Zarafshon
Sana :
Fan : Algebra
Sinf :
Mavzu: Algebraik kasr. Kasrlarni qisqartirish.
Darsning shiori:
A`lo mamlakatning a`lo farzandi.
Bilib qo`yki seni Vatan kutadi.
(G`. G`ulom)
Darsning maqsadi:
a) Tarbiyaviy: O`quvchilarni o`zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik, tartiblilik va madaniyatlilikka o`rgatish;
b) Ta`limiy maqsad: Algebraik kasr. Kasrlar ustida asosiy amallarni, bajarish va ularni qisqartirishni o`rgatish, algebraik ifodalarni ko`paytuvchilarga ajratishning har xil yo`llarini egallash va ularni qo`llay olish to`g`risida bilim, ko`nikma, malaka hosil qilish;
c) Rivojlantiruvchi: Tafakkur, xotira, idrok mashqi qiziqishini rivojlantirish, muloqot madaniyatiga o`rgatish;
d) Kasbga yo`llovchi: Tadbirkor, vositachi, hisobchi kasblarining ayrim qirralari bilan tanishtirish;
e) Milliy va mafkuraviy : Milliy qadriyatlar , san`at, ulug` mutafakkirlarni matematika rivojiga qo`shgan hissalaridan g`ururlanish, vatanni sevish va o`z yurtidan g`ururlanish tuyg`usini shakllantirishdan iborat.
Dars jihozi: Darslik , dars uchun zarur ko`rgazmali qurollar, testlar, tarqatma materiallar, kompyuter, plakatlar, doska, bo`r.
Dars usuli: Interfaol.
Dars tipi: Yangi bilim va tushunchalarni hosil qilish.
Darsning bosqichlari va vaqt taqsimoti:
1 |
Tashkiliy qism |
2 daqiqa |
2 |
Yangi mavzuni yoritish a) Tayyorgarlik b) Guruglarda ishlash d) Xulosa |
15 daqiqa 10 daqiqa 3 daqiqa |
3 |
Yangi mavzuni mustahkamlash |
10 daqiqa |
4 |
Darsga yakun yasash va baholash |
3 daqiqa |
5 |
Uyga vazifa |
2 daqiqa |
Tashkiliy qism: O`quvchilar bilan salomlashish. Davomatni tekshirish. Zarur va ko`rgazmali qurollarni va jihozlarni darsga hozirlash. O`quvchilarni guruhlarga ajratish.
O`tilganlarni takrorlash va yangi mavzuga hozirlik ko`rish.
O`qituvchi: O`quvchilar har bir guruhga o`tilgan mavzu yuzasidan savol beraman, bir o`quvchi og`zaki ta`rifni aytadi, guruhdagi qolgan o`quvchilar esa misol yozadi.
I-guruhga savol: Bir had deb nimaga aytiladi?
Javob: Son va harfiy ko`paytuvchilar ko`paytmasidan iborat algebraic ifoda bir had deyiladi.
Misol: 4abc, -3ab
II-guruhga savol: Ko`p had deb nimaga aytiladi?
Javob: Bir nechta bir hadlarning algebraik yig`indisi ko`p had deyiladi.
Misol: 2a3 +3ab+b2, 2a3-ab
III-guruhga savol: Ayirmaning kvadrati nimaga teng?
Javob: Ikki son ayirmasining kvadrati birinchi son kvadrati ayiruv birinchi son bilan ikkinchi son ko`paytmasining ikkilangani, qo`shuv ikkinchi son kvadratiga teng.
Misol: (x-y)2= x2-2xy+y2
O`qituvchi: O`quvchilar kompyuter ekraniga qarang ekranda misollar paydo bo`ladi. Albatta har bir guruh uchun.
I. 1. (x+y)2 =
2. (90-1)2=
II. 1. (y-6)2=
2. (40+1)2=
III. 1. (m-2)2=
2. (100-1)2 =
O`qituvchi: Javobi esa kompyuter ekranidagi gullar bargiga yozilgan. To`g`ri noto`g`riligini tekshiring va guruh boshliqlari natijalarni e`lon qiling.
