O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

XALQ  TA’LIM VAZIRLIGI

 

 

39- umumiy o’rta ta’lim maktabining

Huquq  fani o’qituvchisi Alikulov Odil Davronovichning

   to’garak mashg’ulotlari ishlanmasi

 

 

 

 

 

 

,,YOSH HUQUQSHUNOSLAR”

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                        Sirdaryo

 

 

                              

“Tasdiqlayman”

 

MMIBDO’______________________

YOSH  HUQUQSHUNOSLAR

№		Soati	Muddat	Vaqti
1	Axloq va huquq	2
2	Huquqiy normalar belgilari, tuzilishi va turlari	2
3	Voyaga yetmaganlarning huquqlari	2
4	Shaxsiy huquq va erkinliklar	2
5	O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyaga oid savollar	2
6	Harakatlar strategiyasi	2
7	Konustitusiya–davlatning asosiy qonuni	2
8	Iste`molchining huquqlari	2
9	Mehnat huquqi asoslari	2
10	O’zbekiston R-ning  Konstitutsiyaning yaratilish tarixi	2
11	O’zbekistonda qabul qilingan ayrim qonunlar	2
12	Ma’muriy huquq asoslari	2
13	Fuqarolik huquqi asoslari	2
14	Mustahkamlash	2
15	Oila kodeksi	2
16	Jinoyat kodeksi	2
17	ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksi	2
18	Fuqarolik kodeksi	2
19	Mehnat kodeksi	2
20	Takrorlash	2
21	Huquqiy munosabatlar va ularning tuzilishi	2
22	Huquqbuzarlik	2
23	Huquqiy javobgarlik	2
24	Huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlari. Prokuratura va tergov idoralari	2
25	Voyaga yetmaganlar huquqlari, burchlari	2
26	Jinoyat qonunchiligida voyaga yetmaganlarning huquq va majburiyatlari	2
27	Oila qonunchiligida voyaga yetmaganlarning huquq va majburiyatlari:	2
28	Inson huquq va erkinliklari kafolatlari	2
29	Siyosiy partiyalar faoliyati	2
30	O‘zbekiston Respublikasining ijro etuvchi hokimiyat organlari	2
31	Fuqarolik  jamiyati	2
32	Inson  huquqlari  turlari	2
33	Bola huquqlarini himoya qilishning xalqaro huquqiy asoslari	2
34	Ishga qabul qilish vaqtida talab qilinadigan hujjatlar	2
	Jami:	68

 

 

To’garaka’zolariningro’yxati

 

№	O’quvchilarning ismi va familiyasi	Sinfi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32

 

 

 

TO’GARAK A’ZOLARINING DAVOMATI

№	O`quvchilar ismi va familiyasi															1616161616
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28

 

 

 

 

 

 

 

 

TO’GARAK A’ZOLARINING DAVOMATI

№	O`quvchilar ismi va familiyasi															1616161616
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28

 

 

 

 

 

 

 

 

           1-Mavzu: Axloq va huquq

Reja:

1.Axloq me’yorlari va ularning jamiyat hayotidagi o‘rni.

2.Huquqning vujudga kelishi.

3.Huquqning funksiyasi.

Darsning maqsadi:

Ta`limiy maqsad: O`quvchilarga axloq va huquq asoslari haqida bilimlar berish

Tarbiyaviy maqsad: O`quvchilar ong- tafakkurida axloq va huquq asoslari bugungi kundagi ahamiyatini qiyoslash, yurtimizda bu yo`nalishda amalga oshirilayotgan islohotlar haqidagi tushunchalar shakllantiriladi. O`quvchilarda milliy g`urur, milliy iftixor tuyg`usini qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

Rivojlantiruvchi maqsad: Axloq va huquq asoslari haqida mustaqil fikrlashga o`rgatish

1.Siz nima deb о 'ylaysiz, insonning eng birinchi huquqi nima?

2."Та 'lim olish ", "malakali tibbiy yordam olish ", "dam olish " huquqi de ganda nimalarni tushimasiz?

 3."Mustaqillik " so'zini qanday tushunish mumkin?

4.Yuqoridagi rasmlarda qanday о zaro bog 'liqlik bar?

5.Mustaqillik tufayli qanday huquqlarga ega bo 'Idik ?

6.Bu huquqlarning amalga oshirilishini kim kafolatlaydi?

7.Huquqiy  savodsizlik" deganda nimani tushunasiz?

8.Qonunlarni bilmasligingiz uchun afsnslangan paytlaringiz bo 'Igannti?

9.O`z huquqingizni bilishingiz qo`l  kelgan vaziyatga misol keltiring.

Faollashtiruvchi savol va topslhiriqlar:

1.Maktabingizda qanday asosiy qoidalarga rioya qilishingiz short?

2.Bu qoidalar hammaga majburiymi yoki о 'quvchi va о'qituvchilarga alohida qoidalar mavjudmi? Oilangizda qanday qoidalar mavjud?

3.Oilangizda rioya qilinadigan qoidalar qanday qilib paydo bo'lgan deb о'ylaysiz?

4.Do'stlaringiz bilan munosabatingizda ham muayyan qoidalarga amal qilasizmi? Nima uchun?

5.Yuqoridagi misollarning qaysi birida sizdan ko'proq mas'uliyat talab qilinadi? Nima uchun?

6.Yuqorida alalgan qoidalarning bajarilishini nazorat qilish kimning zimmasida deb о'ylaysiz?

7.Shu qoidalarni buzmagan holda maktabda, oilada va do'stlaringiz orasida qanday huquqlarga ega ekanligingizni sanab bering.

8.Bu huquqlaringizni nima uchun aynan "huquq" deb atalishi to'g'risida о'ylab ко'rganmisiz? Fikringizni asoslab bering.

     Davlat paydo bolishi bilan bir vaqtda huquq ham paydo bo'ladi. Huquq dastlab axloqiy qarashlar, qadriyatlar negizida vujudga kelgan. Keyinchalik esa huquqiy davlat tomonidan o'rnatilgan yoki ma'qullangan va uning kuchi bilan himoya qilinadigan barcha uchun majburiy xulq-atvor qoidalarining tizimiga aylangan.

     Huquq - davlat tomonidan о'rnatilgan va u tomonidan himoya qilinadigan barcha uchun majburiy bo'lgan xulq-atvor qoidalarining tizimi.

"Huquq" atamasi ikki obyektiv hamda subyektiv huquq ma'nosida qo'llaniladi.

Obyektiv huquq - huquq normalarining yig'indisi.

Subyektiv -huquq esa ma'lum bir shaxs yoki guruhga tegishli bo'lgan huquq.

Misol uchun kimningdir uy-joyga bo'lgan yoki biror-bir mulkka nisbatan bo'lgan huquqi. Subyektiv huquq obyektiv huquqsiz mavjud bo'lmaydi. Huquqning o`zi esa davlat bilan uzviy bog'liqdir. Ular bir-birisiz mavjud bo'lishi mumkin emas.

Huquq quyidagi vazifalarni bajaradi:

·         tartibga solish

·         qo'riqlash

·         tarbiyalash.

·         Bu esa o'z navbatida huquq funksiyalarida namoyon bo'ladi.

    Kishining jamiyatdagi xulq-atvorini tartibga soluvchi qoidalar tizimi axloq hisoblanadi. O'zbekiston hududida ming yillar davomida shakllangan milliy axloq normalari milliy huquq tizimimizning shakllanishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etgan, shuningdek O'zbekistonning mustaqillik yillarida qabul qilgan huquq normalari.

           Axloq - kishining jamiyatdagi xulq-atvorini tartibga soluvchi talab va qoidalar yig'indisi.

  "Ota-onalar о'z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar.

        Davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo'lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o'qitishni ta'minlaydi, bolalarga bag'ishlangan xayriya faoliyatlarni rag 'batlantiradi".

O'zbekiston RespublikasiningKonstitutsiyasi, 64- modda.

 

Aholi aksariyat qismining qarashlari va tushunchalari ham axloq ham huquqda aks etadi.

Axloq va huquq o'rtasidagi asosiy farqlar quyidagilardir:

• huquq davlat tomonidan belgilangan bo'ladi, axloq (ezgulik va yovuzlik, adolat va nohaqlik kabilar) esa davlatning yordamisiz o'z- o'zidan shakllanadi;
• huquq davlat irodasini, axloq esa jamiyat a'zolarining fikri, dunyoqarashi hamda insoniy fazilat va tushunchalarini aks ettiradi;
• huquq normalari, zarur hollarda, davlatning majburlov kuchi orqali, axloq normalari esa jamoatchilik fikri orqali qaror topadi;
• axloq normalari ijtimoiy munosabatlarning kengroq doirasini (do'stlik, o'rtoqlik va hatto muhabbatni ham) tartibga soladi. Huquq esa muayyan ijtimoiy munosabatlami tartibga solishga qaratilgan;
• huquqda xatti-harakat yoki harakatsizlikni baholash mezoni "qonuniy-noqonuniy", axloqda esa "yaxshi-yomon"dan iborat;
• huquq hujjatlarda aniq ko'rinishga ega.

          Huquq va axloq bir yo'nalishda harakat qiladi. Ba'zan huquq jamiyatning eskirgan axloq normalaridan xalos bo'lishiga ko'maklashadi (masalan, xun olish asosida shakllanadi. Shu bilan birga, huquq axloq(“ezgulik” va “adolat” tushunchalari) asosida shakllanadi. Ko'pincha, sud "sha'n va qadr-qimmatni haqoratlash", qo'pollik" va boshqa shu kabi tushunchalarni to'g'ri tushunish maqsadida axloq qoidalariga murojaat qiladi.

Axloq bilan huquq alohida tushunchalar bo'lsa-da, ular umumiy xususiyatlarga ham ega.

     1.Huquq va axloq tushunchalarining ko'pincha yonma-yon kelishiga sabab nimada deb o'ylaysiz?

2.Huquq qay tariqa paydo bo'lgan?

3.Obyektiv huquq nima? Misol keltiring

4.Subyektiv huquq nima? Misol keltiring.

5.Huquq funksiyalarini sanab bering.

6.Huquqning tartibga solish funksiyasining mohiyatini aytib bering.

7.Huquqning qo'riqlash funksiyasining mohiyatini aytib bering.

8.Huquqning tarbiyalash funksiyasining mohiyatini tushuntiring.

9.Axloq alohida inson uchun zarurroqmi yoki jamiyat uchunmi?

10Axloq bilan huquq tushunchalarining bir-biri bilan qanday bog'liqligi bor deb o'ylaysiz?

11.Agar bu ikki tushuncha o'rtasida ziddiyat paydo bo'lsa, unda nima o'zgartiriladi - huquqmi yoki axloqmi? Nima uchun?

12.Axloq va huquq o'rtasidagi farqlarni sanab berin

Dars mashg`ulotida yaxshi qatnashgan o`quvchilar ballarini e`lon qilish, rag`batlantirish.

Uyga vazifa:   Mavzuni o`qib mustaqil ish tayyorlab kelish.

 

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

2-Mavzu: Huquqiy normalar belgilari, tuzilishi va turlari

Reja:

1.Huquqiy norma tushunchasi

2.Huquqiy normalar

Darsning maqsadi:

Ta`limiy maqsad: O`quvchilarga huquqiy normalar mavzusi haqida bilimlar berish

Tarbiyaviy maqsad: O`quvchilar ong- tafakkurida huquqiy normalarning bugungi kundagi ahamiyatini qiyoslash, yurtimizda bu yo`nalishda amalga oshirilayotgan islohotlar haqidagi tushunchalar shakllantiriladi. O`quvchilarda milliy g`urur, milliy iftixor tuyg`usini qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

Rivojlantiruvchi maqsad: Huquqiy normalar tushunchasi haqida mustaqil fikrlashga o`rgatish

1.Huquq va axloq tushunchalarining ko'pincha yonma-yon kelishiga sabab nimada deb o'ylaysiz?

2.Huquq qay tariqa paydo bo'lgan?

3.Obyektiv huquq nima? Misol keltiring

4.Subyektiv huquq nima? Misol keltiring.

5.Huquq funksiyalarini sanab bering.

6.Huquqning tartibga solish funksiyasining mohiyatini aytib bering.

7.Huquqning qo'riqlash funksiyasining mohiyatini aytib bering.

8.Huquqning tarbiyalash funksiyasining mohiyatini tushuntiring.

9.Axloq alohida inson uchun zarurroqmi yoki jamiyat uchunmi?

10Axloq bilan huquq tushunchalarining bir-biri bilan qanday bog'liqligi bor deb o'ylaysiz?

11.Agar bu ikki tushuncha o'rtasida ziddiyat paydo bo'lsa, unda nima o'zgartiriladi - huquqmi yoki axloqmi? Nima uchun?

12.Axloq va huquq o'rtasidagi farqlarni sanab bering

            

     Tohirov boshchiligidagi bankirlar bitta emas, o'nta emas, 686 ta fermer xo'jaligiga ajratilgan kredit mablag'larining 303 mln. so'mini o'z vaqtida bermasdan, ularning manfaatiga jiddiy zararyetkazganligi uchun bugun tergov oldida javob bermoqdalar...

Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar

1.Parchalarni diqqat bilan о'qib chiqing.

2.Nima sababdan "Rug'batbcmk"mng faqatgina bush hisobchisi javobgarlikka tortilgan, "A'lobank"ning esa rahbari, hatto sheriklari bilan birgalikda javob gar likka tortilgan deb о 'ylaysiz?

3.Siz ma'muriy javobgarlik va jinoiy javobgarlik tushunchalari bilan tanishmisiz? Bilganlaringizni sinfdoshlaringiz bilan о 'rtoqlashing.

4.Nima sababdan "Rag'batbank" xodimi ma'muriy javobgarlikka tortilgan, "Baxtbank" xodimlari esa jinoiy javobgarlikka tortilganlar deb о 'ylaysiz?

5."Aloqabank" xodimlarining javobgarliklari qanday me'yorlar bilan belgilanadi deb о'ylaysiz?

6.2-parchadagi 37 ta qonunbuzarliklar nimalarga asoslanib jinoyat deb topilganligini tafakkur qilishga harakat qiling.

7.Shaxsning yoki biron bir tashkilotning huquqi, uning xatti-harakatlarining qay darajada qonunga muvofiq ekanligini qanday qilib aniqlasa bo'ladi? Buning uchun nimalar kerak deb о 'ylaysiz?

8. "Huquq me'yorlari" borasida qanday ta'rif bergan bo'lar edingiz?

Huquq normasi-bu huquq tizimining eng asosiy, dastlabki elementidir. Huquqiy normalar jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy tuzilishi bilan hdgilanadigan, xalq irodasini ifodalovchi davlat tomonidan o'rnatilgan, bajarilishi jamiyatning barcha a'zolari uchun umummajburiy bolgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi qoidalardir.

      Davlat tomonidan belgilanadigan, kafolatlanadigan va muhofaza qilinadigan barcha uchun majburiy xulq-atvor qoidasi — huquq normasi deyiladi.

      Huquq tizimi - bu jamiyatdagi mavjud huquq normalarining bir butun voqelik sifatida harakatlanishi, huquq normalari va sohalarini muayyan izchilikda, о’zaro uzviy aloqadoqlikda joylanishidir.

       Huquq normasining asosiy vazifasi - ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdir. Huquq alohida normalar, xulq-atvor qoidalaridan tashkil topgan.

       Huquqiy norma tuzilishiga ko'ra bir-biri bilan bog'liq boigan quyidagi uch tarkibiy qism (element)dan: gipoteza. dispozitsiya, sanksiyalardan taslikil lopishi mumkin.

   Gipotezada norma harakatga kelishi uchun zarur boigan shart-sharoitlar bayon etiladi.

       Dispozitsiyada xulq-atvor qoidalarining o'zi ifodalanib, huquq subycktlarining huquq va majburiyatlari belgilab beriladi.

     "Norma" so'zi lotinchadan tarjima qilinganda "qoida", "namuna" ma’nosini anglatadi.

         Gipoteza - yunoncha so'z bo'lib, faraz qilish, fikr yuritish degan ma'noni anglatadi.

          Dispozitsiya - lotin tilidan olingan bo'lib, bayon qilish degan ma'noni anglatadi.

      Sanksiya - lotin tilidan olingan bo'lib, majburiy chora degan ma'noni anglatadi.

     Sanksiyada huquq normalari bajarilmagani uchun davlat tomonidan qo'llaniladigan majburlov chorasi bayon etiladi.

       Jinoyat kodeksining 203- moddasini misol qilib olaylik: "Suv yoki suv havzalaridan foydalanish shartlarini buzish og'ir oqibatlarga sabab bo'lsa, eng kam oylik ish haqining ellik barobciridan yuz barobarigacha miqdorda jarima yoki itch yilgachci axloq tuzatish ishlari, yoxud olti oygacha qamoq, yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi".

        Yuqoridagi moddaning "Suv yoki suv havzalaridan foydalanish shartlarini buzish" qismi gipotezaga misol bo'la oladi. "Og'ir oqibatlarga sabab bo'lsa" qismi dispozitsiya "eng kam oylik ish haqining ellik barobaridan vuz barobarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari, yoxud olti oygacha qamoq yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi" qismi esa sanksiyaga misol bo'la oladi.

         Ayrim qonun hujjatlarida huquq normasi bu uch tarkibiy elementdan emas, balki 2 ta tarkibiy elementdan tashkil topgan bo'lishi ham mumkin. Masalan, har qanday mamlakat Konstitutsiyasidagi moddalar asosan gipoteza va dispozitsiyadan iborat bo'lib, sanksiya elementi deyarli ko'zda tutilmagan.

        O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 6- moddasini oladigan bo'lsak. u yerda, "O'zbekiston Respublikasining poytaxti - Toshkent shahri" deb e'tirof etilgan. Bu modda huquq normasiga misol bo'la oladi va bu modda faqatgina dispozitsiyadan iborat.

1.Huquq normasi tushunchasini ta`riflab bering.

2.Huquq normasi zarurligini asoslab bering. Bunda agar huquq normasi mavjud bo`lmasa jamiyat qanday qiyinchiliklarga duchor kelishi mumkinligiga e`tibor bering.

3.Huquq normasining asosiy vazifasi nimadan iborat?

4.Huquqiy normaning tarkibiy elementlarini sanab bering.

5.Gipoteza nima? Misol keltiring.

6.Dispozitsiya nima? Milsol keltiring.

7.Sanksiya nima? Misol keltiring.

8.Har qanday huquqiy normada ham bu uch element mavjudmi? Misol keltiring.

9.Huquq normasining qanday belgilari mavjud?

Dars mashg`ulotida yaxshi qatnashgan o`quvchilar ballarini e`lon qilish, rag`batlantirish.

 

 Uyga vazifa:Mavzuni o`qib, mavzu yuzasidan referat tayyorlab kelish.

 

MMIBDO’____________________

 

 

3-Mavzu: Voyaga yetmaganlarning huquqlari

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

 

Yashash huquqi, bolaning uzviy (oliy) huquqi. 0 yosh

Bolaning individuallikka va uni saqlab qolishga bo’lgan huquqi. 0 yosh

Bolaning erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi. 0 yosh

Bolaning humoyaga bo’lgan huquqi. 0 yosh

Bolaning oilaviy muhitga bo’lgan huquqi. 0 yosh

Bolaning yaqin qarindoshlari bilan ko’rishish huquqi. 10 yosh

Bolaning o’z fikrini ifoda etish huquqi. 6 yosh

Bolaning axborot olish huquqi. 6 yosh

Bolaning fikrlash, so’z, vijdon va e’tiqod erkinligi huquqi. 3 yosh

Bolaning xususiy mulkka bo’lgan huquqi. 16 yosh

Bolaning mehnat qilish huquqi. 16 yosh

Bolaning dam olish va bo’sh vaqtga bo’lgan huquqi. 0 yosh

Bolaning sog’lig’ini saqlash huquqi. 0 yosh

Bolaning bilim olish huquqi. 6 yosh

Bolaning ijtimoiy ta’minot olish huquqi. 0 yosh

Bolaning mayda, maishiy bitimlar tuzish huquqi. 6 yosh

Bolaning o’z ismini o’zgartirishga bo’lgan huquqi. 10 yosh

Bolaning mualliflik huquqi. 14 yosh

Sud qarori bilan (emansipatsiya holati) kattalar bilan tenglashtirilish huquqi. 16 yosh

Bolaning turar-joyga bo’lgan huquqi. 0 yosh

Bolaning o’z ota yoki onasini tanlashga bo’lgan huquqi. 10 yosh

Bolani farzandlikka olishda uning sudda ishtirok etish huquqi. 13 yosh

Bolaning fuqarolikni tanlash huquqi. 14 yosh

 

Bola huquqlari “Jeneva” deklaratsiyasi. (1924 yil)	1992 yil  9 dekabr
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Ustavi. (1945 yil 24 oktabr)	1991 yil 30 sentabr
Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi. (1948 yil 10 dekabr)	1991 yil 30 sentabr
BMT ning Bola huquqlari deklaratsiyasi. (1959 yil 20 noyabr)	1992 yil  9 dekabr
Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risida Xalqaro Pakt. (1966 yil 19 dekabr)	1995 yil 28 dekabr
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi Xalqaro Pakt. (1966 yil 19 dekabr)	1995 yil 28 dekabr
“Bola huquqlari to’grisida” gi Konvensiya. (1989 yil 20 noyabr)	1992 yil  9 dekabr
“Ishga qabul qilish uchun eng kichik yosh to’g’risida” gi Konvensiya. (1973 yil 26 iyun)	2008 yil  4 aprel
“Bolalar mehnatining og’ir shakllarini taqiqlash va yo’qqilishga doir shoshilinch choralar to’g’risida” gi Konvensiya. (1999 yil  17 iyun)	2008 yil  8 aprel
BMTning Transmilliyuy ushgan jinoyatchilikka qarshi Konvensiyasi. (2000 yil  15 noyabr)	2008 yil  9 iyul
Bola huquqlari to’g’risidagi Konvensiyaga doir, bolalar savdosi, bolalarf oxishabozligi va bolalar pornografiyasiga taalluqli Fakultativ Protokol. (2000 yil  25 may)	2008 yil 12 dekabr
Bola huquqlari to’g’risidagi Konvensiyaga doir, bolalarning qurolli mojarolarda ishtirokiga taalluqli Fakultativ Protokol. (2000 yil  25 may)	2008 yil 13 dekabr
Xotin-qizlarni kamsitishning barcha shakllariga barham berish to’g’risida Konvensiya. (1979 yil 18 dekabr)	1995 yil  6 may
Fuqaroviy va siyosiy huquqlar to’g’risidagi Xalqaro paktga doir, o’lim jazosini bekor qilishga qaratilgan ikkinchi Fakultativ Protokol. (1989 yil  15  dekabr)	2008 yil 11 dekabr

 

Yillar nomlari

1991-yil O’zbekiston mustaqillik e’lon qilingan kun

1992-yil Mustaqillikning qonuniy asoslangan yili

1993-yil Boxouddin Naqshbandning 675-yilligi

1994-yil Mirzo Ulug’bek yili

1995-yil Iqtisodiy barqarorlashtirish yili

1996-yil Amir Temur yili

1997-yil Inson manfaati yili

1998-yil Oila yili

1999-yil Ayllar yili

2000-yil Sog’lom avlod yili

2001-yil Ona va Bola yili

2002-yil Qariyalarni qadrlash yili

2003-yil Obod maxalla yili

2004-yil Mexr muruvvat yili

2005-yil Sixat Salomatlik yili

2006-yil Homiylar va shifokorlar yili

2007-yil Ijtimoiy himoya yili

2008-yil Yoshlar yili

2009-yil Qishloq taraqqiyoti yili

2010-yil Barkamol avlod yili

2011-yil Kichik biznes va hususiy tadbirkorlik yili

2012-yil Mustaxkam oila yili

2013-yil Obod turmush yili Ma’lumot uchun!!!!

2014-yil Sog’lom bola yili

2015-keksalarni ezozlash yili

2016-sog’lom ona va bola

2017-yil Xalq bilan muloqot va inson manfaatlar yili

2018-yil faol tadbirkorlik ,innovatsion g’oyalar va texnologiyalarni qo’llab quvvatlash yili

 Uyga vazifa: Voyaga yetmaganlarning huquqlari yodlash

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

 

          4- Mavzu : Shaxsiy huquq va erkinliklar

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

1.         O'zbekiston Respublikasi fuqaroligi tug'risidagi ishlarni yurituvchi O'zbekiston

Respublikasining davlat organlari qaysilar?

2.         Fuqarolar huquq va erkinliklarining asosiy turlari qaysilar?

3.         «O'zbekiston Respublika¬sining fuqaroligi to'g'risida»gi O'zbekiston Respub¬likasining

qonuni qachon qabul qilingan?

Yangi mavzuning bayoni :

Shaxsiy huquq va erkinliklar –insonning ajralmas huquqi

 Shaxsiy huquq va erkinliklar insonning tabiiy, asosiy ajralmas huquqlaridir. Ular tabiiy

yashash huquqidan va erkinliklardan kelib chiqqan, har bir kishi tug'ilgandayoq shunday huquqlarga

ega bo'ladi. Ular kishining shaxsiy erkinligiga kafolat beradi, davlatning va boshqa

kishilarning uzboshimchaligidan himoya qilinadi. O'zbekiston Respublikasi fuqarolarining

Konstitutsiyaviy huquqlari, erkinliklari tizimining asosini tashkil qiluvchi fuqarolarning

shax¬siy huquq va erkinliklari  O'zbekiston Respublikasi  Konstitutsiyasining 7 bobida

mustahkamlangan bulib, ular xalqaro huquqning barcha hujjatlari talablariga mos keladi.

Shaxsni himoya qilish, shuningdek uning hayotini ijtimoiy xavfli tajovuzdan muhofaza qilish har

bir demokratik davlatning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Shaxsiy huquq va erkinliklarning

boshqa turdagi huquqlardan muhim farqi shundaki, ular kishining individhal hayotiy extiyojlarini

ta'minlashga qaratilgan bulib, ularning uzlari tomonidan mustaqil amalga oshiriladi. Ular uz

mohiyati bilan inson, ya'ni har bir shaxsning huquqlari hisoblanib, ular qaysi davlatning

fuqaroligiga mansub ekanligiga bog'liq bulmaydi. Shaxsning mazkur huquqlari daxlsiz va har

bir shaxs ularga tug'ilishi bilan ega buladi. Inson huquqlari ichida eng ulug'i va muqaddasi

uning yashash huquqidir. Konstitutsiyamizning 24-moddasida kursatilganidek, «Yashash huquqi har bir

insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og'ir jinoyatdir». Inson huquqlari

umumjauon Deklaratsiyasining 3-moddasida: «Har bir inson yashash, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik

huquqiga egadir» deb, Fuqaro huquqlari va siyosiy huquqlari tug'risidagi Paktning 6-moddasida

esa, «Har bir insonning yashash huquqi uning ajralmas huquqidir. Bu huquq qonunlar bilan

muhofaza etiladi. Hech kim uzboshimchalik bilan insonni yashash huquqidan mahrum qila olmaydi»

deb belgilangan. Xalqaro huquqning insonparvarlik qoidalaridan kelib chiqib, O'zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasi insonning yashash huquqini uzviy va ajralmas deb e'lon qiladi hamda

kafolatlaydi. Bizda insonning yashash huquqi qonunlardagina e'lon qilinib qolmasdan, balki

juda kup vositalar bilan ta'minlanadi.

Birinchidan. O'zbekiston va uning hukumati tomonidan olib borilayotgan barqarorlik va

tinchlikni saqlash siyosati, yurtimizda hukm surayotgan tinchlik va osoyishtalik insonning yashash

huquqini ta'minlovchi eng muhim garovdir.

Ikkinchidan. O'zbekistonda yashash huquqining muhim kafolatlaridan yana biri inson umrini

uzaytirish,  ulimni kamaytirish, qulay va munosib turmush sharoitini vujudga keltirish kabi

maqsadlarni nazarda tutuvchi kuchli ijtimoiy siyosat yurgizish hisoblanadi.

Uchinchidan. O'zbekistonda insonning yashash huquqi turli qonunlar bilan muhofaza qilinadi. Bular

ichida, ayniqsa O'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi muhim urin tutadi. Unda inson hayotiga

suiqast qilish, hayotga qarshi jinoyatlar eng og'ir jinoyat sifatida qaralib, buning uchun qattiq

jazo choralari belgilangan. JKning 97-moddasiga kura, qasddan odam uldirganlik uchun 15

yildan 20 yilgacha  ozodlikdan mahrum qilish yoki ulim jazosi bilan jazolanadi. Tinchlik va

xavfsizlikka qarshi qaratilgan jinoyatlar, ya'ni urushni targ'ib qilish (JKning 150-moddasi),

agressiya (JKning 151-moddasi), ya'ni bosqinchilik urushini rejalashtirish, boshlash hamda olib

bo¬rish 15 yildan 20 yilgacha ozodlikdan maurum qilish yoki ulim jazosi qullaniladi. Chunki

bunday jinoyatlarning barchasi insonning yashash huquqiga tajovuz qiladi. Insonning yashash

huquqini kafolatlaridan yana biri, Jinoyat Kodeksining 51-moddasiga muvofiq ulim jazosi ayolga

va 18 yoshga tulmasdan jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan tayinlanishi mumkin emas. Bundan

tashqari O'zbekistonda ulim jazosiga mahkum qilinganlar Respublika Prezidentiga avf etilishini

surab murojaat etish huquqiga egadir. Shunday qilib, har qanday demokratik va adolatli

davlatda jumladan O'zbekiston Respublikasida ham insonlarning yashash huquqi kafolatlangan

tabiiy va muqaddas huquq bulib, unga nisbatan har qanday tajovuz eng og'ir jinoyat

hisoblanadi.  Insonga qarshi jinoyatlar deb, O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi  bilan

ta'qiqlangan, ijtimoiy xavfli qilmishlar (harakat yoki harakatsizlik) ya'ni inson hayotiga, 

sog'lig'iga, shaxsning ozodligi, sha'ni, qadr qimmatiga, fuqarolarning Konstitutsiyaviy huquq va

erkinliklariga  qarshi  qaratilgan jinoyatlarga  aytiladi.  Shaxsga qarshi  jinoyatlar  Jinoyat  

Kodeksi bo'yicha quyidagi  turlarga ajratilgan:

-     hayotga qarshi jinoyatlar;

-     sog'liqqa qarshi jinoyatlar;

-     hayot yoki sog'liq uchun  xavfli  jinoyatlar;

-     nomusga   qarshi qaratilgan jinoyatlar;

-     oilaga,  yoshlarga va ahloqqa qarshi jinoyatlar;

-     shaxsning ozodligi, sha'ni  va qadr-qimmatiga qarshi jinoyatlar;

-     fuqarolarning  konstitutsiyaviy  huquq va  erkinliklariga qarshi jinoyatlar.

            O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasida:

«Hech kim qiynoqqa solinishi, zuravonlikka, shavqatsizlik yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi

boshqa tarzdagi taziyiqqa duchor etilishi mumkin emas. Hech kimda uning roziligisiz tibbiy yoki

ilmiy tajribalar utkazilishi mumkin emas»ligi mustahkamlab quyilgan. O'zbekiston Respublikasi

Konstitusiyasi hamda O'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining eng muhim vazifalardan biri

fuqarolarning sog'ligi va jismoniy daxlsizligini jinoyatkorona tajovuzlardan muhofaza

qilishdir. O'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 101-111-moddalarida sog'liqqa qarshi

jinoyatlar va ularga qarshi jazo belgilab quyilgan.  Har qanday kishining hayoti qonunchilik

bilan himoya qilinadi va qo'riqlanadi. Shaxs huquq va erkinliklarini turli tajovuz soladigan

xavfdan himoya qilish davlat organlari tizimlari tomonidan amalga oshirilmoqda.

Yangi mavzuni o'zaro savol-javoblar asosida mustahkamlash : 

1.         Shaxsiy huquqlar qanday huquqlar?

2.         Konstitutsiyamizda qaysi bobida  shaxsiy huquqlar sanalgan?

3.         Uzviy ajralmas huquqimiz qaysi?

4.         O'lim jazosi O'zbekistonda bormi?

Darsni yakunlash va o'quvchilarni rag'batlantirish.

