бундан сўнг талабалар)нинг ижодий мустақиллигини тўлиқ амалга оширишни, тадқиқотчилик малакаларини ривожлантиришни назарда тутади. Бунда талабалар профессор-ўқитувчининг берган топшириғи асосида ўқув муаммосини мустақил шакллантиришга ҳаракат қиладилар. Ўзлари муаммо юзасидан фаразни илгари суриб, тадқиқот ишини олиб борадилар ва кўзланган натижага эришиш учун фаолият олиб борадилар. Шу тариқа уларнинг фаолияти, тадқиқот олиб борувчи олимнинг фаолиятига яқинлашади. Бунда, ўқитувчи-профессор талабаларнинг ишларига раҳбарликни амалга ошириб, талабаларнинг ўқув– билув фаолиятларини ҳамда изланишдаги хатти-ҳаракатларини назорат қилиб боради. Бу, ўқитувчи томонидан талабалар маълумотларни таҳлил қилишдан бошлаб, ўқув муаммосини қўйишгача, муаммони ечишгача ва ниҳоят, натижаларни умумлаштириб, текшириб, исботлаб, талабаларнинг янги билимларни эгаллашигача бўлган фаолиятини йўлга қўяди. 

Ҳар қандай мавзуни ўқитишда тадқиқот методини қўллаш амалга оширавермайди. Бунда ижтимоий-гуманитар фанлар мазмунидаги энг асосий масалалар қамраб олинса, мақсадга мувофиқ бўлади. Шунингдек, бу метод ёрдамида ўтказиладиган машғулот: маъруза ёки семинар машғулоти учун ўқитувчи танлаган боб ёки мавзу талабаларнинг ўқув-билув даражаси ва идрок қилишларига қулай бўлишини эсдан чиқармаслик керак. 

Тадқиқот методи талабаларнинг мустақил ижодий ишларининг узоқ муддатга қараб танланиши, ҳамда уларнинг фаолият турларининг турли шаклий жиҳатларига мос бўлиши даркор. Бу асосан талабаларнинг маъруза матнини тайёрлаш, семинарга тайёргарлик кўриш, манбалар билан ишлаш, архив ҳужжатларини ўрганиш, ҳамда кўргазмали материаллар, дидактик ашёлар тайёрлашдан иборат бўлиши мумкин. 

2.                       Муаммоли таълимнинг кейинги методи қисман изланувчанлик ёки эвристик метод бўлиб, у асосан мураккаб муаммоларни қисмларга ажратиб, қулай масалаларни босқичма-босқич аниқлаб олиш учун қўлланилади ва уни ечиш учун дастлабки босқичлар бўлиб ҳисобланади. Бунда талабалар ўқув муаммосини қўйишда фаол иштирок этишлари, уни ечиш йўллари ва ўз фаразларини тасдиқлаш ишларини амалга оширишлари назарга тутилади. Уларнинг фаолиятлари репродуктив ва изланувчанликдан иборат бўлади. Бу метод ўқитишнинг қидирув-суҳбат, ўқитувчини тўлдирадиган фикрлар баёни, кузатиш ҳамда умумлаштириш усулларидан иборат бўлиши мумкин. Бу жараёнда энг муҳими, фаолиятни муаммога мувофиқ ҳолда йўлга қўйиш орқали топшириқларни ечиш амалга оширилади. Бунда, ўқитувчининг талабаларга кўмаклашиш даражаси ва уларнинг ўқув машғулотларга тайёргарлигини ошириш муҳим аҳамият касб этади. Талабаларни ижодий суҳбатга тайёрлашда ўқитувчи ўта маъсулият билан ёндашиши, бунинг учун жиддий тайёргарлик кўриши, яъни савол ва топшириқларни олдиндан белгилаб қўйиши керакки, талаба уни мустақил еча олсин. Талабалар муаммони ечиши учун етарли даражада тайёргарлик кўришлари, савол ва топшириқлар уларни изланишга ундаши, муаммоли вазифани аниқ ечишга одатлантириши керак.

3.                       Изланувчи суҳбат методида талабалардан ўзларидаги муайян билим ва изланувчанлик фаолиятини тажрибаларига асосланиб йўлга қўйиш ва ўқитувчи бошқарувида муаммони мустақил ҳал этиш йўлларини билиб олишини назарда тутади. Саволларга жавоб беришда ёки ўз ташаббусларига кўра чиқиш қилишда талабалар, ўқитувчи топшириғини бажара бориб, ўзлари ўқув муаммоларини ва ўқув фаразларини илгари суришлари ва уларни ҳал этиб, муаммоли топшириққа жавоб топишлари керак бўлади.

Шу ўринда таъкидлаб ўтиш жоизки, изланиш-суҳбат методи ҳам ўқитувчи, ҳам талабалардан жиддий тайёргарликни талаб этади. Чунки, бу жараёнда жонли фикр алмашишлар мустақил фаолият асосида амалга ошади. Демак, қисман изланувчанлик ёки эвристик метод ижодий йўналиш касб этиб, билим олиш жараёнида ўқув-тадқиқот ишларининг энг зарур босқичи ҳисобланади. Бу метод қисманижодий фаолиятни йўлга қўйилиш ва муаммоли характердаги мантиқий топшириқларни ечишга одатланиш, талабаларни мустақил фикрлашга, изланишга, манбалар билан ижодий ишлашга ва ўз фикрларини тўғри баён қилишга ўргатади. Бу муаммоли таълим олдига қўйилган муҳим вазифалардан бири бўлиб саналади.

4.                       Ўқув маълумотларни муаммоли баён қилиш методи. Бу ўқув муммосини фаол амалга оширувчи метод бўлиб, изланиш ўқитувчи томонидан йўлга қўйилади. Янги маълумотни баён қилиш ўқитувчи томонидан амалга оширилиб, муаммони ечилишини таъминлашга ёрдам беради, фаолият фақат ўқитувчи томонидан амалга оширилади. Бунда ўқитувчи қарама-қаршиликларни тасдиқлаб, уни талабаларга эшиттириб, фикрларини баён қилади, мулоҳазаларини билдиради. Муаммонинг ечимини фактлар, мантиқий далиллар ёрдамида асослайди. Бундай вақтда ўқитувчи талабаларнинг билиш жараёнларига раҳбарлик қилиб, талабалар томонидан қарама-қарши бериладиган саволларга жавоб бера олиши, муаммоларни талабалар билан бирга ечилиши оқимига қўшилиб, талабалар билан бирга фикр юритиши, шу тариқа машғулот иштирокчисига айланиши назарда тутилган. Шунингдек, ўқитувчи талабаларнинг билиш жараёнини саволлар бериш ёки саволга савол билан жавоб бериш жараёнини бошқаради ва шу тариқа машғулотдаги маълумотлар мазмунига диққатни жалб қилади ва талабаларнинг мустақил фикрлашга, ижодий фаолият юритишга йўллайди. Талабалар эса ўқитувчи билан ўз хулосаларини муҳокама қилиш жараёнида янги билимларни қўлга киритадилар.

5.                       Ўқув маълумотларининг баёнини муаммоли бошлаш методи. Бу метод ахборотни муаммоли баён қилиш методидан аввал, муаммоли топшириқни баён қилиб, муаммони талабалар олдига қўйиш билан бошлаш орқали фарқланади. Бу методда маълумотни баён этишнинг бошланиши муаммоли вазиятнинг яратилишидан таркиб топади. Т.А.Ильинанинг таъкидлашича, бу метод тадқиқотчилик характерини касб этган методлардан муаммони ечишда изланиш олиб бормай, фақат вазиятдан чиқиш йўлини ўйлайдилар. Кейинчалик материал ахборот усулида баён қилинади. Шу туфайли бу метод ижодий изланиш, ижодий фаолият кўникмаларини ҳосил қилмайди. Аммо, машғулот бошланишида ташкил этилган илҳом, талабаларда юксак қизиқиш ўйғотади ва маълумотлар фаол идрок қилинади [2, 88].

6.                       Муаммоли вазият методи. Бу методни қўллаганда қуйидаги дидактик мақсадлар назарда тутилиши лозим: бутун диққатни ўқув маълумотининг мазмунига қаратиш; билим олишга ва ўқув ахборотига қизиқишни уйғотиш; талабаларнинг билиш фаолиятларини жадаллаштириш; талабаларни ақлий зўриқтириш орқали, уларнинг интеллектуал қобилиятларини ҳосил қилиш ва аниқлаш; талабалар томонидан ўзлаштирилган янги билим, кўникма ва малакаларни келажакда эгаллаши лозим бўлган мутахассислик учун етарли бўлмай қолиши мумкинлигини кўрсатиш; талабаларга ўқув топшириғини ўзлаштириш, таҳлил қила олиш, танқидий хулосалар чиқариш, уларни ечишнинг энг қўлай йўлларини излаб топишга кўмаклаш ва ҳоказолар мисол бўла олади. Бу дидактик мақсадлар ҳар бир ўқитувчига ўқувчи-талабалар билан ижодий ишлаш жараёнида фаолиятни ташкил қилишнинг турли йўлларини излаш ва топишига имконият яратиб беради. 

Хулоса. Олий ўқув юртларида талабаларнинг ўқув-билув фаолиятини активлаштиришда муаммоли таълим технологиялари имкониятларидан фойдаланиш ҳар бир фаннинг мазмунмоҳиятидан келиб чиқган ҳолда турли муаммолар ёки вазиятлар ечимини топиш, уни назарий ва амалий жиҳатдан асослашни талабаларда тўғри ўргатишлари, муаммоли вазиятни тўғри англаш ва ечиш усулларини тўғри танлашга ўргатиш, ҳамда талабаларнинг ўз фикр-мулоҳазаларини эркин, мустақил баён этишга одатлантириш, уларнинг ўқув-билув қобилиятларини фаоллаштириш билан бирга, эгаллаган билимларини амалиётда қўллаш кўникмаларини ривожлантиришга ёрдам беради. 

 

Адабиётлар

 

1.                       Мирзиёев Ш.М. Ёшлар –Ўзбекистон бебаҳо хазинаси \\ Ўзбекистон ёшлари форумида сўзлаган нутқ-сўзи, 2020-йил.

2.                       Ильина Т.А. Что такое современная лекция?, Как ей придать проблемный характер? – М.: “Вестник высшей школы”, 1984, №9- с.8 3. Махмутов М.И. Мактабда проблемали таълимни ташкил қилиш. –Тошкент, “Ўқитувчи” 1981.

Б.-195.

4. Ғуломов А.Қ. Она тили дарсларида ўқитувчиларнинг ўқув-билув фаолиятини активлаштириш. – Тошкент: “Ўқитувчи”, 1987. Б.58.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Shaxlo XALILOVA

Buxoro davlat universiteti  pedagogika fakulteti

 I bosqich magistranti 

 

JAHON PEDAGOGIKASIDA PEDAGOGIK MULOQOTNING ZAMONAVIY USLUBLARI VA UNING MILLIY PEDAGOGIK MULOQOT USLUBLARI BILAN INTEGRATSIYASI

 

Maqolada jahon pedagogikasining klassik muloqot uslublari, zamonaviy pedagogik qarashlari bilan bir qatorda sharqona muloqot uslublarining o‘ziga xosligi bayon qilingan. Didaktik qarashlardan bugungi ta’lim jarayonining zamonaviy pedagogik jihatlari o‘rin olgan. Jahon pedagogikasida zamonaviy pedagogik muloqot uslublari va uning milliy pedagogik muloqot uslublariga transformatsiyasi va rivojlanish istiqbollari ko‘rsatilgan. 

Kalit so‘zlar: muloqot, muloqot uslublari, jahon pedagogikasi, zamonaviy pedagogika, milliy pedagogik muloqot, pedagogik ta’lim-tarbiya.

В статье рассматриваются классические методы общения в мировой педагогике, современные педагогические взгляды, а также особенности восточных методов общения. Дидактические взгляды включают современные педагогические аспекты современного образовательного процесса. Мировая педагогика показывает современные методы педагогической коммуникации и ее трансформацию в национальные педагогические методы коммуникации и перспективы развития.

Ключевые слова: общение, коммуникативные методы, мировая педагогика, современная педагогика, национальная педагогическая коммуникация, педагогическое образование.

The article deals with the classical methods of communication in world pedagogy, as well as modern pedagogical views, as well as the peculiarities of oriental communication methods. Didactic views include modern pedagogical aspects of today's educational process. World pedagogy shows modern pedagogical communication methods and its transformation into national pedagogical communication methods and prospects for development.

Key words: communication, communication methods, world pedagogy, modern pedagogy, national pedagogical communication, pedagogical education.