Javoblar:
I. 1. (x+y)2 =x2+2x+1 2. (90-1)2= 902-2*90+12=7921
II. 1. (y-6)2=y2-12x+36 2. (40+1)2= 402+2*40+12=1681
III. 1. (m-2)2= m2-4m+4
2. (100-1)2 = 1002-2*100+1=9801
O`qituvchi: O`quvchilar gullar qanchalik tabiat va tabobat uchun foydali ekanligini bilasiz va gullar insonlarga estetik zavq va quvonch bag`ishlaydi.
O`quvchilar endi men sizlardan matematik diktant olaman xuddi ona tilidagidek ,og`zaki aytaman sizlar esa yozib misolni yechasizlar.
I-guruhga savol: Ko`paytuvchilarga ajrating.
1. X2-36=
II-guruhga savol: 4a2-9=
III-guruhga savol: 81a2-16b2=
Javoblar :
1) X2-36= (x-6) (x+6)
2) 4a2-9= (2a-3) (2a+3)
3) 81a2-16b2= (9a-4b) (9a+4b)
O`qituvchi: O`quvchilar bugun o`tilgan mavzular yuzasidan savol-javob va misollarni yechishda har bir guruh yaxshi natijalar ko`rsatdi, albatta bundan xursand bo`ldim.
O`quvchilar bugungi darsimizning maqsadi, algebraik kasr, kasrlarni qisqartirish haqida ma`lumot berishdan iborat.
1-masala. Katerning turg`un suvdagi tezligi soatiga a kilometrga, daryo oqimining tezligi soatiga b kilometrga teng. Katerning daryo oqimi bo`yicha harakat tezligi uning daryo oqimiga qarshi harakat tezligidan necha marta ortiq?
- Katerning daryo oqimi bo`yicha tezligi soatiga (a+b) kilometrga teng; oqimga qarshi tezligi soatiga (a-b) kilometrga teng. Shuning uchun daryo oqimi bo`yicha harakat tezligi oqimga qarshi harakat tezligidan.
marta ortiq bo`ladi.
Ifoda algebraic kasr deyiladi. Bu kasrning surati a+b,
maxraji esa a-b.
Umuman ,surat va maxraji algebraik ifodalar bo`lgan kasr algebraik kasr deyiladi.
Algebraik kasrlarga doir yana bir necha misollar keltiramiz:
Agar algebraik kasrga kiruvchi harflar o`rniga biror sonlar qo`yilsa, u holda zarur hisoblashlar bajarilgandan keyin shu algebraic kasrning son qiymati hosil bo`ladi.
Masalan, a=10, b=8 bo`lganda algebraic kasrning son
qiymati ga teng bo`ladi.
algebraik kasrda a va b o`rniga o`zaro teng bo`lmagan
(a ≠ b) istalgan sonlarni qo`yish mumkin, chunki a=b bo`lganda kasrning maxraji nolga aylanadi, nolga bo`lish esa mumkin emas.
Bundan keyin algebraic kasrga kiruvchi harflar yo`l qo`yiladigan qiymatlarnigina, ya`ni shu kasrning maxraji nolga teng bo`lmaydigan qiymatlarnigina qabul qiladi.
Masalan, kasr uchun joiz qiymatlar a ning a=0 va a=1 dan boshqa barcha qiymatlari bo`ladi.
Kasrning asosiy xosssasini bunday yozish mumkin:
bu yerda (b ≠ 0) , (m ≠ 0) .
Bu xossa kasrning surat va maxrajini bir xil algebraik ifodaga ko`paytirilsa yoki bo`linsa, unga teng kasr hosil bo`lishini bildiradi, masalan:
Kasrning asosiy xossasidan foydalanib, algebraik kasrni surat va maxrajga bir vaqtda kiruvchi umumiy ko`paytuvchiga qisqartirish mumkin, masalan:
Kasrlarni soddalashtirish uchun avval ularning surat va maxrajining umumiy ko`paytuvchisini ajratib olish kerakligiga doir misollar keltiramiz.