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish                                         

 

MMIBDO’___________________

5-  Mavzu : O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyaga oid savollar

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

1.                  O’zbekiston tarixida qachon konstitutsiyalar qabul qilingan? – 1918, 127, 1937, 1978

2.                  O’zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan mavjud siyosiy partiyalar qaysilar? – ХДП, АСДП, МТДП, ЛДП

3.                  Mustaqil O’zbekiston davlat ramzlari qaysilar? – БАЙРОҚ, ГЕРБ, МАДҲИЯ

4.                  Davlat tili haqidagi qonun va uning bajarilishi. – 1989 Й 21 ОКТЯБР

5.                  Parlamentimizning nomi? – ОЛИЙ МАЖЛИС

6.                  O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasining 98–moddasiga sharh bеring. – ВАЗИРЛАР МАҲКАМАСИ

7.                  Konstitutsiyasidagi fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari qaysi bobda? – 7-БОБ

8.                  O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qaysi bobi jamoat birlashmalariga bag’ishlangan? – 13-БОБ

9.                  O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidagi fuqarolarning siyosiy huquqlari qaysi bobda? – 8-БОБ

10.              O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida Vazirlar Mahkamasiga qaysi bob bag’ishlangan? -20-БОБ

11.              O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida “Tashqi siyosat” nechanchi bobi? – 4-БОБ

12.              O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida inson huquqlarining qaysi guruhlari bor? – ШАХСИЙ, СИЁСИЙ, ИҚТИСОДИЙ-ИЖТИМОИЙ

13.              O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qaysi bob bag’ishlangan? – 18-БОБ

14.              O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida prokrotura organlari. – 24-БОБ

15.              O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida xalq hokimiyatchiligi. – 2-БОБ

16.              Mudofaa va xavfsizlik masalalariga bag’ishlangan bob? – 26-БОБ

17.              Konstitutsiyada O’zbekiston Respublikasining Prezidentiga ajratilgan bob? – 19-БОБ

18.              Qoraqolpog’iston Respublikasiga bag’ishlangan bob? - 17-БОБ

19.              O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidagi fuqarolarning burchlari qaysilar? – ВАТАННИ ҲИМОЯ ҚИЛИШ, ТАБИАТНИ АСРАШ, СОЛИҚ ТЎЛАШ

20.              O’zbekiston Respublikasi ma’muriy–hududiy tuzilishi masalalari qaysi bo’limda yoritilgan? – 4-БЎЛИМ

21.              Mustaqil O’zbekiston davlat ramzlari qaysi moddada keltirilgan? – 5-МОДДА

22.              Fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklarini sanang. – ЯШАШ, СЎЗ, ФИКЛАШ, ЭЪТИҚОД ЭРКИНЛИГИ,

23.              “Jamoat birlashmalari” qaysi bobning nomi? – 13-БОБ

24.              O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasidagi fuqarolarning siyosiy huquqlarini sanang – САЙЛАШ, САЙЛАНИШ, МУРОЖААТ ҚИЛИШ, СИЁСИЙ ПАРТИЯЛАРГА БИРЛАШИШ

25.              Fuqarolarning  iqtisodiy-ijtimoiy huquqlarini sanang – МУЛК, МЕҲНАТ ҚИЛИШ, ДАМ ОЛИШ, ИЖТИМОИЙ ТАЪМИНОТ ОЛИШ, БИЛИМ ОЛИШ, МАЛАКАЛИ ТИББИЙ ХИЗМАТДАН ФОЙДАЛАНИШ

26.              Qoraqalpog’iston Respublikasining davlat ramzlari bormi? – ҲА

27.              Davlat xokimiyatining bo’linish tamoyilini ayting. – ҚОНУН ЧИҚАРУВЧИ, ИЖРО ЭТУВЧИ, СУД

28.              O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va Vazirlar Mahkamasi. – 20-БОБ, 98-МОДДА

29.              Konstitutsiyada qaysi moddada tashqi siyosat prinsiplari keltirilgan? – 17-МОДДА

30.              O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi. – 18-БОБ, 76-88-МОДДА

31.              O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidagi fuqarolarning burchlari qaysilar? - ВАТАННИ ҲИМОЯ ҚИЛИШ, ТАБИАТНИ АСРАШ, СОЛИҚ ТЎЛАШ

32.              O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qaysi moddasida davlatimiz xalqaro munosabatlarining asoslari belgilangan ? – 4-БОБ, 17-МОДДА

33.              Jamiyat va davlat hayotining o’ta muhim masalalari qayerda hal qilinadi ? – ХАЛҚ МУҲОКАМАСИ - РЕФЕРЕНДУМДА

34.              O’zbekistonda maktab ishlari kimning nazoratida turadi? - ДАВЛАТ

35.              "Davlat,  uning organlari va mansabdorlar shaxslar, jamoat birlashmalari fuqarolar nimaga muvofiq ish ko’radilar". – КОНСТИТУЦИЯ ВА ҚОНУНЛАР

36.              Qoraqolpogiston Respublikasi qanday hollarda O’zbekiston Respublikasidan ajralib chiqishi mumkin? – РЕФЕРЕНДУМ ОРҚАЛИ

37.              Qoraqolpogiston Respublikasi chegaralarini o’zgartirish yoki tugatish kimning roziligi bilan amalga oshiriladi ? – ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

38.              Jamiyatning iqtisodiy negizini nima tashkil etadi? – ХИЛМА-ХИЛ ШАКЛЛАРДАГИ МУЛКЛАР

39.              Kimning qarori bilan jamoat birlashmalarning faoliyati tarqatib yuborilishi mumkin? - СУД

40.              Vakolati tugashi munosabati bilan O’zbeqiston Respublikasi Prezidenti  saylov kunini tayinlash kimning vakolatiga kiradi? – ОЛИЙ МАЖЛИС

41.              O’zbekiston Respublikasi xududida qonunlarni aniq va bir xilda bajarilishi ustidan kim nazorat qiladi? – ПРОКУРАТУРА ОРГАНЛАРИ

42.              Konstitutsiyaviy Sud sudyalari kimga bo’ysunadi? - КОНСТИТУЦИЯГА

43.              O’zbekiston Respublikasining ma’muriy-xududiy tuzilishini ayting? – 12 ВИЛОЯТ, 1 РЕСПУБЛИКА (Қ.Р.), 1 ШАҲАР (ТОШКЕНТ)

44.              Ayni bir shaxs bir vaqtning o’zida Qonunchilik palatasi deputati va senati a’zosi bo’lishi mumkinmi? - ЙЎҚ

45.              O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga necha deputat saylanadi? - 150

46.              O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qilish va unga o’zgartish va qo’shimchа, hamda tuzatishlar kiritish tartibini qaysi organ belgilaydi? – ОЛИЙ МАЖЛИС

47.              O’zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yo’nalishlari va davlat strategik dasturlarini qabul qiladi? - ОЛИЙ МАЖЛИС

48.              Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyati organlarining tizimini va vakolatlarini belgilaydi? - ОЛИЙ МАЖЛИС

49.              Kim Boj, kredit va valyuta ishlarini qonun yo’li bilan tartibga soladi? - ОЛИЙ МАЖЛИС

50.              Soliqlar va majburiy to’lovlarni qabul qiladi? - ОЛИЙ МАЖЛИС

51.              Kim Respublika ma’muriy-hududiy tuzilishi va chegaralarini o’zgartirish masalalari hal etadi? - ОЛИЙ МАЖЛИС

52.              Kim Davlat mukofotlari va unvonlarini ta’sis etadi? - ОЛИЙ МАЖЛИС

53.              Kim O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasini tuzadi? - ОЛИЙ МАЖЛИС

54.              Kim Oliy Majlisning inson huquqlari bo’yicha vakili va uning o’rinbosarlarini saylaydi? - ОЛИЙ МАЖЛИС

55.              Kim Xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya va denonsatsiya qiladi? - ОЛИЙ МАЖЛИС

56.              Kim Oliy Majlis Qonunchilik palatasi Spikeri, uning o’rinbosarlari, qo’mitalarining raislari va ularning o’rinbosarlarini saylaydi? - ОЛИЙ МАЖЛИС ҚОНУНЧИЛИК ПАЛАТАСИ

57.              Qonunchilik palatasi deputatini daxlsizlik huquqidan mahrum etadi? - ОЛИЙ МАЖЛИС ҚОНУН. ПАЛАТАСИ

58.              Kim Prezident taqdimiga binoan Respublika Konstitutsiysviy sudini saylaydi? - ОЛИЙ МАЖЛИС СЕНАТИ

59.              Prezidentning taqdimiga binoan Respublika Oliy Sudini saylaydi? - ОЛИЙ МАЖЛИС СЕНАТИ

60.              Prezident taqdimiga binoan chet davlatlardagi deplomatik va boshqa vakillarni kim lavozimga tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod etadi? - ОЛИЙ МАЖЛИС СЕНАТИ

61.              Oliy Majlis Senatining majlislari yiliga kamida necha marta o’tkaziladi? – 3 МАРТА

62.              Kim Qonunchilik tashabbusi huquqiga ega? – ПРЕЗИДЕНТ, ОЛИЙ МАЖЛИС Қ.П. ВА СЕНАТИ, Қ.Р.ЖЎҚОРҒИ КЕНГЕСИ, ВАЗИРЛАР МАҲКАМАСИ, К.С., О.С., О.ХС., БОШ ПРОКУРОР

63.              Qonun Prezident tomonidan necha kun ichida imzolanadi? – 30 КУН

64.              Qonunlar va boshqa normativ hujjatlarni qo’llanilishining majburiy sharti nima? – МАТБУОТДА ЭЪЛОН ҚИЛИНИШИ

65.              Qonunchilik palatasi faoliyatiga kim rahbarlik qiladi? - СПИКЕР

66.              Kim Oliy Majlis Senati raisini saylash uchun nomzodni Senatga taqdim etadi? - ПРЕЗИДЕНТ

67.              Kim Respublika Bosh Prokurorini va uning o’rinbosarlarini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi - ПРЕЗИДЕНТ

68.              Favqulodda vaziyatlar yuz berganda kim tomonidan Respublikada Favqulodda holat joriy etadi - ПРЕЗИДЕНТ

69.              Kim Respublika Milliy xafsizlik xizmatini tuzadi? - ПРЕЗИДЕНТ

70.              Kim tomonidan Respublika hududida majburiy kuchga ega bo’lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqariladi? - ПРЕЗИДЕНТ

71.              Kim Respublika fuqaroligiga qabul qilish va siyosiy boshpana berish masalalarini hal qiladi? - ПРЕЗИДЕНТ

72.              Kim O’zbekiston respublikasining ordenlari, medallari va yorliqlari bilan mukofotlaydi? - ПРЕЗИДЕНТ

73.              Agar Oliy Majlis tarqatib  yuborilsa qancha muddat ichida unga yangi saylov o’tkizilishi shart? – 3 ОЙ

74.              Respublika Oliy Majlisi palatalarini har qanday holat yuz bergan taqdirda ham tarqatib yuborish mumkin bo’lmagan davrni ayting. – ФАВҚУЛОДДА ҲОЛАТ ЖОРИЙ ЭТИЛГАНДА

75.              Respublika Prezidenti betobligi sababli o’z vazifasini bajara olmasa kim davlat boshlig’I bo’ladi? – СЕНАТ РАИСИ

76.              Oliy Majlis palatalari qanday qaror qabul qiladi? -

77.              Respublika Prezidenti iste’foga chiqqach qanday lavozimni egallaydi? – УМРБОД СЕНАТ АЪЗОСИ

78.              O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibini ayting. – БОШ ВАЗИР, ЎРИНБОСАРЛАР, 14 ВАЗИРЛИК ВА 9 ДАВЛАТ ҚЎМИТАСИ РАИСЛАРИ

79.              Kim Vazirlar Mahkamasini shakllantiradi?

80.              Vazirlar Mahkamasining vazifasi nima? – ИЖРО ЭТУВЧИ ХОКИМИЯТНИ АМАЛГА ОШИРИШ

81.              Vazirlar Mahkamasi qaysi davlat organlari oldida javobgar hisoblanadi? – ОЛИЙ МАЖЛИС ВА ПРЕЗИДЕНТ

82.              Vazirlar Mahkamasi qaysi davlat organi oldida o’z vakolatlarini zimmasidan soqit qiladi? – ЯНГИ САЙЛАНГАН ОЛИЙ МАЖЛИС

83.              Kim Vazirlar Mahkamasining majlislariga rahbarlik qiladi? – БОШ ВАЗИР

84.              Kim Mahalliy davlat hokimyati organlari ishiga rahbarlik qiladi ? - ҲОКИМ

85.              O’zbekiston Respublikasida qanday sudlar tuzishga yo’l qo’yilmaydi? – ФАВҚУЛОДДА

86.              Konstitutsiyaviy sudning vazifasi nima? – ҚОНУН ЧИҚАРУВЧИ ВА ИЖРО ЭТУВЧИ ХОКИМИЯТНИНГ ХУЖЖАТЛАРИНИ КОНСТИТУЦИЯГА МОСЛИГИНИ КЎРИБ ЧИҚИШ

87.              Konstitutsiyaviy sud raisi va azolari deputat bo’la oladilarmi? - ЙЎҚ

88.              Konstitutsiyaviy sudlar o’z faoliyatlari davomida qaysi organga bo’ysunadilar? - КОНСТИТУЦИЯГА

89.              O’zbekiston Respublikasi fuqarolari necha yoshdan boshlab saylovlarda ishtirok etadi? – 18

90.              Kimlarning saylovda qatnashishi ta’qiqlanadi? – СУД ТОМОНИДАН МУОМАЛАГА ЛАЁҚАТСИЗ ДЕБ ТОПИЛГАНЛАР, СУД ҲУКМИ БИЛАН ОЗОДЛИКДАН МАҲРУМ ҚИЛИШ ЖОЙЛАРИДА САҚЛАНАЁТГАНЛАР

91.              O’zbekiston Respublikasi Prokuraturasining vazifasi nima? – ҚОНУНЛАРНИНГ АНИҚ ВА БИР ХИЛДА БАЖАРИЛИШИ УСТИДАН НАЗОРАТ

92.              Oliy Majlis Qonunchilik Palatasiga xalq tomonidan qancha  deputat saylanadi? - 135

93.              Konstitutsiyaga ko’ra to’rtinchi hokimyat qaysi? - ЙЎҚ

94.              Respublikamizda nechta siyosiy partiyalar faoliyat ko’rsatmoqda? – 4

95.              Oliy majlisning vakolat muddati necha yil? – 5 ЙИЛ

96.              Konstitutsiyaning XV bobida qaysi hokimiyatga bag’ishlangan? – ОММАВИЙ АХБОРОТ ВОСИТАЛАРИ

97.              Davlat qaysi idoralar ishiga aralashmaydi va ular davlatdan ajratilgan? - ДИНИЙ

98.              Konstitutsiyaga binoan davlat ramzlari qaysilar? – БАЙРОҚ, ГЕРБ, МАДҲИЯ

99.              Fuqorolik nima? – БИРОР ДАВЛАТГА МАНСУБЛИК

100.          Kim jamoat birlashmalarini tarqatib yuborish yoki faoliyatini ta’qiqlaydi? - СУД

101.          Kim Xalqaro munosobatlarda O’zbekiston Respublikasi nomidan ish olib boradi? – ОЛИЙ МАЖЛИС ВА ПРЕЗИДЕНТ

102.          Konstitutsiya qaysi organ tomonidan ishlab chiqiladi? – ОЛИЙ МАЖЛИС

103.          Qonunlarning kuchga kirishining majburiy shartini aniqlang? – ЭЪЛОН ҚИЛИНИШИ

104.          Respublika Vazirlar Mahkamasini kim boshqaradi? – БОШ ВАЗИР

105.          Konstitusiyamizning qaysi moddasida umumiy o’rta ma’lumot olish haqida gap boradi?. – 42-МОДДА

106.          Fuqarolikni tasdiqlovchi asosiy hujjat bu… - ПАСПОРТ

107.          Respublika fuqarolarining huquq va erkinliklari kafili bu… - ПРЕЗИДЕНТ

108.          Ijro etuvchi hokimiyat tizimini ayting. – БОШ ВАЗИР, ВАЗИРЛАР МАҲКАМАСИ, ҲОКИМЛИКЛАР

109.          Kim Respublika hududida umummajburiy hujjatlar chiqaradi… - ПРЕЗИДЕНТ

110.          2007-yilda  Konstitutsiyamizning   qaysi  moddalariga  o’zgartirish  kiritildi? – 89-,102- МОДДАЛАР

111.          2014-yilda Konstitutsiyamizning qaysi moddalariga o’zgartirish kiritildi? – 32, 78, 93, 98, 103-МОДДА

 

Uyga vazifa: Konstitutsiyamizning  moddalarini yodlash

 

MMIBDO’____________________

 

 

              6-  Mavzu : Harakatlar strategiyasi

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Миромонович Мирзиёевнинг

  2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони билан “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича ҲАРАКАТ  СТРАТЕГИЯСИ тасдиқланди

2017 — 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha

I.                    Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor yo’nalishlari

 

1.1. Demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilishda Oliy Majlis, siyosiy partiyalarning rolini yanada kuchaytirish:

1.2. Davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish:

1.3. Jamoatchilik boshqaruvi tizimini takomillashtirish:

 

II. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishning ustuvor yo’nalishlari

2.1. Sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash, sudning nufuzini oshirish, sud tizimini demokratlashtirish va takomillashtirish:

2.2. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini ta’minlash:

2.3. Ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va xo’jalik qonunchiligini takomillashtirish:

2.4. Jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish tizimini takomillashtirish:

2.5. Sud-huquq tizimida qonuniylikni yanada mustahkamlash:

2.6. Yuridik yordam va xizmat ko’rsatish tizimini takomillashtirish:

 

III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari

3.1. Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolish:

3.2. Tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning etakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish:

3.3. Qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish:

3.4. Iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag’batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish:

3.5. Viloyat, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, ularning mavjud salohiyatidan samarali va optimal foydalanish:

 

IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari

4.1. Aholi bandligi va real daromadlarini izchil oshirish:

4.2.Aholini ijtimoiy himoya qilish va sog’liqni saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish:

4.3.Arzon uy-joylar barpo etish bo’yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, aholining hayot sharoitlari yaxshilanishini ta’minlovchi yo’l-transport, muhandislik-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish:

4.4. Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish:

4.5. Yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish:

 

V. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minlash hamda chuqur o’ylangan, o’zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo’nalishlar

5.1.Xavfsizlik, diniy bag’rikenglik va millatlararo totuvlikni ta’minlash sohasidagi ustuvor yo’nalishlar:

5.2. Chuqur o’ylangan, o’zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo’nalishlar:

 

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish                                         

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

7-MAVZU: KONUSTITUSIYA–DAVLATNING ASOSIY QONUNI

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

Dars natijasida:

-iste'molchining huquqlarini himoya qiladigan tashkilotlarni sanay oladi;

-o'zingizning iste'molchilik huquqlaringizni aniq vaziyatda himoya qila oladi;

-shikoyat xati yoza oladi.

Dars turi: Ana`naviy

Dars tipi: O`quvchilarda yangi bilim tushunchalar hosil qilish

Dars uslubi: Og`zaki

     Dars usuli: savol-javob

Konstitutsiya davlatning qiyofasi va nufuzini belgilab beradi.

Ana shu qonunlar majmui orqali jahon davlatni davlat, millatni esa millat sifatida tan oladi.

Konstitutsiya – xalq tafakkuri va ijodining mahsulidir.

ISLOM KARIMOV

• Konstitutsiya va konstitutsiyaviy huquq
• Konstitutsiyaviy huquq – huquqning yetakchi tarmog‘i

•  «Konstitutsiyaviy huquq» tushunchasi haqida;
• Uning huquqning boshqa tarmoqlari bilan o‘zaro bog‘liqligi haqida;
• Uning «Huquqshunoslik» kursi tizimida tutgan o‘rni haqida bilib olasiz.

KONSTITUSYA VA KONSTITUTSIYAVIY HUQUQ

Siz, endilikda konstitutsiya har qanday mamlakatning asosiy qonuni ekanligini yaxshi bilasiz. Shu munosabat bilan sizda: «Konstitutsiya» va «konstitutsiyaviy huquq» tushunchalari qanday  farqlanadi? – degan savol tug‘ilishi tabiiy.

Har qaysi davlat huquq tizimida ko‘pgina qonunlar mavjud. Ammo ular orasida eng asosiysi deb e’tirof etiladigan birdan-bir qonun konstitutsiyadir. Lotincha “constitutio” so‘zining tarjimasi, “nizom, qoidalari” degan ma’nolarni anglatadi. Xo‘sh konstitutsiya nimani belgilab beradi? Konstitutsiya jamiyat va davlat tuzilishini, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarini tuzish hamda faoliyatining asosiy prinsplarini, ularning vakolatlarini, fuqarolarning asosiy huquqlari va burchlarini, jamiyat va shaxs o‘rtasidagi munosabatlarni belgilab beradi. Qolgan barcha qonunlar, kodekslar, qaror va farmonlar konstitutsiya negizida va unga muvofiq tarzda qabul qilinadi. Bu esa davlatning har bir normativ hujjati konstitutsiyaga mos kelishi shart ekanligini anglatadi.

Konstitutsiyaviy huquq nima va u konstitutsiyaga qay tarzda bog‘liq? Konstitutsiya bilan konstitutsiyaviy huquq o‘rtasidagi farq esa, konstitutsiya, garchi asosiysi bo‘lsa-da, ko‘plab qonunlardan biri ekanligida, konstitutsiyaviy huquq esa huquqning ko‘plab huquqiy manbalar, shu jumladan, konstitutsiyadan tarkib topuvchi butun boshli bir tarmog‘i ekanligida namoyon bo‘ladi.

E’tibor bering!

Huquq tarmog‘i sifatida konstitutsiyaviy huquq mamalakatdagi jamiyat tuzilishini, davlat hokimyati va boshqaruv tuzilishini, davlat organlari vakolatlarini, ayni davlat hududida yashab turgan fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklarini belgilovchi yuridik normalardan iborat.

Siz, endilikda huquq to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘ldingiz hamda u o‘zida umummajburiy normalar tizimini mujassamlashtirishini ham bilasiz. Bu normalar kishilar o‘rtasidagi nihoyatda turfa xil munosabatlarni tartibga solib turadi. Xullas, bir xil normalar oilaviy turmush sohasida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga solsa, boshqalari mehnat yoki mulkiy munosabatlarga ta’sir o‘tkazadi.

Xo‘sh, huquqiy tarmog‘i sifatida konstitutsiyaviy huquq o‘zida nimalarni mujassamlashtiradi?

KONSTITUTSIYAVIY HUQUQ – HUQUQNING YETAKCHI TARMOG‘I

Konstitutsiyaviy huquq milliy huquq tizimida huquqning yetakchi tarmog‘idir, negaki eng oliy yuridik kuchga ega bo‘lgan konstitutsiya uning asosiy manbayi bo‘lib xizmat qiladi.

Asosiy qonun sifatida konstitutsiya amalda o‘zida jamoat bitimini, ya’ni o‘ziga xavf-xatarsiz va erkin rivojlanish shartlarini ta’minlashi va kafolatlashi uchun xalq o‘z davlati bilan tuzadigan shartnomani mujassamlashtiriradi. Shu boisdan uning g‘oyalari davlatda amal qiluvchi qolgan barcha qonunlardan ham o‘rin oladi.

Umumiy prinsplarni o‘zida mujassam etgan konstitutsiya qoidalari shuningdek, davlatda mavjud barcha huquq tarmoqlarida ham rivojlanadi

Buning tasdig‘ini bilib olish maqsadida mamlakatimiz konstitutsiya boblaridan biriga, masalan, oilaga bag‘ishlangan tegishli bobiga murojaat qilamiz. Mazkur bob to‘rtta moddadan iborat. G‘oya juda ozdek tuyuladi, ammo ularda mujassamlashtirilgan g‘oyalar oilaviy huquqning boshqa normalarida aniq ravishda rivojlantiriladi. «O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksi» 238 moddadan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining fuqarolikka bag‘ishlangan VI bobi uchta modda mavjud. Shu bilan birga, birgina “O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligi to‘g‘risida”gi qonun 45 moddadan tarkib topgan.

Aytib o‘tilgan misollar Konstitutsiya asoslari negizi bo‘lib xizmat qilishidan dalolat beradi, negaki huquq rivojlanishi aynan konstitutsiyadan boshlanadi, aynan uning o‘zi boshqa barcha qonunlar va yuridik normalarga hayot baxsh etadi. Konstitutsiyaning oliy yuridik kuchi ham ana shunday namoyon bo‘ladi. Aytib o‘tganimizdek, qolgan barcha huquqiy qoidalar undan kelib chiqadi va konstitutsiyaga muvofiq bo‘lmog‘i lozim.

Agar, huquq tizimini cho‘qqisida konstitutsiya turgan bir piramida ko‘rinishida tasavvur qilsangiz, yon bag‘irlari bo‘ylab supachalariga qadar qolgan barcha normativ hujjatlar- qonunlar, qarorlar, tarmoqqa oid normalar va hokazolar joy olganligini yaqqol ko‘rasiz.

Konstitutsiyaviy huquq normalari qolgan barcha yuridik normalar, huquqning har bir tarmog‘i, har qaysi qonun va qonunosti hujjatining poydevori sanaladi. Ana shuning uchun konstitutsiyaviy huquq har  qanday mamlakat milliy huquq tizimida yetakchi mavqeyga ega.

Konstitutsiyaviy huquqning asosiy manbayi konstitutsiyadir. Ammo, konstitutsiyaviy huquq faqat konstitutsiyadangina iborat bo‘lmaydi. Boshqa qonun hujjatlari ham huquqning ana shu tarmog‘i manbalari hisoblanadi.

Yodda tuting!

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy huquqi manbalari jumlasiga quyidagilar kiradi:

• Konstitutsiya;
• O‘zbekiston Respublikasining qonunlari;
• O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari;
• Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari;
• Deklaratsiyalar;
• Xalqaro shartnomalar va bitimlar;
• O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy sudining qarorlari;
• Mahalliy davlat hokimiyati organlarining hujjatlari.

 

Yakunlarni chiqaramiz

Konstitutsiyaviy huquq:

Konstitutsiya- davlatning asosiy qonuni

Konstitutsiyaviy huquq- huquqning yetakchi tarmog‘i

huquq- davlatdagi umumajburiy normalar tizimi

konstitutsiyaviy huquq asosi - konstitutsiya

konstitutsiyaviy huquq normalari jamiyat va davlat tuzumi asoslarini mustahkamlab qo‘yadi

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi yaratilishining asosiy omillari

  Mustaqil O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyani qabul qilish zarurati

  O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi

Mavzu ustida ishlash natijasida:

• «Konstitutsiyaviy huquq» tushunchasi haqida;
• Uning huquqning boshqa tarmoqlari bilan o‘zaro bog‘liqligi haqida;
• Uning «Huquqshunoslik» kursi tizimida tutgan o‘rni haqida bilib olasiz.

·          

Uyga vazifa:  Huquqlarni yodlash

MMIBDO’____________________

 

 

 

8-Mavzu: Iste`molchining huquqlari

Reja:

1.Iste`molchi tushunchasi

2.Qanday qilib savodli iste`molchi bo`lish mumkin.

3.Iste`molchining huquqlari.

Mashg`ulotning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilarga iste`molchining huquqlari mavzusi bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O`quvchilarga iste`molchining huquqlari mavzusini tushuntirib ularni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni iste`molchining huquqlari mavzusi haqida mustaqil fikrlashga o`rgatish

Dars natijasida o`quvchilar:

·         "iste'molchi", "tamg'alash", "mahsulot" atamalarini belgilay oladi;

·         iste'molchilarning huquqlarini himoya qiladigan qonunlarning vazifasini ayta oladi;

·         xarid oldidan nima qilish zarurligi to'g'risida maslahatlar bera oladi;

·         yorliqlar va o'ramlarda qanday axborotlar bo'lishi kerakligini bilib oladi.

Hammamiz iste'molchimiz

         Tovarlar yoki xizmatlarni sotib oluvchi yoki ulardan foydalanuvchi kishi iste'molchidir. Tish shifokoriga, sartaroshga borsangiz, yoki transportda yursangiz, yoxud poyabzalingizni, budilnikni tuzatish uchun ustaga topshirsangiz, siz xizmatlar iste'molchisi hisoblanasiz. Oziq-ovqat mahsulotlari yoki sanoat tovarlarini sotib olsangiz, ularning iste'molchisi bo'lasiz. Magnitofondan kuy tinglasangiz yoki changyutkichdan foydalanib xonani tozalasangiz ham iste'molchi hisoblanasiz. Harama tovarni o'zingiz sotib olmasdan, unga ota- onangiz, qarindoshlaringiz pul to'lasa ham, baribir siz iste'molchisiz. Odam tug'ilgan paytdan boshlab umrining oxirigacha iste'molchi bo'ladi.

1-topshiriq.

Quyidagi savollarga javob bering:

1.Siz xarid qilish uchun bozor va dokonga borishni yaxshi ko’rasizmi?

2.Odatda siz nimalarni xarid qilasiz?

3.Siz nimalarni xarid qilishni yoqtirasiz, nimalarni yoqtirmaysiz?

4.Bunda siz qanday muammolarga duch kelasiz?

           Odatda siz ota-onangiz yordamisiz mayda xaridlar qilasiz, masalan, yozuv-chizuv qurollari, kitoblar, oziq-ovqat do'konlaridan esa - oila uchun non, sut, sariyog' sotib olasiz. 15 yoshdan oshgan o'smirlar ota-onalarining ruxsati bilan qimmatroq narsalarni xarid qilishlari mumkin. Lekin kattalar ham, bolalar ham bir xil muammolarga to'qnash keladilar.

Qanday qilib savodli iste'molchi bo'lish mumkin

          Har birimiz savodli iste'molchi bo'lishimiz mumkin. Bunda tovarlar haqidagi bilimlar va ushbu bilimlardan foydalanishga doir muayyan ko'nikmalar yordam beradi.

       Eng ko'p xarid qilinadigan tovar - oziq-ovqat mahsulotlaridir. Ularning sifati yaxshiligini bilish uchun ularning o'ramasi yoki yorlig'i tamg'alanganiga ishonch hosil qilish zarur.

Tamg'alash - o'ramga (idishga), yorliq yoki etiketkaga tushiriladigan matn, grafik, rang timsollaridan iborat bo'lgan bir qator belgilashlardir. Ular tovar haqida aniq ma'lumotlar olishingizga imkon yaratadi.

Mahsulot - sotish uchun tayyorlangan buyumlar, mahsulotlar.

       Odam biror-bir tovarni xarid qilib o'z ehtiyojini qondira olishi va undan maqsadga muvofiq foydalana olishi uchun yorliqda quyidagi axborot me'yorlari mavjuddir;

1. Mahsulotning nomi.
2. Mahsulotni tayyorlagan korxonaning nomi, uning manzili, telefoni.
3. Muvofiqlik bo'yicha sertifikatlash belgisi. Respublikamizda ishlab chiqariladigan barcha mahsulot sertifikatlanadi, ya'ni inson hayoti va salomatligi hamda atrof muhit uchun xavfsizligi talablariga muvofiqligi nuqtai nazaridan baholanadi. Agar mahsulot sertifikatlangan bo'lsa, unga maxsus belgi qo'yiladi.
4. Tayyorlanish sanasi va yaroqlilik muddati (vaqt o'tishi bilan mahsulotning xossalari yomonlashadi).
5. Sof og'irlik (netto) va ichimliklar uchun hajm vazni.
6. Наг bir alohida mahsulot uchun boshqa maxsus axborotlar. Masalan, kasalliklarning ayrim turlarida noxush ta'sir ko'rsatishi.
7. Oziq-ovqat (oqsil, yog', uglevodlar miqdori) va energetik (og'irlik birligida kaloriyalar tarkibi) qiymati.
8. Tarkib (foydalaniladigan barcha qo'shimchalar - ingredientlar).
9. Shtrix-kod - tovarni ishlab chiqargan mamlakat, tayyorlovchi, yetkazib beruvchini belgilash uchun tovarlarning shtrixli kodi.
10. Tovar belgisi.
11. Tayyorlash usuli.
12. Saqlash usuli.
13. O'ramalash (qadoqlash) materiali.

         Oziq-ovqat mahsulotlari yorlig'ini o'rganib, olishimiz mumkin bo'lgan ma'lumotlar ular tayyorlangan standartlarga bog'liq. Masalan, osh tuzi yorliqlarida 1, 2, 3, 5-bandlar ko'rsatilishi kerak. Agar tuz yodlangan bo'lsa, 4-band majburiy hisoblanadi, chunki vaqt o'tishi bilan yod mahsulotlardan uchib ketadi. Shokolad plitkalarida 7, 8, 12-bandlar majburiydir. Mahsulotdan noto'g'ri foydalanish xavfli bo'lishi mumkin, shuning uchun ko'pincha tovarga foydalanish bo'yicha yo'riqnoma ilova qilinadi. Masalan, kiyimdagi foydalanish bo'yicha yo'riqnoma kiyim uzoqroq xizmat qilishi uchun unga qanday qarash kerakligini tushuntiradi, dorilardagi yo'riqnoma esa tezroq sog'ayish uchun uni qanday ichish kerakligini tushuntiradi.

2-topshiriq.

Xarid qilamizmi yoki xarid qilmaymizmi?

       Guruhlarda ishlab, turli tovar yorliqlari va о ramlarining namunalarini o'rganing. Ularda axborot yetarlimi, и yuqorida sanalgan meyorlarga muvofiqmi, shuni aniqlang. Mazkur tovar va mahsulotlarni xarid qilasizmi, shuni hal qiling. O'z qaroringizni tushuntiring.

       Savodli iste'molchi o'zining iste'mol huquqlarini bilishi zarur. Ular O'zbekiston Respublikasining "Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to'g'risida"gi qonunida belgilangan:

1.Tovar haqida ma'lumot olish huquqi.

Iste'molchiga tovar haqida barcha narsani:

• uning sifati qandayligini,
• qachon, qayerda va kim tomonidan tayyorlangani,
• kafolat taloni bor-yo'qligi, xizmat ko'rsatish (yaroqlilik) muddati,
• uni qanday saqlash kerakligi,
• qayerda ta'mirlash mumkinligi to'g'risida hikoya qilish sotuvchining burchidir.

 

2.Tovarni erkin tanlash va uning tegishli darajada sifatli bo'lishi huquqi.

        Sifatga doir talablar standartlar, ya'ni davlatning ushbu tovarga doir talablari va oldi-sotdi shartnomasining shartlari bilan belgilanadi.

          Agar sotib olgan tovaringiz nuqsonli bo'lsa, yoki undagi biror xususiyat sizni qanoatlantirmasa, uni almashtirishingiz yoki topshirib pulingizni qaytarib olishingiz mumkin. Masalan, ota-onangiz siz uchun kurtka sotib oldi, biroq u sizga kichik keldi. Kurtkani ana shunday, lekin katta razmerdagi kurtkaga yoki boshqa modadagi, sizga loyiq bo'lgan istalgan kurtkaga almashtirish mumkin, bunda xarid narxi qaytadan hisob-kitob qilinadi. Mabodo do'konda sizga loyiq kurtka bo'lmasa, oldinroq sotib olingan kurtkani topshirib, pulini qaytarib olish huquqiga egasiz.

        Faqat shuni yodda tutingki, qonunga ko'ra, bularning hammasini tovar xarid qilingan paytdan boshlab o'n kun mobaynida qilish mumkin, undan foydalanmagan bo'lishingiz va do'kon cheki bo'lishi shart. Kassa cheki - xarid qilish dalilini tasdiqlaydigan hujjatdir.

3.Tovarning xavfsiz bo'lishi huquqi.

      Qonunda belgilanishicha, tovarlarni tayyorlovchi ularning iste'molchi hayoti, sog'lig'i, mol-mulki, shuningdek, atrof muhit uchun xavfsiz bo'lishiga javobgar hisoblanadi.

      Masalan, agar zavod emiziklik bolalar uchun o'yinchoqlar tayyorlasa, davlat standartlarida belgilangan xavfsizlik talablariga ko'ra ular maxsus bo'yoqlar bilan bo'yalishi, maxsus materiallardan tayyorlanishi, muayyan shaklga ega bo'lishi, mayda detallardan iborat bo'lmasligi kerak.

       Oziq-ovqat mahsulotlariga nisbatan xavfsizlikning alohida talablari belgilanadi. Qonunning ularda albatta yaroqlilik muddati - uning tugashi bilan mahsulot maqsadga ko'ra foydalanish uchun yaroqsiz hisoblanadigan davr belgilanishi to'g'risida- gi talabi xavfli oziq-ovqat mahsulotlaridan himoya qilish usullaridan biridir. Yaroqlilik muddati to'g'risidagi axborot iste'molchiga "...ga qadar ishlatilsin" tamg'asini qo'yish yoki tayyorlash sanasini ko'rsatish yo'li bilan yetkaziladi.

4.Iste'molchilarning buzilgan huquqlarini himoya qilish uchun sudga, davlat organlariga murojaat qilish huquqi.

        Ba'zan hatto qonunni, sotish qoidalarini yaxshi biladigan iste'molchi ham o'z iste'molchilik huquqlarini himoya qila olmasligi mumkin.. Bunday hollarda u davlat organlari yoki sudga ular himoya qilishlari uchun murojaat etadi.

5. Iste'molchilarning jamoat birlashmalarini tuzish huquqi.

Faol fuqarolar o'z iste'molchilik huquqlarini himoya qilish uchun birlashmalar tuzadilar.

Quyidagi maslahatlar savodli iste'molchi bo'lishda yordam beradi:

Qimmatbaho tovarni xarid qilishdan oldin:

• sotib olmoqchi bo'lgan mahsulotning narxi va turli markalarini qiyoslang;
• do'stlaringiz bilan maslahatlashing;
• tovar xususida sotuvchiga savollar berishdan tortinmang;
• kafolat talonini diqqat bilan o'qib chiqing. Bunday kafolat, mohiyatan olganda, tovar buzilmay xizmat qilishi va uni tayyorlovchi yoki do'kon ta'mirlashi yoxud almashtirib berishi to'g'risidagi va'dadir;
• tovarni diqqat bilan qarab chiqing. Unda hech qanday nuqsonlar yo'qligiga ishonch hosil qiling. Agar elektr asbob xarid qilsangiz, do'kondan chiqib ketishga qadar, uni elektr tarmog'iga ulab tekshirib ко'ring;
• tovar sertifikatlangani, unda belgi bor-yo'qligini tekshiring;
• har doim chek berilishini talab qiling va uni darhol tashlab yubormang.
• Turli do'konlarda sotish qoidalari va amaliyoti turlichadir. Odatda qoidalar ko'zga ko'rinarli joyga ilib qo'yiladi va buyumlarni almashtirish va ular qiymatini to'lash shartlari to'g'risidagi axborot bilan ta'minlanadi. Shaxsiy gigiyena buyumlari, ichkiyimlar, paypoq va boshqa buyumlar singari almashtirilmaydigan tovarlar mavjud. Bu qoidalar ham "Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to'g'risida"gi qonunda ta'kidlangan.

3-topshiriq.

E'tiborli xaridor

        Shunday vaziyatni ko'z oldingizga keltiring. Radiotovarlar sotiladigan kichik do'kon peshtaxtasi oldida ikkita qizcha turibdi, ular vitrinani ko'zdan kechirib, o'zaro qizg'in so'zlashishyapti. Ularning suhbatidan ma'lum bo'lishicha, qizlardan biri - Ra'no - otasining tug'ilgan kuniga sovg'a qilish uchun qo'lda ko'tarib yuriladigan radiopriyomnik sotib olmoqchi. Ular so'ngra o'zlariga yoqqan modelni sotuvchiga ko'rsatishadi. Sotuvchi jimgina qutichaga o'ralgan radiopriyomnikni olib beradi. Ra'no pulni beradi va dugonasi bilan valaqlashda davom etib, xarid qilingan buyumni oladi. Xushnud dugonalar do'kondan chiqishadi.

Savollarga javob bering:

1.Qizchalarni e'tiborli xaridorlar deb atash mumkinmi? Mumkin yoki mumkin emasligini ayting. Dalillar keltiring.