 

Kirish. Har qanday jamiyatning taraqqiyoti ta’lim-tarbiya va pedagoglarning amalga oshiradigan muloqot uslubiga bevosita bog‘liq. Bugungi kunda butun dunyo bo‘ylab har tomonlama rivojlanish jarayoni amalga oshmoqda. Madaniy-ma’rifiy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy sohalar singari ta’lim tizimida ham islohotlar olib borilmoqda. Ushbu islohotlar zamirida yosh avlod tarbiyasida muloqotchanlik qobiliyati, uni, ma’nan yetuk va intelektual rivojlangan kadrlar bo‘lib yetishi ta’lim-tarbiyaning eng ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilangan. Buning yorqin misolini Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyevning “Bizni o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala - bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lishsin. Lekin ayni payda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida aks sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan” - degan fikrlaridan anglashimiz mumkin. Ta’lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan pedagog xodimlarning muloqot uslubini rivojlantirish ta’lim sifati va ta’lim jarayonini takomillashtirish uchun xizmat qiladi. Mulоqоt - tа’lim оluvchi psiхоlоgik vа ijtimоiy rivоjining muhim оmillаridаn biri bo‘lib, birgаlikdаgi fаоliyatdа umumiy nаtijаlаrgа erishish, shахslаrаrо munоsаbаtlаrni yo‘lgа qo‘yish vа qo‘llаb-quvvаtlаsh mаqsаdidа ikki yoki undаn оrtiq kishilаrning o‘zаrо hаrаkаti tushuniladi.

Asosiy qism: Rivojlangan davlatlar ta’lim tizimidagi xalqaro tajriba hamda ta’lim tizimiga qo‘yilgan bugungi davr talablarini inobatga olgan holda o‘qituvchi pedagogik muloqot uslublarini chuqur tadqiq etish va bu borada kerakli tavsiyalar ishlab chiqish bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ta’lim-tarbiya tizimini tarkibiy tahlil qilarkanmiz, uning tub ildizi kishilik jamiyati paydo bo‘lgan davrdan mavjudligiga diqqat qaratmog‘imiz lozim. Jahon pedagogikasida zamonaviy pedagogik muloqot uslublari rivojlanish istiqboliga hissa qo‘shgan Rim pedagoglarining eng mashhuri hisoblangan Mark Fabin Kvintilianning

(eramizning 42-118-yillari) “Notiq tarbiyalash to‘g‘risida” nomli asarining anchagina qismi bizga yetib kelmagan. Ammo bu asarning saqlanib qolgan ba’zi parchalarida “Bola maktabda tarbiyalanmog‘i lozim.

O‘qituvchi o‘zi tarbiyalayotgan har bir bolaga ehtiyotkorlik bilan muomala qilishi kerak. O‘qituvchining o‘zi o‘qimishli bo‘lishi, bolalarni sevishi, o‘zini yaxshi tuta bilishi, bolalarni bo‘lar-bo‘lmasga mukofotlamasligi yoki jazolamasligi lozim”, - degan fikrni bildiradi. Shu nuqtayi nazardan Sokrat axloqqa suhbatlarida, tinglovchilarni savol-javoblar yo‘li bilan erkin fikr yuritib, o‘ylab topishga undagan. Uning fikricha pedagogik muloqot jarayonida tarbiyadan maqsad buyumlarning fizik holatini o‘rganish emas, balki odamlar o‘zlarining bilish, axloqini kamol toptirishi lozim deb hisoblagan. Suhbatning bu metodi o‘sha paytda “Sokrat metodi” deb yuritilgan. Keyingi davrlar metodikasida esa “fikr qo‘zg‘ovchi savollar metodi” o‘tkazila boshlandi. Sokratning shogirdi qadimgi Yunonistonning mashhur faylasufi, “Obyektiv idealizm” nazariyasi asoschisi Platon fikricha ezgulik g‘oyasi, asosan, tarbiya yo‘li bilan ro‘yobga chiqishini ta’kidlaydi. Tarbiyani o‘quvchilar ongiga singdirish uchun esa pedagoglarning muloqotchanlik qobiliyati yaxshi rivojlangan bo‘lishi kerak. Muloqotga kirishish jarayonida pedagogik muloqotga yondashish uslubini to‘g‘ri tanlay olishi zarur. 

Jahon pedagogikasida zamonaviy pedagogik muloqot uslublarining rivojlanishidan kelib chiqib pedagogik muloqot ta’rifiga bir qator yondashuvlar aks etgan. L.M. Mitina pedagogik aloqani o‘qituvchi ishining ko‘p o‘lchovli makonining bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan uch qismdan: o‘qituvchining shaxsiyati, pedagogik faoliyati va pedagogik aloqasidan iborat jihatlaridan biri deb hisoblaydi. Ushbu uch yo‘nalish, talaba shaxsini rivojlantirishning global vazifasi bilan birlashtirilgan. Muloqot uslublarining rivojlanish istiqbollariga o‘zining hissasini qo‘shgan L.M. Mitina fikriga binoan pedagog kadrlarda o‘qituvchilik qobiliyati, nazokati va mahorati bo‘lsa, darslar jarayonida yuzaga keladigan holatlarga nisbatan kreativ yondashish bo‘lsa talabalar jamoasiga kirishish osonlashadi. Bu esa beriladigan ma’lumotlarni talabalar o‘zlashtirishi anchayin sezilarli natija beradi. A.A. Leontevning ta’rifidagi pedagogik muloqot “...o‘quvchining motivatsiyasi va ta’lim faoliyatining ijodiy xarakterini rivojlantirish, o‘quvchining shaxsini to‘g‘ri shakllantirish uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratadigan o‘qituvchi (va kengroq ma’noda - o‘qituvchilar jamoasi) o‘quv jarayonida maktab o‘quvchilari bilan aloqador. O‘rganish uchun qulay hissiy iqlimni ta’minlaydi (xususan, “psixologik to‘siq” paydo bo‘lishining oldini oladi). Bolalar jamoasidagi ijtimoiy-psixologik jarayonlarni boshqarishni ta’minlaydi va ta’lim jarayonida o‘qituvchining shaxsiy xususiyatlaridan maksimal darajada foydalanishga imkon beradi”. V.A. Slastenin pedagogik faoliyatda muloqotni ta’lim muammolarini hal qilish vositasi deb hisoblaydi; ta’lim jarayonini ijtimoiy va psixologik qo‘llab-quvvatlash; o‘qitish va ta’limning muvaffaqiyatini belgilaydigan o‘qituvchi va bolalar o‘rtasidagi munosabatlarni tashkil etish usuli. Shunga muvofiq, kasbiy va pedagogik muloqot mazmuni quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

•  ma’lumot almashish;

•  ta’lim ta’sirini ta’minlash; • kommunikativ vositalar yordamida munosabatlarni tashkil etish. 

Zamonaviy pedagogik muloqot uslublarining rivojlanishida ma’lumot almashish muloqot jarayonining asosi hisoblanadi. Pedagogik muloqot tushunchasiga shunday ta’rif beradi. Pedagogik muloqot - bu о’qituvchining о‘quvchilar bilan darsda va darsdan tashqari faoliyatda o‘zi uchun qulay bo‘lgan psixologik muhitni vujudga keltirib. ijobiy ruhiy iqlimni yaratishi uchun imkoniyat beruvchi kasbiy munosabatidir. Pedagogik muloqotning mazmuni va shakllari nisbatan qat’iy tartibga solingan va uning ishtirokchilarining roli pozitsiyalari aniq belgilangan. 

V.A. Kan-Kalik pedagogik muloqotni “pedagogik faoliyatning maqsad va vazifalarini amalga oshirishni ta’minlaydigan va o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi ijtimoiy-psixologik o‘zaro aloqalarni tashkil etuvchi, boshqaradigan texnika va usullar tizimi” deb ta’riflaydi. Pedagogik muloqot jarayonida A.A.Leontev, birinchidan, o‘qituvchi shaxsini belgilaydigan tarkibiy tuzuvchi tarkibiy qismlarni, ikkinchidan, optimal pedagogik muloqotni amalga oshirishga ta'sir qiluvchi tarkibiy tuzuvchi tarkibiy qismlarni ajratib turadi. Komponentlarning birinchi guruhiga u o‘qituvchi va talabalar o‘rtasidagi muloqotning “pedagogik sezgi” va “subyektivligini” asosiy deb biladi. “Pedagogik sezgi” tug‘ma emas. Har qanday sezgi singari, bu ham shaxsning tarkibiy qismiga aylanadigan ichki faoliyat natijasidir. “Ilgari qoidalar shaklida amalga oshirilgan narsa ichki, ong osti qismiga aylanadi”, - deya ta’riflaydi. 

Insonlararo muloqot jarayoni shaxs kamolotining zaruriyati va milliy xususiyatlarining asosi hisoblanadi. Shuningdek, chiroyli muomalaning axloqiy fazilat sifatida shaxs kamolotiga ta’siri, uning milliy va umuminsoniy qadriyatlar tizimida tutgan o‘rni, shakllanish tarixi hamda muomala madaniyatining etiket va taqdimot marosimi bilan bog‘liq zamonaviy ko‘rinishlarining nazariy va amaliy jihatlari ilmiy tahlil qilish lozim. Sharqona qarashlarda inson barcha yaratilganlar orasida ajib va latif bir tabiat bilan ajralib turishi aytiladi. Milliylik sharqona qarashlarning o‘ziga xos xususiyati hisoblanib, ota-ona va farzand o‘rtasidagi munosabatlardan boshlanib, diniy va tasavvufiy qarashlar negizida vujudga kelgan. Inson ma’naviy kamolotida muomala madaniyati bilan bog‘liq barcha diniy muammolarga e’tibor qaratilishi barobarida umumbashariy muammolarga ham katta o‘rin beriladi. Islom manbalariga nazar soladigan bo‘lsak, unda insonlararo chiroyli muomala madaniyati bilan ajralib turadi. O‘zgalarga yaxshilik qilish, insoniy burch, yuksak adolat, iymon va e’tidoq singari odob va axloq tushunchalari bilan uyg‘un holda olib qaraladi. Otaona bilan farzand o‘rtasidagi munosabat, ularning o‘zaro muomalada go‘zallikka intilish masalalariga Islom dini juda katta e’tibor qaratadi. Bu borda Abu Hurayra (r.a)dan rivoyat qilingan mana bu hadis tarbiyaviy jihatdan ahamiyatga molik: “Bir odam Rasululloh salollohu alayhi va sallamning huzurlariga kelib: “Yo Rasululloh, mening yaxshi muomala qilmog‘imga kim haqliroqdir?” - deb so‘raganida Payg‘ambarimiz

(s.a.v.) uch martasida ham “Onang!”, so‘ngra esa “Otang!” - deb javob beradilar. Ota-onani haqorat qilish, ularga yomon muomalada bo‘lishni “odam qiladirgan gunohi azimlardan biri” deb aytadilar. Kaykovus (XI asr) “Qobusnoma”da bolalarga hunar o‘rgatmoq to‘g‘risida to‘xtalib, farzandiga qilgan nasihatida otaonaning va muallimlarning bolaga muomala madaniyati masalasida ham to‘xtaladi. Chunonchi, u ota-ona o‘z bolasiga ilm va axloqiy fazilatlarni singdirish uchun bolaga muallim orqali ta’sir o‘tkazish mumkinligini uqtirib shunday deydi: “... Har ilmni o‘rgatuvchi muallimlar ta’lim uchun (bolani) ursalar, sen (ota) shafqat ko‘rgazgil, mayli ursunlar, nedinkim yosh o‘g‘lonim va adabni tayoq bilan o‘rganur va o‘z ixtiyori bilan o‘rganmas. Ammo farzand beadab bo‘lsa va sening ul sababdin qahring kelsa, o‘z qo‘lin birla urmagil, muallimlarning tayog‘i bila qo‘rqitgil. Bolalarga muallimlar adab bersunlar, toki sendan o‘g‘lingning ko‘nglida gina qolmasun. Milliy pedagogik muloqot uslubini tahlil qilish chog‘ida e’tibor qaratishimiz lozim bo‘lgan jihati, sharqona xususiyati, pedagog shaxsidagi ochiq ko‘ngillik, dilkashlik, xushmuomalalik va fikrni yaxlit ifodalashdir. Pedagog shaxsi muloqot jarayonini to‘g‘ri tashkil eta olishi uchun, avvalo, fikr tarbiyasiga e’tibor qaratishi lozim. Inson mustaqil tarzda sog‘lom fikrlay olsa, suhbatga kirishish jarayonida fikrini ochiq namoyon eta oladi. Muloqotga kirishish uchun avvalo fikrlar tarbiyalangan bo‘lishi kerak. Abdulla Avloniy fikr tarbiyasi haqida bunday degan edi: Fikr, agar yaxshi tarbiya topsa,

Xanjar, olmosdan bo‘lur o‘tkir. Fikrning oynasi olursa zang, Ruhi ravshan zamir o‘lur benur. 