2-masala. Kasrlarni qisqartiring:
1) 2)
1) 12a2b va 4ab2 birhadlar 4 ab umumiy ko`paytuvchiga ega. Kasrning surat va maxrajini 4ab gab o`lamiz:
2).m2-n2 va m2+mn ko`phadlar m+n umumiy ko`paytuvchiga ega, chunki m2-n2=(m+n) (m-n), m2+mn=m(m+n). Kasrning surat va maxrajini m+n ga bo`lamiz:
Shunday qilib , kasrlarni qisqartirish uchun bu kasrlarning surat va maxrajini ularning umumiy ko`paytuvchisiga bo`lish kerak.
Agar kasrning surat yoki maxrajidagi ishorani qarama-qarshisiga o`zgartirilsa, u holda berilgan kasrga qarama-qarshi kasr hosil bo`lishini ta`kidlab o`tamiz:
Masalan, .
3-masala. kasrni qisqartiring.
Mustahkamlash uchun mashqlar:
452. Surati x va y sonlarning ko`paytmasiga, maxraji esa ularning yig`indisiga teng algebraik kasrni yozing.
Javob:
453. Surati p va q sonlarning ayirmasiga, maxraji esa ularning ko`paytmasiga teng bo`lgan algebraik kasrni yozing.
Javob:
454. Surati a va b sonlar kvadratlarining ayirmasiga, maxraji esa shu sonlar ayirmasining kvadratiga teng bo`lgan algebraik kasrni yozing.
Javob:
455. Surati c va d sonlar kublarining yig`indisiga, maxraji esa shu sonlar ko`paytmasining ikkilanganiga teng bo`lgan algebraik kasrni yozing.
Javob:
O`qituvchi: O`quvchilar yangi mavzuni mustahkamlash uchun “To`g`ri soz tuzish” o`yinini o`tkazamiz. Bu o`yinda “MATEMATIKA” so`zi hosil bo`lishi kerak. Agar misollarda xatoliklar bo`lsa harflar tushib qoladi va so`z to`g`ri emas deb hisoblanadi.
456 –misol.
I. bunda b=1,5 J: 5
II. bunda a=16, b=-3 J: 1,9
III. bunda a=3, b=-4 J: 4
457-misol. I. 1) S=νt formuladan ν ni toping. Javob: V=
II. 2) Р= formuladan V ni toping
Javob: V=
III. 3) Р= 2(a+b) formuladan a ni toping.
Javob:
460-misol. Berilgan ikki kasrning tengligini ko`rsating.
I. 1) Yechish:
II. 3) Yechish
III. 5) Yechish:
O`qituvchi: O`quvchilar qiziqarli savol javob o`yinini o`tkazamiz.
1) Al-Xorazmiy asos solgan fan. ( Algebra)
2) Eng kichik tup son. (ikki)
3) Konstututsiya qabul qilingan sana. (1992-yil 8-dekabr)
4) Birning ikkiga bo`linmasi. (yarim)
5) 2008 –yil qanday yil deb e`lon qilindi. (Yoshlar yili)
6) Yoyiq burchak necha gradusga teng . (1800)
O`qituvchi: O`quvchilar bugungi darsdan maqsadimiz algebraik kasrlar, kasrlar ustida asosiy amallarni bajarish va ularni qisqartirishni o`rganish, algebraik ifodalarni ko`paytuvchilarga ajratishning har xil yo`llarini egallash va ularni qo`llay olishga o`rgatishdan iborat edi. Darsimiz davomida yechilgan misollardan ayon bo`ldiki, ko`zlagan maqsadimizga erishdik.
Aziz o`quvchilar sizlardan albatta, kelajakda yurtimiz, vatanimiz ravnaqi yo`lida o`z bilimini ayamaydigan ajoyib tadbirkorlar, bank xodimlari va muhandislar chiqadi degan umiddaman.
Uyga vazifa: 458-misol va 456-misolning 1, 3 lari.
Dars so`ngida o`quvchilar baholandi va baholar kundalikka qo`yildi.