2.Sizningcha, sotuvchi ozining qanday burchlarini e'tibordan soqit qildi?

3.Sizningcha, agar tovar nuqsonli bo lib chiqsa, uni almashtirish uchun Ra'no qaytib keladimi?

1.Savodli iste`molchi bo`lish uchun nimalarni bilish zarur?

2.Savodli iste`molchilar nohalol sotuvchilarga qanday ta`sir ko`rsata oladilar?

       Mashg`ulotida yaxshi qatnashgan o`quvchilar ballarini e`lon qilish, rag`batlantirish.

Uyga vazifa : Xarid qilish paytida siz aziyat chekkan taraf bo'lgan misollarni o'z tajribangizdan, ota-onangiz yoki tanishlaringiz tajribasidan eslang va ularni yozing. Nima uchun shunday hoi yuz berganini tahlil qiling.

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

9-Mavzu: Mehnat huquqi asoslari

Reja:

1.Mehnat huquqi manbalari

2.Mehnat huquqi sunyektlari

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilarga mehnat huquqi asoslari mavzusi bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O`quvchilarga mehnat huquqi asoslari mavzusini tushuntirib ularni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni mehnat huquqi asoslari mavzusi haqida mustaqil fikrlashga o`rgatish

Dars natijasida o`quvchilar:

·         mehnat huquqi asoslariga ta`rif bera oladi;

·         mehnat huquqi asoslarini tushuntira oladi;

·         mehnat huquqi asoslari qo`llaniladigan vaziyatni tahlil qila oladi;

·         ushbu vaziyatlarni hal etish jamiyat hayotining sifatiga ta’sir ko`rsatishiga ishonch hosil qila oladi.

1.Fuqarolik huquqi qanday munosabatlarni tartibga soladi?

2.Fuqarolar huquqiy layoqati va muomala layoqatining mohiyatini ochib bering.

3.Muomalaga layoqatsiz shaxslar huquqiy munosabatlar subyektlari hisoblanadimi?

4.Muomalaga layoqatsiz shaxslar huquqiy munosabatlarga kirishishi mumkinmi?

5.Yuridik shaxs qanday zaruriy belgilarga ega?

6.Yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi farqni nimada deb bi lasiz?

7.Yuridik shaxslar jismoniy shaxslar bilan huquqiy munosabatlarga kirishishi mumkinmi?

8.Yuridik shaxslar oldi-sotdi shartnomasini tuzishga haqlimi?

9.Davlat yuridik shaxs hisoblanadimi? Javobingizni asoslang.

10.Quyidagi tashkilotlar yuridik shaxs hisoblanadimi: universitet, fabrika, siyosiy partiya, o‘rta maktab, restoran, xususiy tad- birkor.

11.Davlat zimmasiga qanday vazifalar yuklanadi?

12.Davlat jismoniy yoki yuridik shaxs bilan oldi-sotdi dalolatnomasini tuzishi mumkinmi?

13.Sizningcha, davlat qanday hollarda huquqiy munosabatlar subyekti sifatida qatnasha oladi?

Yangi mavzu bayoni

Mehnat huquqi asoslari

        Ko‘plab ming yilliklar davomida insoniyat moddiy va ma’naviy boyliklar yaratar ekan, o‘z faoliyatini rivojlantirish va takomillashtirish yoiini bosib o‘tdi. Mehnat tufayli insonda o‘zining niyat va xohishlarini amalga oshirish,  jamiyatda o‘z o‘mini topish, shaxs sifatida o‘z mavqeini aniqlab olish imkoniyati paydo bo‘ldi. Mehnat qilar ekan, insonda o‘z-o‘zini intizomlash, uyushqoqlik, boshqa odamlar bilan hamkorlik qilish qobiliyati kabi foydali sifatlar hosil boiadi.

      1-topshiriq. Quyidagi fikrlarga qo‘shilasizmi? Javobni isbotlar ekansiz, sinfdoshlaringizni haqligingizga ishontirishga harakat qilib ko‘ring.

Faqat sabotli mehnat bilan hammasiga erishib bo‘ladi.

Qoraqalpoq maqoli

 

Mehnat huquqi huquqning eng muhim sohalaridan biri hisoblanadi. U xodimlar va ish beruvchilaming mehnatga oid munosabatlarini tartibga solishda asosiy rol o‘ynaydi.

Mehnat huquqi — mehnat faoliyati jarayonida vujudga keladigan odamlar orasidagi munosabatlami tartibga soladigan huquq sohasidir.

Mehnatya oid munosabatlar — kishilar orasidagi munosabatlar bo‘lib, mehnat faoliyati jarayonida yuzaga keladi va belgilangan mehnat tartibiga bo‘ysunishga asoslanadi.

 

MEHNAT TO‘G‘RISIDAGI QONUN HUJJATLARINING VAZIFALARI

         Odamlar hayoti va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan hamma narsa mehnat bilan yaratiladi. Bundan jamiyat va alohida har bir insonning hayotida mehnatga oid munosabatlar o‘ynaydigan rol yaqqol namoyon bo‘ladi. Mehnat jarayoni- da vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlami tartibga solmay, mehnat unumdorligini va tegishincha, ishlayotganlarning moddiy va madaniy darajasini oshirib boimaydi. Shunday qilib, mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining vazifalari:

• ishga qabul qilish tartibini muvofiqlashtirish va mehnat shartnomasini bekor qilish;
• adolatli va xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish;
• xodimlarning mehnat huquqlarini himoya qilish;
• mehnat qilayotganlaming sogiig‘ini muhofaza qilish;
• mehnat va umuman butun ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlash;
• mamlakatning butun aholisi moddiy va madaniy darajasini yaxshilash hisoblanadi.

 

MEHNAT QONUN HUJJATLARINING MANBALARI

          Mehnat huquqining negiz boiuvchi manbalari Konstitutsiya va Mehnat kodeksi, ulaming amal qilishi butun 0‘zbekiston Respublikasi hududiga tatbiq etiladi hamda Inson huquqlari Umumiy Deklaratsiyasi (23-modda), Xalqaro Mehnat Tashkilotining konvensiyasi (2-modda), Respublika Prezidenti Farmonlari, qonunlar va Vazirlar Mahkamasining qarorlari, bosh, sohaviy va boshqa kelishuvlar hamda jamoa shartnomalari hisoblanadi.

      Mehnat huquqining xususiyati shundan iboratki, amalda har qanday masala, agar bunday qaror Mehnat kodeksi qoidalariga zid bo‘lmasa va xodimning ahvolini yomonlashtirmasa mehnat shartnomasi (kontrakti) asosida hal etilishi inumkin. Aks holda kontrakt noqonuniy hisoblanadi. Chunonchi, misol uchun, aksiyadorlik jamiyatida 9 soat davom etadigan ish kuni belgilangan, bu esa mehnat to‘g‘risidagi qonunchilikning buzilishi hisoblanadi.

 

MEHNATGA OID MUNOSABATLAR SUB’EKTLARI

Mehnatga oid munosabatlar ishtirokchilari (sub’ektlari) quyidagilar hisoblanadi:

• xodim: 16 yoshga to‘lgan, mehnat shartnomasi asosida ishlayotgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar;
• ish beruvchi: mulkchilik shaklidan qat’i nazar har qanday korxona hamda 18 yoshga to‘lgan shaxslar;
• mehnat jamoasi: mehnat shartnomasi asosida ishlayotgan korxona xodimlari;
• xodimlar va ish beruvchilaming vakillik idoralari: kasaba uyushmalari va ularning korxonalardagi saylab qo‘yiladigan idoralari.

Qonun belgilaydi:

      Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko'rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir.

O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 37-modda

 

     Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o‘tash tartibidan yoki qonunda ko'rsatilgan boshqa hollardan tashqari, majburiy mehnat taqiqlanadi.

O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 37-modda

Barcha fuqarolar mehnat huquqlariga ega bo'lishi va ulardan foydalanishda teng imkoniyatlarga egadir.

O'zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi, 6-modda

 

Har bir shaxsning mehnat huquqlarini himoya qilish kafolatlanadi.

O'zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi, 8-modda

 

MEHNAT HUQUQINING ASOSIY TAMOYILLARI

     Huquqning boshqa sohalarida boiganidek mehnat huquqida ham ish beruvchilar va xodimlar amal qilishi majburiy bo‘lgan mehnatga oid munosabatlamiug asosiy tamoyillari belgilangan:

• Mehnat erkinligi tamoyili: majburiy mehnatni taqiqlash, u har bir shaxs o‘zining mehnatga layoqatidan foydalanish huquqiga egaligini, ya’ni I'uqarolarning mehnat qilish burchi qonunda nazarda tutilmasligini anglatadi.
• Mehnat qilish huquqini ta’minlash, ishsizlikdan muhofaza qilish tamoyili: davlat idoralari uni olishga xohish bildirgan hammaga maqbul ishni taqdim etish uchun barcha choralarni ko‘rishga majbur. Ish qidirish vaqtida ishsizlik bo‘yicha nafaqa to‘lanadi.
• Mehnatda va bandlikda tenghuquqlilikni ta’minlash tamoyili: mehnatda diskriminatsiya qilishga, ayollar va erkaklarga haq to‘lashda, irqiy alomatlarga ko‘ra, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga qaraganda mamlakatning ishlayotgan fuqarolariga ko‘proq huquqlar berish va hokazoni taqiqlash.
• Dam olish, mehnatni muhofaza qilish huquqini ta’minlash tamoyili: mehnat qonun hujjatlarida fuqarolarning dam olish huquqi ko‘zda tutilgan, unga muvofiq ularga ish joyi va o‘rtacha ish haqi saqlangan holda yillik ta’tillar beriladi.
• Mehnat huquqlari va erkinliklarini muhofaza qilish huquqini ta’minlash tamoyili va hokazo.

Yodda tuting!

Mehnat kodeksiga muvofiq quyidagi hollarda ishlash majburiy hisoblanmaydi:

harbiy yoki muqobil xizmatni o‘tash davrida;

favqulodda holat sharoitlarida;

 

         Mehnat kodeksiga muvofiq (21-modda, 1-qism) mehnatga oid munosabat- larda xodimlarning manfaatlarini himoya qilishni korxonadagi kasaba uyushmalari, ularning saylab qo‘yiladigan idoralari (kasaba uyushmasi qo‘mitalari),  mehnat nizolari komissiyalari hamda tuman va shahar sudlari amalga oshirishi mumkin. Korxonada xodimlar manfaatlarini ifoda etayotgan tashkilotlar faoliyati faqat ularni saylagan xodimlarning qaroriga binoan tugatilishi mumkin.

 

Topshiriq. Mazkur vaziyatni ko‘rib chiqing:

       Uzoq vaqt mobaynida korxonada ma’muriyat va mehnat jamoasi o‘rtasidagi nizolar to‘xtamay keldi.

Bu hol ishlab chiqarishda salbiy ta’sir ko‘rsatgani sababli zavod direktori umumiy yig‘ilishda kasaba uyushmasi qo‘mitasi va mehnat nizolari komissiyasini qayta saylashni taklif etdi, buni mavjud tarkib jamoada beqarorlashtirish rolini o‘ynagani bilan dalilladi.

       Ishchilarning ko‘pchiligi ushbu taklifga qarshi ovoz berishdi. Shunda direktor rahbar huquqidan foydalanib, zavoddagi bu jamoat tashkilotlari faoliyatini vaqtincha to‘xtatib qo‘ydi.

Shundan keyin korxonada mehnat unumdorligi keskin ravishda o‘sdi va tegishincha ishchilar maoshi oshdi.

Korxona direktori mehnat qonunchiligini buzganmi? Uning o‘rnida nima qilgan bo‘lar edingiz?

 

1.Mehnat huquqining asosiy manbalarini sanab bering.

2.Mehnat huquqining xususiyati nimadan iborat?

3.Mehnatga oid huquq munosabatlari qanday tamoyillarga asoslanadi?

4.Mehnatga oid munosabatlaming ishtirokchilarini sanab bering.

5.Mehnatga oid munosabatlarda xodimlar manfaatini qaysi tashkilotlar himoya qiladi?

6.«Majburiy mehnat» tushunchasi nimani anglatadi va qaysi hollarda taqiqlanmaydi?

7.Mehnat shartnomasi fuqarolik shartnomasidan nima bilan farqlanadi?

8.Xodim o‘z manfaatlarini uzluksiz qanday himoya qilishi mumkin: nizo ko‘rib chiqilishi uchun darhol sudga murojaat qilishimi yoki avvaliga kasaba uyushmasi qo‘mitasi majlisida aniqlab olishi kerakmi?

Darsga yakun yasash va baholash: 

       Dars mashg`ulotida yaxshi qatnashgan o`quvchilar ballarini e`lon qilish, rag`batlantirish.

Uyga vazifa :

Ommaviy axborot vositalaridan Mehnat kodeksining amal qilishiga misollar tanlab oling.

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

                10-Mavzu:    O’zbekiston Respublikasining  Konstitutsiyaning yaratilish tarixi

Reja:

 

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

 

Konstitutsiya lotincha “constitution” so‘zidan olingan bo‘lib, “o‘rnatish”, “tuzilish” degan ma'noni anglatadi. Hozirgi kundagi "Konstitutsiya" tushunchasi XVIII asr oxirida paydo bo‘lgan va dunyoda birinchi Konstitutsiya sifatida 1787 yilda qabul qilingan AQSh Konstitusiyasi tan olinadi. Jumladan: tarixiy manbalarga ko'ra bu vazifani dastlab “Avesto” bajargan bo'lsa, VIII asrdan boshlab Movarounnahrda ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi Asosiy qonun tariqasida Qur'oni Karim amalda bo'lgan.  XIII-XIX- asrlarda Movarunnaxrda shariat bilan bir qatorda davlatning huquqiy axvoliga ma'lum darajada ta'sir ko'rsatib kelgan Chingizxon yosusi va Amir Temur  tuzuklari Sharqona madaniyatga binoan konstituttsiyaviy xujjatlar edi.

Bevosita o’zbek konstitutsionalizmi tarixiga nazar soladigan bo’lsak Xorazm Xalq Soveti Respublikasi Konstitutsiyasi 1920-yil 30—aprelida VI bo’lim XV bob va 87-moddadan iborat edi.1920-yilning 23-sentabrida Buxoro konstitutsiyasi qabul qilinib  keyinchalik SSSR tarkibida uch marta 1927,1937,1978 yillarda qabul qilindi.

Respublikamizning yangi Konstitutsiyani ishlab chiqish zarurligi xaqidagi g'oya 1990 yil mart oyida ilgari surilgan edi,  Oliy Kengashining 1990 yil 20 iyunda bo'lib o'tgan o'n ikkinchi chaqiriq ikkinchi sessiyasida Mustaqillik to'g'risidagi deklaratsiya respublikaning yangi Konstitutsiyasini ishlab chiqishga asos bo'lishi ta'kidlanadi. O'sha kuniyoq Prezident boshchiligidagi Konstitutsiya komissiyasi tuzildi.

1991 yilning noyabrida yangi Konstitutsiya loyixasining dastlabki, ya'ni birinchi variantlari tayyorlandi. U 158 moddadan iborat edi. 1992 yilning bahorida loyihaning ishlab chiqildi. Konstitutsiya komissisining raisi I.A.Karimov ikkinchi loyihani aniq va printsipial tarzda tahlil qilib chiqdi. Taxrir qilingan loyiha 137- moddadan iborat bo'lgan bo'lsa, loyihaning uchinchi varianti ham Prezident tomonidan taxrir qilinib, u 128 moddani tashkil etdi.

1992 yil 26 sentyabrda Konstitutsiya loyihasi umumxalq muhokamasi uchun matbuotda e'lon qilindi. Unda mamlakatning voyaga yetgan deyarli  barcha aholisi ishtirok etdi.

1992 yil 8 dekabrda O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII – chaqirik 11-sessiyasi bo'lib, unda «O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini qabul qilish haqida»gi masala ko'rildi Sessiyada deputatlar tomonidan loyixaga 80ga yaqin o'zgarish, qo'shimcha va aniqliklar kiritildi va bir ovozdan qabul qilindi.Yangi Konstitutsiya eskisidan farq qilib, muqaddima bilan boshlanadi. O'zbekiston Respublikasi 12 chaqiriq Oliy Kengashining 1992 yilning 8 dekabrdagi 11 sessiyasi tomonidan O'zbekiston Respublikasi yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Konstitutsiya qabul qilingan kun 8 dekabr- bayram, dam olish kuni deb e'lon qilindi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaga 1992 yil 8 dekabrdan buyon, ya'ni 24 yil ichida etti marotaba o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi.

   1.Birinchi marotaba 1993- yilning 28 dekabrida Konstitutsiyamizning 77-moddasiga o'zgartirish kiritilgan va u dastlabki parlament - Oliy Kengash faoliyati bilan bog'liq edi.

    2.Konstitutsiyaga kiritilgan o‘zgartishlarning eng muhimlaridan biri ikki palatali parlamentni joriy qilish bilan bog‘liq. Parlament islohoti 2002 y. 27 yanv.da o'tkazilgan umumxalq referendumi natijalariga ko'ra hamda uning asosida qabul qilingan 2003 y. 24 apr.dagi O'zbekiston Respublikasining qonuniga muvofiq Konstitutsiya-ning XVIII, XIX, XX, XXIII boblari-ga, jami 32 moddaga tuzatish va qo'shim-chalar kiritilgan.

   3.2007 yil 11-aprelda davlat boshqaruvini yanada demokratlashtirish, qonun chiqaruvchi va ijroiya hokimiyat, hukumat va mahalliy organlarning roli va ularning o‘zlariga yuklatilgan vazifalarni bajarishdagi mas'uliyatini oshirish, O‘zbekiston Prezidenti vakolatlarini aniq belgilab olish hamda mamlakatni yangilash va liberallashtirishda siyosiy partiyalarning roli va ta'sirini kuchaytirish maqsadida Konstitutsiyaning 89- moddasi, 93-moddaning 15-bandi, 102-moddaning ikkinchi qismiga o‘zgartishlar kiritildi.

   4. 2008 yilda 77-moddaga kiritilgan bo‘lib, 2008 yil 4 aprelda Senat tomonidan ma'qullandi. Ushbu o‘zgartishga binoan 77-modda quyidagi tahrirda berildi: “Qonunchilik palatasi qonunga muvofiq tarzda saylanadigan 150 deputadan iborat”.

   5.2011 yil 18 aprelda e'lon qilingan konstitutsiyaviy qonun asosida Konstitutsiyaning 78, 80, 93, 96 va 98-moddalariga ozgartish va qoshimchalar kiritildi. Konsepsiya asosida Konstitutsiyaga kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalar quyidagi maqsadlarga qaratilgan:

            birinchidan, demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish;

            ikkinchidan, davlat boshqaruvini demokratlashtirish, davlat hokimiyati sub'ektlari - Prezident - davlat rahbari, qonun chiqaruvchi va ijroiya hokimiyat o‘rtasidagi muvozanatni ta'minlash;

            uchinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy-huquqiy islohotlarni amalga oshirish, mamlakatni yangilash va modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish.

    6. 2011 yilning 12 dekabrida kiritilgan bo‘lib, bunda 90-moddaning 2-qismidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolat muddati yetti yildan besh yilga tushirildi.

7- Konstitutsiyamizga oxirgi tuzatish 2014-yil 16-aprelda 32,78,93,98,103,117-moddalariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan O’zbekiston Respublikasining Qonuni

 

 (O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 14-son, 213-modda)

Qonunchilik palatasi tomonidan 2017 yil 17 martda qabul qilingan
Senat tomonidan 2017 yil 28 martda ma’qullangan

O’zbekiston Respublikasining  ushbu o’zgartishlar va qo’shimcha O’zbekiston Respublikasida sud tizimini takomillashtirish va uning faoliyati samaradorligini oshirish, sud’yalar korpusini yanada mustahkamlash va sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash maqsadida kiritilmoqda.

1-modda. 1992 yil 8 dekabrda o’n ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining o’n birinchi sessiyasida qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining (O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1993 yil, № 1, 4-modda; 1994 yil, № 1, 5-modda; O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2003 yil, № 3–4, 27-modda; O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2007 yil, № 4, 162-modda; 2008 yil, № 12, 637-modda; 2011 yil, № 4, 100-modda, № 12/1, 343-modda; 2014 yil, № 4, 85-modda) quyidagi o’zgartishlar va qo’shimcha kiritilsin:

1) 80-moddaning  quyidagi tahrirda bayon etilsin:

«4) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O’zbekiston Respublikasi Sud’yalar oliy kengashining raisini tayinlash»;

2) 81-moddaning  «Oliy xo’jalik sudi» degan so’zlar «Sud’yalar oliy kengashi» degan so’zlar bilan almashtirilsin;

3) «Oliy xo’jalik sudi» degan so’zlar chiqarib tashlansin;

4) 93-modda birinchi qismining  va quyidagi tahrirda bayon etilsin:

«13) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi tarkiblariga, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Sud’yalar oliy kengashining raisi, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining raisi, O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasining raisi lavozimlariga nomzodlarni taqdim etadi;

14) O’zbekiston Respublikasi Sud’yalar oliy kengashining taqdimiga binoan viloyatlar va Toshkent shahar sudlari raislari va rais o’rinbosarlarini, O’zbekiston Respublikasi Harbiy sudi raisini tayinlaydi va lavozimlaridan ozod etadi; O’zbekiston Respublikasi Sud’yalar oliy kengashining a’zolarini qonunga muvofiq tasdiqlaydi»;

5) 107-moddaning  quyidagi tahrirda bayon etilsin:

«O’zbekiston Respublikasida sud tizimi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi, harbiy sudlar, Qoraqalpog’iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar iqtisodiy va ma’muriy sudlari, fuqarolik ishlari bo’yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari, jinoyat ishlari bo’yicha tuman, shahar sudlari, tumanlararo, tuman, shahar iqtisodiy sudlari va tuman, shahar ma’muriy sudlaridan iborat»;

6):

«jinoiy» degan so’zdan keyin «iqtisodiy» degan so’z bilan to’ldirilsin;

«Qoraqalpog’iston Respublikasi oliy sudlari, viloyatlar, shaharlar, tumanlararo, tuman sudlari va harbiy sudlarning» degan so’zlar «quyi sudlarning» degan so’zlar bilan almashtirilsin;

7) quyidagi tahrirda bayon etilsin:

«111-modda.O’zbekiston Respublikasi Sud’yalar oliy kengashi sud’yalar hamjamiyatining organi bo’lib, u O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining mustaqilligi konstitutsiyaviy prinsipiga rioya etilishini ta’minlashga ko’maklashadi.

O’zbekiston Respublikasi Sud’yalar oliy kengashini tashkil etish va uning faoliyati tartibi qonun bilan belgilanadi».

2-modda. Ushbu Qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi.

O’zbekiston Respublikasi Oliy sudini va O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudini birlashtirish, ma’muriy hamda iqtisodiy sudlarni tashkil etish to’g’risidagi qoidalar 2017 yil 1 iyundan e’tiboran amalga kiritiladi.

Uyga vazifa:  Takrorlash. 

MMIBDO’____________________

 

 

                       11-Mavzu:  O’zbekistonda qabul qilingan ayrim qonunlar

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganishni tashkil qilish to’g’risida’’gi farmoyishi-2001-yil 4-yanvar

,,O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risid’’gi qonun- 39-modda. 1991 yil 18 noyabr,

,,Fuqarolqrning murojatlari to’g’risida’’gi -qonun06.05.1994 (yangi taіriri) 13.12.2002   28-modda

,,Fuqarolarni o’zini-o’zi booshqarish to’g’risida’’gi qonun-09.1993 y. Yangi taxriri 14.04.1999 y 25-modda

,,Sudlar to’g’risida’’gi qonun-02.09.1993 yil. (Y. t) 14.12.2000 y    85-modda

,,Fuqarolarning saylov huquqlarining kafolatlari to’g’risi’’dagi qonun- 05.05.1994 y.YT.  03.12.2004 y. 21-modda

 ,,Davlat mustaqilligi asoslari to’g’risida’’gi qonun- 31.08.1991 y.17-modda.

,,Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatiningkafolatlari to'јrisida’’gi qonun-03.01.2007 y. 18-modda

,,Ommaviy axborot vositalari to'јrisida’’gi qonun-26.12.1997 y. 30-modda.

,,Oliy majlisiga saylov to'g'risida’’gi qonun-28.12.1993 y. (yangi tahriri) 29.08.2003    65-modda

,,Konstitutsiyaviy sudi to'јrisida’’gi qonun- 30.08.1995 y. 33-modda

 ,,Yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to'јrisida’’gi qonun-20.11.1991 y.21-m

,,Siyosiy partiyalar to'g'risida’’gi qonun-26.12.1996 y. 17-modda

,,Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida’’gi qonun-14.06.1991 y.( Yangi taіriri)01.05.1998 y 23-modda

,,0'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to'g'risid’’gi qonun-1995-yil 22-dekabr

Inson huquqlari bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Milliy markazi- 1996-yil

Ombudsman – 1995 yil

,,0'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to'g'risid’’gi qonun- (yangi tahrirda) 2003-y. 29-avgust

,,O'zini-o'zi boshqarish organlari to'g'risida’’gi qonun -(yangi tahrirda)14.04.1999

,,Prokuratura to'g'risida’’gi qonun- 09.121992-yil (yangi tahrirda )29.08.2001

,,Referendum to’g’risida’gi qonun-18.11.1991yil.(yangi t) 03.12.2004.43-modda

,,Nodavlat notijorat tashkilotlar to’g’risida’’gi qonun-14.04.1999.37-modda

,,Jamoa birlashmalari to’g’risida’’gi qonun- 15.02.1991 yil.25-modda

,,Talim to’risida’’gi qonun-29.08.1997 y.N464-1 kuchga kirgan sanasi-30.09.1997. 34-modda 5ta bo’lim,t’alim etti tilda o’qitiladi

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi-29.08.1997-yil N463- kuchga kirgan-28.03.1998

Jamiyatning huquqiy madaniyatini yuksaltirish milliy dastur-29.08.1997-yil

Bola huquqlari to’g’risida Konvensiya -1989-yil 20-noyabr qabul qilingan bo’lib Oliy Majlis tomonida 1992-yil 9-dekabr Ratifikatsiya qilingan.U 54-moddadan

,,Bola huquqlarining kafolatlari to’g’risida’’gi qonun -2007 yil 23 noyabrda qabul qilingan 2008-yil 7-yanvarda amalda .32-modda va 4-ta bobdan iborat

Birlashgan millatlar tashkiloti -1945-yil 24-oktabrda tuzilgan. O’zbekiston 1992-yil 2-martda a’zo bo’ldi. nizomi muqaddima,111 ta modda, 19ta  bob.

Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi -1946- yilda Deklaratsiya loyihasini tuzish uchun komissiyasi tuzildi.BMT Bosh assambleyasi tomonidan 1948- yilning 10-dekabrida qabul qilingan .U Muqadima va 30- ta moddadan iborat  O’zbekiston 1990- yil 30-sentabrda a’zo bo’lgan

,,Vasiylik va homiylik to’g’risida’’gi qonun-02.01.2014 kuchga kirgan-03.07.2014

,,O’qituvchi va murabbiylar kunini belgilash to’g’risida’’gi qonu-27.12.1996 kuchga kirgan sana-14.01.1997

 

Uyga vazifa:  Takrorlash

 

MMIBDO’____________________

 

 

12- Mavzu: Ma’muriy huquq asoslari

Reja:

1.Ma'muriy huquq amalda

2.Voyaga yetmaganlarning ma'muriy javobgarligi

 

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilarga ma’muriy huquq va o`smir mavzusi bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O`quvchilarga ma’muriy huquq va o`smir mavzusini tushuntirib ularni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni ma’muriy huquq va o`smir mavzusi haqida mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

Dars natijasida o`quvchilar:

·         ma’muriy huquqqa ta`rif bera oladi;

·         ma’muriy huquq ma`sadini tushuntira oladi;

·         ma’muriy huquq qo`llaniladigan vaziyatni tahlil qila oladi;

·         ushbu vaziyatlarni hal etish jamiyat hayotining sifatiga ta’sir ko`rsatishiga ishonch hosil qila oladi.

Ma'muriy huquq amalda

        Har bir kishining hayotida shunday kun yo'qki, u ma'muriy huquq ko'rinishlariga duch kelmasin: transportda yurish, uy-joydan foydalanish, do'kondan xarid qilish, ko'cha va uyda o'zini tutish, tabiatni muhofaza qilish va ko'plab boshqa holatlar bunga misoldir. Ma'muriy huquq fuqarolarning jamoat joylarida davlat tomonidan belgilangan tartibga, shuningdek, jamiyat hayotining barcha sohalarini boshqarish tartibiga rioya qilishlarini tartibga soladi. Fuqarolarning ma'muriy huquq sohasidagi huquqlari, burchlari va javobgarligi O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksida mustahkamlab qo'yilgan

1-topshiriq.

Vaziyatni o'qib chiqing. Fikringiz- cha, qonun va huquq sohasiga taalluqli bo'lgan barcha holatlarni belgilang.

         Shunaqasi ham bo'ladi-da: erta tongdanoq Manzura opaning barcha ishlari chappasiga ketdi. Yarim tungacha devor-darmiyon qo'shninikida o'yin-kulgi tinmadi - tug'ilgan kunni nishonlashdi. Manzura opa uzoq vaqt uxlay olmadi, ertalab esa ko'zi uyquga ketib qoldi. U tezda kiyinib, yo'lakka yugurdi. Qorong'i yo'lakda qo'shnisining o'g'lini ko'rmay qoldi va salom berganida cho'chib tushdi. Jahl ustida bolaga shapaloq urib yubordi va oyoq ostida o'rmalab yurgani uchun urishib berdi. So'ngra avtobusga chiqishga ulgurish uchun ko'chani svetoforning qizil chirog'i yonib turganida kesib o'tib chopishiga to'g'ri keldi. Bu yerda Manzura opa shoshilinchda uyda oylik yo'l chiptasini unutganini bildi. U "quyon" bo'lib yurmaslik uchun konduktordan chipta sotib oldi. Yo'lda borarkan Manzura opa telefon stantsiyasiga kirish va uzib qo'ymasliklari uchun telefon haqini to'lash kerakligini eslab qoldi. Ishga Manzura opa shu kuni kechikib bordi. Boshliq unga hayfsan berdi va mukofotdan mahrum qilishi to'g'risida ogohlantirdi.

Savollarga javob bering:

1.Sanab o'tilgan holatlarda qonun kishilarning xulq-atvorini tartibga solishi kerakmi?

2.Qonun buni qanday amalga oshiradi?

3.Jamiyatda kishilarning xulq-atvorini tartibga soladigan boshqa usullar mavjudmi? Bo'lsa, qaysilari?

        Kishining jamiyatdagi xulq-atvorini ko'pincha ma'muriy huquq me'yorlari tartibga soladi. Qonunda ko'chada, jamoat joylarida, transportda o'zini tutish qoidalari mustahkamlangan. Yong'in xavfsizligi qoidalari, savdo-sotiq qoidalari, xizmat ko'rsatish qoidalari, tabiiy muhitni muhofaza qilish, energiyadan foydalanish qoidalari esa nafaqat kishilarga, balki tashkilotlarga ham taalluqlidir. Qoidalarni bajarish ko'plarimiz uchun me'yorga aylangan, biz ularni hatto sezmaymiz ham. Kishi yoki tashkilot ushbu qoidalardan birortasini buzganda, Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeks harakatga keladi.

       Kodeksning 10-moddasi qanday harakat (masalan, oz miqdorda talon-taroj qilish) yoki harakatsizlik (masalan, transportda chiptasiz yurish) ma'muriy huquqbuzarlik deb, ya'ni davlatimizda kishi yoki tashkilot uchun belgilangan xulq-atvor qoidalarini buzish deb topilishini bizga tushuntiradi.

          Kodeksning Maxsus qismida qonun ma'muriy huquqbuzarlik sifatida belgilaydigvan va ular uchun javobgarlikni belgilaydigan 200 xatti-harakat sanalgan. Masalan, quyidagilar yuz berganda ma'muriy javobgarlik kelib chiqadi:

• yengil tan jarohati yetkazish (52-modda);
• militsiya xodimining qonuniy talablarini bajarmaslik (194-modda);
• it va mushuk boqish qoidalarini buzish (110- modda);
• hayvonlarga nisbatan shafqatsiz munosabatda bo'lish (111-modda);
• tuhmat (40-modda);
• haqorat qilish (41-modda);
• oz miqdorda talon-taroj qilish (61-modda);
• topib olingan mol-mulkni yashirish (62- modda);
• transport vositalaridan axlat va boshqa narsalarni tashlab yuborish (123-modda);
• transportda belgilangan joylarda chekish (122-modda);
• sanitariya qonun hujjatlarini buzish (53- modda);
• maishiy shovqinga qarshi kurash talablarini buzish (192-modda);
• qimor o'ynash (191-modda).

 Mayda bezorilik, ya'ni jamiyatda xulq-atvor qoidalariga qasddan rioya qilmaslik keng tarqalgan ma'muriy huquqbuzarlik hisoblanadi. Bezori o'zining xulq-atvori bilan fuqarolar tinchligi va jamoat tartibini buzadlj Bunday harakatlarga quyidagilar kirishi mumkin:

• jamoat joylarida yomon so'zlar bilan so'kinish;
• fuqarolarga haqoratli so'zlar bilan tirg'alish;
• xirapashsha bo'lib qo'ldan tortish yoki qo'lni zo'rlik bilan ushlab turish;
• bosh kiyimini yulqib olish;
• sigareta tutunini yuzga purkash.

    Agar huquqbuzar o'zining xulq-atvori bilan nafaqat tartibni buzsa, balki kishilar, korxona, tashkilot yoki davlatga zarar yetkazsa, u O'zbekiston Respublikasi Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksining 38-moddasiga ko'ra ushbu zararni qoplashi kerak.

          Ma'muriy huquqbuzarliklar katta ijtimoiy xavfga ega emas, shu sababli huquqbuzar uchun javobgarlik chorasi jazo hisoblanadi. Ma'muriy huquqda "jazo" atamasidan foydalanganda, u huquqbuzarni qonunlarga rioya etish, jamiyatda hayot qoidalarini hurmat qilish ruhida tarbiyalash maqsadida qo'llanishi ta'kidlanadi. Ma'muriy jazoni qo'llarkan, qonun ishontirish va majburlashni birlashtiradi. Jazo turlari ham Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksda sanab o'tiladi va tushuntiri- ladi. Ularga quyidagilar kiradi:

• jarima, ya'ni davlat hisobiga pul undirish;
• ma'muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bo'lgan ashyoni musodara qilish. Masalan, baliq ovlash qoidalarini buzadigan baliqchilardan to'r olib qo'yilishi (musodara qilinishi) mumkin;
• maxsus huquqdan (transport vositasini boshqarish huquqidan, ov qilish huquqidan) mahrum qilish. Hammaga ma'lumki, rulni mast holatda boshqargan yoki yo'l harakati qoidalarini buzgan haydovchidan haydovchilik hujjati olib qo'yiladi;
• ma'muriy qamoqqa olish. Masalan, mayda bezorilik uchun kishini 15 sutkaga qamash- lari mumkin.

 

     Sodir etilgan ma'muriy huquqbuzarlik kam ahamiyatli bo'lsa, huquqbuzar javobgarlikdan ozod etilishi va ogohlantirish bilan cheklanishi mumkin. Masalan, agar fuqaro ko'chani piyodalar uchun belgilangan o'tish joyidan boshqa joyda kesib o'tsa, uni militsioner to'xtatadi va jarima olmaydi, balki yo'l harakati qoidalari buzilgani xususida ogohlantiradi.

2-topshiriq.

Manzura opa "voqeasi"ni shunday о zgartiringki, и o'smir uchun keng uchraydigan holat bo`lib qolsin.

Guruhlarda quyidagi savollarni muhokama qiling:

1. "Voqea" da nimalarni o'zgartirishingizga to'g'ri keladi?
2. Siz kun davomida qanday qonunlarga rioya qilasiz?
3. Nima uchun ba'zi qonunlarga siz har doim rioya qilasiz, boshqalariga rioya qilishingiz esa juda qiyin bo'ladi?
4. Qanday qonunga rioya etish muhimligini, boshqasiga esa - muhim emasligini qanday hal etasiz?
5. Birgina qonunni buzgalik uchun katta kishi va o'smir bir xilda javobgar boladimi? Nega?