Keltirilgan ta’rif bugungi ta’lim tizimini takomillashtirishda, ta’lim oluvchilarning bilimini yanada oshirishda o‘z isbotini topmoqda. Shuni tushunish mumkinki, ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar chamcharchas holatda bir birini to‘ldirib bormoqda. O‘qituvchilarda pedagogik muloqot uslublarni takomillashtirish, ta’lim tizimida tarbiyaviy va ta’limga oid jarayonlarga ta’sir ko‘rsatish, talabalar motivatsiyalarini shakllantirishda muhim omil ekanligi, shuningdek, ta’lim muassasalarida o‘quv jarayonlarini samarali tashkil etish, salohiyatni ko‘tarish, talabalarning bilim va ko‘nikmalarini oshirish nuqtayi nazaridan o‘rganadi. Qattiqlik va toshbag‘irlikni, rasmiy ma’muriyatchilikni o‘zining talabalar bilan munosabati normasiga aylantirgan kishilar haqiqiy pedagog bo‘lolmaydilar. Bizning sharoitimizda faqat pedagoglar bilan talabalar o‘rtasidagi o‘rtoqlarcha munosabatlarni rivojlantirishga va mustahkamlashga qaratilgan yo‘lgina pedagogik ta’sir ko‘rsatishning asosi bo‘lishi mumkin. Binobarin u yoki bu usullarni qo‘llash har holda talabalarning faoliyatida faqat juz’iy o‘zgarishlarga olib kelmay, shu bilan birga, hamisha pedagoglar bilan tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi munosabatlarning rivojlanishiga faol xizmat qiladi.

Pedagogik vaziyat bilan u taqozo qilgan pedagogik ta’sir ko‘rsatish usulining biror shakli o‘rtasidagi bog‘lanish muhim ahamiyatga egadir. Bu aloqadorlikni tushunish tarbiyachilarga o‘z harakatlarida ko‘proq samaradorlikka erishish, ularni ongli ravishda rivojlantirish imkonini beradi.

Respublikamizda o‘qituvchilik kasbining o‘ziga xos etnopsixologik fazilatlari, xislatlari, qobiliyatlari ish uslublari mahoratga erishishning yo‘llari, shaxslararo muomala jarayonlari yuzasidan har xil davrlarda bir muncha ilmiy izlanishlar olib borilgan. Buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’limtarbiya tizimini takomillashtirish, zamon talablari bilan uyg‘unlashtirib, jahon andozalari darajasiga chiqarish kabi bir qator vazifalar turadi. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganlaridek “Bugungi vaziyatda mustaqil ong va mustaqil fikriga ega bo‘lgan shaxsni tarbiyalash masalasi nafaqat ma’naviy, kerak bo‘lsa muhim siyosiy ahamiyat kasb etadi. Bu vazifalarning bajarilishiga, ta’lim tarbiya sohasidagi islohotlarning amalga oshiruvchisi bo‘lgan o‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro muomalaga kirishish madaniyati orqali erishiladi”. O‘qituvchi kasbiy faoliyatida muloqot muvaffaqqiyatli bo‘lishi uchun muloqotda suhbatdoshni yoki tinglovchini idrok etish bir-birini tushunishning asosiy shartidir. Agar o‘qituvchi o‘quvchilarni uni qanday idrok etayotganligini, tushunayotganligini anglayolmasa pedagogik muloqot o‘z maqsadiga yetmaydi. Ayniqsa, ma’ruza o‘tayotganda bu juda muhimdir. Agar hamsuhbatni ko‘rish orqali idrok etish imkoniyati bo‘lmasa, qo‘l barmoqlari va yuz harakatlari orqali bo‘ladigan imo-ishoralar kambag‘allashib, harakatlar erkinligini yo‘qotib qo‘yadi. Hamsuhbatning fe’l-atvorini idrok etish chog‘ida olinadigan signallar shaxsning keyingi harakatlari va fikrlarini to‘g‘irlab borish uchun asos bo‘ladi. O‘qituvchi kasbiy faoliyatida pedagogning jismoniy qiyofasidagi ayrim belgilar yuz, qo‘llar va yelka harakatlari, o‘zini tutishlari, gavdasini qimirlatib imo-ishora qilishlari, so‘zlash ohangi axborot tashuvchilar sifatida xizmat qiladi. Muomala vaqtida odoblilik muhim ahamiyatga ega bo‘lib, uning muvaffaqiyatli kеlishini ta’minlaydi. Uning asosiy vazifalari (axborot almashinuv, o‘zaro ta’sir, o‘zaro idrok qilish) to‘g‘ri amalga oshirishni idora qilib turadi. Har bir fikr bildirilganda muloqot qabul qilinayotganini fahmlab turishi tashqi ko‘rinishlari, o‘zgarishiga e’tibor bеrish, uzr so‘rash, tavozе bilan murojaat qilish evaziga muomala odobi ushlab turiladi. Muomala jarayonida bir xatti-harakat o‘ylanmay bildirilgan fikr, ortiqcha imo-ishora odobsizlikni kеltirib chiqaradi. Odobsizlik esa nizoli vaziyat, qarama-qarshilik ziddiyatli holatni kеltirib chiqaradi. Buning natijasida muomala fikr almashuv o‘zining vazifasini nizoli vaziyatga bo‘shatib bеradi. Muloqotning yana bir jihati munosabatga kirishuvchilarning o‘zaro birgalikdagi harakati nutq jarayonida faqat so‘zlar bilan emas, balki harakatlar bilan ham muloqot yuritishdan iborat. Munosabatning keyingi jihati muloqotga kirishuvchilarning bir-birlarini idrok eta olishlaridir. Masalan, biz bir kishi bilan muloqotga kirishishdan avval uni hurmat qilib yoki mensimasdan munosabatda bo‘lamiz. Bu jarayon har bir insonning muloqotga kirishishida o‘z xarakter-xususiyatlaridan tarkib topadi. Zamonaviy pedagogik jarayonlarda milliy muloqot uslubi talabalar axloq tarbiyasida qo‘llashi mumkin bo‘lgan quyidagi asosiy pеdagogik uslublar mavjud: 

1.                       Tarbiyaviy maqsadni amalga oshirishga dеmokratik yondoshish, tarbiyaviy ishlar natijasini oshkora muhokama qilish va uni o‘quvchilar bilan birgalikda baholab, kеlgusi rеjalarni tuzishni taqozo etadi. Bu uslub pеdagog – o‘qituvchi – o‘quvchilar kollеktivi shaxslararo munosabatlarni erkinlik, dеmokratik talablar asosida shakllantirib, o‘quvchilarning tashabbuskorligi, o‘z–o‘zini tarbiyalash ishiga ijodiy yondashish orqali barcha psixologik-idividual imkoniyatlarini, qobiliyatini ro‘yobga chiqarishga zamin yaratadi. 

2.                       O‘quvchilar bilan do‘stona munosabat - pеdagogik uslub. U o‘quvchi shaxsini hurmat qilish va talabchanlik mеzoni asosida qurilgan. Ushbu uslub asosida o‘z faoliyatini tashkil etgan pеdagog har o‘quvchining kеlajagiga umid bilan qarashi, unga individual yondoshishga harakat qilishi, jazo usullarini tartibsiz qo‘llamasligi, o‘quvchilar kollеktivi oldiga istiqbolli tarbiyaviy maqsad qo‘yishga intilishi lozim. Aslida bu uslub biz ko‘rib o‘tgan birinchi uslubga o‘tishga zamin tayyorlashi, unga muqaddima bo‘lishi mumkin. Aksincha, o‘qituvchi ma’lum pеdagogik mohiyatga ega bo‘lishga intilmasa, o‘z fanidan bilimi sayoz bo‘lsa, shaxslararo munosabatlarga ijodiy yondoshmasa, kommunikativ qobiliyatini takomillashtirib bormasa o‘quvchilar uni “katta birodar”, “konsultant” sifatida asta-sеkin tan olmay qo‘yishadi. Pеdagog o‘zining tarbiyaviy ishlarini amalga oshirishdagi yеtakchilik rolini yo‘qotib, o‘quvchilar hurmatini yеngil yo‘l bilan qozonmoqchi bo‘lgan bachkana shaxsga aylanib qolishi mumkin. 

3.                       Pеdagogik muomala - masofa uslubi. Bundan tajribali pеdagoglar ham, faoliyatini endi boshlagan yosh o‘qituvchilar ham foydalanishiga harakat qilishlari mumkin. O‘qituvchilar asosan pеdagogik talabga tayanadilar: o‘quvchilar oldiga ma’lum tarbiyaviy maqsadlarni qo‘yib, uni bajarilish jarayonini kuzatish, xatolarini tuzatish, baholash bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Bunday pеdagoglar o‘qitayotgan sinflarda tarbiyaviy maqsadlar nomigagina amalga oshiriladi. Tarbiyaviy tadbirlar o‘quvchilarda xatti-harakat motivlari, rivojlanish ehtiyojlarini shakllantirmaydi. Nari borsa, sinf o‘quvchilari axloqiy bilimlarni o‘zlashtirib olishlari mumkin. 

4.                       Qo‘rquvga asoslangan uslub. Bundan odatda yosh, tajribasiz o‘qituvchilar foydalanishga harakat qiladilar. Ushbu uslub asosan taqiqlashga tayanadi. Talabalar faolligi, tashabbuskorligi inkor etiladi. Bu uslub oliy ta’lim islohoti manfaatlariga mutlaqo mos emas. 

5.                       Ustunlik qilishga harakat qilish uslubi. Uni odatda ma’lum bilimlarga ega bo‘lmagan, pеdagog sifatida o‘ziga ishonchi yo‘q, sinfda o‘quvchilar kollеktivini boshqara olishga ko‘zi yеtmagan ayrim o‘qituvchilar qo‘llashga harakat qiladilar. Ammo o‘quvchilar ertami-kеchmi bu nayrangbozlikning oxiriga yеtadilar. Buning oldi olinmasa, guruhda tarbiyaviy ishlarga jiddiy putur yеtishi mumkin. O‘quvchilar hurmatini qozonishga intilish pеdagogik maqsad bo‘libgina qolmay, balki kommunistik tarbiya maqsadlarini amalga oshirish vositasi hamdir. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, birinchi va ikkinchi pеdagogik uslublar tarbiyaviy faoliyatda yaxshi samara bеradi. Uchinchi, to‘rtinchi va bеshinchi pеdagogik uslublardan pеdagoglar iloji boricha o‘zlarini xalos qilishlari kеrak. O‘qituvchining talabalarga ta’sir o‘tkazish samarasi uning prinsipialligi va talabchanligi o‘z aksini topadi. Bundan tashqari u o‘ziga ham o‘ta talabchan bo‘lmog‘i, shaxsiy namunasi bilan tabiiy ravishda obro‘-e’tibor qozonmog‘i lozim.

Pedagogik muloqot jarayonining yana bir sharqona uslubi bu dilkashlikdir. Shaxsning xususiyati bo‘lgan dilkashlikni atrofdagilar bilan barqaror, kuchli rivojlangan aloqalarga intilish sifatida ta‘riflash mumkin, bu intilish odamlar bilan tez aloqa o‘rnatish bilan birga qo‘shib olib boriladi. Dilkashlik va odamlarga aralashmaslikni shaxs xususiyatlari sifatida qarab chiqish ekstravert va introversiya tushunchalari bilan bog‘liq ravishda samarali bo‘ladi. Ekstroversiya bilan introversiya kishining ruhiy tavsifi sifatida muloqot sohasida yorqin namoyon bo‘ladi. Ekstroversiya - individning tashqi dunyoga, introversiya - ichki dunyoga nisbatan qarashidir. Ekstravert shaxslarga umumiy faollik, osoyishtalik, ta‘sirlarga moyillik xosdir. Introvertlar ichki olamga berilgan, odamlarga aralashmaydigan, o‘z-o‘zini nazorat qilishga, refleksiyaga, ichki xavotirlikka moyil bo‘ladilar. Albatta, o‘ta introvertlar bilan ekstravertlar favqulodda hodisa bo‘lib, individlar bu ikki chetki nuqtalar o‘rtasidagi oraliqda joylashadilar. Dilkashlik ko‘proq ekstravert tiplarga, odamlarga aralashmaslik esa introvert tiplarga xosdir. Talabalar bilan munosabatlar sohasidagi eng muhim ijtimoiy yo‘l-yo‘riqlarning ayrimlari ana shulardan iboratdir. O‘qituvchida ularning mavjudligi uning pedagogik nazoratga rioya qilishining zamini va sharti hisoblanadi.

Tajribali pedagog talabalar huzuriga keng harakatlar dasturi bilan birga boradi, o‘z tarbiyalanuvchilaridan har biri qachon nima qilishini aniq va muayyan tarzda biladi. Zero, talablar ana shu dasturni ularning ishlari va xatti-harakatlarida amalga oshirish vositasidir, xolos.