Sana : ______
Fan : Algebra
Sinf : ______
Mavzu: Algebraik kasr. Kasrlarni qisqartirish.
Darsning shiori:
A`lo mamlakatning a`lo farzandi.
Bilib qo`yki seni Vatan kutadi.
(G`. G`ulom)
Darsning maqsadi:
f) Tarbiyaviy: O`quvchilarni o`zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik, tartiblilik va madaniyatlilikka o`rgatish;
g) Ta`limiy maqsad: Algebraik kasr. Kasrlar ustida asosiy amallarni, bajarish va ularni qisqartirishni o`rgatish, algebraik ifodalarni ko`paytuvchilarga ajratishning har xil yo`llarini egallash va ularni qo`llay olish to`g`risida bilim, ko`nikma, malaka hosil qilish;
h) Rivojlantiruvchi: Tafakkur, xotira, idrok mashqi qiziqishini rivojlantirish, muloqot madaniyatiga o`rgatish;
i) Kasbga yo`llovchi: Tadbirkor, vositachi, hisobchi kasblarining ayrim qirralari bilan tanishtirish;
j) Milliy va mafkuraviy : Milliy qadriyatlar , san`at, ulug` mutafakkirlarni matematika rivojiga qo`shgan hissalaridan g`ururlanish, vatanni sevish va o`z yurtidan g`ururlanish tuyg`usini shakllantirishdan iborat.
Dars jihozi: Darslik , dars uchun zarur ko`rgazmali qurollar, testlar, tarqatma materiallar, kompyuter, plakatlar, doska, bo`r.
Dars usuli: Interfaol.
Dars tipi: Yangi bilim va tushunchalarni hosil qilish.
Darsning bosqichlari va vaqt taqsimoti:
1 |
Tashkiliy qism |
2 daqiqa |
2 |
Yangi mavzuni yoritish a) Tayyorgarlik b) Guruglarda ishlash d) Xulosa |
15 daqiqa 10 daqiqa 3 daqiqa |
3 |
Yangi mavzuni mustahkamlash |
10 daqiqa |
4 |
Darsga yakun yasash va baholash |
3 daqiqa |
5 |
Uyga vazifa |
2 daqiqa |
Tashkiliy qism: O`quvchilar bilan salomlashish. Davomatni tekshirish. Zarur va ko`rgazmali qurollarni va jihozlarni darsga hozirlash. O`quvchilarni guruhlarga ajratish.
O`tilganlarni takrorlash va yangi mavzuga hozirlik ko`rish.
O`qituvchi: O`quvchilar har bir guruhga o`tilgan mavzu yuzasidan savol beraman, bir o`quvchi og`zaki ta`rifni aytadi, guruhdagi qolgan o`quvchilar esa misol yozadi.
I-guruhga savol: Bir had deb nimaga aytiladi?
Javob: Son va harfiy ko`paytuvchilar ko`paytmasidan iborat algebraic ifoda bir had deyiladi.
Misol: 4abc, -3ab
II-guruhga savol: Ko`p had deb nimaga aytiladi?
Javob: Bir nechta bir hadlarning algebraik yig`indisi ko`p had deyiladi.
Misol: 2a3 +3ab+b2, 2a3-ab
III-guruhga savol: Ayirmaning kvadrati nimaga teng?
Javob: Ikki son ayirmasining kvadrati birinchi son kvadrati ayiruv birinchi son bilan ikkinchi son ko`paytmasining ikkilangani, qo`shuv ikkinchi son kvadratiga teng.
Misol: (x-y)2= x2-2xy+y2
O`qituvchi: O`quvchilar kompyuter ekraniga qarang ekranda misollar paydo bo`ladi. Albatta har bir guruh uchun.
II. 1. (x+y)2 =
2. (90-1)2=
II. 1. (y-6)2=
2. (40+1)2=
III. 1. (m-2)2=
2. (100-1)2 =
O`qituvchi: Javobi esa kompyuter ekranidagi gullar bargiga yozilgan. To`g`ri noto`g`riligini tekshiring va guruh boshliqlari natijalarni e`lon qiling.