Voyaga yetmaganlarning ma'muriy javobgarligi

     Qonunda belgilanishicha, shaxs 16 yoshdan boshlab ma'muriy javobgarlikka tortiladi. Bu yoshda o'smir qanday xatti-harakatlar umumqabul qilingan xulq-atvor qoidalarini buzish deb hisoblanishini biladi va shu sababli ularni sodir etganlik uchun shaxsan javobgar bo'ladi. Qonun alohida, Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksning 14-moddasida voyaga yetmaganlarning, ya'ni 18 yoshga to'lmaganlarning ma'muriy huquqbuzarliklar uchun javobgarligini belgilaydi. Bunday huquqbuzarlarni jazolash to'g'risidagi qarorni voyaga yetmaganlarning ishlari bilan shug'ullanuvchi komissiya chiqaradi. Voyaga yetmaganlarning ishlari bilan shug'ullanuvchi komissiya ishni ко'rib chiqayotganida o'smirning hayot kechirish sharoitlari, uning xulq-atvori, do'stlari, ota-onasi tomonidan uni tarbiyalashga doir burchlarini bajarishi, oilaning yashash sharoitlari to'g'risidagi materiallarni to'playdi. Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksda huquqbuzar bolalarning ota- onalariga nisbatan jazo qo'llaniladigan moddalar mavjud. 47-modda ota-onalar tomonidan bolalarni tarbiyalash va ularga ta'lim berishga doir majburiyatlarini bajarmaganliklari uchun jarima solish nazarda tutiladi. Agar o'smir oz miqdorda talon-taroj sodir etsa, mayda bezorilik qilsa, yo'l harakati qoidalariga rioya etmasa, militsiya xodimining qonuniy talablarini bajarmasa, u umumiy asoslarda, ya'ni katta kishi singari javobgarlikka tortiladi.

Mavzuni mustahkamlash

1.Ma`muriy huquq qanday maqsadga ega?

2.Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeks jamiyatning qanday muammolarini hal etishga yordam beradi?

3.O`smirlar huquqbuzarliklarni sodir etmasliklari uchun ota-onalar, maktab nima qila oladi?

 

Uyga vazifa

Ommaviy axborot vositalaridan Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksning amal qilishiga misollar tanlab oling.

MMIBDO’____________________

 

 

 

 

13-Mavzu: Fuqarolik huquqi asoslari

Reja:

1.Fuqarolik huquqi manbalari

2.Fuqarolik huquqi sunyektlari

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilarga fuqarolik huquqi asoslari mavzusi bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O`quvchilarga fuqarolik huquqi asoslari mavzusini tushuntirib ularni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni fuqarolik huquqi

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi

O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi

Mavzuga oid proyeksion ko`rgazmalar va plakatlar.

Mavzuga oid rasmlar va boshqa materiallar

FUQAROLIK HUQUQI MANBALARI

          Fuqarolik huquqi yoki yuridik tilda qabul qilinganidek, «sivil huquqi» Qadimgi Rimda vujudga kelib, fuqarolar o‘rtasidagi huquqlarni tartibga solgan.

      Hozirgi paytda ko‘pgina mamlakatlarda biz har kuni duch keladigan fuqarolar huquq munosabatlarini tartibga soladigan milliy qonunlar qabul qilingan.

   0‘zbekistonda fuqarolar huquq munosabatlarini davlatning Asosiy qonuni Konstitutsiya, shuningdek 1997-yil 1-martdan amalga kiritilgan 0‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi tartibga soladi.

       Biz har kuni turli xil mulkiy tusdagi huquq munosabatlariga kirishami/: do‘konlarda xarid qilamiz, sovg‘alar olamiz, jamoat transportida yuramiz va hokazo. Ijtimoiy munosabatlaming mazkur barcha toifalarini tovar-pul shakli birlashtiradi: biz tovar yoki xizmat uchun qanchadir pul to'laymiz. Bunday ijtimoiy munosabatlar fuqarolik huquqi bilan tartibga solinadi.

 

Fuqarolik huquqi deyilganda huquqning me’yorlari mulkiy ham- da u bilan bog‘liq shaxsiy nomulkiy munosabatlarni (sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilishni) tartibga soladigan sohasi tushuniladi.

O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik huquqi manbalariga quyidagilar kiradi:

• Konstitutsiya;
• Fuqarolik kodeksi;
• amaldagi qonunlar;
• qonun kuchiga ega hujjatlar (Prezident Farmonlari, Oliy Majlis qarorlari, Vazirlar Mahkamasi farmoyishlari, mahalliy hokimiyat hujjatlari);
• O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari;
• ish muomalasi taomillari (qonunlarda nazarda tutilmagan harakatlar), mahalliy odat va an’analar.

 

FUQAROLIK HUQUQI SUBYEKTLARI

Fuqarolar, yuridik shaxslar, shuningdek davlat fuqarolik huquqi subyektlari lihoblanadi.

 

Huquqiy munosabatlar subyektlarining ikki turi mavjud:

• yakka tartibdagi;
• jamoa.

Yakka tartibdagi subyektlar (jismoniy shaxslar)ga:

• O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari;
• f'uqaroligi bo‘lmagan shaxslar;
• ajnabiy fuqarolar kiradi.

        Bunda fuqaroligi boimagan shaxslar va ajnabiy fuqarolar 0‘zbekiston Respublikasi fuqarolari singari fuqarolar huquq munosabatlariga kirishishi iiuimkin.

Qpnun belgilaydi:

Fuqarolaming quyidagi huquqlari bor:

• mulk huquqi asosida mol-mulkka ega bo‘lish;
• mol-mulkni meros qilib olish va vasiyat qilib qoldirish;
• bankda jamg‘armalarga ega bo‘lish;
• tadbirkorlik, dehqon (fermer) xo'jaligi bilan hamda qonunda taqiqlab qo'yilmagan boshqa faoliyat bilan shug‘ullanish;
• yollanma mehnatdan foydalanish;
• yuridik shaxslar tashkii etish;
• bitimlar tuzish va majburiyatlarda ishtirok etish;
• yetkazilgan zararning toManishini talab qilish;
• mashg‘ulot turini va yashash joyini tanlashlari; fan, adabiyot va san’at asarlarining, ixtironing, qonun bilan qo‘riqlanadi- gan boshqa aqliy mehnat faoliyati natijalarining muallifi bo'lish.

O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, 18-modda.

Jamoa subyektlariga yuridik shaxslar kiritiladi.

 

Qonun belgilaydi:

           O‘z mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo‘lgan hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o‘z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqiarga ega bo‘la oladigan va ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va javobgar bo‘la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi.

 Yuridik shaxslar mustaqil balans yoki smetaga ega bo‘lishlari kerak.

O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, 39-modda.        

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida yuridik shaxslarning ikki turi qayd etilgan:

• foyda olishni o‘z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olgan tijoratchi tashkilotlar (to‘liq va kommandit shirkatlar, cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar, aksiyadorlik jamiyatlari, unitar korxonalar va boshqalar)
• foyda olishni o‘z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olmagan notijorat tashkilotlar (matlubot kooperativlari, jamoat birlashmalari, fondlar, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish idoralari va boshqalar).

 

          Fuqarolik huquqi subyekti sifatida davlat huquqiy munosabatlarning boshqa ishtirokchilari bilan bir xil asoslarda ish ko‘radi. Bunda, umumiy qoidaga muvofiq, davlat va u tashkil etgan yuridik shaxslar bir-birlarining majburiyatlari bo‘yicha javobgar bo‘lmaydi.

 

HUQUQIY LAYOQAT VA MUOMALA LAYOQATI

      Huquqiy munosabatlar subyekti bo‘lish uchun shaxslar huquqiy layoqat yoki muomala layoqatiga ega bo‘lishlari kerak.

          Huquqiy layoqat — fuqarolaming huquq va burchlarga ega boiish layoqati. Fuqaroning huquqiy layoqati u tug‘ilgan paytdan e’tiboran vujudga keladi va butun hayoti davomida saqlanadi.

     Muomala layoqati — shaxslarning o‘z harakatlari bilan huquq va burchlarni bajarish layoqati. Bu ruhiy va yosh cheklanishlari bilan bogliq.

Muomala layoqati quyidagicha boladi:

• to‘la hajmda (18 yoshdan boshlab),
• voyaga yetmaganlar (14 yoshdan 18 yoshgacha),

·      kichik yoshdagi voyaga yetmaganlar (7 yoshdan 14 yoshgacha).

 

           14 yoshga yetmagan (voyaga yetmagan — kichik yoshdagi bolalar) mayda maishiy bitimlarni bajarishga (masalan, do‘kondan non xarid qilish, shuningdek ota-onasi yoki uchinchi shaxslardan olgan pul mablag‘idan foydalanishga) haqli. Hundan tashqari, kichik yoshdagi bolalar evazsiz (badalsiz) manfaat ko‘rishga qaratilgan ba’zi bitimlarni (tug‘ilgan kunda sovg‘a qilish) amalga oshirishlari inumkin. Kichik yoshdagi bolalar bajargan bitimlar uchun ulaming ota-onasi javobgar bo‘ladi.

          14 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan voyaga yetmaganlar bitimlarni o‘z ota- onalarining yozma roziligi bilan tuzishga haqlidirlar. Ular mustaqil ravishda o‘z ish haqi, stipendiyasi, bankdagi omonatini tasarruf etish, mualliflik huquqidan foydalanishga haqli.

1-topshiriq.

MULK

           Atrofimizdagi narsalar — biror shaxs egalik qiladigan yoki foydalanadigan predmetlar, buyumlar, obyektlarning hammasi mulk demakdir.

          Mulk huquqi ma’lum moddiy boyliklar jismoniy yoki yuridik shaxslarga, davlatga tegishliligini mustahkamlaydigan va himoya qiladigan huquqiy me’yorlar majmuasini o‘z ichiga oladi. U eng qadimiy yuridik hujjatlarda ham aks etgan. Zamonaviy huquq, xususan, Fuqarolik kodeksida ham mulk huquqiga muhim o‘rin beriladi.

Mavzuni mustahkamlash:

1.Fuqarolik huquqi qanday munosabatlarni tartibga soladi?

2.Fuqarolar huquqiy layoqati va muomala layoqatining mohiyatini ochib bering.

3.Muomalaga layoqatsiz shaxslar huquqiy munosabatlar subyektlari hisoblanadimi?

4.Muomalaga layoqatsiz shaxslar huquqiy munosabatlarga kirishishi mumkinmi?

5.Yuridik shaxs qanday zaruriy belgilarga ega?

6.Yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi farqni nimada deb bi lasiz?

7.Yuridik shaxslar jismoniy shaxslar bilan huquqiy munosabatlarga kirishishi mumkinmi?

8.Yuridik shaxslar oldi-sotdi shartnomasini tuzishga haqlimi?

9.Davlat yuridik shaxs hisoblanadimi? Javobingizni asoslang.

10.Quyidagi tashkilotlar yuridik shaxs hisoblanadimi: universitet, fabrika, siyosiy partiya, o‘rta maktab, restoran, xususiy tad- birkor.

11.Davlat zimmasiga qanday vazifalar yuklanadi?

12.Davlat jismoniy yoki yuridik shaxs bilan oldi-sotdi dalolatnomasini tuzishi mumkinmi?

13.Sizningcha, davlat qanday hollarda huquqiy munosabatlar subyekti sifatida qatnasha oladi?

Uyga vazifa Ommaviy axborot vositalaridan Fuqarolik kodeksning amal qilishiga misollar tanlab oling.

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

            

14-Mavzu:     Mustahkamlash

Reja:

 

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

1. Jahon tarixida birinchi bo`lib,  hayot va ozodlik,  tenghuquqlilik qaysi xujjatda e'lon qilingan?
A) Inson huquqlari  umumjahon Deklaratsiyasida	С) AQShning mustaqillik deklaratsiyasida
В) Gretsiya Inson huquqlarida	D) Rim Konstitutsiyasida
2. "Yustitsiya" atamasi lotin tilida qanday ma'noni bildiradi?
A) Adolat	С) qonun
В) Buyruq	D) Farmon
3. O`zbekiston Respublikasida Oliy Majlis qanday organ hisoblanadi?
A) Oliy  davlat  vakillik  organi bo`lib,  qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi	С) Oliy davlat vakillik organi bo`lib, farmoyish beradi.
В) Ijro etuvchi organ	D) To`g`ri javoblar berilmagan.
4. O’zbekistonning huquqiy manbalarini o’rganishni qaysi manbalardan o’rganishni boshlashimiz lozim?
A) O’zbekiston  Respublikasi.Konstitutsiyasidan.	С) Xalqaro huquq hujjatlaridan
В) Qonunlardan	D) Oliy Majlis qarorlaridan
5. Qonunlar o’z navbatida qanday guruhlarga bo’linadi?
A) joriy qonun	С) kodekslashtirilgan qonun.
В) vaqtinchalik qonun	D) A va B
6. Huquqning asosiy funksiyalariga nimalar  kirmaydi?
A) Huquqiy jamiyatda huquqiy normalar yaratish huquqning asosiy funksiyasi	С) Huquqiy jamiyatda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish
В) Huquqiy tarbiyaviy funksiyani hamda muhofaza qilish funksiyasini bajaradi.	D) u yoki bu  subyektlarning faol xulqini ta’minlash
7. Qonuniylikning o’ziga xos nechta tamoyillari mavjud?
A) 6	С) 7
В) 8	D) 5
8. Insonning o’z marifat   va ma’naviyat darajasiga tayangan holda jamiyatda amal qilayotgan huquqiy talab va normalarning mazmunini tushunish va mohiyatini anglash qaysi atamaga mos keladi?
A) huquqiy madaniyat	С) huquqiy ong
В) huquq normasi	D) huquq mas’ulyati
9. Konstitutsiyaviy Sud qanday vazifalarni bajarmaydi?
A) Qonunlarni  va  Oliy   Majlis   qabul   qilgan   boshqa   xujjatlarni Konstitutsiyaga mosligini aniqlaydi	С) Konstitutsiya va qonunlarning normalariga sharx beradi
В) Oliy sud faoliyati ustidan nazorat qiladi	D) Prezident farmonlari va hukumat hujjatlari Konstitutsiyaga mosligini aniqlaydi
10. "Norma" so`zi qanday ma'noni bildiradi.
A) Bu so`z "lotincha" bo`lib "qoida" "namuna" degan ma'noni bildiradi	С) Bu so`z "lotincha" bo`lib "tartib" "belgilash" degan ma'noni bildiradi
В) Huquq, huquqiy munosabat degan ma'noni bildiradi	D) Rus tilidan olingan bo`lib, "qoida" "tartib" degan ma'noni bildiradi
11. Qonuniylikning asosiy  vazifalari  nimalardan iborat?
A) O’zbekistonning ijtimoiy va davlat tuzilishini mustahkamlash	С) Bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun mulkni turli shakllarini qo’riqlash.
В) Fuqarolarni huquq va burchlarini ta’minlash.	D) Barcha javoblar to’g’ri.
12. Necha yoshdan boshlab voyaga yetmaganlar har hil maishiy bitimlarni tuzish huquqiga ega emas?
A) 18	С) 13
В) 14	D) 14
13. O’zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksida “Voyaga yetmaganlar javobgarligi” nechanchi moddalarda berilgan?
A) 86-90 modda	С) 81-92 modda
В) 81-90 modda	D) 80-98 modda
14. Quyidagilardan davlatni moliyaviy vazifalari kirmaydiganini aniqlang?
A) Soliq tizimi va va bojxona nazorati	С) narx siyosatini yo’lga qo’yish.
В) Pul aylanmasi ustidan nazorat.	D) moliya sohasi faoliyati
15. Prezidentimizning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”asari qachon nashrdan chiqqan?
A) 2009.	С) 2008.
В) 2010.	D) 2011.
16. Quyidagilardan qaysi birlari parlamentar monarxiya emas?
A) Italiya.	С) Shvetsiya
В) Norvegiya.	D) Islandiya.
17. Demokratiyani qanday shakllari mavjud emas?
A) bevosita demokratiya	С) vakillik demokratiya
В) shaxsiy demokratiya	D) To`g`ri javob A va B
18. O`zbekiston Respublikasi   Oliy   Majlisi    Qonunchilik    palatasining saylovidan   keyingi   birinchi   yig`ilishi  qachon  va  kim  tarafidan chaqiriladi?
A) Markaziy  saylov  komissiyasi  tomonidan  saylovdan  keyin  2   oydan kechiktirmay chaqiriladi.	С) Markaziy   saylov  komissiyasi  tomonidan  saylovdan  keyin  1  oydan kechiktirmay chaqiriladi
В) Qonunchilik palatasi  Kengashi  tomonidan  saylovdan  keyin  2  oydan kechiktirmay chaqiriladi.	D) Qonunchilik   palatasi   Kengashi   va  Markaziy  saylov  komissiyasi tomonidan saylovdan keyin 2 oydan kechiktirmay chaqirildi.
19. Huquqning qaysi sohasida davlatning huquqiy qiyofasi belgilab beriladi.
A) Xalqaro huquq sohasi	С) Konstitutsiyaviy huquq sohasi
В) Fuqarolik huquq sohasi	D) Davlat huquqi sohasi.
20. Huquq manbalari orasida eng muhim bo’lganini aniqlang?
A) Yuridik pretsedent	С) Huquqiy odat
В) Normativ - huquqiy hujjat	D) Xalqaro shartnomalar
21. O’zbekiston Res’ublikasi Konstitutsiyasining IV bo’limi necha bob va moddadan iborat?
A) 2 bob va 5 modda.	С) 2 bob va 6 modda
В) 3 bob va 8 modda	D) 2 bob va 8 modda
22. O’zbekiston Konstitutsiyasining V bo’lim jamiyatning  qanday  masalalarga bagishlangan?
A) Sud xokimiyati tashkilotlariga	С) Saylov tizimiga
В) Prokuratura faoliyatiga	D) Barcha javoblar to’g’ri
23. Teng saylov huquqi deganda nimani tushunasiz?
A) Har bir fuqaro - saylovchi bir ovozga ega	С) O`zbekiston  Respublikasi  fuqorolarni   ijtimoiy   kelib   chiqishi, ijtimoiy va mulkiy mavqeidan qat'iy nazar teng saylov xuquqiga ega
В) Fuqorolar irqiy,  milliy mansubligi, tili, dinga munosabatidan qat'iy nazar teng saylov xuquqiga ega	D) Barcha javoblar to’g’ri
24. Voyaga yetmaganlar  necha  yoshdan  boshlab kredit muassasalariga omonat qo`yish va uni tasarruf etish huquqiga ega bo`ladilar?
A) 14 yoshdan	С) 15 yoshdan
В) 16 yoshdan	D) 17 yoshdan
25. Viloyat tasarrufidagi  tuman  va  shahar  hokimlari  tegishli xududlarda qanday hokimiyatni boshqaradi?
A) Sud hokimiyatini	С) Vakillik hokimiyati va ijro etuvchi hokimiyatni
В) Boshqaruv hokimiyatini	D) Qonunchilik hokimiyatini
26. Jamiyatdagi mavjud huquq normalari va sohalarining yig'indisi bu…
27. Suv yoki suv havzalaridan foydalanish shartlarini buzish Jinoyat kodeksining nechanchi moddasida berilgan
28. Diskriminatsiya nima?
29. Yuridik javobgarlik — bu:
30. Markaziy Osiyo hududida ilk davlat uyushmalari qachon paydo bo’lgan?
31. Sud idoralarining mustaqilligi davlat tomonidan kafolatlanishi qaysi xalqaro hujjatda hujjatda mustahkamlab qo’yilgan?
32. Milliy huquq tizimimizni shakllanishida nima hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi?
33. Huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchilardan nimalarga ega bo’lish talab etiladi?
34. Huquqiy munosabatlar qanday elementlarni o’z ichiga oladi?
35. 18 yoshga to’lmagan qizlarga nisbatan jazoni o’tash qayerda amalga oshiradilar?
36. Voyaga yetmagan bolaning familiyasi necha yoshga kirguncha o’zgartirilishi mumkin?
37. Qaysi holatda o’quvchilarga 20 kun ta’til beriladi?
38. Muomalaga layoqatsizlar kimlar?
39. Ayblanuvchiga uni oqlash to’g’risida chiqarilgan sud qarori bu……………
40. Qaysi huquq normasini qaysi obyektga nisbatan ishlatilish lozimligini aniqlashtirish  uchun  qanday ishni amalga oshirish lozim?

 

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

                15-Mavzu:     Oila kodeksi

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

65-modda. Bolaning oilada yashash va tarbiyalanish huquqi

Har bir bola oilada yashash va tarbiyalanish, o’z ota-onasini bilish, ularning g’amxo’rligidan foydalanish, ular bilan birga yashash huquqiga ega, bola manfaatlariga zid bo’lgan holatlar bundan mustasnodir.

Bola o’z ota-onasi tomonidan tarbiyalanishi, o’z manfaatlari ta’minlanishi, har taraflama kamol topishi, insoniy qadr-qimmatlari hurmat qilinishi huquqiga ega.

Bolaning ota-onasi bo’lmaganda yoki ular ota-onalik huquqidan mahrum qilinganda va bola ota-ona qaramog’idan mahrum bo’lgan boshqa hollarda uning oilada tarbiyalanish huquqi vasiylik va homiylik organi tomonidan ta’minlanadi.

66-modda. Bolaning ota-onasi va boshqa qarindoshlari bilan ko’rishish huquqi

Bola otasi, onasi, bobosi, buvisi, aka-ukalari, opa-singillari va boshqa qarindoshlari bilan ko’rishish huquqiga ega. Ota-onasining nikohdan ajralishi, nikohning haqiqiy emas deb topilishi yoki ota-onaning boshqa-boshqa yashashi bolaning huquqlariga ta’sir qilmaydi. Ota va ona alohida yashagan holda bola ularning har biri bilan ko’rishish huquqiga ega. Ota-ona turli davlatlarda yashagani taqdirda ham bola ular bilan ko’rishish huquqiga ega. Favqulodda vaziyatlarga tushib qolgan bola (ushlab turish, qamoqqa olish, hibsga olish, davolash muassasasida bo’lish va boshqa hollarda) o’z ota-onasi va boshqa qarindoshlari bilan qonunda belgilangan tartibda ko’rishish huquqiga ega.

70-modda. Bolaning ismi va familiyasini o’zgartirish

Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organi ota-onaning birgalikdagi arizasiga binoan bola o’n olti yoshga to’lguncha bola manfaatlarini e’tiborga olib, uning ismini o’zgartirishga, shuningdek unga berilgan familiyani ham otasi yoki onasining familiyasiga qarab o’zgartirishga haqlidir. Agar ota-ona alohida yashasa va bola bilan birga yashovchi ota (ona) bolaga o’z familiyasini berishni xohlasa, vasiylik va homiylik organi bu masalani bolaning manfaatlarini va ona (ota)ning fikrini hisobga olgan holda hal qiladi. Ota yoki onaning turgan joyini aniqlash mumkin bo’lmaganda, ular ota-onalik huquqidan mahrum qilinganda, muomalaga layoqatsiz deb topilganda, shuningdek ota yoki ona bolaga ta’minot berish va uni tarbiyalash majburiyatlarini bajarishdan uzrsiz sabablarga ko’ra bo’yin tovlagan hollarda ota yoki onaning fikrini hisobga olish shart emas. Agar bola o’zaro nikohda bo’lmagan shaxslardan tug’ilgan va otalik qonuniy tartibda belgilanmagan bo’lsa, vasiylik va homiylik organi bolaning manfaatlarini e’tiborga olib, uning familiyasini onaning murojaat qilgan davridagi familiyasiga almashtirish uchun ruxsat berishga haqli. O’n yoshga to’lgan bolaning ismi yoki familiyasini o’zgartirishga faqat uning roziligi bilan yo’l qo’yiladi.

72-modda. Voyaga etmagan ota-onaning huquqlari

Voyaga etmagan ota-ona o’z bolasi bilan birga yashash va uning tarbiyasida ishtirok etish huquqiga ega. O’zaro nikohda bo’lmagan voyaga etmagan ota-ona ulardan bola tug’ilganda hamda ularning onaligi va (yoki) otaligi belgilanganda o’n olti yoshga to’lishlari bilan ota-onalik huquqlarini mustaqil ravishda amalga oshirishga haqlidirlar. Voyaga etmagan ota-ona o’n olti yoshga etgunga qadar, bolani voyaga etmagan ota-ona bilan birgalikda tarbiyalash uchun bolaga vasiy tayinlanishi mumkin. Bolaning vasiysi bilan voyaga etmagan ota-ona o’rtasida kelib chiqadigan kelishmovchiliklar vasiylik va homiylik organi tomonidan hal etiladi.

Voyaga etmagan ota-ona o’z otaligi va onaligini umumiy asoslarda e’tirof etish yoki bunga e’tiroz bildirish huquqiga egadir.

99-modda. Ota-onaning voyaga etmagan bolalariga to’laydigan aliment miqdori

Agar voyaga etmagan bolalariga ta’minot berish haqida ota-ona o’rtasida kelishuv bo’lmasa, ularning ta’minoti uchun aliment sud tomonidan ota-onaning har oydagi ish haqi va (yoki) boshqa daromadining bir bola uchun  to’rtdan bir qismi; ikki bola uchun — uchdan bir qismi; uch va undan ortiq bola uchun — yarmisi miqdorida undiriladi. Bu to’lovlarning miqdori taraflarning moddiy yoki oilaviy ahvolini va boshqa e’tiborga loyiq holatlarni hisobga olgan holda sud tomonidan kamaytirilishi yoki ko’paytirilishi mumkin.

Har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam ish haqining uchdan bir qismidan kam bo’lmasligi kerak.

155-modda. Farzandlikka olinayotgan bolaning farzandlikka olinishiga roziligi

O’n yoshga to’lgan bolani farzandlikka olish uchun uning roziligi talab qilinadi.

Farzandlikka olishda bolaning roziligi vasiylik va homiylik organlari yoki sud tomonidan farzandlikka olish to’g’risidagi ish ko’rib chiqilayotganda aniqlanadi.

173-modda. Vasiylik va homiylikning maqsadi

Vasiylik o’n to’rt yoshga to’lmagan etim bolalarni va ota-onasining qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalarni, shuningdek sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolarni ularga ta’minot, tarbiya va ta’lim berish, ularning mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish maqsadida belgilanadi. Homiylik o’n to’rt yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan etim bolalarni va ota-onasining qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalarni, shuningdek sud tomonidan muomala layoqati cheklangan fuqarolarni ularga ta’minot, tarbiya va ta’lim berish, ularning mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish maqsadida belgilanadi. Sog’lig’ining holatiga ko’ra mustaqil ravishda o’z huquqlarini amalga oshira olmaydigan va o’z majburiyatlarini bajara olmaydigan voyaga etgan muomalaga layoqatli fuqarolarga bu shaxslarning iltimosiga ko’ra homiylik belgilanishi mumkin.

174-modda. Vasiylik va homiylikni belgilash

Vasiylik va homiylik tuman, shahar hokimining qarori bilan belgilanadi.

Vasiylik yoki homiylik vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo’lgan shaxsning yashash joyi bo’yicha, agar shaxs muayyan yashash joyiga ega bo’lmasa, vasiyning yoki homiyning yashash joyi bo’yicha belgilanadi.

205-modda. Tug’ilishni qayd etish tartibi va muddatlari

Bolalarning tug’ilishini qayd etish majburiy bo’lib, bolalar tug’ilgan joydagi yoki ota-onadan birining doimiy yashash joyidagi fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organida bir oy muddat ichida amalga oshirilishi lozim.

Bolaning o’lik tug’ilganligi, tibbiy muassasaning xabariga binoan 24 soat davomida shu muassasa joylashgan erdagi fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organi tomonidan qayd etiladi.

212-modda. Nikoh tuzilganligini qayd etish joyi va vaqti

Nikohni qayd etish nikohlanuvchi shaxslardan birining yashash joyidagi fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlari tomonidan amalga oshiriladi.

Alohida hollarda nikohni qayd etish kasalxona yoki uyda amalga oshiriladi.

Nikohni qayd etish tantanali vaziyatda amalga oshirilishi mumkin.

Nikohlanuvchilar fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organiga nikoh qayd etilishidan bir oy ilgari nikohga kirish to’g’risida ariza beradilar.

28-bob. Familiya, ism va ota ismini o’zgartirish

226-modda. Familiya, ism va ota ismini o’zgartirish haqidagi arizalarni ko’rib chiqish tartibi

Familiya, ism va ota ismini o’zgartirish haqidagi arizalar ariza beruvchi o’n olti yoshga to’lgandan keyin u yashab turgan joydagi fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organi tomonidan ko’rib chiqiladi.

Familiya, ism va ota ismini o’zgartirish to’g’risidagi xulosa ichki ishlar organlari tomonidan ushbu shaxs tegishlicha tekshiruvdan o’tkazilgandan keyingina tuzilishi mumkin. Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organining familiya, ism va ota ismini o’zgartirishni rad etganligi ustidan sud tartibida shikoyat qilinishi mumkin.

227-modda. Familiya, ism va ota ismini o’zgartirish oqibatlari

Familiya, ism va ota ismi o’zgartirilganda fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organi fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish daftarlari yozuvlariga tegishli o’zgartishlar kiritadi.

Er (xotin)ning familiyasi o’zgartirilishi (unga nisbatan otalik belgilanganda ham) xotin (er)ning hamda uning voyaga etgan bolalari familiyasini o’zgartirishga sabab bo’lmaydi.

Ota-ona har ikkalasining familiyasi o’zgartirilganda ularning o’n olti yoshga to’lmagan bolalari familiyasi ham o’zgartiriladi.

Agar ota-onadan biri o’z familiyasini o’zgartirsa, ularning o’n olti yoshga to’lmagan bolalari familiyasini o’zgartirish masalasi ota-onaning kelishuviga binoan, bunday kelishuv bo’lmaganda esa, vasiylik va homiylik organlari tomonidan hal etiladi.

Ota ismining o’zgartirilishi uning o’n olti yoshga to’lmagan bolalarining ota ismi albatta o’zgartirilishiga sabab bo’ladi.

237-modda. Farzandlikka olish

O’zbekiston Respublikasi hududida chet el fuqarolari yoki fuqaroligi bo’lmagan shaxslar tomonidan O’zbekiston Respublikasi fuqarosi bo’lgan bolani farzandlikka olishda ham ushbu Kodeks talablariga rioya qilinishi lozim. O’zbekiston Respublikasi hududida chet el fuqarosi bo’lgan bolani farzandlikka olishda bolaning qonuniy vakili va bola fuqarolikka ega bo’lgan davlat vakolatli organining roziligi, shuningdek agar o’sha davlatning qonun hujjatlariga muvofiq talab qilinsa, farzandlikka olish haqida bolaning ham roziligi olinishi lozim. Agar farzandlikka olish natijasida farzandlikka olingan bolaning O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari hamda xalqaro shartnomalari bilan belgilangan huquqlari buziladigan bo’lsa, farzandlikka oluvchining qaysi fuqarolikka mansubligidan qat’i nazar, farzandlikka olish mumkin emas, farzandlikka olingan taqdirda esa, u sud tartibida bekor qilinishi lozim.

O’zbekiston Respublikasi fuqarosi bo’lgan va O’zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida yashayotgan bolani farzandlikka olish farzandlikka oluvchi qaysi chet davlat fuqarosi bo’lsa, o’sha davlatning vakolatli organi tomonidan amalga oshirilganligi O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining farzandlikka olish to’g’risidagi ruxsati oldindan olingan bo’lsagina O’zbekiston Respublikasida haqiqiy deb e’tirof etiladi.

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish

MMIBDO’____________________

 

 

                16-Mavzu:     Jinoyat kodeksi

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

14-modda. Jinoyat tushunchasi

[СПиТ:

1.Жиноят ҳуқуқи / Жиноят]

Ushbu Kodeks bilan taqiqlangan, aybli ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) jazo qo’llash tahdidi bilan jinoyat deb topiladi.

[СПиТ:

1.Жиноят ҳуқуқи / Ижтимоий хавфли қилмиш]

Ushbu Kodeks bilan qo’riqlanadigan ob’ektlarga zarar etkazadigan yoki shunday zarar etkazish real xavfini keltirib chiqaradigan qilmish ijtimoiy xavfli qilmish deb topiladi.

17-modda. Jismoniy shaxslarning javobgarligi

Jinoyat sodir etgunga qadar o’n olti yoshga to’lgan, aqli raso jismoniy shaxslar javobgarlikka tortiladilar.

Jinoyat sodir etgunga qadar o’n uch yoshga to’lgan shaxslar javobgarlikni og’irlashtiradigan holatlarda qasddan odam o’ldirganliklari (97-moddaning uchungina javobgarlikka tortiladilar.

Jinoyat sodir etgunga qadar o’n to’rt yoshga to’lgan shaxslar ushbu Kodeks 97-moddasining

44-modda. Jarima

[СПиТ:

1.Жазо турлари / Жарима]

Jarima aybdordan davlat daromadiga ushbu Kodeksda belgilangan miqdorda pul undirishdir.Jarima eng kam oylik ish haqining besh baravaridan olti yuz baravarigacha miqdorda belgilanadi.

46-modda. Axloq tuzatish ishlari

[СПиТ:

1.Жазо турлари / Ахлоқ тузатиш ишлари]

Axloq tuzatish ishlari shaxs ish haqining o’n foizidan o’ttiz foizigacha miqdorini davlat daromadi hisobiga ushlab qolgan holda uni mehnatga majburan jalb qilishdan iborat bo’lib, jazo sudning hukmiga muvofiq mahkumning o’z ish joyi yoki mazkur jazo ijrosini nazorat qiluvchi organlar belgilab beradigan boshqa joylarda o’taladi.

Axloq tuzatish ishlari olti oydan uch yilgacha muddatga tayinlanadi.

Axloq tuzatish ishlari pensiya yoshiga etganlarga, mehnatga qobiliyatsizlarga, homilador ayollarga, uch yoshga to’lmagan bolalari bor ayollarga va harbiy xizmatchilarga nisbatan qo’llanilmaydi.

48-modda. Qamoq

[СПиТ:

1.Жазо турлари / Қамоқ]

Qamoq — shaxsni batamom ajratgan sharoit ostida saqlashdan iborat bo’lib, bir oydan olti oygacha muddatga belgilanadi.

50-modda. Ozodlikdan mahrum qilish

[СПиТ:

1.Жазо турлари / Озодликдан маҳрум қилиш]

Ozodlikdan mahrum qilish mahkumni jamiyatdan ajratib jazoni ijro etish koloniyasi yoki turmaga joylashtirishdan iboratdir.Ozodlikdan mahrum qilish olti oydan yigirma yilgacha muddatga belgilanadi, ushbu moddaning nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.Uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish yigirma yildan ortiq, lekin yigirma besh yildan ko’p bo’lmagan muddatga belgilanadi va faqat javobgarlikni og’irlashtiradigan holatlarda qasddan odam o’ldirish (97-moddaning) va terrorizm (155-moddaning  uchun tayinlanishi mumkin.

Uzoq muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi ayolga, o’n sakkiz yoshga to’lmasdan jinoyat sodir etgan shaxsga va oltmish yoshdan oshgan erkakka nisbatan tayinlanishi mumkin emas.

 

VOYAGA ETMAGANLAR JAVOBGARLIGINING XUSUSIYATLARI

81-modda. Jazo tizimi

O’n sakkiz yoshga to’lmasdan jinoyat sodir etgan shaxslarga quyidagi asosiy jazolar qo’llanilishi mumkin:

a) jarima;

b) axloq tuzatish ishlari;

v) qamoq;

v¹) ozodlikni cheklash;

g) ozodlikdan mahrum qilish.

O’n sakkiz yoshga to’lmasdan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan qo’shimcha jazolar tayinlanishi mumkin emas.

82-modda. Jarima

Jarima eng kam oylik ish haqining ikki baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda tayinlanadi.