Pedagogning tanlagan muloqot uslubi talabalar jamoasi bilan ishlashning boshlang‘ich davrida, dastlabki darslarda ayniqsa, muhim rol o‘ynaydi. Ana shu bosqichda guruhda ishlarning qanday borishi, u yoki bu harakatlarning talabalar tomonidan qanchalik aniq bajarilishi ham, o‘qituvchining talaba bilan munosabatlari qanday yo‘lga qo‘yila boshlashi ham, talabalar uni obro‘li o‘rtoq - o‘z rahbarlari deb e‘tirof qiladilarmi yoki yo‘qmi, - bularning hammasi tarbiyachining talablariga chambarchas bog‘liqdir. Muomalaning tarbiyalovchi imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish ko‘p jihatdan o‘qituvchining shaxsiy sifatlari bilan belgilanishini aytib o‘tish kerak. Pedagogik muomalaning to‘g‘ri tanlangan, pedagogning betakror individualligiga muvofiq keluvchi uslubi quyidagi vazifalar majmuini hal qilishga yordam beradi. Birinchidan, pedagogik ta’sir ko‘rsatish pedagog shaxsi bilan ayni bir narsa bo‘lib qoladi, auditoriya bilan muomalada bo‘lish jarayonining o‘zi soddalashadi, u pedagogning o‘zi uchun yoqimli, uzviy bo‘lib qoladi. Ikkinchidan, talabalar bilan o‘zaro munosabatlarni yo‘lga qo‘yish jarayoni ancha yengillashadi. Uchinchidan, pedagogik muomalaning barcha eng muhim vazifalarining, samaradorligi ortadi, shu bilan birga bularning hammasi muomalaning barcha bosqichlarida pedagogning hissiy xotirjamligining ijobiy negizida ro‘y beradi.

Muhokamalar va natijalar. Ko‘pincha yosh pedagoglar, talabalar har doim o‘qituvchiga o‘z diqqatlarini qaratishlari lozim deb hisoblaydilar va o‘zaro fikr almashishga doir bu muhim vazifalarni sobitqadamlik bilan hal qilmaydilar.

Ko‘rsatib o‘tilgan bevosita muomala bosqichlari pedagogik ta’sir ko‘rsatishning nisbatan mustaqil, har bir ko‘rinishida vaqti-vaqti bilan takrorlanib turadi, tarbiyaviy jarayonni tashkil etganda ularni nazarda tutish kerak bo‘ladi.

Muloqot jarayonida pedadogga qo‘yiladigan talablardan: tarbiyachi jamoa, guruh va individual ish olib borish jarayonida odamlar bilan muomala qila bilishi, uni talabalar bilan aniq maqsadni ko‘zlagan holda tashkil eta olishi va ularni boshqara bilishi lozim. Kasb-korga oid pedagogik dilkashlikning yosh o‘qituvchi amal qiladigan quyidagi mezonlarini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin: talabalar bilan turli sohalarda muntazam muomala qilishda barqaror ehtiyojning mavjudligi, muomalaning barcha bosqichlarida hissiy osoyishtalikning namoyon bo‘lishi, o‘zaro fikr almashishga doir sifatlar, ko‘nikmalar va malakalarning mavjudligidir. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, maqolada jahon pedagogikasining klassik muloqot uslublari, ularga buyuk pedagoglar tomonidan berilgan ta’riflar, zamonaviy pedagoglarning qarashlari bilan bir qatorda, sharqona muloqot uslublarining o‘ziga xosligi ko‘rsatildi. Qadimgi didaktik qarashlardan bugungi ta’lim jarayonining zamonaviy pedagogik jihatlari o‘rin oldi. Jahon pedagogikasida zamonaviy pedagogik muloqot uslublari va uning milliy pedagogik muloqot uslublariga transformatsiyasi va rivojlanish istiqbollari ko‘rsatildi. Zamonaviy pedagogik muloqot uslublarining bugungi ta’lim tizimidagi ahamiyati atroflicha yoritib berildi. 

Xulosa. Muloqot uslublarini rivojlantirish texnologiyalari ustida bir necha asrlar davomida izlanishlar olib borilmoqda. Jahon pedagogikasida zamonaviy pedagogik muloqot uslublari va uning milliy pedagogik muloqot uslublariga transformatsiyasi va rivojlanish istiqbollarini o‘rganish zamonaviy pedagogik kadrlar faoliyatida kelib chiqadigan muammolarni bartaraf etishga yordam beradi. Pedagogik faoliyatda muloqot uslublaridan to‘g‘ri foydalangan holda pedagog kadrlar orasida munosabatga kirishishni osonlashtirish mumkin. Har qanday vaziyatda ham shirinso‘zlik insonning mudroq hayolotini yoritadi.  Adabiyotlar

1.    Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis. 4-kitob. “Qomuslar” bosh tahririyati, 1997-y.

2.    Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. “Fikr tarbiyasi” bo‘limidan.

3.    Xoliqov A. Pedagogik mahorat. –Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2011-y.  

4.     Leontev A.A. Pedagogik muloqot. “Nalchik”, 1996-y.

5.    Kan-Kalik. O‘qituvchi pedagogik aloqa to‘g‘risida: o‘qituvchi uchun kitob. 1987-y. 

6.     Mitina L.M. Mehnat psixologiyasi va o‘qituvchining malakasini oshirish. “Akademiya”, 2004-y. 

7.    Malla Ochilov. Muallim qalb me’mori. –Toshkent: “O‘qituvchi” 2001-y. 

8.    Maxsudova M.A. Muloqot psixologiyasi. -Toshkent: “Turon-iqbol”, 2006-y. 

9.    Hasanboyeva O., Hasanboyev J., Hamidov H. Pedagogika tarixi. -Toshkent “O‘qituvchi”, 1997-y.

10. Qobusnoma. -Toshkent, “Meros”, 1992-y. 

11. Slastenin V. A. va boshq. Pedagogika. “Akademiya”, 2002-y. 

Zuxriddin SHERNAZAROV

Buxoro davlat universiteti

2-bosqich magistranti

 

ABDULLA AVLONIYNING MA’RIFIY-PEDAGOGIK FAOLIYATI

 

Ushbu maqolada Abdulla Avloniyning pedagogik faoliyati borasida fikr yuritilgan. Jumladan, Abdulla Avloniyning pedagogik qarashlari turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi kurashlar bilan o‘tadi. Dastlabki jadidchilik oqimining ko‘zga ko‘ringan namoyondalaridan hisoblangan Abdulla Avloniy zamon zayliga qarab ish ko‘rib, oktyabr inqilobi tarafdorlari tomoniga o‘tib ketadi. Shunday bo‘lsada, u o‘zbek pedagogikasida taraqqiyotida muhim o‘rin egallaydi. U o‘zbek xalqning san’ati va adabiyoti hamda milliy madaniyatini, xalq ta’limi ishlarini yo‘lga qo‘yishda katta xizmatlar qilgan adib, jamoat arbobi va iste’dodli pedagogdir.

Kalit so‘zlar: jadid, maktab, ma’rifat, jurnal, teatr, darslik, “Turkiy Guliston yoxud axloq”.

В статье рассматривается педагогическая деятельность Абдуллы Авлони. В частности, педагогические взгляды Абдуллы Авлони переплетаются с борьбой разных идей. Абдулла Авлони, видный деятель раннего движения джадидов, перешел к сторонникам Октябрьской революции. Тем не менее, он играет важную роль в развитии узбекской педагогики. Он писатель, общественный деятель и талантливый педагог, внесший большой вклад в развитие искусства и литературы узбекского народа, национальной культуры и народного образования.

Ключевые слова: джадид, школа, просвещение, журнал, театр, учебник, “Турецкий гюлистан или нравственность”.

The article examines the pedagogical activity of Abdullah Avloni. In particular, the pedagogical views of Abdullah Avloni are intertwined with the struggle of different ideas. Abdullah Avloni, a prominent figure in the early Jadid movement, went over to the supporters of the October Revolution. Nevertheless, he plays an important role in the development of Uzbek pedagogy. He is a writer, public figure and talented teacher who made a great contribution to the development of art and literature of the Uzbek people, national culture and public education.

Key words: jadid, school, education, magazine, theater, textbook, “Turkish gulistan or morality”.

 

Kirish. Ta’lim mazmunini milliy me’ros va qadriyatlarimiz bilan boyitish, yosh avlodni milliy g‘urur va iftixor tuyg‘usi bilan qurollantirish, olim, faylasuf, mutafakkir hamda ma’rifatparvarlarimizning ilmiy me’rosini kelajak avlodga yetkazish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir, bu borada davlatimiz rahbari ham “Ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning asriy qadriyatlarimiz asosida yaratgan “Turkiy Guliston yoxud axloq” asari sharqona tarbiyaning noyob qo‘llanmasi sifatida bugungi kunda ham o‘zining qadri va ahamiyatini yo‘qotgan emas. Biz “Tarbiya” fanining nazariy asoslarini ishlab chiqishda mana shunday bebaho asarlardan samarali foydalanishimiz zarur” [7].

Ayniqsa, ma’rifatparvar shoir, davlat arbobi, pedagog Abdulla Avloniy ilmiy-me’rosini o‘rganish va uning pedagogik faoliyatidan unumli foydalanish bugungi kunda o‘zining yuksak salohiyati bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Abdulla Avloniy hayoti davomida xalq farovonligi, yoshlarning ilmli bo‘lishi, dunyoga tanilishi kabi salmoqli faoliyat bilan mashg‘ul bo‘ldi. Buning uchun maktablar, yangi o‘qitish usullari va darsliklar yaratdi, qator gazeta va jurnallarda chop etib ilg‘or fikrlarini xalqqa yetkazishga harakat qildi, teatr truppalarida ijro va asarlari bilan qatnashib ma’rifatparvarlik g‘oyalarini keng ommaga ma’lum qildi.

Asosiy qism. Abdulla Avloniy nashr etgan gazetalar ilg‘or fikrlar targ‘ibotchisi bo‘lgani uchun ham uning faoliyati chorizm hukumati tomonidan tez-tez taqiqlanar edi. Shundan so‘ng u ilg‘or g‘oyalarni ma’rifat o‘chog‘i – maktab orqali xalqqa tarqatishga qaror qiladi va 1903-yilda Toshkentning Mirobod mahallasida yangi usulda maktab ochadi. U o‘zi ochgan maktabda kambag‘allarning farzandlarini, yetimyesirlarni o‘qitdi. Avloniyning ilk o‘quvchilaridan biri Yusuf Tohiriy mazkur maktab haqidagi xotiralarida shunday yozgan edi: “Shaharning qarama-qarshi chekkasida, temir yo‘l ishchilari istiqomat qiladigan Mirobodda yangi usuldagi maktab ochilganligi haqida eshitib qoldik. Tez orada bu maktabning fazilatlari haqidagi shov-shuvlar, uning muallimi Avloniyning dovrug‘i butun shaharga tarqaldi. Hammaning tilida: “Miroboddagi maktab 6 oyda o‘qish-yozishni o‘rgatarmish, jo‘g‘rofiya, hisob, tabiatni o‘rganish degan darslar o‘rgatilarmish”, – degan gap yurardi. Bizga juda sirli tuyulgan bu maktabni va uning donishmand muallimini ko‘rishga hammamiz oshiqardik. Nihoyat, bir kuni uch-to‘rttamiz borishga jazm qildik.

Maktab pastakkina, nim qorong‘u bo‘lib, masjid yo‘lagiga joylashgan edi. Xonaning tepasidagi yorug‘lik uchun qoldirilgan tuynukdan qish va bahorda qor bilan yomg‘ir ham tushib turardi. Xonada o‘quvchilar ko‘p, lekin bu hol o‘quvchilarning bilim olishiga to‘sqinlik qilmas edi. Hayotimizda domlaning allaqanday bir sirli tomoni bor edi. Bizni qotma, cho‘qqi soqol bir kishi kutib oldi. Bu nomi tilga tushgan muallim – Avloniy edi. O‘qishga qabul qilindik. Ko‘p o‘tmay, ko‘z oldimizda yangi bir dunyo ochilganiga to‘la ishonch hosil qildik. Bizning bolalarning oldi bir necha yildan beri maktabga qatnab yurgan bo‘lsa ham, mirobodliklar oldida uyalib qoldik. Ular o‘qish-yozishda, hisob masalalarini hal etishda, tabiat hodisalaridan xabardor bo‘lishlari bilan hammamizni lol qoldirishdi. Ayni zamonda bizni eski maktabimiz bo‘shab, Miroboddagi Abdulla Avloniy maktabi bizdan borgan bolalar bilan liq to‘ldi. Shu tariqa bu maktab tobora shuhrat topib bordi” [5].

Abdulla Avloniyning Mirobodda katta qiyinchiliklar bilan ochgan yangi usuldagi maktabning dovrug‘i, Yusuf Tohiriy xotiranomasida yozganidek, butun Toshkentga tarqaldi. Lekin u ko‘p o‘tmay yopildi.