Javoblar:
II. 1. (x+y)2 =x2+2x+1 2. (90-1)2= 902-2*90+12=7921
II. 1. (y-6)2=y2-12x+36 2. (40+1)2= 402+2*40+12=1681
III. 1. (m-2)2= m2-4m+4
2. (100-1)2 = 1002-2*100+1=9801
O`qituvchi: O`quvchilar gullar qanchalik tabiat va tabobat uchun foydali ekanligini bilasiz va gullar insonlarga estetik zavq va quvonch bag`ishlaydi.
O`quvchilar endi men sizlardan matematik diktant olaman xuddi ona tilidagidek ,og`zaki aytaman sizlar esa yozib misolni yechasizlar.
I-guruhga savol: Ko`paytuvchilarga ajrating.
1. X2-36=
II-guruhga savol: 4a2-9=
III-guruhga savol: 81a2-16b2=
Javoblar :
2) X2-36= (x-6) (x+6)
2) 4a2-9= (2a-3) (2a+3)
3) 81a2-16b2= (9a-4b) (9a+4b)
O`qituvchi: O`quvchilar bugun o`tilgan mavzular yuzasidan savol-javob va misollarni yechishda har bir guruh yaxshi natijalar ko`rsatdi, albatta bundan xursand bo`ldim.
O`quvchilar bugungi darsimizning maqsadi, algebraik kasr, kasrlarni qisqartirish haqida ma`lumot berishdan iborat.
1-masala. Katerning turg`un suvdagi tezligi soatiga a kilometrga, daryo oqimining tezligi soatiga b kilometrga teng. Katerning daryo oqimi bo`yicha harakat tezligi uning daryo oqimiga qarshi harakat tezligidan necha marta ortiq?
- Katerning daryo oqimi bo`yicha tezligi soatiga (a+b) kilometrga teng; oqimga qarshi tezligi soatiga (a-b) kilometrga teng. Shuning uchun daryo oqimi bo`yicha harakat tezligi oqimga qarshi harakat tezligidan.
marta ortiq bo`ladi.
Ifoda algebraic kasr deyiladi. Bu kasrning surati a+b,
maxraji esa a-b.
Umuman ,surat va maxraji algebraik ifodalar bo`lgan kasr algebraik kasr deyiladi.
Algebraik kasrlarga doir yana bir necha misollar keltiramiz:
Agar algebraik kasrga kiruvchi harflar o`rniga biror sonlar qo`yilsa, u holda zarur hisoblashlar bajarilgandan keyin shu algebraic kasrning son qiymati hosil bo`ladi.
Masalan, a=10, b=8 bo`lganda algebraic kasrning son
qiymati ga teng bo`ladi.
algebraik kasrda a va b o`rniga o`zaro teng bo`lmagan
(a ≠ b) istalgan sonlarni qo`yish mumkin, chunki a=b bo`lganda kasrning maxraji nolga aylanadi, nolga bo`lish esa mumkin emas.
Bundan keyin algebraic kasrga kiruvchi harflar yo`l qo`yiladigan qiymatlarnigina, ya`ni shu kasrning maxraji nolga teng bo`lmaydigan qiymatlarnigina qabul qiladi.
Masalan, kasr uchun joiz qiymatlar a ning a=0 va a=1 dan boshqa barcha qiymatlari bo`ladi.
Kasrning asosiy xosssasini bunday yozish mumkin:
bu yerda (b ≠ 0) , (m ≠ 0) .
Bu xossa kasrning surat va maxrajini bir xil algebraik ifodaga ko`paytirilsa yoki bo`linsa, unga teng kasr hosil bo`lishini bildiradi, masalan:
Kasrning asosiy xossasidan foydalanib, algebraik kasrni surat va maxrajga bir vaqtda kiruvchi umumiy ko`paytuvchiga qisqartirish mumkin, masalan:
Kasrlarni soddalashtirish uchun avval ularning surat va maxrajining umumiy ko`paytuvchisini ajratib olish kerakligiga doir misollar keltiramiz.