Mahkum jarima to’lashdan olti oy muddat mobaynida bo’yin tovlasa, sud to’lanmagan jarima miqdorini axloq tuzatish ishlari jazosi bilan almashtiradi. Bunda eng kam oylik ish haqining ikki baravari miqdoridagi jarima axloq tuzatish ishlarining bir oyiga tenglashtirib hisoblanadi.

83-modda. Axloq tuzatish ishlari

Axloq tuzatish ishlari faqat mehnatga layoqatli voyaga etmaganlarga nisbatan o’z ish joyida o’tash, aybdor hech qaerda ishlamasa, ushbu jazo ijrosini nazorat qiluvchi organlar belgilab beradigan o’zi yashaydigan hududdagi boshqa joylarda o’tash tariqasida bir oydan bir yilgacha muddatga tayinlanadi.

Voyaga etmagan shaxs tayinlangan axloq tuzatish ishlarining o’ndan bir qismidan ko’prog’ini o’tashdan bo’yin tovlasa, sud bu jazoning o’talmagan qismini axloq tuzatish ishlarining har uch kunini qamoqning bir kuniga tenglashtirgan holda hisoblab, qamoq jazosi bilan almashtiradi, ammo bu muddat uch oydan oshmasligi kerak.

84-modda. Qamoq

Qamoq bir oydan uch oygacha muddatga tayinlanadi.

84¹-modda. Ozodlikni cheklash

Ozodlikni cheklash voyaga etmagan mahkumlarga nisbatan asosiy jazo chorasi sifatida olti oydan ikki yilgacha muddatga tayinlanadi.

85-modda. Ozodlikdan mahrum qilish

Voyaga etmaganlarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish jazosi olti oydan o’n yilgacha muddatga tayinlanadi, ushbu Kodeks 86-moddasining  qismlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.

Ozodlikdan mahrum qilish jinoyat sodir etish paytida o’n uch yoshdan o’n olti yoshgacha bo’lgan shaxslarga nisbatan:

b) og’ir jinoyat uchun — olti yilgacha;

v) o’ta og’ir jinoyat uchun — o’n yilgacha muddatga tayinlanadi.

Ozodlikdan mahrum qilish jinoyat sodir etish paytida o’n olti yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan shaxslarga nisbatan:

b) og’ir jinoyat uchun — etti yilgacha;

v) o’ta og’ir jinoyat uchun — o’n yilgacha muddatga tayinlanadi.

Voyaga etmay turib ijtimoiy xavfi katta bo’lmagan jinoyat sodir etgan, ehtiyotsizlik oqibatida jinoyat sodir etgan yoxud qasddan uncha og’ir bo’lmagan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo tayinlanmaydi.

Hukm chiqarish paytida o’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish jazosini tarbiya koloniyalarida o’tash tayinlanadi.

86-modda. Jazo tayinlash

Sud voyaga etmaganlarga jazo tayinlashda jazo tayinlashning umumiy asoslariga amal qiladi, voyaga etmaganning rivojlanganlik darajasi, turmush sharoiti va tarbiyasini, sog’lig’ini, sodir etgan jinoyatining sabablarini, katta yoshdagilarning va boshqa holatlarning uning shaxsiga ta’sirini hisobga oladi.

O’n uch yoshdan o’n olti yoshgacha bo’lgan vaqtda jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jinoyatlar majmui tariqasida jazo tayinlanganda ozodlikdan mahrum qilishning eng ko’p muddati o’n yilgacha, agar sodir etgan jinoyatlarining bittasi o’ta og’ir jinoyat bo’lsa, o’n ikki yilgacha tayinlanadi.

O’n olti yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan vaqtda jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jinoyatlar majmui tariqasida ozodlikdan mahrum qilish jazosi — o’n ikki yilgacha muddatga, agar sodir etgan jinoyatlarining bittasi o’ta og’ir jinoyat bo’lsa, o’n besh yilgacha muddatga tayinlanishi mumkin.

Jinoyat sodir etish paytida o’n uch yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan shaxslarga nisbatan bir necha hukm yuzasidan tayinlanadigan ozodlikdan mahrum qilish jazosining muddati o’n besh yildan oshmasligi kerak.

Voyaga etmagan shaxsga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish yoki axloq tuzatish ishlari jazosi tayinlanganda sud ushbu Kodeksning  nazarda tutilgan asos va shartlar mavjud bo’lsa, shartli jazo belgilashi mumkin.

127-modda. Voyaga etmagan shaxsni g’ayriijtimoiy xatti-harakatlarga jalb qilish

Voyaga etmagan shaxsni tilamchilikka, spirtli ichimliklar iste’mol qilishga, giyovandlik yoki psixotrop hisoblanmagan, lekin kishining aql-idrokiga ta’sir qiladigan vosita va moddalarni iste’mol etishga jalb qilish, shunday harakatlar uchun ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin sodir etilgan bo’lsa, —

eng kam oylik ish haqining yuz baravaridan ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud uch oygacha qamoq yoki bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

Voyaga etmagan shaxsni giyovandlik vositalari yoki psixotrop moddalar iste’mol etishga jalb qilish — uch oydan olti oygacha qamoq yoki uch yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoki uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.Voyaga etmagan shaxsni jinoyat qilishga jalb etish, shuningdek ushbu moddaning nazarda tutilgan harakatlar:

a) ilgari giyovandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni g’ayriqonuniy ravishda muomalaga chiqarish bilan bog’liq har qanday jinoyatni sodir etgan shaxs tomonidan;

b) ikki yoki undan ortiq voyaga etmagan shaxsga nisbatan;

v) o’quv yurtlarida yoki o’quvchilar, talabalar o’quv-tarbiya, sport yoki jamoat tadbirlari o’tkazadigan boshqa joylarda sodir etilishi — besh yildan o’n yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

139-modda. Tuhmat

[СПиТ:

1.Жиноят турлари / Туҳмат]

Tuhmat qilish, ya’ni bila turib boshqa shaxsni sharmanda qiladigan uydirmalar tarqatish, shunday harakatlar uchun ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin sodir etilgan bo’lsa, —eng kam oylik ish haqining ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi.

Nashr qilish yoki boshqacha usulda ko’paytirilgan matnda yoxud ommaviy axborot vositalari orqali tuhmat qilish —eng kam oylik ish haqining ikki yuz baravaridan to’rt yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan jazolanadi.

Tuhmat:

a) og’ir yoki o’ta og’ir jinoyat sodir etishda ayblab;

b) og’ir oqibatlar kelib chiqishiga sabab bo’lgan holda;

v) xavfli retsidivist tomonidan;

g) g’arazgo’ylik yoki boshqa past niyatlarda qilinsa, —bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

211-modda. Pora berish

Pora berish, ya’ni davlat organi, davlat ishtirokidagi tashkilot yoki fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organi mansabdor shaxsiga mazkur mansabdor shaxsning o’z xizmat mavqeidan foydalangan holda sodir etishi lozim yoki mumkin bo’lgan muayyan harakatni pora bergan shaxsning manfaatlarini ko’zlab bajarishi yoki bajarmasligi evaziga qonunga xilof ekanligini bila turib bevosita yoki vositachi orqali moddiy qimmatliklar berish yoki uni mulkiy manfaatdor etish, —eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoxud besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

Pora berish:

a) takroran, xavfli retsidivist yoki ilgari ushbu Kodeksning  yoki nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir etgan shaxs tomonidan;

b) ko’p miqdorda sodir etilgan bo’lsa, — besh yildan o’n yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

Pora berish:

a) juda ko’p miqdorda;

b) uyushgan guruh manfaatlarini ko’zlab sodir etilgan bo’lsa, —o’n yildan o’n besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

Basharti, shaxsga nisbatan pora so’rab tovlamachilik qilingan bo’lsa va ushbu shaxs jinoiy harakatlar sodir etilganidan keyin bu haqda o’ttiz sutka mobaynida o’z ixtiyori bilan arz qilsa, chin ko’ngildan pushaymon bo’lib, jinoyatni ochishda faol yordam bergan bo’lsa, u javobgarlikdan ozod etiladi.

212-modda. Pora olish-berishda vositachilik qilish

Pora olish-berishda vositachilik qilish, ya’ni pora olish yoki berish xususidagi kelishuvga erishishga qaratilgan faoliyat, shuningdek manfaatdor shaxslarning topshirig’i bilan porani bevosita berish, —eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoxud besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

O’sha harakat:

a) takroran, xavfli retsidivist yoki ilgari ushbu Kodeksning yoki nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir etgan shaxs tomonidan;

b) ko’p miqdorda pora olish yoki berish vaqtida;

v) bir guruh mansabdor shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib pora olayotganligi vositachiga ayon bo’lgan holda sodir etilgan bo’lsa, —besh yildan o’n yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

Pora olish-berishda vositachilik qilish:

a) haq evaziga;

b) juda ko’p miqdorda pora olish yoki berish vaqtida;

v) uyushgan guruh manfaatlarini ko’zlab sodir etilgan bo’lsa, —o’n yildan o’n besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

Basharti, pora olish-berishda vositachilik qilgan shaxs jinoiy harakatlarni sodir etganidan keyin bu haqda o’ttiz sutka mobaynida o’z ixtiyori bilan arz qilsa, chin ko’ngildan pushaymon bo’lib, jinoyatni ochishda faol yordam bergan bo’lsa, javobgarlikdan ozod qilinadi.

 

 Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish    

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

17-Mavzu:     ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksiDAN

 

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

10-modda. Ma’muriy huquqbuzarlik tushunchasi

Ma’muriy huquqbuzarlik deganda qonun hujjatlariga binoan ma’muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan, shaxsga, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g’ayrihuquqiy, aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida) sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi.

Ushbu Kodeksda nazarda tutilgan huquqbuzarlik uchun ma’muriy javobgarlik, basharti bu huquqbuzarlik o’z xususiyatiga ko’ra jinoiy javobgarlikka tortishga sabab bo’lmagan taqdirda, amalga oshiriladi.

13-modda. Ma’muriy javobgarlikka tortilish yoshi

Ma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan paytda o’n olti yoshga to’lgan shaxslar ma’muriy javobgarlikka tortiladilar.

14-modda. Voyaga etmaganlarning ma’muriy huquqbuzarlik uchun javobgarligi

Ma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan o’n olti yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan shaxslarga nisbatan Voyaga etmaganlar ishi bilan shug’ullanuvchi komissiyalar to’g’risidagi nizomda nazarda tutilgan choralar qo’llaniladi.

Ana shu shaxslar mazkur Kodeksning -moddalarida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarni sodir etgan taqdirda, ular umumiy asoslarda ma’muriy javobgarlikka tortiladi. Sodir etilgan huquqbuzarlik xususiyatini va huquqbuzarning shaxsini hisobga olgan holda mazkur shaxslarga nisbatan (ushbu Kodeksning nazarda tutilgan huquqbuzarlikni sodir etgan shaxslar bundan mustasno) ishlar voyaga etmaganlar ishi bilan shug’ullanuvchi shahar, tuman, shaharlardagi tuman komissiyalari ixtiyoriga berilishi mumkin, ushbu Kodeksning nazarda tutilgan huquqbuzarlikni sodir etgan shaxslarning ishlari esa shu komissiyalarga berilishi lozim.

23-modda. Ma’muriy jazoning turlari

Ma’muriy huquqbuzarlik sodir etganlik uchun quyidagi ma’muriy jazo choralari qo’llanilishi mumkin:

1) jarima;

2) ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bo’lgan ashyoni haqini to’lash sharti bilan olib qo’yish;

3) ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bo’lgan ashyoni musodara qilish;

4) muayyan shaxsni unga berilgan maxsus huquqdan (transport vositasini boshqarish huquqidan, ov qilish huquqidan) mahrum etish;

5) ma’muriy qamoqqa olish.

6) chet el fuqarolarini va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarni O’zbekiston Respublikasi hududidan ma’muriy tarzda chiqarib yuborish.

25-modda. Jarima

Jarima ma’muriy huquqbuzarlik sodir etishda aybdor shaxsdan davlat hisobiga pul undirishdir.

Jarimaning miqdori ma’muriy huquqbuzarlik sodir etilgan vaqtdagi, davom etayotgan ma’muriy huquqbuzarlik uchun esa bu huquqbuzarlik aniqlangan vaqtdagi belgilab qo’yilgan eng kam oylik ish haqidan kelib chiqqan holda belgilanadi.

Fuqarolarga solinadigan jarimaning eng kam miqdori eng kam ish haqining ellikdan bir qismidan, mansabdor shaxslarga esa — o’ndan bir qismidan kam bo’lmasligi kerak.

Fuqaro va xizmatchilarga solinadigan jarimaning eng ko’p miqdori eng kam ish haqining besh baravaridan, mansabdor shaxslarga esa — o’n baravaridan oshmasligi kerak. Ba’zi huquqbuzarliklar uchun eng kam ish haqining ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima solinishi mumkin.

29-modda. Ma’muriy qamoqqa olish

Ma’muriy qamoqqa olish uch sutkadan o’n besh sutkagacha muddatga, favqulodda holat tartibi sharoitida esa, jamoat tartibiga tajovuz qilganligi uchun — o’ttiz sutkagacha muddatga qo’llaniladi. Ma’muriy qamoqqa olish tuman (shahar) sudining ma’muriy ishlar bo’yicha sudyasi tomonidan, favqulodda holat tartibi sharoitida esa, shuningdek harbiy komendant yoki ichki ishlar organi boshlig’i tomonidan belgilanadi.

Ma’muriy qamoqqa olish chorasi homilador ayollarga, uch yoshgacha bolasi bo’lgan ayollarga, o’n to’rt yoshgacha bo’lgan bolasini yakka o’zi tarbiyalayotgan shaxslarga, o’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarga, birinchi va ikkinchi guruh nogironlariga nisbatan qo’llanilishi mumkin emas.

40-modda. Tuhmat

Tuhmat, ya’ni bila turib yolg’on, boshqa bir shaxsni sharmanda qiluvchi uydirmalarni tarqatish —

eng kam ish haqining yigirma baravaridan oltmish baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

41-modda. Haqorat qilish

Haqorat qilish, ya’ni shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini qasddan kamsitish —

eng kam ish haqining yigirma baravaridan qirq baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

49¹-modda. Voyaga etmagan shaxslarning mehnatidan foydalanishga yo’l qo’ymaslik to’g’risidagi talablarni buzish

Voyaga etmagan shaxs mehnatidan uning sog’lig’i, xavfsizligi yoki axloq-odobiga ziyon etkazishi mumkin bo’lgan ishlarda foydalanish, —

fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

52-modda. Engil tan jarohati etkazish

Ehtiyotsizlik orqasida engil tan jarohati etkazish —

eng kam ish haqining bir baravaridan ikki baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

Qasddan engil tan jarohati etkazish, bu harakat sog’liqning qisqa muddat yomonlashuviga yoki mehnat qobiliyatini uncha ko’p davom etmaydigan turg’un tarzda yo’qotishga olib kelmagan bo’lsa, —

eng kam ish haqining ikki baravaridan to’rt baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

56¹-modda. Jamoat joylarida tamaki mahsulotini iste’mol qilish

Ish joylarida, sog’liqni saqlash, ta’lim, sport-sog’lomlashtirish muassasalarida, yong’in chiqish xavfi bo’lgan joylarda, shu jumladan avtomobillarga yoqilg’i quyish shoxobchalarida va boshqa jamoat joylarida tamaki mahsulotini iste’mol qilish, bundan tamaki mahsulotini iste’mol qilish uchun maxsus ajratilgan joylar va (yoki) xonalar mustasno, —

eng kam ish haqining uchdan bir qismi miqdorida jarima solishga sabab bo’ladi.

101-modda. Elektr, issiqlik energiyasi, gazdan foydalanish qoidalarini buzish

Umumiy foydalanishdagi elektr, issiqlik, gaz tarmoqlariga o’zboshimchalik bilan ulanish yoki ulardan foydalanish qoidalarini boshqacha tarzda buzish yoxud elektr, issiqlik energiyasi, tabiiy gazni hisobga olish asboblariga qasddan shikast etkazish yoki bunday hisobga olish asboblarining ko’rsatkichlarini o’zgartirish maqsadida ularga tashqaridan aralashish, —

fuqarolarga eng kam ish haqining ikki baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — uch baravaridan etti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

183-modda. Mayda bezorilik

Mayda bezorilik, ya’ni jamoat joylarida uyatli so’zlar bilan so’kinish, fuqarolarga haqoratomuz shilqimlik qilish hamda jamoat tartibini va fuqarolarning osoyishtaligini buzuvchi shu kabi boshqa xatti-harakatlarda ifodalangan jamiyatda yurish-turish qoidalarini qasddan mensimaslik —

eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga yoki o’n besh sutkagacha muddatga ma’muriy qamoqqa olishga sabab bo’ladi.

184¹-modda. Fuqarolarning jamoat joylarida ibodat liboslarida yurishi

O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining (diniy tashkilotlarning xizmatidagilar bundan mustasno) jamoat joylarida ibodat liboslarida yurishlari —

eng kam ish haqining besh baravaridan o’n baravarigacha miqdorda jarima solishga yoki o’n besh sutkagacha muddatga ma’muriy qamoqqa olishga sabab bo’ladi.

185¹-modda. Pirotexnika buyumlarining qonunga xilof muomalasi

Pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish, tayyorlash, saqlash, tashish, jo’natish, ulardan foydalanish, xuddi shuningdek ularni qonunga xilof ravishda O’zbekiston Respublikasiga olib kirish (O’zbekiston Respublikasidan olib chiqish) yoki o’tkazish —

huquqbuzarlik ashyolarini musodara qilib, eng kam ish haqining besh baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

187-modda. Jamoat joylarida alkogol mahsulotini iste’mol qilish

Ish joylarida, ko’chalarda, stadionlarda, xiyobonlarda, istirohat bog’larida, jamoat transportining barcha turlarida va boshqa jamoat joylarida alkogol mahsulotini iste’mol qilish, bundan to’ylar, yubileylar hamda boshqa tantanalar va marosimlar o’tkaziladigan joylar, shuningdek alkogol mahsulotini quyib realizatsiya qilishga ruxsat etilgan savdo va umumiy ovqatlanish ob’ektlari mustasno, —

eng kam ish haqining ikkidan bir qismi miqdorida jarima solishga sabab bo’ladi.

Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasi qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa, —

eng kam ish haqining ikkidan bir qismidan ikki baravarigacha miqdorda jarima solishga yoki o’n besh sutkagacha muddatga ma’muriy qamoqqa olishga sabab bo’ladi.

188-modda. Voyaga etmagan shaxsni g’ayriijtimoiy xatti-harakatlarga jalb qilish

Voyaga etmagan shaxsni tilamchilikka, spirtli ichimliklar iste’mol qilishga, giyovandlik yoki psixotrop hisoblanmagan, lekin kishining aql-idrokiga, irodasiga ta’sir qiladigan moddalar yoki vositalarni iste’mol etishga jalb qilish —

eng kam ish haqining o’n baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

188¹-modda. Voyaga etmagan shaxsni ma’muriy huquqbuzarlik sodir etishga jalb qilish

Voyaga etmagan shaxsni ma’muriy huquqbuzarlik sodir etishga jalb qilish —

eng kam ish haqining o’n baravaridan o’ttiz baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

188²-modda. Voyaga etmagan shaxsning ko’ngil ochish (dam olish) joylarida tungi vaqtda bo’lishiga yo’l qo’yish

Restoranlar, kafelar, barlar, klublar, diskotekalar, kinoteatrlar, kompyuter zallari, Internet tarmog’idan foydalanish xizmatlarini ko’rsatish uchun jihozlangan xonalar yoki boshqa ko’ngil ochish (dam olish) joylarining rahbarlari yoxud boshqa mas’ul shaxslari tomonidan voyaga etmagan shaxsning tungi vaqtda ota-onasidan biri yoki uning o’rnini bosuvchi shaxsning kuzatuvisiz ko’rsatilgan muassasalarda bo’lishiga yo’l qo’yish —

eng kam ish haqining o’n baravaridan o’n besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

 

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish

                                                                                                                             

MMIBDO’____________________

 

 

 

18-Mavzu:     FUQAROLIK KODEKSIDAN

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

27-modda. O’n to’rt yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan voyaga etmaganlarning muomala layoqati

O’n to’rt yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan voyaga etmaganlar, ushbu moddaning ikkinchi qismida sanab o’tilganlardan tashqari, bitimlarni o’z ota-onalari, farzandlikka oluvchilari yoki homiylarining yozma roziligi bilan tuzadilar. Bunday voyaga etmagan shaxs tomonidan tuzilgan bitim keyinchalik shaxsning ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki homiysi yozma ravishda ma’qullaganidan so’ng, u ham haqiqiy hisoblanadi.

O’n to’rt yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan voyaga etmaganlar ota-onalari, farzandlikka oluvchilar va homiylarining roziligisiz quyidagilarni mustaqil ravishda amalga oshirishga haqli:

1) o’z ish haqi, stipendiyasi va boshqa daromadlarini tasarruf etish;

2) fan, adabiyot yoki san’at asarining, ixtironing yoxud o’z intellektual faoliyatining qonun bilan qo’riqlanadigan boshqa natijasi muallifi huquqini amalga oshirish;

3) qonunga muvofiq kredit muassasalariga omonatlar qo’yish va ularni tasarruf etish;

4) ushbu Kodeks 29-moddasining nazarda tutilgan mayda maishiy bitimlarni hamda boshqa bitimlarni tuzish.

O’n to’rt yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan voyaga etmaganlar ushbu moddaning qismlariga muvofiq o’zlari tuzgan bitimlar bo’yicha mustaqil ravishda mulkiy javobgar bo’ladilar. Bunday voyaga etmaganlar o’zlari etkazgan zarar uchun ushbu Kodeksga muvofiq javobgar bo’ladilar.

Etarli asoslar mavjud bo’lganida sud ota-onalar, farzandlikka oluvchilar yoki homiyning yoxud vasiylik va homiylik organining iltimosnomasiga muvofiq o’n to’rt yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan voyaga etmaganning o’z ish haqi, stipendiyasi yoki boshqa daromadlarini mustaqil tasarruf etish huquqini cheklab qo’yishi yoki bu huquqdan mahrum qilishi mumkin, bunday voyaga etmagan shaxs ushbu Kodeks 22-moddasining  muvofiq to’la hajmda muomala layoqatiga ega bo’lgan hollar bundan mustasno.

[ОКОЗ:

1.03.00.00.00 Фуқаролик қонунчилиги / 03.02.00.00 Фуқаролар (жисмоний шахслар) / 03.02.04.00 Вояга етмаганларнинг фуқаролик-ҳуқуқий ҳолати. 14 ёшгача бўлган фуқароларнинг муомала лаёқати. 14 ёшдан 18 ёшгача бўлган фуқароларнинг муомала лаёқати. Эмансипация]

[СПиТ:

1.Фуқаролик ҳуқуқи / Эмансипация]

28-modda. Emansipatsiya

O’n olti yoshga to’lgan voyaga etmagan shaxs mehnat shartnomasi bo’yicha ishlayotgan bo’lsa yoki ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoxud homiysining roziligiga binoan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan bo’lsa, u to’la muomalaga layoqatli deb e’lon qilinishi mumkin.

Voyaga etmagan shaxsni to’la muomalaga layoqatli deb e’lon qilish (emansipatsiya) ota-onaning, farzandlikka oluvchilarning yoki homiyning roziligi bilan vasiylik va homiylik organining qaroriga muvofiq yoxud, bunday rozilik bo’lmagan taqdirda, sudning qarori bilan amalga oshiriladi.

Ota-ona, farzandlikka oluvchilar va homiy emansipatsiya qilingan voyaga etmaganning majburiyatlari bo’yicha, xususan, u etkazgan zarar oqibatida kelib chiqqan majburiyatlar bo’yicha javobgar bo’lmaydilar.

[ОКОЗ:

1.03.00.00.00 Фуқаролик қонунчилиги / 03.02.00.00 Фуқаролар (жисмоний шахслар) / 03.02.04.00 Вояга етмаганларнинг фуқаролик-ҳуқуқий ҳолати. 14 ёшгача бўлган фуқароларнинг муомала лаёқати. 14 ёшдан 18 ёшгача бўлган фуқароларнинг муомала лаёқати. Эмансипация]

29-modda. O’n to’rt yoshga to’lmagan voyaga etmaganlarning muomala layoqati

[СПиТ:

1.Фуқаролик / Кичик ёшдагилар]

O’n to’rt yoshga to’lmagan voyaga etmaganlar (kichik yoshdagi bolalar) uchun bitimlarni, ushbu moddaning ko’rsatilganlardan tashqari, ularning nomidan faqat ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki vasiylari tuzishi mumkin.

Olti yoshdan o’n to’rt yoshgacha bo’lgan kichik yoshdagi bolalar quyidagilarni mustaqil ravishda amalga oshirishga haqlidirlar:

1) mayda maishiy bitimlar;

2) tekin manfaat ko’rishga qaratilgan, notarial tasdiqlashni yoki davlat ro’yxatidan o’tkazishni talab qilmaydigan bitimlar;

3) qonuniy vakil yoki uning roziligi bilan uchinchi shaxs tomonidan muayyan maqsad yoki erkin tasarruf etish uchun berilgan mablag’larni tasarruf etish borasidagi bitimlar.

Kichik yoshdagi bolaning bitimlari bo’yicha, shu jumladan o’zi mustaqil tuzgan bitimlar bo’yicha uning ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki vasiyi, agar ular majburiyatning buzilishida o’zlarining ayblari yo’qligini isbotlay olmasalar, mulkiy javobgar bo’ladilar. Ushbu shaxslar qonunga muvofiq kichik yoshdagi bolalar etkazgan zarar uchun ham javobgar bo’ladilar.

[ОКОЗ:

1.03.00.00.00 Фуқаролик қонунчилиги / 03.02.00.00 Фуқаролар (жисмоний шахслар) / 03.02.05.00 Фуқарони муомалага лаёқатсиз деб тан олиш. Муомала лаёқатини чеклаш]

30-modda. Fuqaroni muomalaga layoqatsiz deb topish

Ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi oqibatida o’z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan fuqaroni sud qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan tartibda muomalaga layoqatsiz deb topishi mumkin va bunday fuqaroga vasiylik belgilanadi.

Muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqaro nomidan bitimlarni uni vasiyi amalga oshiradi.

Fuqaroning muomalaga layoqatsiz deb topilishiga sabab bo’lgan asoslar bekor bo’lsa, sud uni muomalaga layoqatli deb topadi va unga belgilangan vasiylikni bekor qiladi.

[ОКОЗ:

1.03.00.00.00 Фуқаролик қонунчилиги / 03.02.00.00 Фуқаролар (жисмоний шахслар) / 03.02.05.00 Фуқарони муомалага лаёқатсиз деб тан олиш. Муомала лаёқатини чеклаш]

31-modda. Fuqaroning muomala layoqatini cheklash

Spirtli ichimliklarni yoki giyohvandlik vositalarini suiiste’mol qilish natijasida o’z oilasini og’ir moddiy ahvolga solib qo’yayotgan fuqaroning muomala layoqati sud tomonidan fuqarolik protsessual qonun hujjatlarida belgilangan tartibda cheklab qo’yilishi mumkin. Unga homiylik belgilanadi. Bunday fuqaro mayda maishiy bitimlarni mustaqil tuzish huquqiga ega. U boshqa bitimlarni homiyning roziligi bilangina tuzishi, shuningdek ish haqi, pensiya va boshqa daromadlar olishi hamda ularni tasarruf etishi mumkin. Biroq bunday fuqaro o’zi tuzgan bitimlar bo’yicha va etkazgan zarari uchun mustaqil ravishda mulkiy javobgar bo’ladi.

Fuqaroning muomala layoqati cheklanishiga sabab bo’lgan asoslar bekor bo’lsa, sud uning muomala layoqatini cheklashni bekor qiladi. Fuqaroga belgilangan homiylik sud qarori asosida bekor qilinadi.

[ОКОЗ:

1.03.00.00.00 Фуқаролик қонунчилиги / 03.02.00.00 Фуқаролар (жисмоний шахслар) / 03.02.06.00 Васийлик ва ҳомийлик]

32-modda. Vasiylik va homiylik

Vasiylik va homiylik muomalaga layoqatsiz yoki muomalaga to’liq layoqatli bo’lmagan fuqarolarning huquq va manfaatlarini himoya qilish uchun belgilanadi. Voyaga etmaganlarga vasiylik va homiylik ularni tarbiyalash maqsadida ham belgilanadi. Vasiylar va homiylarning bunga tegishli huquq va burchlari qonun hujjatlari bilan belgilanadi.

Vasiylar va homiylar o’z himoyalaridagi shaxslarning huquq va manfaatlarini har qanday shaxslar bilan munosabatlarda, shu jumladan, sudlarda ham maxsus vakolatsiz himoya qiladilar.

Voyaga etmaganlarga vasiylik va homiylik ularning ota-onasi, farzandlikka oluvchilari bo’lmagan, ota-onasi sud tomonidan ota-onalik huquqlaridan mahrum qilingan taqdirda, shuningdek bunday fuqarolar boshqa sabablarga ko’ra ota-ona himoyasidan mahrum bo’lib qolgan, xususan, ota-ona ularni tarbiyalashdan yoxud ularning huquq va manfaatlarini himoya qilishdan bo’yin tovlagan hollarda belgilanadi.

101-modda. Bitimlar tushunchasi

[СПиТ:

1.Мажбурият ҳуқуқи. Битимлар / Битимлар]

Bitimlar deb fuqarolar va yuridik shaxslarning fuqarolik huquq va burchlarini belgilash, o’zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan harakatlariga aytiladi.

102-modda. Bitim turlari

Bitimlar bir taraflama, ikki taraflama yoki ko’p taraflama (shartnomalar) bo’lishi mumkin.

[СПиТ:

1.Мажбурият ҳуқуқи. Битимлар / Бир томонлама битим]

Bitim tuzish uchun qonun hujjatlariga yoki taraflarning kelishuviga muvofiq bir tarafning xohishi zarur va etarli bo’lsa, bunday bitim bir taraflama bitim hisoblanadi.

[СПиТ:

1.Мажбурият ҳуқуқи. Битимлар / Икки томонлама битим]

Shartnoma tuzish uchun ikki taraf (ikki taraflama bitim) yoki uch yoxud undan ko’p taraf (ko’p taraflama bitim) kelishib xohish bildirgan bo’lishi kerak.

105-modda. Bitimlarning shakli

Bitimlar og’zaki yoki yozma (oddiy yoki notarial tasdiqlangan) shaklda tuziladi.

Sukut saqlash qonun hujjatlarida yoki taraflarning kelishuvida nazarda tutilgan hollarda bitim tuzishga bo’lgan xohish-irodaning ifodasi hisoblanadi.

[СПиТ:

1.Мажбурият ҳуқуқи. Битимлар / Оғзаки битим]

106-modda. Bitimning og’zaki shakli

Qonun hujjatlarida yoki taraflarning kelishuvida yozma shakl belgilab qo’yilmagan, jumladan u tuzilayotgan vaqtning o’zidayoq bajariladigan bitim og’zaki tuzilishi mumkin. Shaxsning xatti-harakatidan uning bitim tuzishga bo’lgan xohish-irodasi bilinib turgan holda ham bunday bitim tuzilgan hisoblanadi.

Jeton, patta yoki odatda qabul qilingan boshqa belgi berish yo’li bilan tasdiqlangan bitim, agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib belgilangan bo’lmasa, og’zaki shaklda tuzilgan bitim hisoblanadi.

Yozma shaklda tuzilgan shartnomani bajarishga qaratilgan bitimlar, agar qonun hujjatlari va shartnomaga zid bo’lmasa, taraflarning kelishuviga muvofiq og’zaki tuzilishi mumkin.

107-modda. Bitimning yozma shakli

[СПиТ:

1.Мажбурият ҳуқуқи. Битимлар / Ёзма битим]

Yozma shaklda tuzilgan bitimni, agar ish muomalasi odatlaridan boshqacha tartib kelib chiqmasa, taraflar yoki ularning vakillari imzolashi kerak.

Agar qonun hujjatlariga yoki ishtirokchilardan birining talablariga zid bo’lmasa, bitim tuzish chog’ida imzodan faksimile usulida nusxa ko’chirish vositalaridan foydalanilishiga yo’l qo’yiladi.Ikki taraflama bitimlar har birini berayotgan taraf imzolaydigan hujjatlarni o’zaro ayirboshlash yo’li bilan tuzilishi mumkin.

Xatlar, telegrammalar, telefonogrammalar, teletaypogrammalar, fakslar yoki sub’ektlarni va ular xohish-irodasining mazmunini ifodalaydigan boshqa hujjatlarni o’zaro ayirboshlash, agar qonun hujjatlarida yoki taraflarning kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, yozma shaklda tuzilgan bitimga tenglashtiriladi.Qonun hujjatlarida va taraflarning kelishuvida bitim shakli mos kelishi shart bo’lgan qo’shimcha talablar (muayyan shakldagi blankada tuzilishi, muhr bosib (muhr mavjud bo’lgan taqdirda) tasdiqlanishi va boshqalar) belgilab qo’yilishi va bu talablarga rioya etmaslik oqibatlari nazarda tutilishi mumkin.

Agar fuqaro jismoniy kamchiligi, kasalligi yoki savodsizligi tufayli bitimni shaxsan o’zi imzolay olmasa, uning iltimosiga binoan bitimni boshqa fuqaro imzolashi mumkin. Boshqa fuqaroning imzosi notarius yoki bunday notarial harakatni amalga oshirish huquqiga ega bo’lgan boshqa mansabdor shaxs tomonidan guvohlantirilib, bitim tuzuvchi uni shaxsan o’zi imzolay olmasligining sabablari ko’rsatilishi shart.

Yozma shaklda tuzilgan bitimni bajargan taraf ikkinchi tarafdan ijroni tasdiqlovchi hujjat talab qilishga haqli. Og’zaki tadbirkorlik bitimini bajargan taraf ham ana shunday huquqqa ega, tuzilgan vaqtning o’zidayoq bajariladigan bitimlar bundan mustasno.

117-modda. O’n to’rt yoshga to’lmagan shaxs tomonidan tuzilgan bitimning haqiqiy emasligi

O’n to’rt yoshga to’lmagan shaxs tomonidan tuzilgan bitim o’z-o’zidan haqiqiy emas, ushbu Kodeks 29-moddasining nazarda tutilgan bitimlar bundan mustasno.

Bunday bitimdagi taraflarning har biri bitim bo’yicha olgan hamma narsani ikkinchi tarafga qaytarib berishi, olingan narsani asl holida qaytarib berish mumkin bo’lmaganida esa — uning qiymatini pul bilan to’lashi shart. Bundan tashqari, muomalaga layoqatli taraf, agar ikkinchi tarafning muomalaga layoqatsizligini bilgan yoki bilishi lozim bo’lgan bo’lsa, ikkinchi tarafga u ko’rgan haqiqiy zararni to’lashi shart.

118-modda. O’n to’rt yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan voyaga etmagan shaxs tomonidan tuzilgan bitimning haqiqiy emasligi

O’n to’rt yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan voyaga etmagan shaxs tomonidan ushbu Kodeksning muvofiq uning ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki homiysining roziligi talab qilinadigan hollarda ularning roziligisiz tuzilgan bitim ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki homiysining da’vosi bo’yicha sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Agar bunday bitim haqiqiy emas deb topilsa, ushbu Kodeks 117-moddasining nazarda tutilgan qoidalar qo’llaniladi.

Bu moddaning qoidalari ushbu Kodeks 22-moddasining va nazarda tutilgan hollarda to’la muomala layoqatiga ega bo’lgan voyaga etmaganlarga nisbatan tadbiq etilmaydi.

119-modda. Muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqaro tomonidan tuzilgan bitimning haqiqiy emasligi

Ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi sababli muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqaro tomonidan tuzilgan bitim o’z-o’zidan haqiqiy emas. Bunday bitimga nisbatan ushbu Kodeks 117-moddasining nazarda tutilgan qoidalar qo’llaniladi.

150-modda. Umumiy da’vo muddati.Umumiy da’vo muddati — uch yil.

167-modda. Mulk shakllari

O’zbekiston Respublikasida mulk xususiy mulk va ommaviy mulk shakllarida bo’ladi.