Bu haqida Abdulla Avloniy shunday yozgan edi: “Maktabimda yer, odamlar, tog‘-toshlar, daryo, osmon haqida suhbatlar o‘tkazmoqqa harakat qilganimni Mirobod johil kishilari bilishib, meni kofir bo‘lding deb maktabimni yopdilar” [1]. Biroq Abdulla Avloniy o‘z g‘oyasi va e’tiqodi yo‘lida bu muvaffaqiyatsizlikdan va ilm-ma’rifatga qarshi bo‘lgan jaholatparastlardan, chor hukumatining millatchilik siyosati oldinga surgan har qanday to‘siqlardan qo‘rqmadi. Shundan so‘ng u 1909-yilda kambag‘al va yetimyesirlarga yordam berguvchi “Jamiyati xayriya” jamg‘armasini tashkil etib unga olti oy raislik qiladi va bu jamiyatga toshkentlik ma’rifatparvarlarlardan 25 kishini birlashtiradi. 

Shu yili Toshkentning Degrez mahallasida ikki sinfdan iborat maktab ochdi. “Maktabda bolalarga jo‘g‘rofiya, tarix, hisob, handasa, hikmat (fizika) kabi fanlar bilan birga ona tili va adabiyot fanlaridan bilim beradi” [1]. Yetim-yesir bolalarni kiyim-bosh, qalam-daftar bilan ta’minlash uchun bo‘sh vaqtlarida duradgorlik va suvoqchilik qiladi, pechka tuzatuvchi usta bo‘lib pul topadi.

Abdulla Avloniy mehnatkash xalq farzandlarining kelajagiga butun borlig‘i bilan ishongan holda, ularning savodini chiqarish, sinfiy ongini o‘stirish maqsadida yangi usuli savtiya maktablari uchun darslik va qo‘llanmalar ham yaratdi. Ayniqsa, uning “Muallimi avval” (1911), “Muallimi soniy” (1912), “Turkiy Guliston yoxud axloq” (1913), 6 qismdan iborat “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” (1909-1917), “Maktab guliston” (1915) va boshqa asarlari o‘zbek milliy tarbiyashunosligi tarixida muhim o‘rin egallaydi.

Avloniy bolalarning axloqiy tarbiyasiga alohida e’tibor beradi va shu sababdan o‘z maktabida “axloq” darsini o‘ta boshlaydi. Avloniy Turkiston maktablarida axloq –odob to‘g‘risidagi bilimlar berilishi lozimligini quyidagicha tushuntiradi: «... Turkiston maktablarida o‘z shevamizda yozilishi mukammal “axloq” kitobining yo‘qligi ofrodi millatining shunday bir asarga tashna va muhtoj ekanligi o‘zim muallimlar jumlasidan bo‘lganligimdan manga ham ochiq ma’lum bo‘ldi. Shuning uchun ko‘p vaqtlar tajriba so‘ngidan adibi muhtaram shayx Sa’diy usulida yozmoqni, garchi og‘ir ish bo‘lsa–da o‘zimga muqaddas bir vazifa ado qilaroq va bu kamchilikni orodin ko‘tarmakni munosib ko‘rdim”.

Pedagog maktablarda “axloq” darslarini tashkil qilishni o‘z zimmasiga olgan holda, 1913-yilda “Turkiy Guliston yoxud axloq” nomli ta’lim–tarbiya masalalarini chuqur bayon qiluvchi asar yaratadi. Uning bu asarida xulqiga qarab kishilarning ikkiga bo‘linishlari (“yaxshi xulq” va “yomon xulq”), tarbiya turlari, tarbiyani to‘g‘ri tashkil etish va boshqa qimmatbaho fikrlar berilgan. Jumladan, Abdulla Avloniy tarbiya sarlavhasi ostida tarbiya turlariga alohida to‘xtalib, tarbiyani to‘rt turga bo‘ladi: tarbiyaning zamoni; badan tarbiyasi; fikr tarbiyasi (aqliy tarbiya); axloq tarbiyasi.

Muhokama va natijalar. Abdulla Avloniy tomonidan tarbiyaning yuqoridagi tartibda aniqlanishi uni bolalarga xos xususiyatlardan chuqur xabardor ekanligidan darak beradi. U “Tarbiyaning zamoni” mavzusidagi bolalarga tug‘ilgan kunidan boshlab tarbiya berish zarurligini hamda tarbiyani to‘g‘ri tashkil qilish uchun tarbiyachi, ota–ona, muallimlarning o‘zlari ham tarbiyalangan kishilar bo‘lishi lozimligini qayd qilib o‘tadi. “Badan tarbiyasi” mavzusida insonning salomat bo‘lishi uchun hamisha badan tarbiyasi zarurligini ko‘rsatib, “... o‘qimoq, o‘qitmoq va o‘rganmoq uchun insonga kuchlik kasalsiz jasad lozimdur”, – deydi. Qolgan ikki – aqliy va axloqiy tarbiya mavzularida esa Avloniy o‘qitishda ta’lim-tarbiyaning birligiga, tarbiyada esa o‘qituvchilarning ibrat-namunasiga ahamiyat berish shartligini ta’kidlab o‘tadi.

Abdulla Avloniy ham o‘sha davriy faoliyat ko‘rsatgan boshqa ziyolilar qatori tashkil qilgan maktablari uchun darsliklar ham yozadi. Uning “Birinchi muallim” va “Ikkinchi muallim” kabi darsliklari shular jumlasidandir. Bundan tashqari Avloniy o‘z zamondoshlari orasida pedagogika fanini birinchi bo‘lib tilga olgan va o‘zining “Turkiy Guliston yoxud axloq” asarida pedagogika “Pedagogiya” - bola tarbiyasining fani demakdir, deb to‘g‘ri ta’rif bera olgan buyuk pedagog hamdir. Shu jihatdan ham uni o‘zbek pedagogikasi taraqqiyotini yuqori bosqichga ko‘targan olimlar qatoriga kiritsa bo‘ladi.

Yangi usuldagi maktablar tabiiy sharoiti, jihozlanishi, katta–kichikligi bilan bir–biridan tubdan farq qilsa–da, ularda, asosan, bir xildagi fanlar o‘qitilar, bu maktablarning barchasidagi o‘quv jarayoni Ismoilbek Gaspirali targ‘ib etgan ilg‘or demokratik g‘oyalar va musulmonchilikning diniy asoslarini birgalikda o‘rgatilishi asosida amalga oshirilar edi. Ushbu maktablarning o‘qituvchilari oldiga qo‘yiladigan vazifa nafaqat o‘quvchilarga bilim berish bo‘lmay, balki ularda hayotiy fikrlash, qiziqish uyg‘otish, ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish hamda o‘quvchilarni milliylik ruhida tarbilash ham edi.

Jadidlar tuzgan maktablarda aholiga ilmiy-ommabop bilim berish muhim pedagogik vazifa hisoblanar edi. Shu bilan birga bu maktablardagi bilimlar sodda va tushunarli holda ifoda etilardi. Bu maktablarda diniy bilimlar bilan birga hayotda eng zarur bo‘ladigan ilmiy bilimlar, ya’ni ona tili, riyoziyot, jug‘rofiya fani asosan o‘lkashunoslik materiallari asosida o‘rganilardi. Bolalar intizomiga jadid maktablarida alohida e’tibor berilar, bolalarga ta’lim–tarbiya berishda dinning tarbiyaviy ahamiyatidan samarali foydalanilar edi. Katta moddiy qiyinchiliklarga qaramasdan iqtidorli bolalar tahsil olish uchun chet ellarga yuborilardi.

Jadidlarning yana bir muhim fazilati shundaki, ularning ko‘pchiligi ta’lim mazmuniga yangicha yondashgan holda o‘zbek tilida darslik va o‘quv qo‘llanmalarini yaratishgan va ushbu asarlari orqali o‘z uylarida maktablar ochib, bolalarga ta’lim-tarbiya berishgan.

Abdulla Avloniy “Tarjimai holi”da yozadi: “1900-yilda uylanib, oila boshlig‘i bo‘lib qoldim. Shu yilda otam o‘lib, o‘gay onam bilan bir ukam meni qaramog‘imda menga boqim bo‘lib qoldi. Bu vaqtda butun oilani boqmoq uchun qish kunlarida ham ishlamoqqa to‘g‘ri kelganligidan quvvai muhofazam o‘rta darajada bo‘lg‘on holda madrasani tashlab chiqib ketuvg‘a to‘g‘ri keldi. Shu choqlarda o‘zim mehnat ichida yashag‘onlig‘imdan boylarga va mullalarga qarshi she’rlar yoza boshladim. Madrasadan chiqib ketsam ham maorif ishlaridan chiqib ketmadim. Turli gazetalar o‘qishga tutindim. Shul zamonlarda Rusiyaning turli shaharlarida chiqqan matbuot — gazeta va jurnallar bilan tanishib, o‘qib, ma’lumotimni orttira bordim. “Tarjimon” gazetasini o‘qib, zamondan xabardor bo‘ldim. Shul zamonda erli xalqlar orasida eskilik–yangilik (“jadid-qadim”) janjali boshlandi. Gazet o‘quvchilari mullalarni “jadidchi” nomi bilan atar edilar. Men ham shul jadidchilar qatoriga kirdim. 1904-yildan jadidchilar to‘dasida ishlay boshladim. “Jadid maktabi” ochib, o‘qituvchilik ham qildim... Mulla va boylarga qarashli eski turmush bilan qat’iy sur’atda kurasha boshladuk. O‘z oramizdan mullalarga qarshi uyushmamiz ham vujudga chiqdi. 1905-yilgacha shu holda sinfiy kurashda davom qildik...” [4].

Abdulla Avloniy “Shuhrat”, “Osiyo”, “Turon” gazetalarini nashr etib, uning sahifalarida eski maktab va madrasalardagi o‘quv-o‘qitish uslublarini isloh qilishga undovchi maqolalarga keng o‘rin berib bordi. U maqolalaridan birida shunday deb yozadi: “Biz musulmonlar ma’rifat va madaniyat jihatidan o‘ruslardan va hatto armanlardan juda orqadamiz...

Bizning bolalarimizning yoshroqlari ko‘chalarda turli foydasiz o‘yinlar bilan mashg‘ullar, kattaroqlari boylar eshigida xizmatkordirlar. Maktab, madrasalarimizda ilm degan aziz narsani yolg‘iz ismigina qolgan, o‘qiydirg‘on bolalarimizning 15-20 yillab umri azizlari madrasa yotoqxonalarida barbod bo‘lib, ba’zilari o‘z ismlarini ham to‘g‘ri o‘rganmay chiqmoqdalar” [6].

Abdulla Avloniyning “Muallimi avval” (“Birinchi muallim”) alifbo darsligi Mulla Abdulvahob Ibodiyning “Tashilul alifbo” haqida, M.Faxriddinovning “Rahbari avval” darslik-alifbolari kabi usuli maddiyada yaratilgan. Usuli maddiya hijo usulining ancha soddalashtirilgan turi bo‘lib, harfiy-bo‘g‘in uslubi (metodi) deb ham yuritiladi. Abdulla Avloniy mazkur alifboni yaratishda usuli savtiyada yaratilgan ilk darsliklar (Saidrasul Saidaziziyning “Ustozi avval”, 1903-yil; Munavvar qori Abdurashidxon o‘g‘lining “Adibi avval”(1907)ini chuqur o‘rgandi, o‘zining amaliy tarbiyachilik faoliyatidan foydalandi. Muallif alifboni yaratishda bolalarning yosh xususiyatlariga alohida e’tibor berdi, o‘qitishning eng oson yo‘llarini qo‘llashga harakat qildi. Bu haqda Avloniy yozadi: “Muhtaram muallim afandilarimizdan rijo qilurmanki, bizning “Muallimi avval” (“Birinchi muallim”)imizdan ham olib, tajriba qilib, o‘qutub ko‘rsalar. Chunki har gulning bir isi, har mevaning bir ta’mi-mazasi bordur, bu ta’m esa tajriba sohiblarini kashfu ma’lum o‘lur... Oson usul ila tartib edilmish”. Darslikning birinchi qismida harfning yozilish shakllari tushuntiriladi, ikkinchi qismida didaktik xarakterdagi kichik-kichik matnlar beriladi [2].

Muallifning “Muallimi soniy” (2-sinf uchun) kitobi terma kitobga o‘xshash bo‘lib, “Alifbodan so‘ng o‘qutmoq uchun” yozilgan, bolalar ruhiga, bilim saviyasiga mos keladigan sodda, didaktik axloqiy-ma’rifiy hikoyalar, she’rlar bilan ziynatlangan darslikdir. Kitobni varaqlar ekanmiz, muallifning “Sahiylik” va “Baxillik”, “Arslon ila ayiq”, “Nafsi buzuq hayitda o‘lar”, “Aqlli qarg‘a”, “Aqlli bola”, “Qalampir ila cho‘l yalpizi”, “Ovoz”, “Xrus (xo‘roz)ila bo‘ri”, “Aqlli bog‘bon”, “Soqi ila onasi”, “Bolari ila Pashsha” kabi hikoya va masallarida nafs balosi va ochko‘zlik, yolg‘onchilik, baxillik, hasadgo‘ylik, janjalkashlik, takabburlik, manmanlik, yalqovlik, tekinxo‘rlik, nodonlik va jaholat, soxta do‘stlik, nomardlik qattiq qoralanadi, rostgo‘ylik, saxiylik, chin do‘stlik, xushfe’llik, xushmuomalalik, yaxshilik qilish, aql va donishmandlik, mehnatsevarlik, mardlik kabi fazilatlar esa sharaflanadi. Bunday ma’rifiy, ijtimoiy-axloqiy mazmundagi asarlar bilan tanishtirish shubhasiz, bolalarni erksevarlik, haqiqatgo‘ylik, insonparvarlik ruhida tarbiyalashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.