2-masala. Kasrlarni qisqartiring:
1) 2)
2) 12a2b va 4ab2 birhadlar 4 ab umumiy ko`paytuvchiga ega. Kasrning surat va maxrajini 4ab gab o`lamiz:
2).m2-n2 va m2+mn ko`phadlar m+n umumiy ko`paytuvchiga ega, chunki m2-n2=(m+n) (m-n), m2+mn=m(m+n). Kasrning surat va maxrajini m+n ga bo`lamiz:
Shunday qilib , kasrlarni qisqartirish uchun bu kasrlarning surat va maxrajini ularning umumiy ko`paytuvchisiga bo`lish kerak.
Agar kasrning surat yoki maxrajidagi ishorani qarama-qarshisiga o`zgartirilsa, u holda berilgan kasrga qarama-qarshi kasr hosil bo`lishini ta`kidlab o`tamiz:
Masalan, .
3-masala. kasrni qisqartiring.
Mustahkamlash uchun mashqlar:
452. Surati x va y sonlarning ko`paytmasiga, maxraji esa ularning yig`indisiga teng algebraik kasrni yozing.
Javob:
453. Surati p va q sonlarning ayirmasiga, maxraji esa ularning ko`paytmasiga teng bo`lgan algebraik kasrni yozing.
Javob:
454. Surati a va b sonlar kvadratlarining ayirmasiga, maxraji esa shu sonlar ayirmasining kvadratiga teng bo`lgan algebraik kasrni yozing.
Javob:
455. Surati c va d sonlar kublarining yig`indisiga, maxraji esa shu sonlar ko`paytmasining ikkilanganiga teng bo`lgan algebraik kasrni yozing.
Javob:
O`qituvchi: O`quvchilar yangi mavzuni mustahkamlash uchun “To`g`ri soz tuzish” o`yinini o`tkazamiz. Bu o`yinda “MATEMATIKA” so`zi hosil bo`lishi kerak. Agar misollarda xatoliklar bo`lsa harflar tushib qoladi va so`z to`g`ri emas deb hisoblanadi.
456 –misol.
I. bunda b=1,5 J: 5
II. bunda a=16, b=-3 J: 1,9
III. bunda a=3, b=-4 J: 4
457-misol. I. 1) S=νt formuladan ν ni toping. Javob: V=
II. 2) Р= formuladan V ni toping
Javob: V=
III. 3) Р= 2(a+b) formuladan a ni toping.
Javob:
460-misol. Berilgan ikki kasrning tengligini ko`rsating.
I. 1) Yechish:
II. 3) Yechish
III. 5) Yechish:
O`qituvchi: O`quvchilar qiziqarli savol javob o`yinini o`tkazamiz.
1) Al-Xorazmiy asos solgan fan. ( Algebra)
2) Eng kichik tup son. (ikki)
3) Konstututsiya qabul qilingan sana. (1992-yil 8-dekabr)
4) Birning ikkiga bo`linmasi. (yarim)
5) 2019 –yil qanday yil deb e`lon qilindi.
6) Yoyiq burchak necha gradusga teng . (1800)
O`qituvchi: O`quvchilar bugungi darsdan maqsadimiz algebraik kasrlar, kasrlar ustida asosiy amallarni bajarish va ularni qisqartirishni o`rganish, algebraik ifodalarni ko`paytuvchilarga ajratishning har xil yo`llarini egallash va ularni qo`llay olishga o`rgatishdan iborat edi. Darsimiz davomida yechilgan misollardan ayon bo`ldiki, ko`zlagan maqsadimizga erishdik.
Aziz o`quvchilar sizlardan albatta, kelajakda yurtimiz, vatanimiz ravnaqi yo`lida o`z bilimini ayamaydigan ajoyib tadbirkorlar, bank xodimlari va muhandislar chiqadi degan umiddaman.
Uyga vazifa: 458-misol va 456-misolning 1, 3 lari.
Dars so`ngida o`quvchilar baholandi va baholar kundalikka qo`yildi.
© ООО «Знанио»
С вами с 2009 года.