168-modda. Mulk huquqining sub’ektlari

Fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat mulk huquqining sub’ektlaridir.

Mol-mulk mulk huquqi asosida bir shaxsga yoki ikki va undan ortiq shaxslarga qarashli bo’lishi mumkin.

Mol-mulk fuqaro, yuridik shaxs yoki davlatning mulki bo’lishiga qarab mulk huquqini, mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish hamda uni tasarruf etish huquqini vujudga keltirish va bekor qilish xususiyatlari qonun hujjatlari bilan belgilab qo’yiladi.

[ОКОЗ:

1.11.00.00.00 Атроф табиий муҳит ва табиий ресурслар / 11.06.00.00 Ўрмонлар ва ўрмон фондига кирмайдиган ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш / 11.06.01.00 Умумий масалалар;

2.11.00.00.00 Атроф табиий муҳит ва табиий ресурслар / 11.07.00.00 Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва фойдаланиш / 11.07.01.00 Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва фойдаланишнинг умумий масалалари]

169-modda. Mulk huquqining ob’ektlari

Er, er osti boyliklari, suvlar, havo bo’shlig’i, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar, korxonalar, ashyolar, shu jumladan binolar, kvartiralar, inshootlar, asbob-uskunalar, xom ashyo va mahsulot, pul, qimmatli qog’ozlar va boshqa mol-mulk, shuningdek intellektual mulk ob’ektlari mulk bo’lishi mumkin.

207-modda. Xususiy mulk huquqi

[СПиТ:

1.Мулк ҳуқуқи. Ашёвий ҳуқуқлар / Хусусий мулк ҳуқуқи]

Xususiy mulk huquqi shaxsning qonun hujjatlariga muvofiq tarzda qo’lga kiritgan mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir.

Xususiy mulk bo’lgan mol-mulkning miqdori va qiymati cheklanmaydi.

208-modda. Xususiy mulk huquqining sub’ektlari

Fuqarolar, xo’jalik shirkatlari va jamiyatlari, kooperativlar, jamoat birlashmalari, ijtimoiy fondlar va davlatga qarashli bo’lmagan boshqa yuridik shaxslar xususiy mulk huquqining sub’ektlari hisoblanadilar.

209-modda. Xususiy mulk huquqining ob’ektlari

Qonun bilan man etilgan ayrim ashyolardan tashqari har qanday mol-mulk xususiy mulk bo’lishi mumkin.

213-modda. Ommaviy mulk tushunchasi

[СПиТ:

1.Мулк ҳуқуқи. Ашёвий ҳуқуқлар / Оммавий мулк]

Respublika mulki va ma’muriy-hududiy tuzilmalar mulkidan (munitsipal mulk) iborat bo’lgan davlat mulki ommaviy mulkdir.

Qoraqalpog’iston Respublikasida mulkchilik munosabatlari, shu jumladan ommaviy mulk munosabatlari ushbu Kodeks bilan, shuningdek Qoraqalpog’iston Respublikasi qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi.

[ОКОЗ:

1.03.00.00.00 Фуқаролик қонунчилиги / 03.08.00.00 Мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар / 03.08.04.00 Оммавий мулк / 03.08.04.01 Республика мулки;

2.11.00.00.00 Атроф табиий муҳит ва табиий ресурслар / 11.03.00.00 Ердан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш / 11.03.08.00 Ерга нисбатан мулк ва бошқа ҳуқуқлар / 11.03.08.01 Ер участкасига мулк ҳуқуқи (шунингдек, 03.08.03.00, 03.08.04.00 га қаранг);

3.11.00.00.00 Атроф табиий муҳит ва табиий ресурслар / 11.04.00.00 Ер ости бойликларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш / 11.04.01.00 Асосий қоидалар;

4.11.00.00.00 Атроф табиий муҳит ва табиий ресурслар / 11.05.00.00 Сувдан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш / 11.05.01.00 Асосий қоидалар;

5.11.00.00.00 Атроф табиий муҳит ва табиий ресурслар / 11.06.00.00 Ўрмонлар ва ўрмон фондига кирмайдиган ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш / 11.06.01.00 Умумий масалалар;

6.11.00.00.00 Атроф табиий муҳит ва табиий ресурслар / 11.07.00.00 Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва фойдаланиш / 11.07.01.00 Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва фойдаланишнинг умумий масалалари]

214-modda. Respublika mulki

[СПиТ:

1.Мулк ҳуқуқи. Ашёвий ҳуқуқлар / Республика мулки]

Er, er osti boyliklari, suv, havo bo’shlig’i, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy boyliklar, davlat hokimiyati va boshqaruvi respublika organlarining mol-mulki, davlat ahamiyatiga ega bo’lgan madaniy va tarixiy boyliklar, respublika byudjetining mablag’lari, oltin zaxirasi, davlatning valyuta fondi va boshqa fondlari respublika mulkidir, shuningdek korxonalar va boshqa mulkiy komplekslar, o’quv, ilmiy, ilmiy-tadqiqot muassasalari va tashkilotlari, intellektual faoliyat natijalari, basharti bular byudjet yoki davlatning o’zga mablag’lari hisobidan yaratilgan yoki sotib olingan bo’lsa, boshqa mol-mulk respublika mulki bo’lishi mumkin.

Respublika mulki bo’lgan mol-mulkni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti, O’zbekiston Respublikasi Hukumati yoki ular maxsus vakil qilgan organlar, agar qonunda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, tasarruf qiladilar.

Respublika mulki bo’lgan mol-mulk davlat yuridik shaxslariga xo’jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqi asosida biriktirib qo’yilishi mumkin.

Respublika mulki respublika byudjetiga tushadigan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar hisobidan, shuningdek qonunlarda nazarda tutilgan asoslarga ko’ra boshqa tushumlar hisobidan tashkil etiladi.

Respublika mulki ob’ektlari qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan tartibda va shartlar asosida xususiy mulk qilib berilishi mumkin.

[ОКОЗ:

1.03.00.00.00 Фуқаролик қонунчилиги / 03.08.00.00 Мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар / 03.08.04.00 Оммавий мулк / 03.08.04.02 Муниципал мулк]

215-modda. Munitsipal mulk

[СПиТ:

1.Мулк ҳуқуқи. Ашёвий ҳуқуқлар / Муниципал мулк]

Davlat hokimiyati mahalliy organlarining mol-mulki, mahalliy byudjet mablag’lari, munitsipal uy-joy fondi va kommunal xo’jalik, korxonalar va boshqa mulkiy komplekslar, xalq ta’limi, madaniyat, sog’liqni saqlash muassasalari, shuningdek boshqa mol-mulk munitsipal mulk bo’ladi.

Munitsipal mulk bo’lgan mol-mulkni, agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, davlat hokimiyati mahalliy organlari yoki ular vakil qilgan organlar tasarruf etadilar.

Munitsipal mulk bo’lgan mol-mulk yuridik shaxslarga xo’jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqi asosida biriktirib qo’yilishi mumkin.

Munitsipal mulk mahalliy byudjetga tushadigan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar hisobidan, shuningdek qonun hujjatlarida nazarda tutilgan asoslarga muvofiq boshqa tushumlar hisobidan tashkil etiladi.

Munitsipal mulk ob’ektlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va shartlar asosida xususiy mulk qilib berilishi mumkin.

 [ОКОЗ:

1.03.00.00.00 Фуқаролик қонунчилиги / 03.08.00.00 Мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар / 03.08.04.00 Оммавий мулк / 03.08.04.02 Муниципал мулк]

216-modda. Umumiy mulk tushunchasi va uning vujudga kelish asoslari

[СПиТ:

1.Мулк ҳуқуқи. Ашёвий ҳуқуқлар / Умумий мулк]

Ikki yoki undan ortiq shaxsning egaligida bo’lgan mol-mulk ularga umumiy mulk huquqi asosida tegishli bo’ladi.

[СПиТ:

1.Мулк ҳуқуқи. Ашёвий ҳуқуқлар / Улушли мулк;

2.Мулк ҳуқуқи. Ашёвий ҳуқуқлар / Биргаликдаги мулк]

Mol-mulk mulkdorlardan har birining mulk huquqidagi ulushi aniqlab qo’yilgan (ulushli mulk) yoki bunday ulushlar aniqlab qo’yilmagan (birgalikdagi mulk) holda umumiy mulk bo’lishi mumkin.

Umumiy mulk bo’lgan mol-mulk ulushlarga bo’linadi, qonunda bu mol-mulkning birgalikdagi mulkni tashkil etishi nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.

Umumiy birgalikdagi mulk o’z vazifasini o’zgartirmagan holda taqsimlanishi mumkin bo’lmagan (bo’linmaydigan ashyolar) yoki qonunga ko’ra taqsimlanishi mumkin bo’lmagan mol-mulk ikki yoki undan ortiq shaxs mulkiga o’tgan paytda vujudga keladi.

Taqsimlanadigan mol-mulkning umumiy birgalikdagi mulkligi qonun hujjatlarida yoki shartnomada nazarda tutilgan hollarda vujudga keladi.

Birgalikdagi mulk ishtirokchilarining kelishuviga muvofiq, kelishuvga erishilmagan taqdirda esa — sudning qaroriga muvofiq umumiy mol-mulk bu shaxslarning ulushli mulki qilib belgilab qo’yilishi mumkin.

260-modda. Neustoyka tushunchasi

[СПиТ:

1.Мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш турлари / Неустойка]

Qonun hujjatlari yoki shartnoma bilan belgilangan, qarzdor majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdipda kreditorga to’lashi shart bo’lgan pul summasi neustoyka hisoblanadi.

Neustoyka to’lash haqidagi talab bo’yicha kreditor o’ziga etkazilgan zararni isbotlashga majbur emas.

Neustoyka bilan faqat haqiqiy talab ta’minlanadi.

Agar qarzdor majburiyat bajarilmaganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligi uchun javobgar bo’lmasa, kreditor neustoyka to’lashni talab qilishga haqli emas.

353-modda. Shartnoma tushunchasi

[СПиТ:

1.Мажбурият ҳуқуқи. Битимлар / Шартнома]

Ikki yoki bir necha shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini vujudga keltirish, o’zgartirish yoki bekor qilish haqidagi kelishuvi shartnoma deyiladi.

Shartnomalarga ushbu Kodeksning nazarda tutilgan ikki va ko’p taraflama bitimlar to’g’risidagi qoidalar qo’llaniladi.

Shartnomadan kelib chiqqan majburiyatlarga, agar ushbu bobning qoidalarida va ushbu Kodeksda shartnomalarning ayrim turlari to’g’risida bayon etilgan qoidalarda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, majburiyatlar to’g’risidagi umumiy qoidalar (ushbu Kodeksning) qo’llaniladi.

Ikkitadan ortiq taraflar tuzadigan shartnomalarga, bunday shartnomalarning ko’ptaraflamalik xususiyatiga zid bo’lmasa, shartnoma to’g’risidagi umumiy qoidalar qo’llaniladi.

367-modda. Oferta

[СПиТ:

1.Мажбурият ҳуқуқи. Битимлар / Оферта]

Bir yoki bir necha muayyan shaxsga yuborilgan, etarli darajada aniq bo’lgan va taklifni kiritgan shaxsning o’zini taklif yo’llangan va uni qabul qiladigan shaxs bilan shartnoma tuzgan deb hisoblash niyatini ifoda etadigan taklif oferta hisoblanadi.

Ofertada shartnomaning muhim shartlari ifoda qilingan bo’lishi kerak.

Oferta uni yo’llagan shaxsni oferta yo’llangan shaxs bilan u ofertani olgan paytdan boshlab bog’laydi.

Agar ofertani chaqirib olish to’g’risidagi bildirish ofertaning o’zidan oldin yoki u bilan bir vaqtda kelgan bo’lsa, oferta olinmagan hisoblanadi.

370-modda. Aktsept

[СПиТ:

1.Мажбурият ҳуқуқи. Битимлар / Акцепт]

Oferta yuborilgan shaxsning uni qabul qilganligi haqidagi javobi aktsept hisoblanadi.

Aktsept to’liq va pisandasiz bo’lishi kerak.

Agar qonundan, ish muomalasi odatidan yoki taraflarning ish bo’yicha avvalgi munosabatlaridan boshqacha ma’no kelib chiqmasa, sukut saqlash aktsept bo’lmaydi.

Ofertani aktseptlash uchun belgilangan muddatda olgan shaxsning unda ko’rsatilgan shartnoma shartlarini bajarish yuzasidan qilgan harakatlari (tovarlarni jo’natish, xizmatlar ko’rsatish, ishlar bajarish, tegishli summani to’lash va h. k.), agar qonun hujjatlarida yoki ofertada boshqacha tartib nazarda tutilmagan yoki ko’rsatilmagan bo’lsa, aktsept hisoblanadi.

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

19-Mavzu:     MEHNAT KODEKSIDAN

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

16-modda. Xodimning asosiy mehnat huquqlari

O’zbekiston Respublikasining muvofiq har bir shaxs mehnat qilish, erkin ish tanlash, haqqoniy mehnat shartlari asosida ishlash va  belgilangan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir.

Har bir xodim:o’z mehnati uchun qonun hujjatlarida Mehnatga haq to’lash birinchi razryadi bo’yicha belgilanganidan oz bo’lmagan miqdorda haq olish;

muddatlari chegarasi belgilangan ish vaqtini o’rnatish, bir qator kasblar va ishlar uchun ish kunini qisqartirish, har haftalik dam olish kunlari, bayram kunlari, shuningdek haq to’lanadigan yillik ta’tillar berish orqali ta’minlanadigan dam olish;xavfsizlik va gigiena talablariga javob beradigan sharoitlarda mehnat qilish;

kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish;

ish bilan bog’liq holda sog’lig’iga yoki mol-mulkiga etkazilgan zararning o’rnini qoplash; kasaba uyushmalariga hamda xodimlar va mehnat jamoalarining manfaatlarini ifoda etuvchi boshqa tashkilotlarga birlashish;

qariganda, mehnat qobiliyatini yo’qotganda, boquvchisidan mahrum bo’lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot olish;

o’zining mehnat huquqlarini himoya qilish, shu jumladan sud orqali himoya qilish va malakali yuridik yordam olish;

jamoalarga doir mehnat nizolarida o’z manfaatlarini quvvatlash huquqiga egadir.

17-modda. Ish beruvchining asosiy huquqlari

Ish beruvchi:korxonani boshqarish va o’z vakolatlari doirasida mustaqil qarorlar qabul qilish;qonun hujjatlariga muvofiq yakka tartibdagi mehnat shartnomalarini tuzish va bekor qilish;mehnat shartnomasida shart qilib ko’rsatilgan ishni lozim darajada bajarishni xodimdan talab qilish;

o’z manfaatlarini himoyalash uchun boshqa ish beruvchilar bilan birga jamoat birlashmalari tuzish va bunday birlashmalarga a’zo bo’lish huquqiga egadir.

65-modda. Ishsizlik nafaqasini to’lash shartlari va muddatlari

Ishsizlik nafaqasi ishsiz deb e’tirof etilgan shaxsga u ish qidirayotgan shaxs sifatida mahalliy mehnat organida ro’yxatdan o’tgan kundan e’tiboran tayinlanadi. Qaramog’ida uchtagacha kishi bo’lgan, o’ttiz besh yoshga to’lmagan ishsiz erkakka ishsizlik nafaqasi u haq to’lanadigan jamoat ishlarida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan tartibda ishtirok etgan taqdirda tayinlanadi. Ishsiz shaxsning nafaqa olish huquqi u ish qidirayotgan shaxs sifatida ro’yxatdan o’tgan paytdan boshlab kechi bilan o’n birinchi kundan e’tiboran kuchga kiradi.Ishsizlik nafaqasi ko’pi bilan:

ishdan va ish haqidan (mehnat daromadidan) mahrum bo’lgan yoki uzoq (bir yildan ortiq) tanaffusdan keyin mehnat faoliyatini qayta boshlashga harakat qilayotgan shaxsga o’n ikki oylik davr mobaynida yigirma olti kalendar hafta;

ilgari ishlamagan va birinchi marta ish qidirayotgan shaxsga esa o’n uch kalendar hafta mobaynida to’lanadi.

Ishsiz ishsizlik nafaqasini olish davrida ish qidirishi va har ikki haftada kamida bir marta mahalliy mehnat organiga ishga yoki kasbga tayyorlashga, qayta tayyorlashga, malakasini oshirishga yo’llanma olish uchun murojaat qilishi shart.

Ishsizlik nafaqasining miqdori qonun hujjatlari bilan belgilanadi.

72-modda. Mehnat shartnomasining tushunchasi va taraflari

[СПиТ:

1.Меҳнат ҳуқуқи / Меҳнат шартномаси]

Mehnat shartnomasi xodim bilan ish beruvchi o’rtasida muayyan mutaxassislik, malaka, lavozim bo’yicha ishni ichki mehnat tartibiga bo’ysungan holda taraflar kelishuvi, shuningdek mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilangan shartlar asosida haq evaziga bajarish haqidagi kelishuvdir.

Xodim va ish beruvchi mehnat shartnomasining taraflari bo’lib hisoblanadilar.

Mehnat shartnomasini tuzish haqidagi kelishuvdan oldin qo’shimcha holatlar (tanlovdan o’tish, lavozimga saylanish va boshqalar) bo’lishi mumkin.

Xodim o’rindoshlik asosida ishlash to’g’risida qonun hujjatlarida belgilangan  mehnat shartnomalari tuzishi mumkin.

73-modda. Mehnat shartnomasining mazmuni

Mehnat shartnomasining mazmuni taraflar kelishuvi bo’yicha, shuningdek mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilanadi.

Mehnat shartnomasi taraflarining kelishuvi bilan quyidagilar belgilanadi:

ish joyi (korxona yoki uning bo’linmasi);

xodimning mehnat vazifasi — mutaxassisligi, malakasi, u ishlaydigan lavozim;

ishning boshlanish kuni;

mehnat shartnomasi muayyan muddatga tuzilganda uning amal qilish muddati;

mehnat haqi miqdori va mehnatning boshqa shartlari.

Mehnat shartnomasini tuzish paytida xodimlarning qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilangan mehnat huquqlari va kafolatlari darajasi pasaytirilishi mumkin emas.

74-modda. Mehnat shartnomasining shakli

Mehnat shartnomasi yozma shaklda tuziladi.Mehnat shartnomasining shakli O’zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan belgilangan tartibda tasdiqlanadigan namunaviy shartnomani hisobga olgan holda ishlab chiqiladi.

Mehnat shartnomasi bir xil kuchga ega bo’lgan kamida ikki nusxada tuziladi va har bir tarafga saqlash uchun topshiriladi.

Mehnat shartnomasida taraflarning manzillari ko’rsatiladi.

Mehnat shartnomasi xodim va ishga qabul qilish huquqiga ega bo’lgan mansabdor shaxsning imzolari bilan mustahkamlanib, imzolangan muddati qayd etib qo’yiladi. Mansabdor shaxsning imzosi imzoning haqiqiy va vakolatli ekanligini ta’kidlash tariqasida korxona muhri bilan (muhr mavjud bo’lgan taqdirda) tasdiqlanadi.

75-modda. Mehnat shartnomasining muddati

Mehnat shartnomalari:

nomuayyan muddatga; besh yildan ortiq bo’lmagan muayyan muddatga;

muayyan ishni bajarish vaqtiga mo’ljallab tuzilishi mumkin.

Agar mehnat shartnomasida uning amal qilish muddati ko’rsatilmagan bo’lsa, mehnat shartnomasi nomuayyan muddatga tuzilgan deb hisoblanadi.

Nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasi xodimning roziligisiz muayyan muddatga, shuningdek muayyan ishni bajarish vaqtiga mo’ljallab qayta tuzilishi mumkin emas.

76-modda. Ish beruvchining muddatli mehnat shartnomasi tuzish huquqini cheklash

Muddatli mehnat shartnomalari:

bajarilajak ishning xususiyati, uni bajarish shartlari yoki xodimning manfaatlarini hisobga olgan tarzda, nomuayyan muddatga mo’ljallangan mehnat shartnomalarini tuzish mumkin bo’lmagan hollarda;

korxona rahbari, uning o’rinbosarlari, bosh buxgalter bilan, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo’lmagan taqdirda esa, bosh buxgalter vazifasini bajaruvchi xodim bilan;qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda tuzilishi mumkin.

77-modda. Ishga qabul qilishga yo’l qo’yiladigan yosh

Ishga qabul qilishga o’n olti yoshdan yo’l qo’yiladi.

Yoshlarni mehnatga tayyorlash uchun umumta’lim maktablari, o’rta maxsus, kasb-hunar o’quv yurtlarining o’quvchilarini ularning sog’lig’iga hamda ma’naviy va axloqiy kamol topishiga ziyon etkazmaydigan, ta’lim olish jarayonini buzmaydigan engil ishni o’qishdan bo’sh vaqtida bajarishi uchun — ular o’n besh yoshga to’lganidan keyin ota-onasidan birining yoki ota-onasining o’rnini bosuvchi shaxslardan birining yozma roziligi bilan ishga qabul qilishga yo’l qo’yiladi.

O’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarni ishga qabul qilish ushbu Kodeksningnazarda tutilgan talablarga rioya etilgan holda amalga oshiriladi.

81-modda. Mehnat daftarchasi

Mehnat daftarchasi xodimning mehnat stajini tasdiqlovchi asosiy hujjatdir.

Ish beruvchi korxonada besh kundan ortiq ishlagan barcha xodimlarga mehnat daftarchasini tutishi shart, o’rindoshlik asosida ishlovchilar bundan mustasno.

Ish beruvchi mehnat daftarchasiga ishga qabul qilish, boshqa doimiy ishga o’tkazish va mehnat shartnomasini bekor qilish to’g’risidagi ma’lumotlarni yozishi shart. Xodimning iltimosiga ko’ra mehnat daftarchasiga o’rindoshlik asosida ishlagan va vaqtincha boshqa ishga o’tkazilgan davrlar haqidagi yozuvlar kiritiladi. Mehnat shartnomasini bekor qilish asoslari (sabablari) mehnat daftarchasiga yozilmaydi.

84-modda. Ishga qabul qilishda dastlabki sinov

Mehnat shartnomasi quyidagi maqsadda dastlabki sinov sharti bilan tuzilishi mumkin:Xodimning topshirilayotgan ishga layoqatliligini tekshirib ko’rish;

xodim mehnat shartnomasida shartlashilgan ishni davom ettirishning maqsadga muvofiqligi haqida bir qarorga kelishi.

Dastlabki sinovni o’tash haqida mehnat shartnomasida shartlashilgan bo’lishi lozim. Bunday shartlashuv bo’lmagan taqdirda xodim dastlabki sinovsiz ishga qabul qilingan deb hisoblanadi.

Homilador ayollar, uch yoshga to’lmagan bolasi bor ayollar, korxona uchun belgilangan minimal ish joylari hisobidan ishga yuborilgan shaxslar, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining hamda oliy o’quv yurtlarining tegishli ta’lim muassasasini tamomlagan kundan e’tiboran uch yil ichida birinchi bor ishga kirayotgan bitiruvchilari ishga qabul qilinganda, shuningdek xodimlar bilan olti oygacha muddatga mehnat shartnomasi tuzilib, ishga qabul qilinganda dastlabki sinov belgilanmaydi.

85-modda. Dastlabki sinov muddati

Dastlabki sinov muddati uch oydan oshib ketishi mumkin emas.

Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davri va xodim uzrli sabablarga ko’ra ishda bo’lmagan boshqa davrlar dastlabki sinov muddatiga kiritilmaydi.

89-modda. Ish beruvchining xodim roziligisiz mehnat shartlarini o’zgartirish huquqi

Ish beruvchi xodimning roziligisiz mehnat shartlarini o’zgartirishga faqat texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o’zgarishlar, ishlar (mahsulot, xizmatlar) hajmining qisqarganligi, basharti bunday o’zgarishlar xodimlar soni yoki ishlar xususiyatining o’zgarishiga olib kelishi oldindan aniq bo’lgan hollardagina haqlidir.

Ish beruvchi ayrim toifadagi xodimlar uchun mehnat shartlarini o’zgartirish xususida korxonadagi xodimlarning vakillik organlari bilan oldindan maslahatlashib oladi.

Ish beruvchi mehnat shartlaridagi bo’lajak o’zgarishlar haqida xodimni kamida ikki oy oldin yozma ravishda ogohlantirib tilxat olishi shart. Ko’rsatilgan muddatni qisqartirishga faqat xodimning roziligi bilan yo’l qo’yiladi.

Xodim bilan mehnat shartnomasi u yangi mehnat shartlari asosida ishlashni davom ettirishni rad etganligi sababli bekor qilinishi mumkin, bunda xodimga o’rtacha oylik ish haqidan kam bo’lmagan miqdorda ishdan bo’shatish nafaqasi to’lanadi.

Ko’pchilik xodimlar guruhi uchun mehnat shartlari noqulay tarzda o’zgargan taqdirda, ish beruvchi mahalliy mehnat organiga bunday o’zgartirishlarning sababi haqida ma’lumot berishi shart.

Xodim ish beruvchi tomonidan mehnat shartlari o’zgartirilganligi ustidan sudga shikoyat qilishga haqli. Nizoni ko’rish vaqtida ish beruvchining zimmasiga avvalgi mehnat shartlarini saqlab qolish imkoniyati yo’qligini isbotlab berish majburiyati yuklatiladi.

90-modda. Xodimning mehnat shartlarini o’zgartirish huquqi

Mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilgan hollarda, xodim ish beruvchidan mehnat shartlarini o’zgartirishni talab qilishga haqlidir.

Xodimning mehnat shartlarini o’zgartirish haqidagi arizasi berilgan kundan e’tiboran uch kundan kechiktirmay ish beruvchi tomonidan ko’rib chiqilishi lozim.

Xodimning mehnat shartlarini o’zgartirish haqidagi talablari rad etilgan taqdirda, ish beruvchi unga rad etishning sababini yozma shaklda ma’lum qilishi kerak. Xodimga uning talablarini rad etish sabablarini ma’lum qilmaslik xodimning mehnat shartlarini o’zgartirish rad etilganligi xususida shikoyat qilishi uchun to’siq bo’la olmaydi.

97-modda. Mehnat shartnomasini bekor qilish asoslari

Mehnat shartnomasi quyidagi sabablarga ko’ra bekor qilinishi mumkin:

1) taraflarning kelishuviga ko’ra. Ushbu asosga binoan mehnat shartnomasining barcha turlari istalgan vaqtda bekor qilinishi mumkin;

2) taraflardan birining tashabbusi bilan;

3) muddatning tugashi bilan;

4) taraflar ixtiyoriga bog’liq bo’lmagan holatlarga ko’ra;

5) mehnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslarga ko’ra. Mehnatga oid munosabatlarni bekor qilish to’g’risidagi shart mehnat shartnomasida bu shartnoma ish beruvchi tomonidan korxona rahbari, uning o’rinbosarlari, bosh buxgalter bilan, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo’lmagan taqdirda esa, bosh buxgalter vazifasini amalga oshiruvchi xodim bilan tuzilganda, shuningdek qonunda yo’l qo’yiladigan boshqa hollarda ham nazarda tutilishi mumkin.

99-modda. Mehnat shartnomasini xodimning tashabbusi bilan bekor qilish

Xodim nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasini ham, muddati tugagunga qadar muddatli mehnat shartnomasini ham, ikki hafta oldin ish beruvchini yozma ravishda ogohlantirib, bekor qilishga haqlidir. Ogohlantirish muddati tugagandan so’ng xodim ishni to’xtatishga haqli, ish beruvchi esa, xodimga mehnat daftarchasini berishi va u bilan hisob-kitob qilishi shart.

Xodim bilan ish beruvchi o’rtasidagi kelishuvga binoan mehnat shartnomasi ogohlantirish muddati tugamasdan oldin ham bekor qilinishi mumkin.

Ushbu moddaning nazarda tutilgan yoki taraflar kelishuvi bo’yicha belgilangan ogohlantirish muddati davomida xodim bergan arizani qaytarib olishga haqlidir.

Agar ogohlantirish muddati tugagandan keyin xodim bilan mehnat shartnomasi bekor qilinmagan va mehnat munosabatlari davom etayotgan bo’lsa, xodimning tashabbusi bilan mehnat shartnomasini bekor qilish haqidagi ariza o’z kuchini yo’qotadi, bunday holda mehnat shartnomasini shu arizaga muvofiq bekor qilishga esa yo’l qo’yilmaydi.

Mehnat shartnomasini xodimning tashabbusi bilan bekor qilish haqidagi ariza u o’z ishini davom ettirishining imkoni yo’qligi (o’quv yurtiga qabul qilinganligi, pensiyaga chiqqanligi, saylab qo’yiladigan lavozimga saylanganligi va boshqa hollar) bilan bog’liq bo’lsa, ish beruvchi mehnat shartnomasini xodim iltimos qilgan muddatda bekor qilishi kerak.

Muddatli mehnat shartnomasi xodimning tashabbusi bilan muddatidan oldin bekor qilinganda ushbu Kodeksning nazarda tutilgan tartibda xodimning neustoyka to’lashi belgilab qo’yilishi mumkin.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.22.00 Меҳнат шартномаси (контракти)нинг бекор қилиниши / 05.02.22.02 Меҳнат шартномаси (контракт)ни иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилиш]

100-modda. Mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilish

Nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasini ham, muddati tugagunga qadar muddatli mehnat shartnomasini ham ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilish asosli bo’lishi shart.

Quyidagi sabablardan birining mavjudligi mehnat shartnomasini bekor qilishning asosli ekanligini bildiradi:

1) texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o’zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o’zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yoxud korxonaning tugatilganligi;

2) xodimning malakasi etarli bo’lmaganligi yoki sog’lig’i holatiga ko’ra bajarayotgan ishiga noloyiq bo’lib qolishi;

3) xodimning o’z mehnat vazifalarini muntazam ravishda buzganligi. Avval mehnat vazifalarini buzganligi uchun xodim intizomiy yoki moddiy javobgarlikka tortilgan yoxud unga nisbatan mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilgan ta’sir choralari qo’llanilgan kundan e’tiboran bir yil mobaynida xodim tomonidan takroran intizomga xilof nojo’ya harakat sodir qilinishi mehnat vazifalarini muntazam ravishda buzish hisoblanadi;

4) xodimning o’z mehnat vazifalarini bir marta qo’pol ravishda buzganligi.

Xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini bekor qilishga olib kelishi mumkin bo’lgan mehnat vazifalarini bir marta qo’pol ravishda buzishlarning ro’yxati:

ichki mehnat tartibi qoidalari;

korxona mulkdori bilan korxona rahbari o’rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi;

ayrim toifadagi xodimlarga nisbatan qo’llaniladigan intizom haqidagi nizom va ustavlar bilan belgilanadi.

Xodimning o’z mehnat vazifalarini buzishi qo’pol tusga egaligi yoki ega emasligi har bir muayyan holda sodir qilingan nojo’ya harakatning og’ir-engilligiga hamda bunday buzish tufayli kelib chiqqan yoki kelib chiqishi mumkin bo’lgan oqibatlarga qarab hal etiladi;

5) o’rindoshlik asosida ishlamaydigan boshqa xodimning ishga qabul qilinishi munosabati bilan, shuningdek mehnat shartlariga ko’ra o’rindoshlik ishi cheklanishi sababli o’rindoshlar bilan mehnat shartnomasining bekor qilinganligi;

6) korxona rahbari, uning o’rinbosarlari, bosh buxgalter bilan, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo’lmagan taqdirda esa, bosh buxgalter vazifasini amalga oshiruvchi xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi mulkdorning almashishi sababli bekor qilinganligi. Mazkur asos bo’yicha mehnat shartnomasini korxona mulk qilib olingan kundan boshlab uch oy mobaynida bekor qilishga yo’l qo’yiladi. Xodimning vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davri, mehnat to’g’risidagi qonunlar hamda boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilgan ta’tillarda bo’lgan vaqti, uzrli sabablarga ko’ra ishda bo’lmagan boshqa davrlari bu muddatga kiritilmaydi;

7) xodimning pensiya yoshiga to’lganligi, muvofiq yoshga doir davlat pensiyasini olish huquqi mavjud bo’lganda.

Xodim vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davrida va mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilgan ta’tillarda bo’lgan davrida mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga yo’l qo’yilmaydi, korxona butunlay tugatilgan hollar bundan mustasno.

101-modda. Mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishni kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishib olish

Basharti jamoa kelishuvi yoki jamoa shartnomasida mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilish uchun kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organining oldindan roziligini olish nazarda tutilgan bo’lsa, shartnomani bunday rozilikni olmay turib bekor qilishga yo’l qo’yilmaydi. Mehnat shartnomasi:

korxona tugatilishi munosabati bilan;

korxona rahbari bilan tuzilgan shartnomani ushbu Kodeks 100- nazarda tutilgan asoslardan biriga ko’ra;

ushbu Kodeks 100-moddasi ikkinchi qismining  ko’ra ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilingan taqdirda kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organining roziligini olish talab etilmaydi.

Kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi xodim bilan mehnat shartnomasini bekor qilishga rozilik berish masalasi bo’yicha qabul qilgan qarori haqida ish beruvchiga yozma ravishda xabar berishi kerak, bunday xabar mehnat shartnomasini bekor qilish huquqiga ega bo’lgan mansabdor shaxsning yozma taqdimnomasi olingan kundan boshlab o’n kunlik muddat ichida ma’lum qilinadi.

Ish beruvchi kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organining xodim bilan mehnat shartnomasini bekor qilishga rozilik berish to’g’risidagi qarori qabul qilingan kundan boshlab bir oydan kechiktirmay, mehnat shartnomasini bekor qilishga haqlidir.

Mehnat intizomini buzganlik uchun (100-modda ikkinchi qismining  va mehnat shartnomasini ish beruvchi tomonidan bekor qilishga intizomiy jazolarni qo’llanish uchun belgilangan muddatlar () o’tib ketgandan keyin yo’l qo’yilmaydi.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.22.00 Меҳнат шартномаси (контракти)нинг бекор қилиниши / 05.02.22.03 Меҳнат шартномаси (контракт)ни бекор қилиш тартиби]

102-modda. Mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilish to’g’risida ogohlantirish

Ish beruvchi mehnat shartnomasini bekor qilish niyati haqida xodimni quyidagi muddatlarda yozma ravishda (imzo chektirib) ogohlantirishi shart:

1) mehnat shartnomasi texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o’zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o’zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yoxud korxonaning tugatilganligi munosabati bilan (100-modda ikkinchi qismining), shuningdek xodimning pensiya yoshiga to’lganligi munosabati bilan, muvofiq yoshga doir davlat pensiyasini olish huquqi mavjud bo’lgan taqdirda (100-modda ikkinchi qismining) bekor qilinganda kamida ikki oy oldin;

2) mehnat shartnomasi xodimning malakasi etarli bo’lmaganligi yoki sog’lig’i holatiga ko’ra bajarayotgan ishiga noloyiq bo’lib qolishi munosabati bilan bekor qilinganda (100-modda ikkinchi qismining) kamida ikki hafta oldin.

Xodim bilan ish beruvchi o’rtasidagi kelishuvga binoan ushbu modda birinchi qismining  va azarda tutilgan ogohlantirish uning muddatiga muvofiq keladigan pullik kompensatsiya bilan almashtirilishi mumkin.

Agar tibbiy xulosaga ko’ra mazkur ishni bajarish xodimning sog’lig’iga to’g’ri kelmasa, mehnat shartnomasi xodimning sog’lig’i holatiga ko’ra bajarayotgan ishiga noloyiq bo’lib qolishi munosabati bilan bekor qilinganda, ushbu modda birinchi qismining nazarda tutilgan ogohlantirish qilinmaydi. Bunday holda xodimga ikki haftalik ish haqi miqdorida kompensatsiya to’lanadi.

Xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi korxona mulkdori almashishi sababli bekor qilinganda (100-modda ikkinchi qismining) yangi mulkdor uni mehnatga oid munosabatlarning kelgusida bekor qilinishi to’g’risida kamida ikki oy oldin yozma ravishda (imzo chektirib) ogohlantirishi yoki unga shunga mutanosib kompensatsiya to’lashi shart.