Ayniqsa, Avloniyning yuqori sinf o‘quvchilariga darslik sifatida mo‘ljallangan “Turkiy Guliston yoxud axloq” asarining ahamiyati katta bo‘ldi. Darslikda yoshlarni “yaxshiliqg‘a chaqiruvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir ilm” axloq va xulq haqida keng fikr yuritiladi. U ta’lim bilan tarbiyani uzviy ravishda olib qaraydi: “Dars ila tarbiya orasida bir oz farq bo‘lsa ham, ikkisi bir-biridan ayrilmaydurg‘on, birining vujudi biriga boylangan jon ila tan kabidur” [1], deb to‘g‘ri tushunadi va to‘g‘ri talqin qiladi: “Tarbiya, “pedago‘giya”, ya’ni bola tarbiyasining fani demakdur... Bolaning salomati va saodati uchun yaxshi tarbiya qilmak, tanini pok tutmak, yosh vaqtindan maslakini tuzatmak, yaxshi xulqlarni o‘rgatmak, yomon xulqlardan asrab o‘sdurmakdur” [2].

Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, Abdulla Avloniyning Vatan, uning taqdiri, o‘tmishi, istiqboli haqidagi qarashlari, uning ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy-axloqiy o‘ylari bilan chambarchas bog‘liqligi jihatidan ham diqqatga sazovordir.

Ma’rifatparvarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma’rifatparvarlik xizmatlari beqiyos, jumladan, milliy ruhdagi “Usuli jadid” maktablarining taraqqiy etishiga darsliklar hamda ulardan foydalanish usullari, matbuotchilik, teatr truppalarida olib borilgan ma’rifiy ishlari pedagogika fani taraqqiyotida chuqur iz qoldirgan.

Abdulla Avloniyning ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi pedagogik qarashlari shu bilan xarakterliki, u ajdodlarimizning bu boradagi qimmatli fikrlarini ilg‘or, zamonaviy qarashlar bilan uyg‘unlashtirdi. Ayniqsa,

“Turkiy Guliston yoxud axloq” asari hanuzgacha ta’lim-tarbiya masalalarining ijtimoiy ahamiyatini saqlab kelmoqda. 

 

Adabiyotlar

 

1.    Бобохонов А., Маҳсумов М. Абдулла Авлонийнинг педагогик фаолияти ва таълим-тарбия тўғрисидаги фикрлари. –T.: “Ўқитувчи”, 1966. 43-бет.

2.    Долимов У. А.Авлоний ва мактаб. “Ўзбек тили ва адабиети”, 1990 йил. 4-сон.

3.    Жадидчилик. “Ёшлик” журнали, 1990 йил. 7- сон. 

4.    Қосимов Б. Сапёрлар кўчасидаги уй. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, 1988 йил 29 июль. 

5.    Тоҳирий Ю. Доно мураббий. “Тошкент оқшоми” газетаси, 1966 йил, 10 ноябрь.

6.    “Осиё” газетаси, 1907 йил. 2- сон.

7.    https://president.uz/oz/lists/view/3864

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Феруза ЖУМАЕВА

Бухоро давлат университети педагогика кафедраси ўқитувчиси

 

ЎЗБЕК ОИЛАЛАРИДА ЁШЛАРНИНГ ОИЛАВИЙ ТАРБИЯ ҲАҚИДАГИ ТАСАВВУРЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

 

Мақолада ўзбек оилаларида ёшларнинг оилавий тарбия ҳақидаги тасаввурларини шакллантириш йўллари кўрсатилган.

Калит сўзлар: оила, тарбия, халқ педагогикаси, ота-оналар, фарзанд.

В статье показаны способы формирования у молодежи представления о семейном воспитании в узбекских семьях. Ключевые слова: семья, воспитание, народная педагогика, родители, ребенок.

The article shows the ways of forming young people's ideas about family education in Uzbek families. Key words: family, education, folk pedagogy, parents, child.

 

Кириш. Янги Ўзбекистонда барча соҳалар каби таълим ислоҳотлари амалга оширилиб, унда ёшларни миллий қадриятлар, аждодларимизнинг бой тажрибаси асосида тарбиялашга кенг имконият яратилди. Халқнинг бой, интеллектуал мероси ва умумбашарий қадриятлар асосида, замонавий маданият, иқтисодиёт, фан, техника ва технологияларнинг ютуқлари асосида кадрлар тайёрлашнинг мукаммал тизимини шакллантириш тараққиётининг муҳим шартидир. 

Халқ педагогикаси ана шундай бой, интеллектуал мерос ҳамда тарбия манбаи бўлиб, ҳар томонлама камол топган жамият ва оилада ўз мавқеига эга бўлган шахсни шакллантиришда асосий билимлар мажмуи бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун ҳам тадқиқотчилар халқ педагогикаси, унинг тарбиявий таъсирига катта эътибор берганлар.

Халқ педагогикасини тарбия жараёни объекти сифатида қаралса, халқ педагогикасининг объекти нафақат тарбия, балки таълим жараёнини қамраб олганлигини ҳам таъкидлаган ҳолда уни ёш авлодга билим, кўникма, ижодий иш методларини ўргатиб келганлиги, болаларнинг дунёқарашини шакллантиришда ўзига хос усул ва воситаларни ҳам қўллайди.

Асосий қисм. Халқ педагогикаси ўз манбаларига эга. Бу манбаларга: халқ оғзаки ижоди, миллий урф-одатлар, анъаналар, диний таълимотлар, халқ ўйинлари, ўйинчоқлар, миллий мусиқа, қўшиқчилик, халқ амалий санъати, ҳунармандчилик, тасвирий санъат, меъморчилик, рақс санъати киради. Халқ педагогикасида, асосан, оила, болалар тарбияси, ота-оналар бурчи ҳақидаги тасаввурлар мужассамлашган.

Халқнинг оила ва никоҳ, севги ва муҳаббат, ота-она ва фарзанд ҳақидаги тасаввурлари узоқузоқларга бориб тақалади. Мазкур тасаввурлар ўзбек халқининг узоқ йиллар давомида авлодданавлодга ўтиб, синалган, тажрибада қўлланган қоидаларида ва хулқ меъёрларида ўз ифодасини топган.

Маълумки, оила ва оилавий муносабатлар ўта мураккаб жараён. Бунда оиланинг болаларга таъсир этиш йўллари, метод ва усуллари, анъана ва урф-одатлари ифодаланганлиги билан асосий вазифани бажарган. Шунингдек, оила бўш вақтни ташкил этиш, болаларнинг ўқиш ва меҳнатини амалга оширишга доир ташкилий вазифани, оила аъзолари ўртасидаги ўзаро муносабатларда ахлоқий меъёрларни белгиловчи вазифаларни ҳам бажаради. Буларнинг барчаси аста-секин оила тарбиясининг бир бутун тизимини яратган. Бу муносабатлар оилада унинг ички алоқаларини амалга оширган, ота-онанинг тарбиявий вазифаларини аниқлаган, болаларга таъсир этиш шарт-шароитлари яратилган.

Ана шу вазифалар халқ назарида бўлиб, халқ педагогикасида ўз ифодасини топган ва унинг тасаввурида инсон учун энг муқаддас ҳисобланган оиланинг таркиб топишига сабаб бўлган. 

Маълумки, энг қадимги даврлардан бошлаб, мустаҳкам оила севги асосида қурилган. Шунинг учун ҳам халқ севги-муҳаббатни доим улуғлаб келган.

Ёшларни никоҳга тайёрлаш муҳим давр ҳисобланади. Шунинг учун халқ бўлғуси оила бошлиғи – йигитларга бу муҳим даврни орқага сурмаслиги, қиз танлашда ўта талабчанлик баъзиларни хато йўлга бошлаши ҳам мумкинлигини англатганлар.

Шунингдек, ота-оналар учун қизларни вақтида турмушга узатиш, йигитларни вақти етганда уйлантириш ҳам қарз, ҳам фарз ҳисобланган. Буни биз “Чиройинг борида, чинорингни топ”, “Бош икков бўлмай, мол икков бўлмас” каби мақоллардан ҳам билсак бўлади. Буни халқнинг узоқ йиллик тажрибасида совчилик удумлари улуғланганида кўриш мумкин. Совчилар ҳам икки ёшнинг бахтли ҳаёт қуришига сабабчи бўлган.

Халқ оилада эр-хотиннинг жанжаллари ҳақида ҳам жуда кўп ҳикматли сўзлар айтган ва оилавий жанжалларнинг олдини олишга ҳаракат қилган. Масалан, халқ ёшларга ўз севгимуҳаббатини сақлашни насиҳат қилган. Чунки, оила қурган ёш келин-куёвлар бир умр бирга бўладилар. Уларнинг кундалик турмушида турли сабабларга кўра келишмовчиликлар чиқиши мумкин. Шунга кўра халқ донишмандлигида бу зиддиятларга ўта жиддий аҳамият берилмаган. Чунки эр-хотин ўртасидаги жанжалларнинг умри қисқа бўлган. Улар ҳар бир оилада у ёки бу тарзда бўлиб, ўз-ўзидан олди олинган. “Эр-хотиннинг уруши, дока рўмолнинг қуриши”, “Эр-хотиннинг орасига эсини еган тушади”, “Ошсиз уй бор-у, урушсиз уй йўқ” “Эр-хотин урушар, нодон ўртага тушар”, кабилар оилада эр-хотиннинг тотувлигини сақлаш, уларнинг жанжалига эътибор бермаслик, уни ўзларига қўйиб бериш, озгина ҳазил аралаш ифодаланган.

Халқ ўз донишмандлиги билан эр-хотинлар ўртасидаги жанжалнинг олдини олишга ҳаракат қилган. Бунда эр-хотин урушишлари туфайли бошқалар олдида кулгили ҳолатга тушишлари; бу жанжалларга арзимаган ҳолатларнинг сабаб бўлиши, уларни ақл билан иш тутишга йўллаши, бирбирига кечиримли бўлиши ва ниҳоят, эр-хотиндан бирининг паст келиб, жанжалнинг олдини олишга эришишига эътибор берилган.

Маълумки, оилада эр-хотин ўртасидаги жанжалларга сабаб кўпинча улардан бирининг етакчи бўлишга интилиши бўлади.

Лекин кўп оилаларда ўз-ўзидан етакчи пайдо бўлади: кимда кўпроқ рўзғор юритиш қобилияти кучли бўлса, ўша етакчи бўлади. Аммо халқ донишмандлигида оилавий-маиший ишларда аёл етакчи бўлса, эркакнинг қўли керак бўлган тақдирда эркак етакчилик қилади. Бундай оилаларда ўзаро ёрдам, ҳамжиҳатлик мавжуд бўлади. Шунинг учун ҳам халқ “Эр-хотин - қўш ҳўкиз” деб, ҳазилга мойил иборани бекорга айтмаган.

Халқ аёлнинг оиладаги ўрнини доимо улуғлаши билан бирга эркакни ҳам унинг таянчи сифатида таърифлаган. 

“Хотин - эрнинг вазири”, “Хотин - уй безаги”, “Ота - билак, она – юрак”, “Оналик уйнинг ори бор, оталик уйнинг зари”, деган мақол ва ибораларда оилада аёл ва эркакнинг ўрни тўғри баҳоланган. Зеро, халқ педагогикасида аёл оила бахти сифатида баҳоланса, эркак оила таянчи, пойдевори деб қаралган. Шунинг учун ҳам “Яхши хотин - ярим бахт” деб таъриф берилган. 

Халқ ёмон хотинлар ҳақида ҳам жуда кўп ҳикматларни айтган. Дангаса, урушқоқ, ғийбатчи аёллар қораланган. “Яхши хотин йўқ нарсангни бор этар, ёмон хотин кенг уйингни тор этар”, “Эшик кўрган юрт бузар, бешик кўрган юрт тузар”, “Эшик кўрганни эмас, бешик кўрганни ол” каби мақоллар ва иборалар шулар жумласидандир.

Лекин оила бахти, оиланинг энг муҳим хусусияти фарзанд тарбиясидир. Фарзанд тарбиясига эса ота-она масъул ҳисобланади.