Mehnat shartnomasi xodim aybli xatti-harakatlar sodir etganligi munosabati bilan bekor qilingan hollarda (100-modda ikkinchi qismining va), ish beruvchi xodimni mehnatga oid munosabatlarning bekor qilinishi to’g’risida kamida uch kun oldin xabardor qiladi yoki unga shunga mutanosib kompensatsiya to’laydi.

Ogohlantirish muddati davomida, mehnatga oid munosabatlar xodimning aybli xatti-harakatlar sodir etganligi munosabati bilan bekor qilish to’g’risidagi ogohlantirishni istisno etganda, xodimga boshqa ish qidirish uchun haftada kamida bir kun shu vaqt uchun ish haqi saqlangan holda ishga chiqmaslik huquqi beriladi. Xodimni ogohlantirish muddatiga vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davri, shuningdek uning davlat yoki jamoat vazifalarini bajargan vaqti qo’shilmaydi, mehnatga oid munosabatlarning korxona tugatilganligi natijasida bekor qilinishi bundan mustasno.

Ish beruvchi xodimlarni ommaviy ravishda ishdan ozod etish ehtimoli to’g’risida o’z vaqtida, lekin kamida ikki oy oldin tegishli kasaba uyushmasi organi yoki xodimlarning boshqa vakillik organiga axborot taqdim etadi va ishdan ozod etish oqibatlarini engillashtirishga qaratilgan maslahatli ishlarni amalga oshiradi. Ish beruvchi, shuningdek kamida ikki oy oldin har bir xodimning kasbi, mutaxassisligi, malakasi va mehnat haqi miqdorini ko’rsatgan holda, bo’lajak ishdan ozod qilish to’g’risidagi ma’lumotlarni mahalliy mehnat organiga ham ma’lum qilishi shart.

113-modda. Ishdan chetlashtirish

Xodimni ishdan chetlashtirishga, qonunda nazarda tutilgan hollardan tashqari, yo’l qo’yilmaydi.

Alkogolli ichimlikdan, giyohvandlik yoki toksik modda ta’siridan mastlik holatida ishga kelgan xodim shu kuni (smenada) ishga qo’yilmaydi.

Xodim majburiy tibbiy ko’rikdan o’tishdan bo’yin tovlagan yoki o’tkazilgan tekshirishlar natijalari bo’yicha tibbiy komissiya tavsiyalarini bajarmagan taqdirda, ish beruvchi uni ishga qo’ymaslikka haqlidir.

Xodim ishdan chetlashtirilgan davrda unga ish haqi hisoblanmaydi.

Xodim ish beruvchining aybi bilan g’ayriqonuniy ravishda ishdan chetlashtirilganda xodimga etkazilgan zararni ushbu Kodeksda nazarda tutilgan tartibda to’lash majburiyati ish beruvchiga yuklatiladi.

114-modda. Ish vaqti tushunchasi

[СПиТ:

1.Меҳнат ҳуқуқи / Иш вақти]

Xodim ish tartibi yoki grafigiga yoxud mehnat shartnomasi shartlariga muvofiq o’z mehnat vazifalarini bajarishi lozim bo’lgan vaqt ish vaqti hisoblanadi.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.25.00 Иш вақти / 05.02.25.01 Иш вақтининг муддати]

115-modda. Ish vaqtining normal muddati

Xodim uchun ish vaqtining normal muddati haftasiga qirq soatdan ortiq bo’lishi mumkin emas.

Olti kunlik ish haftasida har kungi ishning muddati etti soatdan, besh kunlik ish haftasida esa sakkiz soatdan ortib ketmasligi lozim.

Korxonada ish vaqtini jamlab hisobga olish joriy qilingan taqdirda ushbu Kodeksningnazarda tutilgan qoidalar qo’llaniladi.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.25.00 Иш вақти / 05.02.25.02 Иш вақтининг қисқартирилган муддати]

116-modda. Ish vaqtining qisqartirilgan muddati

Ayrim toifadagi xodimlar uchun ularning yoshi, sog’lig’i holati, mehnatning shartlari, mehnat vazifalarining o’ziga xos xususiyatlari va o’zga holatlarni inobatga olib, mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar, shuningdek mehnat shartnomasi shartlariga binoan mehnatga to’lanadigan haqni kamaytirmasdan, ish vaqtining qisqartirilgan muddati belgilanadi.

Ish vaqtining qisqartirilgan muddati quyidagilar uchun belgilanadi:

o’n sakkiz yoshga to’lmagan xodimlar);

I va II guruh nogironi bo’lgan xodimlar (220-moddaning);

noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band bo’lgan xodimlar);

alohida tusga ega bo’lgan ishlardagi xodimlar (uch yoshga to’lmagan bolalari bor, byudjet hisobidan moliyaviy jihatdan ta’minlanadigan muassasalar va tashkilotlarda ishlayotgan ayollar

122-modda. Tungi vaqtdagi ishning muddati

Soat 22-00 dan to soat 6-00 gacha bo’lgan vaqt tungi vaqt deb hisoblanadi.

Agar xodim uchun belgilangan kundalik ish (smena) muddatining kamida yarmi tungi vaqtga to’g’ri kelsa, tungi ish vaqti muddati bir soatga, ish haftasi muddati ham shunga muvofiq ravishda qisqartiriladi.

Ishlab chiqarish sharoitlariga ko’ra zarur bo’lgan hollarda, xususan ishlab chiqarish uzluksiz bo’lgan joylarda, shuningdek bir kun dam olinadigan olti kunlik ish haftasi sharoitida smena bo’lib ishlanayotgan joylarda tungi ish muddati kunduzgi ish muddatiga tenglashtiriladi.

Xodimlarni tungi vaqtdagi ishga jalb etish ushbu Kodeksning 220-moddasi belgilangan cheklashlarga rioya etgan holda amalga oshiriladi.

128-modda. Kundalik dam olish vaqtining muddati

Ishning tugashi bilan keyingi kuni (smenada) ish boshlanishi o’rtasidagi kundalik dam olish vaqtining muddati o’n ikki soatdan kam bo’lishi mumkin emas.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.28.00 Дам олиш ва байрам кунлари]

129-modda. Dam olish kunlari

Barcha xodimlarga dam olish kunlari (har haftalik uzluksiz dam olish) beriladi.

Besh kunlik ish haftasida xodimlarga haftada ikki dam olish kuni, olti kunlik ish haftasida esa, bir dam olish kuni beriladi.

Umumiy dam olish kuni yakshanbadir.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.28.00 Дам олиш ва байрам кунлари]

130-modda. Dam olish kunlarida ishga jalb etishning cheklanishi

Dam olish kunlarida ishlatish taqiqlanadi. Ish beruvchining farmoyishi bo’yicha ayrim xodimlarni dam olish kunlari ishga jalb etishga alohida hollardagina, jamoa shartnomasida, agar u tuzilmagan bo’lsa, — ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishib belgilangan asoslar bo’yicha va tartibda yo’l qo’yiladi.

Xodimlarni ular dam oladigan kunlari ishga jalb etish ushbu Kodeksning 220-moddasibelgilangan cheklashlarga rioya etgan holda amalga oshiriladi.

Dam olish kunlarida bajarilgan ish uchun kompensatsiya va haq to’lash ushbu Kodeksning binoan amalga oshiriladi.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.28.00 Дам олиш ва байрам кунлари]

131-modda. Bayram (ishlanmaydigan) kunlari

Quyidagi kunlar bayram (ishlanmaydigan) kunlaridir:

1 yanvar — Yangi yil;

8 mart — Xotin-qizlar kuni;

21 mart — Navro’z bayrami;

9 may — Xotira va qadrlash kuni;

1 sentyabr — Mustaqillik kuni;

1 oktyabr — O’qituvchi va murabbiylar kuni;

8 dekabr — Konstitutsiya kuni;

Ro’za hayit (Iyd al-Fitr) diniy bayramining birinchi kuni;

Qurbon hayit (Iyd al-Adha) diniy bayramining birinchi kuni.

133-modda. Yillik mehnat ta’tillari

Barcha xodimlarga, shu jumladan o’rindoshlik asosida ishlayotgan xodimlarga, dam olish va ish qobiliyatini tiklash uchun ish joyi (lavozimi) va o’rtacha ish haqi saqlangan holda yillik mehnat ta’tillari beriladi.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.29.00 Таътиллар / 05.02.29.02 Йиллик асосий таътил. Йиллик асосий узайтирилган таътиллар]

134-modda. Yillik asosiy ta’til

Xodimlarga o’n besh ish kunidan kam bo’lmagan muddat bilan yillik asosiy ta’til beriladi.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.29.00 Таътиллар / 05.02.29.02 Йиллик асосий таътил. Йиллик асосий узайтирилган таътиллар]

135-modda. Yillik uzaytirilgan asosiy ta’tillar

Quyidagilarga ularning yoshi va sog’lig’i holatini hisobga olib, yillik uzaytirilgan asosiy ta’til beriladi:

o’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarga — o’ttiz kalendar kun;

ishlayotgan I va II guruh nogironlariga — o’ttiz kalendar kun.

Ayrim toifadagi xodimlarga ularning mehnat vazifalarining o’ziga xos jihatlari va xususiyatlarini hamda boshqa holatlarni e’tiborga olib, qonun hujjatlariga muvofiq uzaytirilgan ta’tillar belgilanadi.

Mehnat to’g’risidagi qonunlar yoki boshqa normativ hujjatlarda belgilanganidan tashqari, mehnat shartnomasining shartlarida ham uzaytirilgan yillik ta’tillar berish nazarda tutilishi mumkin.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.29.00 Таътиллар / 05.02.29.03 Йиллик қўшимча таътиллар. Таътиллар бериш тартиби, вақти ва навбати]

136-modda. Yillik qo’shimcha ta’tillar

Qo’shimcha ta’tillar:

mehnat sharoiti noqulay va o’ziga xos bo’lgan ishlarda band bo’lgan xodimlarga [ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.29.00 Таътиллар / 05.02.29.02 Йиллик асосий таътил. Йиллик асосий узайтирилган таътиллар;

2.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.29.00 Таътиллар / 05.02.29.03 Йиллик қўшимча таътиллар. Таътиллар бериш тартиби, вақти ва навбати]

143-modda. Ta’tillarni berish tartibi

Yillik asosiy ta’til birinchi ish yili uchun olti oy ishlangandan keyin beriladi.

Ish yili mehnat shartnomasiga binoan ish boshlangan kundan e’tiboran hisoblanadi.

Ta’til quyidagi xodimlarga ularning xohishi bo’yicha olti oy o’tmasdan oldin beriladi:ayollarga — homiladorlik va tug’ish ta’tili oldidan yoki undan keyin;

I va II guruh nogironlariga;

o’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarga;

muddatli harbiy xizmatdan rezervga bo’shatilgan va ishga joylashgan harbiy xizmatchilarga;

o’rindoshlik asosida ishlayotganlarga — asosiy ish joyidagi ta’til bilan bir vaqtda, o’rindoshlik asosida ishlagan vaqtiga mutanosib ravishda haq to’lagan holda;

ishlab chiqarishdan ajralmagan holda umumiy ta’lim maktablarida, oliy va o’rta maxsus, kasb-hunar o’quv yurtlarida, kadrlarning malakasini oshirish, ularni tayyorlash va qayta tayyorlash institutlari va kurslarida o’qiyotganlarga, agar ular o’zlarining yillik ta’tillarini imtihonlar, sinovlar (zachyotlar) topshirish, diplom, kurs, laboratoriya va boshqa o’quv ishlarini bajarish vaqtiga to’g’rilab olishni xohlasalar;

texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o’zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ishlar xususiyati o’zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yoxud korxonaning tugatilganligi munosabati bilan ishdan ozod etilgan xodimlarga (100-modda ikkinchi qismining Maktablar, oliy va o’rta maxsus, kasb-hunar o’quv yurtlari, kadrlarning malakasini oshirish, ularni tayyorlash va qayta tayyorlash institutlari va kurslarining muallimlar tarkibiga birinchi ish yilida yillik ta’til ularning mazkur o’quv yurtiga ishga kirgan vaqtidan qat’i nazar haqiqiy ishlagan vaqtiga mutanosib ravishda haq to’lagan holda yozgi ta’til davrida to’liq beriladi.

Ta’til har yili, shu ta’til berilayotgan ish yili tugagunga qadar berilishi lozim.

Ishlab chiqarish tusidagi sabablarga ko’ra joriy yilda ta’tilni to’liq berish imkoni bo’lmagan alohida hollarda, xodimning roziligi bilan ta’tilning o’n ikki ish kunidan ortiq bo’lgan qismi keyingi ish yiliga ko’chirilishi mumkin, shu yili undan albatta foydalanilmog’i lozim.

O’n sakkiz yoshga to’lmagan xodimlarga yillik ta’tilni, shuningdek ushbu Kodeksning ko’rsatilgan yillik qo’shimcha ta’tillarni bermaslik taqiqlanadi.

Yillik asosiy ta’til ikkinchi va undan keyingi ish yillari uchun ta’tillar jadvaliga muvofiq ish yilining istalgan vaqtida beriladi.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.29.00 Таътиллар / 05.02.29.02 Йиллик асосий таътил. Йиллик асосий узайтирилган таътиллар;

2.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.29.00 Таътиллар / 05.02.29.03 Йиллик қўшимча таътиллар. Таътиллар бериш тартиби, вақти ва навбати]

153-modda. Mehnat haqi miqdorini belgilash

Mehnat haqining miqdori ish beruvchi bilan xodim o’rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat haqi qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam miqdordan oz bo’lishi mumkin emas va uning eng ko’p miqdori biron bir tarzda cheklanmaydi.

Mehnat haqi shakli va tizimlari, mukofotlar, qo’shimcha to’lovlar, ustamalar, rag’batlantirish tarzidagi to’lovlar jamoa shartnomalarida, shuningdek ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishib qabul qilinadigan boshqa lokal hujjatlarda belgilanadi. Mehnatga haq, qoida tariqasida, pul shaklida to’lanadi. Mehnat haqini natura shaklida to’lash taqiqlanadi, O’zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan belgilangan hollar bundan mustasno.

Byudjet hisobidan moliyaviy jihatdan ta’minlanadigan muassasalar va tashkilotlarning, shuningdek davlat korxonalarining xodimlari mehnatiga haq to’lash shartlarining eng kam darajasi qonun hujjatlari bilan belgilanadi.

Tabiiy-iqlim va turmush sharoitlari noqulay bo’lgan joylarda mehnat haqiga rayon koeffitsientlari va ustamalar belgilanadi.

Rayon koeffitsientlari va ustamalar joriy qilinadigan joylarning ro’yxati, shuningdek ularni qo’llanish tartibi va miqdori O’zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan belgilanadi.

176-modda. Xodimning burchlari

Xodim o’z mehnat vazifalarini halol, vijdonan bajarishi, mehnat intizomiga rioya qilishi, ish beruvchining qonuniy farmoyishlarini o’z vaqtida va aniq bajarishi, texnologiya intizomiga, mehnat muhofazasi, texnika xavfsizligi va ishlab chiqarish sanitariyasi talablariga rioya qilishi, ish beruvchining mol-mulkini avaylab asrashi shart.

Xodimning mehnat vazifalari ichki tartib qoidalarida, intizom to’g’risidagi ustav va nizomlarda, korxonada qabul qilinadigan lokal hujjatlarda (jamoa shartnomalarida, yo’riqnomalar va hokazolarda), mehnat shartnomasida aniq belgilab qo’yiladi.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.05.00.00 Меҳнат интизоми / 05.05.01.00 Умумий қоидалар. Ходимлар ва иш берувчининг мажбуриятлари]

177-modda. Ish beruvchining burchlari

Ish beruvchi xodimlar mehnatini tashkil qilishi, qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda, mehnat shartnomasida nazarda tutilgan mehnat sharoitlarini yaratib berishi, mehnat va ishlab chiqarish intizomini ta’minlashi, mehnat muhofazasi qoidalariga rioya etishi, xodimlarning ehtiyoj va talablariga e’tibor bilan qarashi, ularning mehnat va turmush sharoitlarini yaxshilab borishi, ushbu Kodeksga muvofiq jamoa shartnomalarini tuzishi shart.

Ish beruvchi xodimdan uning mehnat vazifalari doirasiga kirmaydigan ishlarni bajarishni, qonunga xilof yoki xodim va boshqa shaxslarning hayoti va sog’lig’i uchun xavf tug’diruvchi, ularning sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi harakatlar qilishni talab etishga haqli emas.

180-modda. Mehnat uchun rag’batlantirish

Ishdagi yutuqlar uchun xodimga nisbatan rag’batlantirish choralari qo’llanilishi mumkin. Rag’batlantirish turlari, ularni qo’llanish tartibi, afzallik va imtiyozlar berish jamoa shartnomalari, ichki mehnat tartibi qoidalari va boshqa lokal hujjatlarda, jamoa kelishuvlarida, intizom to’g’risidagi ustav va nizomlarda belgilab qo’yiladi.

Xodimlar mehnat sohasida davlat va jamiyat oldidagi alohida xizmatlari uchun davlat mukofotlariga taqdim etilishi mumkin.

Ish haqi, mukofotlar, qo’shimcha to’lovlar, ustamalar va mehnat haqi tizimida nazarda tutilgan boshqa to’lovlar rag’batlantirish turlariga kirmaydi.

Intizomiy jazo amal qilib turgan muddat mobaynida [ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.05.00.00 Меҳнат интизоми / 05.05.04.00 Интизомий жавобгарлик / 05.05.04.01 Интизомий жазолар]

[СПиТ:

1.Меҳнат ҳуқуқи / Интизомий жазо]

181-modda. Intizomiy jazolar

Xodimga mehnat intizomini buzganligi uchun ish beruvchi quyidagi intizomiy jazo choralarini qo’llashga haqli:

1) hayfsan;

2) o’rtacha oylik ish haqining o’ttiz foizidan ortiq bo’lmagan miqdorda jarima.

Ichki mehnat tartibi qoidalarida xodimga o’rtacha oylik ish haqining ellik foizidan ortiq bo’lmagan miqdorda jarima solish hollari ham nazarda tutilishi mumkin. Xodimning ish haqidan jarima ushlab qolish ushbu Kodeksning 164-moddasi talablariga rioya qilingan holda ish beruvchi tomonidan amalga oshiriladi;

3) mehnat shartnomasini bekor qilish (100-modda ikkinchi qisminingUshbu moddada nazarda tutilmagan intizomiy jazo choralarini qo’llanish taqiqlanadi.

[ОКОЗ:

1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.05.00.00 Меҳнат интизоми / 05.05.04.00 Интизомий жавобгарлик / 05.05.04.02 Интизомий жазоларни қўллаш тартиби]

182-modda. Intizomiy jazolarni qo’llanish tartibi

Intizomiy jazolar ishga qabul qilish huquqi berilgan shaxslar (organlar) tomonidan qo’llaniladi ().

Intizomiy jazo qo’llanilishidan avval xodimdan yozma ravishda tushuntirish xati talab qilinishi lozim. Xodimning tushuntirish xati berishdan bosh tortishi uning ilgari sodir qilgan nojo’ya xatti-harakati uchun jazo qo’llashga to’siq bo’la olmaydi.

Intizomiy jazoni qo’llanishda sodir etilgan nojo’ya xatti-harakatning qay darajada og’ir ekanligi, shu xatti-harakat sodir etilgan vaziyat, xodimning oldingi ishi va xulq-atvori hisobga olinadi.

Har bir nojo’ya xatti-harakat uchun faqat bitta intizomiy jazo qo’llanishi mumkin.

Intizomiy jazo bevosita nojo’ya xatti-harakat aniqlangandan keyin, ammo bu xatti-harakat aniqlangandan boshlab, xodimning kasal yoki ta’tilda bo’lgan vaqtini hisobga olmasdan, uzog’i bilan bir oy ichida qo’llaniladi.

Nojo’ya xatti-harakat sodir etilgan kundan boshlab olti oy o’tganidan, moliya-xo’jalik faoliyatini taftish etish yoki tekshirish natijasida aniqlanganda esa, — sodir etilgan kundan boshlab ikki yil o’tganidan keyin jazoni qo’llab bo’lmaydi. Jinoiy ish bo’yicha ish yuritilgan davr bu muddatga kirmaydi.

Intizomiy jazo berilgani to’g’risidagi buyruq (farmoyish) yoki qaror xodimga ma’lum qilinib, tilxat olinadi.

228-1-modda. Uch yoshga to’lmagan bolalari bor, byudjet hisobidan moliyaviy jihatdan ta’minlanadigan tashkilotlar va muassasalarda ishlayotgan ayollarning ish vaqtining qisqartirilgan muddatiga bo’lgan huquqi

Uch yoshga to’lmagan bolalari bor, byudjet hisobidan moliyaviy jihatdan ta’minlanadigan muassasalar va tashkilotlarda ishlayotgan ayollarga ish vaqtining haftasiga o’ttiz besh soatdan oshmaydigan qisqartirilgan muddati belgilanadi.

Ish vaqtining qisqartirilgan muddati chog’ida ushbu moddaning ko’rsatilgan ayollar mehnatiga haq har kungi to’liq ish muddati chog’ida tegishli toifadagi xodimlar uchun belgilangan miqdorda to’lanadi.

232-modda. O’n ikki yoshga to’lmagan bolasi yoki o’n olti yoshga to’lmagan nogiron bolasi bor ayollar uchun qo’shimcha ta’tillar

O’n ikki yoshga to’lmagan ikki va undan ortiq bolasi yoki o’n olti yoshga to’lmagan nogiron bolasi bor ayollarga har yili uch ish kunidan kam bo’lmagan muddat bilan haq to’lanadigan qo’shimcha ta’til beriladi.

O’n ikki yoshga to’lmagan ikki va undan ortiq bolasi yoki o’n olti yoshga to’lmagan nogiron bolasi bor ayollarga ularning xohishiga ko’ra, har yili o’n to’rt kalendar kundan kam bo’lmagan muddat bilan ish haqi saqlanmagan holda ta’til beriladi. Bunday ta’til yillik ta’tilga qo’shib berilishi yoki ish beruvchi bilan kelishib belgilanadigan davrda undan alohida (to’liq yoxud qismlarga bo’lib) foydalanilishi mumkin.

233-modda. Homiladorlik va tug’ish ta’tillari

Ayollarga tuqqunga qadar etmish kalendar kun va tuqqanidan keyin ellik olti kalendar kun (tug’ish qiyin kechgan yoki ikki va undan ortiq bola tug’ilgan hollarda — etmish kalendar kun) muddati bilan homiladorlik va tug’ish ta’tillari berilib, davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqa to’lanadi.

Homiladorlik va tug’ish ta’tili jamlangan holda hisoblab chiqilib, tug’ishga qadar amalda bunday ta’tilning necha kunidan foydalanilganidan qat’i nazar ayolga to’liq beriladi.

 

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish

 

MMIBDO’____________________

 

 

20-Mavzu:   Takrorlash

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

1-savol. O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasini kim tuzadi?

A)    O’zbekiston Respublikasining Prezidenti tavsiyasiga ko’ra Oliy Majlis palatalari saylaydi.

B)    O’zbekiston Respublikasining Prezidenti.

C)    Hududiy xalq deputatlari Kengashlarining tavsiyasiga ko’ra O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik Palatasi va Senati saylaydi.

D)    O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy Sudi.

2-savol. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga Spiker saylangunga qadar kim raislik        

            qiladi?

A)    Eng ko’p ovoz olgan siyosiy partiya rahbari.

B)    Partiyaviyligidan qat’iy nazar, Yoshi ulug’ deputat.

C)    Markaziy saylov komissiyasi raisi.

D)    Oldingi chaqiriqda saylangan rais.

3-savol. Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi taklifini berish huquqi kimga beriladi?

A)    O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudiga.

B)    O’zbekiston Respublikasi Prezidentiga.

C)    O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlariga.

D)    O’zbekiston Respublikasi Markaziy Saylov Komissiyasiga.

4-savol. Huquq funksiyasini ko’rsating…

A)    Tartibga solish, qo’riqlash, tarbiyalash.

B)    Gipoteza, dispozitsiya, sanksiya.

C)    Huquqiy odat, sud predsedenti, me’yoriy akt, xalqaro shartnoma.

D)    Tashqi va ichki funksiyasi.

5-savol. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga oxirgi o’zgartirish qachon kiritilgan?

A)    2014 yil 16 aprel, 32, 78, 93, 98, 103, 117-moddalarga.

B)    2011 yil 12 dekabr, 90-moddaning ikkinchi qismiga.

C)    2011 yil 18 aprel, 78, 80, 93, 96, 98-moddalarga.

D)    2008 yil 25 dekabr, 77-moddaga.

6-savol. Bosh vazir nomzodini kim tasdiqlaydi?

A)    O’zbekiston Respublikasi Prezidenti.

B)    O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi.

C)    Prezident ko’rib chiqqach, o’n kun muddat ichida Oliy Majlis palatalari ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi.

D)    O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudi tasdiqlaydi va Adliya vazirligi ro’yxatdan o’tkazadi.

7-savol. Qonunlar qo’llanilishining majburiy sharti….

A)    O’zbekiston respublikasi Prezidenti tomonidan imzolanishi.

B)    Qonunning matbuotda e’lon qilinishi.

C)    Qonunchilik palatasi tasdiqlashi, Senatning ma’qullashi.

D)    Barcha javob to’gri.

8-savol. Vazirlar Mahkamasining tarkibi qanday tashkil topadi? 

A)    O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tuzadi va Oliy Majlis tasdiqlaydi.

B)    Bosh vazir tavsiyasiga binoan  O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tasdiqlaydi.

C)    Oliy Majlis tuzadi va tasdiqlaydi.

D)    Bosh vazir tuzadi. 

9-savol. Quyidagi normativ  hujjatlardan qaysi biri qonunosti hujjati hisoblanadi?

A)    Konstitutsiyaviy qonunlar.

B)    Joriy qonunlar.

C)    Prezident farmonlari

D)    Barcha javob to’g’ri.

10-savol.  O’zbekiston Respublikasi Prezidenti O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini qachon tarqatib  

                 yuborish huquqiga ega bo’ladi?

A)    Parlamentga yangi saylovlar natijasi matbuotda e’lon qilingach.

B)    O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputatlarining vakolat muddati tugagach.

C)    O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va Bosh vazir o’rtasida ziddiyatlar doimiy tus olgan holda.

D)    O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan Bosh vazir lavozimiga nomzod ikki marta rad etilgan taqdirda.

11-savol. “Spiker” so’zining lug’aviy ma’nosini toping…

A)    Inglizcha “Speaker”-notiq degan ma’noni anglatadi.

B)    Lotincha  “Speaker”- bildirilishi kerak bo’lgan degan ma’noni anglatadi.

C)    Fransuzcha “Speaker”- gapirmoq degan ma’noni anglatadi.

D)    Lotincha “Speaker”- oldinda o’tiruvchi degan ma’noni anglatadi.

12-savol. Voyaga yetmagan bola necha yoshidan boshlab o’z ismi yoki  familyasini o’zgartirish huquqiga ega?

A)    18 yoshdan.

B)    10 yoshidan.

C)    16 yoshidan.

D)    Hohlagan vaqtda.

13-savol. O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi Raisi qanday saylanadi?

A)    Prezident taqdimiga binoan Markaziy saylov komissiyasi majlisida saylanadi.

B)    O’zbekiston Respublikasining Prezidenti tavsiyasiga ko’ra Oliy Majlis palatalari saylaydi.

C)    Hududiy xalq deputatlari Kengashlarining tavsiyasiga ko’ra O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik Palatasi va Senati saylaydi.

D)    O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri tavsiyasiga ko’ra Konstitutsiyaviy Sud saylaydi.

 

14-savol. O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov Komissiyasining vakolat muddati qancha?

A)    Saylovdan oldin uch oy va saylov davri.

B)    Saylov yakunlari e’lon qilinguncha.

C)    Vakolat muddati besh yil

D)    *Doimiy faoliyat yuritadi.

 

15-savol. Huquqning qaysi sohasi davlat boshqaruvi sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni  tartibga soladi?

A)    Konstitutsiyaviy huquq.

B)    *Ma’muriy huquq.

C)    Mehnat huquqi.

D)    Fuqarolik huquqi.

16-savol. Quyidagilardan huquqiy javobgarlik turlarini ko’rsating?

A)    Ahloqiy javobgarlik.

B)    Ma’muriy javobgarlik.

C)    Fuqarolik (moddiy) va Jinoiy javobgarlik.

D)    *B,C - javoblar to’g’ri.

 

17-savol. Huquqiy munosabat-bu…

A)    *Munosabat ishtirokchlari o’rtasida vujudga keladigan va huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabat.

B)    Bir necha shaxslar o’rtasida qonun asosida yechiladigan munosabatlar.

C)    Yuridik faktlar asosida vujudga keladigan munosabatlar.

D)    Fuqarolarning huquqli bo’lish layoqati.

 

18-savol.  Huquqiy norma elementini ko’rsating…

A)    Tartibga solish, qo’riqlash, tarbiyalash.

B)    *Gipoteza, dispozitsiya, sanksiya.

C)    Huquqiy odat, sud predsedenti, me’yoriy akt, xalqaro shartnoma.

D)    Tashqi va ichki funksiyasi

19-savol. Preambula so’zining lug’aviy ma’nosini toping?

A)    *Fransuzcha – oldinda boruvchi.

B)    Lotincha - oldinda o’tiruvchi.

C)    Inglizcha- boshqaruv so’zi.

D)    Lotincha-huquqlarda tenglashtirish.

20-savol. Fuqarolarning huquq va burchlariga ega bo’lish layoqatiga nima deyiladi?

A)    Muomila layoqati.

B)    *Huquqiy layoqat.

C)    Huquqiy holat.

D)    Huquqiy ong.

21-savol. Konstitutsiyaviy sud raisi va a’zolari deputat bo’la oladimi?

A)    18 yoshdan bo’la oladi.

B)    25 yoshdan bo’la oladi.

C)    *Bo’la olmaydi.

D)    Deputat bo’lib saylanish huquqiga ega.

22-savol. Bolani farzandlikka olishda sudda ishtirok etish huquqi necha yoshdan  belgilangan?

A)    14 yoshdan.

B)    10 yoshdan.

C)    16 yoshdan.

D)    *13 yoshdan.

 

23-savol. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti turli sabablarga ko’ra o’z vazifasini bajara olmaydigan vaziyat

              yuzaga kelgan taqdirda uning vazifasi va vakolatlari vaqtincha kimga yuklatiladi?

A)    O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziriga.

B)    O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi raisiga.

C)    *O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati raisiga.

D)    Oliy Majlis deputatlari orasidan (uch oy muddatga) vaqtincha saylab qo’yiladi.

24-savol. O’zbekistonda bilim olish huquqi necha yoshdan belgilangan?

A)    7 yoshdan.

B)    Yosh chegaralanmagan.

C)    *6 yoshdan.

D)    Tug’ilgandanoq bilim olish huquqiga ega.

25-savol. Yarashuv instituti nima?

A)    Jinoiy javobgarlikka tortmaslik.

B)    Jabrlanuvchiga yetkazilgan zararni to’lash.

C)    Jabrlanuvchining aybdorni kechirishi va sudgacha yarashtirilishi.

D)    *Ijtimoiy xavfi kata bo’lmagan jinoiy qilmishni sodir etgan shaxs jabrlanuvchiga yetkazilgan zararni to’liq qoplashi va jinoiy javobgarlikka tortilmasligi.

26-savol. Ayni bir shaxs bir paytning o’zida Qonunchilik palatasi deputati va Senat a’zosi bo’lishi

                mumkinmi?

A)    Ha.

B)    Ha, agar saylansa.

C)    *Mumkin emas.

D)    Ha, faqat qonunda belgilangan tartibda.

27-savol. Jamiyatning  negizi  nima ?

A)    Xususiy mulk.

B)    Davlat  mulki.

C)    *Oila.

D)    Xalq.

28-savol. Jinoyatning boshqa huquqbuzarlikdan asosiy farq qiluvchi belgisi…

A)    Ayblilik.

B)    *Ijtimoiy havflilik.

C)    Huquqqa zidlik.

D)    Jazoga loyiqlik.

29-savol. Mehnat qonunchiligiga ko’ra  ish vaqti 15-16 yoshgacha  haftasiga necha  soat?

A)    12

B)    18

C)    *24

D)    36

30-savol. O’zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi qabul qilgan va Senat ma’qullagan qonun 

                O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qanday muddatda imzolanadi va e’lon qilinadi?

A)    *O’n kun muddatda.

B)    Yigirma kun muddatda.

C)    O’n to’rt kundan kechiktirmay.

D)    O’ttiz kun ichida.

 

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

            21-Mavzu:   Huquqiy   munosabatlar va  ularning   tuzilishi

 

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

Huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar huquqiy munosabatlar deyiladi. Ularning vujudga kelishi uchun yuridik fakt hodisa (masalan, insonning tug‘ilishi yoki o‘lishi, yong‘in) yoki harakat (masalan, huquqbuzarlik) yuzaga kelishi lozim bo‘ladi.

Ayrim shaxslar o’rtasida vujudga keladigan va hiiquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar huquqiy munosabatlar deyiladi.

Ijtimoiy munosabatlar jamiyatning moddiy va ma’naviy hayotida ro‘y beradigan munosabatlar bo‘lganligi tufayli mutanosib ushbu ijtimoiy munosabatlarni huquqiy mazmun bilan munosib ravishda to‘ldiradi. Masalan, jismoniy va yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyati jarayonida tabiatga bo‘lgan moddiy munosabatlari ekologik huquq tomonidan, iqtisodiy munosabatlar aksariyat hollarda yuridik mulk huquqi yoki tadbirkorlikka oid huquqiy normalar orqali, siy osiy munosabatlar esa Konstitutsiy a orqali tartibga solinadi.

Ijtimoiy munosabatlardan yana milliy, diniy, oilaviy va davlatlararo munosabatlar ham huquq orqali tartibga solinadi.

Huquqiy munosabat, tuzilishiga ko‘ra obyekt, subyekt kabi elementlarni o‘z ichiga oladi.

Misol uchun, Ravshan do‘kondan umumiy daftar va rangli qalam sotib olmoqchi. Buyerdaumumiy daftar varangli qalamhuquqiy munosabatning obyekti hisoblanadi. Ravshan esa huquqiy munosabatning subyektidir.

Huquqiy munosabatning yana bir tarkibiy elementi bu huquqiy munosabat mazmunidir.

Mazmun o‘z navbatida subyektiv huquq va yuridik majburiyatni o‘z ichiga oladi. Huquqiy munosabatlar mazmuni bu huquqiy munosabat subyektlarining o‘z huquq va majburiyatlarini amalga oshirish bo‘yicha aniq harakatlaridir. Masalan, do‘konda choy sotib olish paytidagi huquqiy munosabat mazmuni bu sotuvchining choyni berishi va xaridorning pul to‘lashi bo‘lib, bu yerda sotuvchi choy berayotganida o‘z majburiyatini bajardi va pul olish huquqiga ega bo‘ldi. Va aksincha, xaridor choyni olar ekan o‘zining choy olishga bo‘lgan huquqidan foydalandi va pul berish majburiyatiga ega bo‘ldi.

Demak, huquqiy munosabatlarning elementlari to‘rtta ekan: obyekt, subyekt, subyektiv huquq vayuridik majburiyat.

Huquqiy munosabatlar subyektlar o‘rtasidagi munosabatlarningyuridik shakli bo‘lib, uning yordamida davlat va qonun talablariga binoan ijtimoiy munosabat ishtirokchilari xulq-atvorini me’yorlab beradi.

Huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchilar, ya’ni subyektlar huquq layoqatiga hamda muomala layoqatiga ega bo‘lishlari talab etiladi.

Huquqiy nuinosabat—uning ishtirokchilari o’rtasidagi huquqiy (yuridik) aloqalar bo’lib, ularning o’zaro Imquq va majburiyatlarida namoyon bo’ladi.

Yangi tug‘ilgan chaqaloq ham har xil huquqlarga, masalan, tibbiy yordam olish, turar joyga, o‘z ismi, familiyasiga ega bo‘lish huquqlariga ega. Aqli zaif va ruhiy kasallar ham huquqiy layoqatga ega. Ular ham yashash, davolanish, nafaqa olish, mulkdor bo‘lish huquqiga egadirlar. Ayrim vaqtda hali tug‘ilmagan bola ham huquqiy layoqatga ega. U merosxo‘r bo‘la oladi.