Ўзбекларга хос хусусиятлардан бири бир неча оиланинг бир хонадонда яшашидир. Яъни, бу оилаларда бобо, буви, ота-она, ўғил ва келин, невара, эвараларнинг яшашидир. Бундай оилаларда бобо ва бувилардан ўғил ва келин, неваралар ҳар томонлама тарбия оладилар, оилавий миллий урфодатлар, анъаналарни ўрганадилар. Болалар назоратсиз қолмай, меҳр-мурувват оғушида ўсадилар. Чунки кўпинча мустақил яшайдиган оилаларнинг фарзандлари баъзида шахсиятпараст, меҳнатни севмайдиган, ота-оналарнинг ҳурматини билмайдиган, миллий, оилавий урф-одатлар, анъаналардан бегона бўлмоқдалар. Халқ донишмандлигида “Қайнонали келин қарқара келин, қайнонасиз келин масхара келин”, “Она бўлмай, она қадрини билмас”, “Ота бўлмай, ота қадрини билмас”, “Ота-онанг давлатинг, фарзандларинг савлатинг” каби ҳикматлар бекорга айтилмаган.

Муҳокамалар ва натижалар. Қадимдан ўзбек оилаларида ҳисоб-китоб, кирим-чиқим, иқтисодий-хўжалик ишларига бир киши раҳбарлик қилган. Кейинги йилларда ҳар бир оила аъзосининг ўзича мустақил ҳаракат қилиши оиланинг йирик тадбирларига маблағ йиғиш, кундалик ҳаражатларга оқилона сарф қилишдан оила даромадининг тўпланишига йўл қўймайди. Айниқа, ёш оилалар сарф-ҳаражатда “сахий” бўлиб, эртанги кун учун маблағ тўплашда тажрибасиз бўлиб қолади.

Шунинг учун ҳам ота-оналар кўпинча оила қурган ўғил-қизларини 2-3 фарзандлик бўлиб, пастбаландни билиб, оқ-у қоранинг фарқига ета бошлагандан сўнг унга уй-жой қуриб, мустақил оила сифатида ажратиб чиқаради. Шунда ёш оилалар, албатта, ота-она тажрибасига таяниб, қоқилмай ҳаёт кечирадилар. Аммо шунда ҳам ёш оиланинг мустаҳкам бўлиши, эр-хотиннинг тинч-тотув яшаши учун жуда кўп талаблар борки, буларга риоя этиш муҳимдир. Оилада эр-хотин, яъни ота-онанинг муҳим вазифалари борки, бу авлоддан-авлодга ўтиб, бойиб, янада сайқаллашиб келмоқда.

Биринчи навбатда, эр-хотиннинг тотувлиги, оила юритиш кўникма ва малакасига эга бўлишидир. Бу борада онанинг зиммасига кўпроқ масъулият тушади. Бу масъулият келиннинг янги оилага кириб келган кунидан бошланади. Унинг киришиши, шу оилада муроса қилиб кетишига олиб келади. Бунда, айниқса, келиннинг барча оила аъзоларига ҳурмат билан муомалада бўлиши, бирортасининг кайфияти бузилганда сукут сақлаб, жанжалга аралашмаслиги, сабр-қаноати оила аъзоларининг ҳурматини қозонишга олиб келади. Чунки турли хулқ-атвор, хатти-ҳаракатлар, ҳар хил турмуш тарзига эга бўлган икки оила фарзандлари қовушган бўлади. Агар келин-куёв ўзларидаги барча яхши хислатларни бирлаштирса, оилада яхши руҳият вужудга келади. Бунда анча-мунча камчиликлар ҳам ёпилиб кетади. Айниқса, ўзбекнинг тўйидан кейин оилада юз берган баъзи қийинчиликларни сезмаганга олиши, йўқдан бор қилишига, тежаб-тергаб, қайнонадан маслаҳат олиб иш юритишга ҳаракат қилмоғи зарур. 

Оилада турли келишмовчиликлар, қийинчиликлар сир сифатида сақланиши муҳим. Зеро, оила ташвиши ўз-ўзидан келин зиммасига ўта бошлайди ва бу “юк” баъзида аёл сифатида унга оғирлик қилади. Лекин аёл оила мулкини сақлаши, йиғиши, керагида уни эрига тақдим этиб, хурсанд қилиши зарур. Шунинг учун аёлни оилада устунга ўхшатадилар. Чунки у ўз сабр-бардоши билан оилани сақлайди.

Демак, аёл оила деган кичик бир мамлакатни бошқаради. Оила аъзоларига тарбия бериш, кирим-чиқимни тартибга солиш, оила аъзоларининг ҳар бирига топшириқ бериб, унинг бажарилишини назорат этиш, ихтилофларни ширинсуханлик билан бартараф қилиш, қўни-қўшнилар орасига совуқлик тушганда уларни яраштириш аёл зиммасидадир. Аёл рўзғор юритишда меъёрга риоя этиши, тежамкор бўлиши, исрофгарчиликка йўл қўймаслиги муҳим. Қариндош-уруғларни ҳурмат қилиши, эри келтирганларни тежаб-тергаб, оз-оздан мулк йиғиши, бу мулкни фарзандлари улғайганда уларга керак бўлиши, тўй-ҳашамларда сарф этиши унинг обрўйини янада ошириб юборади.

Аёл маълум меъёрда эрига итоатли бўлади. Бу итоат замонавий аёлларга ғализ туюлиши мумкин. Аммо бу умр йўлдошига ҳурмат сифатида қаралса, аёл хулқи мукаммаллигининг мезони ҳисобланади. Аёл хусусиятларидан яна бири эрга ёлғон сўзламасликдир. Ёлғон оилада ишончни йўқотади ва тотувликка зиён етади.

Демак, аёл борки тинч, тотув, хотиржам, тўкис оилага эга бўлмоқчи бўлса, у илмли, ўз зиммасига юкланадиган хизматлар, яъни ахлоқ меъёрларига риоя қилиш, фаровон турмуш кечириш, уй-рўзғор юритиш, оилани бошқариш тажрибасини ўзлаштириши зарур, шунингдек, маълум маълумотга эга бўлиши ҳам муҳим. Чунки оила ишларини юритиш тажрибасига эга бўлган аёл оила кўрки ҳисобланади, билимли аёл салбий фикр ва бекорчи вақтдан холи бўлади. Ҳунарли аёлнинг оиласи фаровон бўлади, тиббиёт илмидан хабардор бўлиш, оила аъзолари, хусусан, фарзандларининг сиҳат-саломат бўлиши, ейиш-ичиш, кийиниш қоидаларига риоя этиш воситасида оила баркамол ҳаёт кечиради.

Оиланинг баркамоллиги аёл билан бирга эркакка ҳам ўта боғлиқдир. Бунда эркакларнинг вазифаси беқиёс кенг. Булардан энг муҳими аёлга, яъни умр йўлдошига яхши муомала қилишдир. Чунки аёл оилада рўзғор юмушлари билан бирга тун уйқусини бузиб болаларни парвариш этади, ҳатто эркак зиммасидаги ишларни ҳам бажариб қўяди. Шунинг учун ҳам аёлга муомалада адолат нуқтаи назаридан муносабатда бўлиш зарур.

Одобли эр оилада ҳар бир ишни хотини билан бамаслаҳат бажаради. Бирор ерга кетадиган бўлса, борар жойини унга маълум қилади. Чунки уйда бирор ҳодиса бўлса, уни топиб келиш мумкин бўлади. Ҳозирги даврда баъзи ёш оила бошлиқлари эса буни ўзига муносиб кўрмайдилар, аксинча, бу хислатни ўз мавқеини йўқотиш, обрўйига путур етказиш деб биладилар. Баъзида эса аёлларнинг берган фикрига менсимай муносабатда бўладилар. Аммо эри томонидан ҳурмат қилиниши, унинг қадр-қимматига етиши, у билан ҳисоблашишини билган аёл унга ўз ота-онаси, ака-укасидан ҳам ортиқроқ кўнгил қўяди. 

Аёл албатта, эридан ҳайиқади. Аммо бу ҳайиқиш қўрқув эмас, ҳаё билан уйғунлашган бўлиши, аёл эрининг қийноғидан эмас, авф этишидан, уриб-сўкишидан эмас, насиҳатларидан ҳайиқишлари муҳим. Шунинг учун ҳам оилавий суҳбат пайтларида эрлар ўзларининг табиати, нималарни ёқтириши-ю, дўст-душманлари ҳақида хотинларини хабардор қилиб боришлари керак. Аммо аёл оилага, эрига хилоф иш қилса, унда оқил, доно қариндош ёки яқин кишилар билан бамаслаҳат хотинини янглиш йўлдан қайтариши керак бўлади. 

Аёл учун эр унинг ҳаққи, ор-номусини паймол этиб, бегона аёллар билан айш-ишрат қилиши энг оғир гуноҳдир. Оила бошлиғининг маишатпарастлиги, бузуқлиги ўз авлодининг мажруҳ бўлишига, ногирон бўлиб туғилишига, ҳам жисмонан, ҳам ақлан заиф бўлиб, оиланинг бир умрга бахтсиз бўлишига сабаб бўлади. 

Бу нарсаларнинг барчаси оила аъзоларининг руҳий ҳолати, кайфияти, муносабатлари ҳамда меҳнати орқали юзага келади. Чунки оила руҳий муҳити ундаги меҳнат, ўз-ўзига, бошқаларга муносабатларига таъсир кўрсатади. Бу муҳит, айниқса, ўзбек оилаларига хос бўлган кўп қатламли оилаларда ҳам, ёки фақат куёв-келин яшайдиган оилаларда ҳам оғир кечади. Чунки уларнинг қарашлари, маълумоти, ёши, маданий савияси ва ҳоказоларда номувофиқлик мавжуд бўлиши мумкин. Ана шундай миллий-ахлоқий мезонларимиз: ҳурмат, ибо, ҳаё, меҳнатсеварлик, саранжомсаришталик, озодалик, пазандалик, ғамхўрлик, меҳр-шафқат кабилар оила аъзоларини бир-бирига боғлаб туради. Зеро, улар болаликдан бошлаб оила шажараси билан таништирилса, унинг етти авлоди ким бўлган, номлари, касб-кори, оиланинг энг қимматли анъаналари ва ҳоказолари билдириб борилса, бундай ҳолат ҳам унинг мустаҳкамлигини сақлашда катта ёрдам беради.

Ота-онанинг энг муҳим бурчи фарзандлари тарбиясидир. Чунки болаларни ҳозирги давр талаби даражасида билимли, соғлом, маънавий баркамол қилиб тарбиялашда айнан ота-она бурчлидир. Шунинг учун ҳам халқимизда “Тарбия берган ота-онангга раҳмат!” деган нақл бор. Фарзанд хулқатвори, албатта, ота-онага ўхшайди.

Ота-онанинг ўзи пок бўлиши, уйқудан эрта туриши зарур. Танни тоза сақлаши муҳим. Ота-она сузишни билиши, чиройли ёзиши, сўзлаганда одоб қоидаларига риоя қилмоғи, жамоат жойлари, тўйҳашамлар, гурунглар, йиғинларда ўзини тутиш қоидаларига амал қилиши, иши билан сўзининг бирлиги, Ватани, ўз халқини севиши, унга хизматда соф, ғайратли, фидокор бўлиш каби фазилатларга эга бўлмоғи жуда муҳим.

Оилада ота-онанинг ростгўй ва тўғри бўлишлари болаларини ҳам ростгўйликка ундайди, ёлғончилик мунофиқликни таркиб топтиради. Ота ва она хулқ-атворининг бир-бирига зид бўлиши фарзандларнинг уларга нисбатан ишончини йўқотади. Ота ва она биргаликда тотув ҳаёт кечирсалар, бир-бирини ҳурмат этсалар, унда болалар ҳам олийжанобликка ўрганадилар. Масалан, оталар болаларининг кўз олдида уларнинг оналарига яхши муомала этса, болалар ҳам бунга риоя этадилар, улар ўзлари уйланганларида ҳам турмуш ўртоқларига шундай муомалада бўладилар. 

Оилада ота ва она ўртасидаги ёлғончилик, ота томонидан онани уриб-сўкмоқ болаларда жоҳилликка мойилликни шакллантиради. 

Шунинг учун ҳам ота-онанинг биринчи вазифаси ва бурчи оилани моддий томондан таъминлаш, рўзғорни тўғри юритиш билан бирга фарзандлари кўзи олдида маънавий юксак, намуна бўлишларидир. Чунки бугун фарзанднинг ота-она хонадонида кўрган, билган нарсалари эртага турмуш икир-чикирлари ўртасида ўралашиб қолмаслиги, ўзига тўғри йўл танлай билишида ёрдам беради.

Ота-она дастлаб фарзандига яхши от қўяди. Бунда унга илм олиши учун мактабга бормоғи, чуқур ва мустаҳкам билим олишини кузатиб бориши зарур. Шу билан бирга, ҳунар ва касб ўргатиш ҳар бир ўғил ва қиз фарзандга ҳам қарз ва фарздир.

Ҳар бир ҳунарни ўз фарзандига ўргатиш ота-онанинг вазифасидир. Улар ота-онага итоатли, одобли, хулқ-одобнинг барча талабларини адо этишга ўргатилади. Қизлар тарбияси билан асосан оналар шуғулланади. Шунинг учун ҳам “Онасини кўриб қизини ол” деган нақл бекорга айтилмаган. Ўзбек оилаларида тарбияли оналар қизларини ўзидан катталарга ҳурмат кўрсатиш, улар билан сўзлашганда ўзини вазмин тутиш, бетгачопарлик қилмаслик, осойишта жавоб беришга ўргатади. Буларни баъзилар ожизлик белгиси деб аташ ҳоллари ҳам бўлмоқда. Аммо шарқона ахлоқ-одоб меъёрлари худди шуни талаб этади. 

Латофатли, босиқ, мулоҳазали, андишали, ўзини тута билиш, ёмон гуруҳдан ўзини тортиш, беҳаё қилиқлар қилмаслик каби хислатларга эга бўлган оналар ўз қизларида ҳам шу хислатларни пайдо қилишга ҳаракат қиладилар. Бундан ташқари, ўзбек хонадонларида уйни йиғиштириш, тонгда туриб эшик очиб, ҳовли ва дарвоза олдини супириб сув сепиш, кийим бичиш ва тикиш, кир ювиб, дазмол босиш ишлари, айниқса, қизларга келгуси оилавий ҳаёт қуришда зарурдир. Ҳозир қизларимизнинг бу ишлардан четда тарбияланиши уларнинг келин бўлиб тушган оилаларда кўнгилсизликларга олиб келиб, ҳатто ёш оилаларнинг бузилиб кетишига ҳам сабаб бўлмоқда. Дипломли яхши мутахассис бўлгани билан оилавий ҳаётга тайёр бўла олмагани туфайли, бекалик, оналик бурчини бажара олмаяпти.

Демак, ҳунар, адаб, билим бериш ота-онадан фарзандга меросдир. 

Ота-онанинг муҳим бурчларидан яна бири болага яхши ном қўйиш бўлиб, унинг оти билан чақирганларида у уяладиган бўлмаслиги керак. 

Фарзанд балоғатга етгандан сўнг уларнинг рўзғор юритишга қобилияти борлигини синаб, билиб ота-она унинг оила қуришига ёрдам беради. 

Аммо алломалар ҳам, ҳозирги тиббиётимиз ҳам ўғилни уйлантирганда, қизни узатганда қариндошларга эмас, бегоналар билан қуда бўлиш зарурлигини алоҳида таъкидлайди. Аммо қиз фарзандни барча рўзғор ишларини юритишга ўргатиб, одобли ва билимли бўлганига ишонч ҳосил қилгач, балоғат ёшига етганидан сўнг узатиш керак. Қизни ахлоқли, намунали куёвга, юзи ва сўзи, ички дунёси пок, рўзғор юрита оладиган йигитга узатиш лозим. 

Хулоса қилиб айтганда, таълим-тарбия, оила ва ёшларни оилавий ҳаётга тайёрлаш борасида тасаввурлар, тушунча ва тамойиллар мавжуд бўлиб, улар авлоддан-авлодга ўтиб янада сайқаллашиб халқ ҳаётига сингиб кетган. Булар мақол ва иборалар, эртаклар ва бошқа халқ ижодиётида намоён бўлиб, маълум бир тизимни ташкил этган. Бу тизим ёшларни оилавий ҳаётга тайёрлашда никоҳ ва оиланинг севги-муҳаббат асосига қурилиши, фарзандларни никоҳга тайёрлаш, ўғил уйлантириш ва қиз узатишга қўйиладиган талаблар, эр ва хотин, фарзандларнинг бурч-вазифаларидан иборат бўлиб, оила қуришда маълум бир концептуал асосни ташкил этади ва ёшларга оила қуришда катта имкониятлар яратганки, булар ҳақида кейинги параграфда фикр юритамиз.

 

Адабиётлар

 

1.    Ўзбекистон Республикасининг “Оила кодекси”га шарҳлар. –Т.: “Адолат”, 2000. – 448 бет.

2.    Аждодлар ўгити. Ҳикоялар, ҳикматлар, -Т., 1990. - 240 б.

3.    Азаров Ю.П. Оила педагогикаси.–Т.: “Ўқитувчи”, 1988. - 272 б.

4.    Ал-Бухорий, Али Абдуллоҳ Муҳаммад ибн-Исмоил. Ҳадис.4 китоб.1-китоб.-Т.:Қомуслар бош таҳририяти,1991.−560 б.

5.    Бўриев О., Холиқов Д. Туркона анъана ва удумлар-миллат кўрки. -Т.:“Минхож”, 1996.-48 б.

6.    Иномова М. Оилада болаларнинг маънавий-ахлоқий тарбияси.-Т.: ТДПУ, 1999. -152 б.

7 Каримов Х.К. Ўзбек оилаларида эр-хотин низоларининг ижтимоий-психологик хусусиятлари.

-Т.: ТДПИ, 1994. – 16 б.

8. Мунавваров А.К. Оила педагогикаси. –Т.: “Ўқитувчи”, 1994. –112 б. 9. Сафаров О., Маҳмудов М. Оила маънавияти. – Т.: “Маънавият”, 1998. - 160 б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МУНДАРИЖА

 

Бахтиёр АДИЗОВ. Креатив фикрлашга йўналтирилган таълим технологиялари  .................................... 5

Ширинбой ОЛИМОВ. Таълимни технологиялаштиришнинг асосий элементи ....................................... 9

Болта ХОДЖАЕВ. Олий ўқув юртларида муаммоли таълим технологиясини қўллашнинг айрим

жиҳатлари ....................................................................................................................................................... 15

Nasiba AZIMOVA, Zarina NASIMOVA. O‘qituvchi nazokatida dilkashlik va pedagogik takt .................... 20

Акбар ГУЛБОЕВ. Педагоглар фаолиятини ташхис қилишнинг назарий ва методологик асослари ..... 26 Qobiljon ABDULLAYEV, Nargiza BOBOMURODOVA. Qadimgi mesopatamiyadagi madaniy-ma’rifiy

taraqqiyot sarchashmalari ................................................................................................................................ 30

Гулия ҲАБИБОВА, Умида БАҲРИЕВА. Талабаларнинг мустақил иши - таълимни ташкил этишнинг

етакчи шакли сифатида ................................................................................................................................. 33

Лола ЭЛИБОЕВА. Бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларининг педагогик маҳоратини оширишда

интерфаол таълим методларидан фойдаланиш .......................................................................................... 37 O‘lmas QURBONOVA. O‘zbekiston va Finlyandiya taʼlim tizimi: muammo va istiqbollar ......................... 42

Гулчеҳра ИЗБУЛЛАЕВА. Муслиҳиддин Саъдий Шерозийнинг “Гулистон” ва “Бўстон” асари юксак

дидактик манба сифатида ............................................................................................................................. 46 Gulnoz TOSHOVA. Pedagogik faoliyat va uni takomillashtirishda pedagog mahorati ................................. 52

Manzura OCHILOVA. Sharq mutaffakkirlari merosida oilada bolalarni axloqiy tarbiyalash ........................ 57 Dildora TOSHEVA. Boshlang‘ich sinflarda “Atrofimizdagi olam” fanidan “Yashil dorixona” mavzusini

o‘qitishning pedagogik-psixologik imkoniyatlari............................................................................................ 61

Bobomurod JO‘RAYEV. Somoniylar davrida ta’lim tizimi va mazmuni ....................................................... 65

Dilfuza RAKHMONOVA. Equirements for preschool education teacher ...................................................... 70

Matluba XOJIYEVA. TA’LIM JARAYONIDA AKSIOLOGIK TARBIYANI TASHKIL ETISHNING

O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ................................................................................................................. 74

Нигина ИСМАТОВА. Оилада болаларни маънавий-ахлоқий тарбиялашда миллий қадриятлардан

фойдаланиш усул ва воситалари .................................................................................................................. 79

Олимжон АХМАДОВ. Бухорода янги усул мактаблари фаолияти (XIX аср охири XX аср I чораги) . 83

Nilufar RAXIMOVA. Tarbiya va shaxs kamoloti .......................................................................................... 89

Gulshan SAIDNAZAROVA. Al-Buxoriyning hadislarida tarbiya masalasi .................................................. 94

Нигора САЙФУЛЛАЕВА. Методика оценки развития экономического мышления у студентов вуза 98 Маърифат УМУРОВА. Мактабгача ёшдаги болаларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда

мусиқанинг ўрни .......................................................................................................................................... 103

Oybek ORTIQOV. O‘quvchi-yoshlarni milliy mafkura ruhida tarbiyalash mazmuni .................................. 109

Феруза РАМАЗОНОВА. Бўлажак ўқитувчиларда касбий эътиқодни шакллантириш педагогик муаммо сифатида ....................................................................................................................................................... 113

Olimjon AHMADOV, Dilnoza ELOVA. Buxoro bosmaxona va nashriyotlariga texnika sohasidagi

yangiliklarning kirib kelish tarixidan (1920-1924-yillar) .............................................................................. 116 Madina BAXRAMOVA. Modulli ta’limni joriy etishning muammolari va yechimlari ............................... 120

Болта ХОДЖАЕВ, Cитора ШАРИПОВА. Талабаларнинг ўқув–билув фаолиятини активлаштиришда

муаммоли таълим имкониятларидан фойдаланиш .................................................................................. 124 Shaxlo XALILOVA. Jahon pedagogikasida pedagogik muloqotning zamonaviy uslublari va uning milliy

pedagogik muloqot uslublari bilan integratsiyasi .......................................................................................... 129 Zuxriddin SHERNAZAROV. Abdulla Avloniyning ma’rifiy-pedagogik faoliyati ...................................... 134

Феруза ЖУМАЕВА. Ўзбек оилаларида ёшларнинг оилавий тарбия ҳақидаги тасаввурларини

шакллантириш ............................................................................................................................................. 138

 

 

 

 

 

Buxoro davlat universiteti muassisligidagi

“PEDAGOGIK MAHORAT” 

ilmiy-nazariy va metodik jurnali  barcha ta’lim muassasalarini  hamkorlikka chorlaydi. 

 

Pedagoglarning sevimli nashriga aylanib ulgurgan “Pedagogik mahorat” jurnali maktab, kollej, institut va universitet pedagogik jamoasiga muhim qoʻllanma sifatida xizmat qilishi shubhasiz.

 

 

 

Mualliflar uchun eslatib oʻtamiz, maqola qoʻlyozmalari universitet  tahririy-nashriyot boʻlimida qabul qilinadi. 

 

Manzilimiz: Buxoro shahri, M.Iqbol koʻchasi 11-uy Buxoro davlat universiteti, 1-bino 2-qavat, 208-xona

 

Tahririyat rekvizitlari: 

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ғазначилиги 23402000000100001010  Марказий банк ББ ХККМ Тошкент ш.

МФО 00014  ИНН 201504275

БухДУ 400110860064017094100079001

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Pedagogik mahorat: rivojlanamiz va rivojlantiramiz!

 

                                                 

                                                                    Buxoro davlat universiteti nashri  sahifalandi. Chop etish sifati uchun Jurnal tahririyat kompyuterida    

             PEDAGOGIK                                                           

MAHORAT           Jurnal oliy oʻquv yurtlarining professor-              bosmaxona javobgar.                            oʻqituvchilari, ilmiy tadqiqotchilar, ilmiy                                          xodimlar, magistrantlar, talabalar, akademik        Bosishga ruxsat etildi 25.05.2021           

Ilmiy-nazariy va metodik                litsey va kasb-hunar kollejlari hamda maktab       Bosmaxonaga topshirish vaqti                jurnal            oʻqituvchilari, shuningdek, keng ommaga            28.05.2021

                                                                                 moʻljallangan.                                         Qog’oz bichimi: 60x84. 1/8             

           2021-yil, Maxsus son                                                                                                 Tezkor bosma usulda bosildi.                        

   Jurnalda nazariy, ilmiy-metodik,           Shartli bosma tabog’i – 18,0                  muammoli maqolalar, fan va texnikaga oid            Adadi – 100 nusxa                 yangiliklar, turli xabarlar chop etiladi. Buyurtma № 154

2001-yil iyul oyidan                 Bahosi kelishilgan narxda. chiqa boshlagan.                       

                                                                              Nashr uchun mas’ul:                                “Sadriddin Salim Buxoriy”

                                                                              Alijon HAMROYEV.                                            MCHJ

OBUNA INDEKSI: Musahhih: Muhiddin BAFAYEV.  bosmaxonasida chop etildi.  3070 Мuharrir: Oʻg’iljon Olloqova Bosmaxona manzili: Buxoro

shahri M.Iqbol koʻchasi 11-uy.