Huquqiy munosabat ishtirokchilariningharakati nimaga qaratilgan bo’lsa, ushbu narsa huquqiy munosabatlarning obyekti hisoblanadi.

Huquqiy munosabatlarningishtirokchilari, ya ’ni huquq va majburiyat egalari huquqiy munosabatlarning subyektlari hisoblanadilar.

Huquq layoqati, asosan, kishining tug‘ilishi bilan vujudga keladi va vafot etishi bilan tamom bo’ladi.

Muomala layoqati o’z harakatlari asosida huquqlarni amalga oshirish va yuridik majburiyatlarni bajara olish imkoniyatidir.

Muomala layoqati yosh va ruhiy salomatlik bilan bog‘liq. O’zbekiston qonunlariga binoan, to‘liq muomala layoqati fuqaro 18 yoshga to‘lgandan so‘ng boshlanadi. Lekin, ushbu qoidadan istisnolar ham mavjud. Masalan, shaxsjinoiy javobgarlikka 16yoshdan, ayrimjinoyatlar uchun 14yoshdan tortilishi mumkin. Boshqa bir misol: Oila kodeksi ayrim hollarda 18 yoshga to‘lmasdan turib nikohdan o‘tishgaruxsat beradi. Bunday fuqaro nikohdan o‘tgan vaqtdan boshlab to‘liq muomala layoqatiga ega bo‘ladi.

Huquq manbai davlat irodasini muayyan huquqiy-normativ hujjatlar, qonun aktlarida ifodalash, bayon qilish usuli va shaklidir. Huquqshunoslik fanida huquq manbalarining quyidagi to‘rt shakli e’tirof qilingan:

Huquqiy odat — bu jamiyat a’zolari tomonidan uzoq vaqt qo‘llanilishi, doimiy takrorlanishi natijasidajamiyat tomonidan qabul qilingan xulq-atvor normasiga ay langan va key inchalik davlat tomonidan tasdiqlangan qoidaga aytiladi. Huquqiy odat qadimgi davrlarda asosiy huquq manbai hisoblangan. Hozirgi paytdaham ayrim davlatlarda, masalan, Buyuk Britaniyada mavjud.

Yuridik pretsedent sudning umummajburiy ahamiyatga ega bo‘lgan aniq bir ish bo‘yicha qaroridir. Yuridik pretsedentning o‘ziga xos jihati shundaki, u qabul qilingach, o‘shamasalabo‘yichaumummajburiy qoidaga aylanadi. Huquqiy pretsedent ayrim mamlakatlarda, masalan Buyuk Britaniya, AQSH, Kanada va Avstraliyada huquq manbai hisoblanadi. Lekin, O’zbekiston Respublikasining huquq tizimida qo‘llanilmaydi.

Normativ-huquqiy hujjat hozirgi kunda eng muhim bo‘lgan huquq manbaidir. Normativ-huquqiy akt vakolatli davlat organining belgilangan tartibda qabul qilgan yuridik huquqiy hujjati bo‘lib, umummajburiy xulqatvor qoidalarini o‘z ichiga oladi.

Qonunchilik vakolatli davlat organlarining qonun chiqarish faoliyati hamda har bir vakolatli davlat organining qat 'iy belgilangan huquqiy-normativ hi4jjatlarni chiqarish huquqiga egaligidir.

Normativ-huquqiy hujjatning belgilari:

-     huquqiy normalarni belgilaydi;

-     belgilangan qoidalarning mazmunini bayon etadi;

-     belgilangan normalarga umummajburiy tus beradi.

Normativ-huquqiy hujjatlarning quyidagi turlari mavjud:

1.      Qonun, shu jumladan, asosiy qonun hisoblangan - Konstitutsiya. Ular, umumxalq ovoz berish yo‘li bilan yoki parlament tomonidan qabul qilinadi;

2.                Farmon davlat boshlig‘ining normativ-huquqiy hujjati;

3.                Hukumat qarorlari va farmoyishlari;

4.                Vazirliklar vaboshqadavlat idoralarining buyruq vayo‘riqnomalari;

5.                Mahalliy ijroiya organlarining qarorlari.

Xalqaro shartnoma xalqaro huquqning ikki yoki bir necha subyekti tomonidan qabul qilingan bitim bo‘lib, huquq va majburiyatlarni belgilovchi, o‘zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi hujjatdir.

Xalqaro shartnoma va boshqa xalqaro normativ-huquqiy hujjatlar bilan keyingi mavzuda batafsilroq tanishamiz.

Davlat qonun chiqaruvchi organining faoliyati natijasida bajarilishi majburiy bo‘lgan muayyan huquqiy hujjat paydo bo‘ladi.

Mustahkamlash va takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1.           Huquqiy munosabatlar deganda nimani tushunasiz? Misollar keltitring.

2.           Huquqiy munosabatlar obyekti nima? Subyekti-chi? Misollar keltiring.

3.           Huquqiy layoqat va muomala layoqati o‘rtasida qanday farqlar mavjud?

4.           Huquqiy odat nima? Huquqiy pretsedent-chi?

5.           Nima uchun oldingi savoldagi tushunchalar huquqiy manba sifatida qaralmaydi?

6.           Umummajburiy xulq-atvor normalarini o‘z ichiga oluvchi hujjatlar qanday nomlanadi? Ular nima uchun kerak?

 

Uyga vazifa:    Mavzuni o'qish va o'rganish          

 

MMIBDO’____________________

 

 

22-Mavzu:   Huquqbuzarlik

 

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

Fransiyalik 34 yoshli vo‘lovchi Sadrin Selz shu paytgacha biron marta samolyotda parvoz qilmagan. Gonkongdan Brisbenga uchayotgan samolyotda bu ayol parvozga ко’tаrilishning birinchi daqiqalaridayoq qattiq sarosimaga tushib qoldi va qo‘rquv hissini ketkazish uchun to4 ib ichdi. Bunisi ham yetmagandek, Sadrin Selzga qo‘rquvning kuchliligidan samolyotda havo yetishmayotgandek tuyuldi. Shu paytda u o’rindiqdan turib, samolyot eshigini ochdida, bemalol sigareta tutatishga tushib ketdi. Bir soniya ichida samolyot ichi ostin-ustin bo‘lib ketdi.

Mazkur tartibbuzarliklar ustidan Brisbenda sud o‘z ishini o‘tkazdi. Advokatning so‘ziga qaraganda, Selz samolyotda sigareta chekish uchun qanday qilib eshikni ochib yuborganini o‘zi ham sezmay qolgan. Shunday qilib sudyaning hukmiga ko‘ra, Selz yana shunday tartibbuzarlik holatini takrorlasa, unga 623 yevro jarima toiashi uqtirildi.

Spirtli ichimlik ta’sirida o‘zini sher hisoblagan namanganlik A. Ravshan Toshkent viloyati Yangiyo‘1 tumanidayashovchi E. Valiyev boshqaruvidagi “Nexia” rusumli avtomashinaga yoiovchi sifatida o‘tirib, poytaxt tomonga boshladi. Biroq yarim yoida uning avzoyi buzilib, mashinani Namanganga haydashni buyurdi. Rad javobini olgach haydovchining bo‘yniga sirtmoq tashlab bo‘g‘a boshladi. Bu paytda ular “Erkin” YPX maskaniga yetib kelishgandi. Shu yerning o‘zida Ravshan qoiga olindi.

Endilikda Rossiya politsiyachilari jamoat joylarida pivo ichganlik uchun qo‘Uaniladigan jazo — jarinia niiqdorini shaxsan o‘zlari belgilaydigan bo’ldilar...

Rossiya Federatsiyasi Davlat Dumasi Ma’muriy kodeksning jamoat joylarida pivo ichganlik uchun javobgarlik masalalarini tartibga soluvchi moddalarigakiritilayotgantuzatishlarni qabul qildi. Endilikdaqonunijodkorlari xuddi shu qonunni buzuvchilarga nisbatan jarimatariqasidagi jazo choralarini kuchaytirishga va ushbu jazo choralarini huquqbuzarlik sodir etilgan joyning bevositao‘zida qoilashga qaror qildilar. Qonundabujarimaning miqdori 100 rubldan 500 rublgacha belgilangan, ammo aniq miqdomi politsiyachining o‘zi belgilaydi.

Shaxslar ma’lum huquqiy qoidalarga, huquqnormalarigaamal qiladilar. Bu qoidalargaamal qilmaslik, ocrnatilgan huquqiy normalarning buzilishiga olib keladi. Bu esa huquqbuzarlik deb ataladi.

Huquqbuzarlik degandajamiyatda o‘rnatilgan va qonunchilik orqali belgilangan tartib yoki umuman ijtimoiy yashash qoidalarini buzish tushuniladi.

Huquqbuzarlik har xil shakllardanamoyon bo‘ladi. Huquqbuzarlikning u yoki bu shaklda namoyon bo‘lishi uning xususiyatlariga bog‘liqdir. Huquqbuzarlik shakllarigajinoyat, nojo‘ya harakat, intizomni buzish kabi xatt-harakatlarni keltirish mumkin.

Huquqbuzarlikning quyidagi belgilari mavjud:

♦        ijtimioiy xavflilik;

♦        huquqqa zidlik;

♦        ayblilik;

♦        jazoga loyiqlik.

♦        Huquqbuzarlik — o‘z xatti-harakatini tushunadigan va unga javob bera oladigan shaxsning huquqqa zid xatti-harakatidan kelib chiquvchi aybidir.

Ijtimoiy xavflilik shundan iboratki, bunda huquqbuzar jamiyatning qadriyatlariga taj ovuz qiladi, inson hayotiga suiqasd qiladi, davlat va boshqa insonlargazararkeltiradi, ularaing mol-mulkini nobud qiladi hamda noxush hodisalar keltirib chiqarib, jamiyat a’zolari manfaatiga zarar keltiradi. O’z oilasi, ota-onasi, jamoasi, yor-u birodarlarini qiyin, uyatli ahvolga solib qo‘yadi. Eng yomoni u o’z kelajagini barbod qiladi.

Huquqqa zidlik—huquqbuzaming qonun yoki huquq nonnalari belgilab qo‘ygan majburiy talablarini buzishidir.

Ayblilik yuqorida ta’kidlanganidek. o‘z xatti-harakatini tushunadigan va unga javob bera oladigan insonning huquqqa zid, qonun talablariga qarshi xatti-harakatidan kelib chiquvchi aybidir. Ayblilik qasddan yoki ehtiyotsizlik oqibatida sodir bo‘ladi. Inson inson sifatida dunyoga kelgan ekan. uning oldida doimo ikki yo‘l — huquqiy normalarga, qonun talablariga vijdonan yoki majburiy bo‘ysungan holda o‘z kelajagini yaratish. jamiyat uchun. o‘z xalqi uchun ijtimoiy foyda keltirish. Ikkinchi yo‘l esa hayoti davomida huquqqa xilof, huquqiy norma va qonun talablarini mensimasdan. bo‘ysunmasdan yashash. Aybli harakat qilish, jamiyatga zararyetkazishdir.

Jazoga loyiqlik—bu har qanday huquqbuzarlik sodir etgan shaxsning vakolatli davlat organi tomonidan javobgarlikka tortilishi, jazo esa huquqbuzarlik sodir etgan shaxsga nisbatan qo‘llaniladigan, huquqbuzami muayyan huquq va erkinliklardan mahrum qilishdan iborat majburlov chorasidir.

Yuqorida aytib o‘tilganidek, jamiyat uchun xavfli bo‘lgan har qanday qilmish huquqbuzarlik deyiladi. Huquq normalari barcha ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Huquqbuzarlik odatda 4 gumhga bo‘linadi: intizomiy huquqbuzarlik; fuqarolik huquqbuzarligi; ma’muriy huquqbuzarlik; jinoiy huquqbuzarlik.

Intizomiy huquqbuzarlik — xizmat burchini bajarib turganda har qanday melmatda majburiy bo‘lgan mehnat tartib-qoidalarining va rahbarlikka bo‘ysunish tamoyillarining buzilishi. Masalan. ishga, o‘qishga kech qolish; ishga yoki o‘qishga sababsiz kelmaslik yoki sababsiz ketib qolish; ishga mast holda, spirtli ichimliklar, narkotik moddalar iste’mol qilgan holda kelish va boshqalar.

Fuqarolik huquqbuzarligi — insonlarning mulkiga yoki shaxsiga qarshi qonunga xilof harakat (yoki harakatsizlik) natijasida yetkazilgan zarar. Masalan, bir shaxsdan qarz olib, uni vaqtida qaytarmaslik; shartnomalarni, majburiyatlarni bajarmaslik va boshqalar.

Jinoiy huquqbuzarlik —jinoyat sodir etish, ya’ni o‘g‘rilik, talonchilik, odam o‘ldirish, ichki ishlar xodimiga qarshilik ko‘rsatish va boshqalar.

Jinoyat — jamiyat uchun xavfli bo’Igan qilmish (harakat yoki harakatsizlik).

Ma’muriy huquqbuzarlik—qonungabinoanma’muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan, fuqarolarga, tabiiy muhitga nisbatan (qasddan yoki ehtiyotsizlikdan) sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik. Masalan, mayda bezorilik; yo‘l harakati va transport vositalaridan foydalanish qoidalari; pasport tizimi va qayd etish qoidasi (harbiy va pasportni ro‘yxatdan o‘tkazish qoidalari); elektr energiyasidan foydalanish qoidalarini buzish, atrofmuhitni, tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish sohasidagi huquqbuzarliklarni olish mumkin

Huquqbuzarlik tushunchasini chuqurroq o‘rganish uchun huquqbuzarlikning obyekti va subyektini farqlay olishga o‘rganishimiz lozim.

Huquqbuzarlik obyekti — huquq bilan tartibga solinadigan va muhofaza qilinadigan ijtimoiy munosabatlar. Ijtimoiy munosabatlar o‘zi nima,

—     degan savolga quyidagicha javob berish mumkin. Odamlar ijtimoiy hayotda o‘z xatti-harakatlariga javob berishga majburlar. Ular ijtimoiy hayotda bir-birlari bilan o‘zaro munosabatga kirishadilar. Aynan mana shu munosabatlar — ijtimoiy munosabatlar.

Huquqbuzarlik subyekti esa, huquqqa zid aybli qilmishni sodir etgan shaxsdir. Aynan shu shaxs huquqbuzar deb ataladi.

Har qanday shaxs ham huquqbuzar deb tan olinavermaydi. Huquqbuzarlik subyekti deb tan olinishi uchun shaxs o‘z qilmishiga javob bera oladigan, aqli raso bo‘lishi shart.

Hikmatlar xazinasidan!

Yaxshi odam yurt tuzar, yomon odam yurt buzar.

(Amir Temuf)

Sharhlang!

Qariyb har doim inson oldida huquqqa mos yoki huquqqa zid tarzda harakat qilishni tanlash imkoni bo‘ladi. Agar u ikkinchi yo‘lni tanlasa, bu birinchi navbatda uning o‘ziga, qolaversa, jamiyatga zarar yetkazadi.

Ijodiy faoliyat

Kichik bir hikoya tuzing. Bu hikoyangizda huquqbuzarlik tushunchasini, huquqbuzarlikning asosiy belgilarini, huquqbuzarlik turlarini ifodalovchi holatlarni tasvirlang.

Bunda sinfingizdagi o’rtoqlaringiz bilan to’rt gunihga bo’linib, bir gunihingiz intizomiy, ikkinchi gunih fuqarolik, uchinchi gunih jinoiy, to’rtinchi gunih ma ’miiriy huquqbuzarlikka oid holatlarni tasvirlasin Hikoyalaringizni sinfdoshlaringizga o’qib bering. Boshqa gunihlar hikoyasini taqdim qilgan gunihga savollar berib munozara qilsin.

Mustahkamlash va takrorlash uchun savol va topshiriqlar

2. Huquqbuzarlikning qanday belgilari mavjud?

3. Ijtimoiy xavflilik qanday holatlarda vujudga kelishi mumkin?

4. Huquqqa zidlik atamasini qanday tushunasiz?

5. Ayblilik nima degani?

6. Jazolanish, javobgarlik va jazo tushunchalariga oydinlik kiriting.

7. Huquqbuzarlikning qanday turlari mavjud?

8. Intizomiy huquqbuzarlik bilan fiiqarolik huquqbuzarligi, ma’muriy huquqbuzarlik bilan jinoiy huquqbuzarlik o‘rtasidagi farqlarni bayon qiling.

9. Sizning fikringizcha, huquqbuzarlikning qaysi turlari eng og‘ir hisoblanadi? Nima uchun?

10. Huquqbuzarliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun qanday choralar ko‘rilishi kerak deb hisoblaysiz?

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish                                                          

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

23-Mavzu:   Huquqiy     javobgarlik

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

Burhonov Nosir ilgari ham sudlanib, amnitsiya tufayli jazodan ozod bo’lgandi. Lekin yana jinoyat ko‘chasiga kirdi.

Ozodlikka chiqqach, tuman hokimligining qarori bilan ro‘yxatga olingan “SM” mas’uliyati cheklangan jamiyati rahbari Нзд

bo‘lib ish boshladi. Jamiyatning chakana savdo qilish huquqi bo‘lmasa-da, amalga oshirilgan 512 mln so‘mlik tovar aylanmasidan 263 mln so‘mlik xaridorgir mahsulotlarni naqd pulga sotib, naqd pulni bank muassasasiga topshirmasdan, jamiyat ta’sischilaridan ham yashirib, o‘zlashtirib oldi.

Burhonov N. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining tegishli moddasiga ko‘ra jazosini oldi.       2006-yil 1yanvardan Germaniyada yangi qaror kuchga kirdi. Unga ko‘ra, qish mavsumida kim avtomobilining ballonlarini qishkisiga almashtirmay avtomobilni boshqarsa, 20 yevro miqdorida jarimaga tortiladi. Agar mashinasi balloni almashtirilmagani uchun yo‘lda to‘xtab qolsa va harakatga halaqit bersa, jarima ikki baravar oshiriladi. Bunday choralar qish mavsumida Skandinaviya mamlakatlarida ham amalda qo‘llaniladi.

Moskva shahar prokuraturasi poytaxt dorixonalarida tekshiruv o‘tkazmoqda. Bunga sabab ko‘plab odamlarning qator dorixonalarda muddati o‘tgan dori-darmonlar sotilishi haqidagi arznomasi bo‘ldi. Prokuratura hamda Moskva shahar sog‘liqni saqlash departamenti hamkorlikda o‘tkazgan tekshirishlarda arizalarda ko‘rsatilgan vajlar to‘liq isbotini topdi. Shuningdek, ayrim dorixonalarda sotilishi man qilingan dori-darmonlar bilan savdo qilinayotgani ham ma’lum bo‘ldi. Tekshiruvlar natijasiga ko‘ra, poytaxt prokuraturasi tomonidan 70 ta jinoyat ishi qo‘zg‘atildi.

Huquqbuzarlik uchun jazoning muqarrarligi, har qanday huquqbuzarlik ma’lum bir javobgarlik bilan bo‘g‘langanligi tabiiy hol. Lekin ijtimoiy javobgarlikning barcha shakllari ham doimo huquqiy javobgarlik bilan aynan bir xil emas.

Huquqiy normalarga asoslangan va davlat majburlov normalari bilan bog‘liq bo‘lgan javobgarlik huquqiy javobgarlikni tashkil qiladi va aynan shu javobgarlikni o‘rganish huquqshunoslik fanining vazifalaridan biridir.

Huquqiyjavobgarlik huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsning huquq normalariga asoslangan, o’z qilmishi uchun javob berishi, davlat majburlov choralari ko’rinishidagi oqibatlarga duchor bo’lishi va ularni boshidan kechirishidir.

Huquqiy javobgarlikka asos bo‘lib huquqbuzarlik, ya’ni huquqiy normalarni buzish hisoblanadi.

Huquqbuzarlik turlari huquqiy javobgarlik turlariga mutanosibdir. Masalan:

·         fuqarolik huquqbuzarligi fuqaroviy (moddiy) huquqiy j avobgarlikni;

·         ma’muriy huquqbuzarlik ma’muriy javobgarlikni;

·         intizomiy huquqbuzarlik intizomiy javobgarlikni;

·         jinoiy huquqbuzarlik jinoiy javobgarlikni keltirib chiqaradi.

Huquqiy javobgarlik sud tartibida, ma’muriy tartibda yoki intizomiy tartibda amalga oshiriladi.

Huquqiy javobgarlikning ikki turi farqlanadi:

1)      Jarima yoki jazo;

2)      Huquqni tiklovchi javobgarlik.

Jarima yoki jazo turi o‘z navbatida quyidagilardan iborat:

Intizomiy — O’zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 181-moddasiga binoan quyidagi turlardan iboratdir:

♦        hayfsan; jarima solish; mehnat shartnomasini bekor qilish.

lntizomiy jazolar ishga qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar (organlar) tomonidan qo‘llaniladi.

Fuqaroviy — fuqarolik huquqbuzarligi uchun aybdor shaxsning to‘liq moddiy va ma’naviy javob berishidir.

Ma’muriy jazolar quyidagilar:

♦        jarima; haqini to‘lash sharti bilan buyumni olib qo‘yish; buyumni musodara qilish; maxsus huquqdan (transport vositasini boshqarish huquqidan, ov qilish huquqidan) mahrum qilish; ma’muriy qamoq: 3 sutkadan 15 sutkagacha, ayrim hollarda 30 sutkagacha.

Jinoiy — Jinoyat Kodeksining 43-moddasiga binoan, quyidagilar:

♦        jarima; muayyan huquqdan mahrum qilish; axloq tuzatish ishlari; xizmatbo‘yichacheklash; qamoq; intizomiy qismgajo‘natish; ozodlikdan mahrum qilish.

♦        2005-yilning 1avgustida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida o‘lim jazosini bekor qilish to‘g‘risida”gi Farmoniga ko‘ra 2008-yilning 1yanvaridan boshlab O‘zbekiston Respublikasida o‘lim jazosi bekor qilinib, uning o‘rniga umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazosini joriy etish belgilandi.

Mahkumlarga asosiy jazolardan tashqari quyidagi qo‘shimcha jazo ham beriladi:

♦        harbiy yoki maxsus unvonlardan mahrum qilish;

♦        huquqni tiklash javobgarligi nohaq buzilgan huquqlarni tiklash, bajarilmagan majburiyatlarni majburlab bajartirishdan iborat.

Bunda huquqbuzarlik sodir etgan shaxs davlat organlarini aralashtirmasdan, o‘z tashabbusi bilan, buzilgan huquqlarini o‘zi tiklashi mumkin. Lekin, shunda ham unga nisbatan qo‘shimcha jazo choralari ko‘rilishi mumkin.

Prezident Islom Karimov tomonidan ilgari surilgan mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida mamlakatimizda so‘nggi yillarda jinoiy jazolarni liberallashtirish bo‘yicha olib borilgan ishlar sanab o"tilgan. Jmnladan:

-        jinoyatarning tasnifi o’zgartirilib, og’ir va o’ta og‘ir jino}ratlarning qariyib 75 foizi ijtimoiy xavfi katta bo’lmagan va uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar toifasiga o‘tkazilgan;

-        iqtisodiy sohadagi jinoyat ishlari bo‘yicha ozodlikdan mahmm etish bilan bog‘liq bir qator jazolar jarima to‘lashga almashtirildi;

-        mol-mulkni musodara qilish tarzidagi jazo insonparvarlik tamoyillariga zid jazo sifatida jinoiy jazo tizimidan chiqarib yuborildi,

-        bir qator jinoyat turlari bo‘yicha yetkazilgan moddiy zararning o‘rni qoplangan taqdirda, ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo qo‘llanmasligi qoidasi kiritildi.

Konsepsiyada bunday sa’y-harakatlar natijasida O‘zbekistonda qamoqdagilar soni jahonda eng past ko‘rsatkichga ega mamlakatga aylanganligi ta’kidlandi. Har 100 ming aholiga to‘g‘ri keladigan qamoqdagilar soni O’zbekistonda 166 kishini tashkil qilsa, bu ko‘rsatkich Rossiyada 611 kishini, AQSHda esa 738 kishini tashkil etishi konsepsiyada keltirilgan. Jamiyat hayotini idora etishda ma’lum bir huquqiy usullarning mavjudligi shu jamiyatdagi madaniy-ma’naviy ahvol, ijtimoiy adolat darajasidan dalolat beradi. Shu ma’noda tarixiy-madaniy taraqqiyotimiz uchun an’anaviy bo‘lmish qonunchilikning tuzukchilik shakli o‘sha qadim zamonlardanoq ijtimoiy hayotda o‘z o‘mini topgan. Xitoy tarixchilarining ma’lumotlariga ko‘ra xoqonlik alohida muhofazada turadigan “Turkiy tuzuk”lar (qonunlar majmuasi) asosida tartibga solingan va har bir qilingan qonunbuzarliklar, jinoyatlar uchun jazolar belgilangan.

Tuziikchilik—qonunchilik amaliy hayotga bog‘liq holda shakllanib borgan. Masalan, jinoyatchi biron Mmsaning ko‘ziga ziyon yetkazgan taqdirda, belgilangan javobgarlikka ko‘ra ayblanuvchi jabrlanganga o‘z qizini, qizi bo‘lmasa, ayolining mol-mulkini berishi shart qilib qo‘yilgan.
Xullas, jamiyat va davlatni qonunlar asosida boshqarish hamda mamlakat aholisining qonunlarga so‘zsiz amal qilish an’anasi o‘z davriga xos ravishda davom etgan hamda takomillashib borgan.

Hikmatlar xazinasidan!

Qattiq jazo choralarini qo‘llab, jinoyat uchun o‘zaro javobgarlik tizimi joriy etilganida odamlar o‘zlarida qonun kuchini sinab ko‘rishga jur’at qila olishmaydi.

Sharhlang!

Qonunlar davr taqozosi, zamona so‘rovi tufayli yuzaga keladi, ehtiyoj va zarurat zamirida yaraladi. Ehtiyoj va zarurat esa sharoit yetilsagina hosil bo‘ladi. Ana shu sharoit (zamirida) jinoyatgayarashajazo tayinlash amaliyoti ham takomillashib borishi tabiiydir.

Mustahkamlash va takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1. Huquqiy javobgarlik deganda nimani tushunasiz?

2. Mamlakatimiz qonunchiligida huquqiy javobgarlik nechta va qanday turlarga ajratilgan?

3. Huquqiy javobgarlikka nima asos bo‘lib xizmat qiladi?

4. Huquqiy javobgarlik qanday tartibda amalga oshiriladi?

5. Intizomiy jazo qay holatlarda belgilanadi? Uning qanday turlari mavjud?

6. Fuqaroviy (moddiy)javobgarlikka ta’rifbering va qanday hollarda qo‘llanishini ayting.

7. Ma’muriy javobjarlikka qanday turdagi jazolar kiradi?

8. Jinoiy javobgarlik nima? U qanday huquqbuzarlik hollarida qo‘llanadi va uning eng asosiy xususiyatlari nimalardan iborat?

9. Huquqning javobgarligi deganda nimani tushunasiz?

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish                                                          

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

24-Mavzu:   Huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlari. Prokuratura va tergov idoralari

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

·         Sud tizimi;

·         Adliya vazirligi va uning organlari;

·         Prokuratura organlari;

Huquqni muhofaza qiluvchi davlat organi bu qonun yo‘li bilan tashkil etiluvchi, o‘z tuzilishiga. ijtimoiy hayotda qonuniylik va huquqiy tartibotni ta’minlash bo‘yicha aniq belgilangan vakolatga ega bo‘lgan davlat organidir.

Qonunga binoan, O’zbekiston Respublikasida huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlari tizimini, asosan. quyidagilar tashkil qiladi:

♦        Ichki ishlar vazirligi;

♦        Milliy xavfsizlik xizmati;

♦        Davlat soliq qo‘mitasi;

♦        Davlat bojxona qo‘mitasi;

♦        Tergov organlari;

Prokuratura huquqni muhofaza qilish idoralari tizimida yetakchi o‘rinni egallaydi. Prokuratura organlari vaularning xodimlari hisoblangan prokurorlarning vazifalari quyidagilardan iborat:

-                            barcha jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan qonunlarga itoat qilinishi ustidan nazorat qilish;

-                            davlat boshqaruv organlari va mansabdor shaxslar tomonidan noqonuniy xatti-harakatlar qilinishiga yo’l qo‘ymaslik;

-                            noqonuniy harakatlarga, qonunbuzarliklarga yo’l qo‘yilgan bo’lsa, tezda bunga barham berish;

-                            fuqarolarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish.

Prokuraturaning bosh vazifasi — qonun ustuvorligini qaror toptirish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, davlat tuzumini, davlat va fuqarolarning mulklarini turli jinoyatchilar, huquqbuzarlardan himoya qilish. Prokuror nazorati davlat nomidan, davlatning oliy organi bo’lmish O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi nomidan amalga oshiriladi.

O’z yo‘nalishlari bo‘yicha ish olib borayotgan prokuraturalarning bugungi kundagi tarkibi quyidagilardan iborat:

1.       O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi;

2.       Qoraqalpog‘iston Respublikasi Bosh prokuraturasi;

3.       Toshkent shahri prokuraturasi;

4.       Viloyat prokuraturalari;

5.       Shaharlar va tumanlar prokuraturalari;

6.       Transport prokuraturasi;

7.       Harbiy prokuratura;

8.       Boshqa ixtisoslashtirilgan prokuraturalar.

“Prokuror” - fransuzcha so‘z bo‘lib, “qoralovchi” degan ma’noni anglatadi. Lekin lotinchada bu so’z “g‘amxo’rlik qilish” ma'nosini anglatadi.

Prokuratura organlarini tashkil etish, ularning faoliyat yuritish tartibi va vakolatlari O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Prokratura to’g’risida”gi Qonuni va boshqa qonun hujjatlari bilan belgilanadi.

So’nggi yillarda mamlakatimizda prokuratura organlari faoliyatini isloh qilish bo’yicha bir qator ishlar amalga oshirildi. Jumladan:

—    fuqarolar prokuror nazorati obyektlari qatoridan chiqarildi;

—    prokuraturaning inson huquq va erkinliklari ta’minlanishi, uning qonuniy manfaatlariga rioya etilishi bo’yicha mas’ uliyati oshirildi;

—    sud qarorlari ijrosini tocxtatib turish huquqi prokuratura vakolatlari doirasidan chiqarildi;

—    timan va shahar prokurorlarining tergov va ayblanuvchini qamoqda saqlash muddatini uzaytirish huquqlari bekor qilindi.

O’zbeldston Respublikasi hududida qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazoratni O‘zbekiston Respublikasining Bosh prokurori va unga bo‘ysunuvchi prokurorlar amalga oshiradi.

Tergov organlari jinoyatchilikka qarshi kurash olib boruvchi organlar tizimiga kiradi.

Amaldagi qonunlarga muvofiq dastlabki tergov ishlarini:

♦        Prokuratura organlarining tergovchilari;

♦        Ichki ishlar vazirligi tergovchilari;

♦        Milliy xavfsizlik xizmati tergovchilari olib boradilar.

Voyaga yetmaganlar sodir etgan barcha jinoyatlarga doir ishlar bo’yicha dastlabki tergov ichki ishlar organlarining tergovchilari tomonidan olib boriladi.

Tergov apparatining uning qaysi idoraga mansubligidan qafiy nazar vazifasijinoiv ishlarning tez va to’la-tockis tekshiruvi o’tkazilishini ta’mmlashdir.

Tez tekshiruv o’tkazishning ma’nosi shuki, birinchidan, izlar bosilmasdan, ro’y bergan voqea guvohlar xotirasidan chiqmasdan jinovat izlari, ashyoviy dalillar borligida ishning hamma holatlarini aniqlash oson bo’ladi. Bu esa o’z navbatida quyidagilarga imkon yaratadi:

118-modda.

- aybdorlarni fosh etish va ularni ayblanuvchi sifatida javobgarlikka tortish;

- jinoyatchilik oqibatida yetkazilgan moddiy zaraming o‘rni qoplanishini ta’minlash;

- jinoiy ish sodir etilishiga yondam bergan sabablar hamda sharoitlarni aniqlash;

- qonunchilik mustahkamlanishiga har tomonlama ko‘maklashish;

- fuqarolarni qonunlarga humiat bilan munosabatda bo‘ lishlariga erishish.

Tergov organlari tomonidan tergov ishlarini amalga oshirish uchun maxsus yuridik ma’lumotga ega bo’lgan, zamr kasbiy va axloqiy sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgan tergovchilar jalb qilinadi.

Tergov organlari tomonidan tayinlangan tergovchilar tergov bosqichi davomida:

- qonuniylikni;

- fuqarolarning huquq va erkinliklarini;

- jinoyat sodir etgan har bir shaxsning jazosiz qolmasligini;

- birorta aybsiz shaxsning jinoiy javobgarlikka tortilishiga yo‘l qo‘yilmasligini ta’minlashlari zamrdir.

Mamlakatimizda mustaqillikyillarida dastlabki tergov bosqichida qonuniylikni, inson huquq va erkinliklarini ta’minlash maqsadida keng ko’lamli chora-tadbirlar ko‘rildi. Bulardan eng ahamiyatlisi bu dastlabki tergov bosqichida sud nazoratini kuchaytirishdir. “Xabeas korpus” institutining joriy etilishi, va’ni ehtivot chorasi sifatida qamoqqa olishga sanksiva berish huquqi prokurordan sudga o‘tkazilishi shunday choralar sirasiga kiradi.

Hikmatlar xazinasidan!

Dono vazir shuldirki, o‘z o‘rniga qarab, goh qattiqqo‘llik, gohida esa muloyimlik bilan ish yuritadi. Bunday vazir ortiqcha qattiqqo‘llik ham qilmaydi, ko‘p muloyimlik bilan yumshab ham ketmaydi. Agar ko‘p muloyimlik qilsa, dunyo talab, tamagir odamlar uni yutib yuboradilar. Agar ortiqcha qattiqqo‘llik ishlatsa, undan qochadilar va unga murojaat qilmaydilar. Demak, dono vazir shuldirki, saltanat korxonasining ishlarini eng to’g’ri chora-yu tadbirlar qo’llab, yaxshi anglagan holda amalga oshirib, davlatni tartib-intizomga keltiradi.

Sharhlang!

 

Mustahkamlash va takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1.      Qanday organlarni biz huquqni muhofaza qiluvchi organlar deb ataymiz?

2.      Huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimiga qaysi organlar kiradi?

3.      Prokuraturaning bu tizimda qanday o‘mi bor?

4.      Davlat tomonidan Prokuraturaga qanday vazifalar yuklatilgan?

5.      O’zbekiston Respublikasi Prokuraturasi tizimini tavsiflang.

6.      Tergov ishlarini qaysi organlarning vakolatli shaxslari olib boradi?

7.      Nima uchun dastlabki tergov ishlarini zudlik bilan olib borilishining ahamiyati katta deb hisoblanadi?

8.      Tergov organlarining vazifalari nima?

9.      “Xabeas korpus” instituti nima?

 

 

O’zbekiston Respublikasi Icliki ishlar vazirligi va uning hududiy organlari huquqni muhofaza qiluvchi organlarning muhim tarkibiy qismidir.

Ichki ishlar organlarining asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:

-          mamlakatimizdagi konstitutsiyaviy tuzumni himoya qilish:

-          jamoat tartibi va xavfsizligini saqlash;

-          mulkchilik shaklidan qat’iy nazar barcha mulklarni har xil noqonuniy tajovuzlardan saqlash;

-          fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish;

-          huquqbuzarliklarning oldini olish va sodir etilgan huquqbuzarliklarning to‘liq ochilishini ta’minlash;

-          pasport tizimi faoliyatini yuritish;

-          yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash;

-          ma’muriy javobgarlik va jinoiy jazolarning o‘talishini tashkil qilish;

-          yong‘in xavfsizligini saqlash:

-          voyaga yetmaganlar bilan ishlash va boshqa ko‘plab vazifalar.

Ichki ishlar organlariga fuqarolar va mansabdor shaxslardan huquqbuzarlikni to‘xtatishni talab qilish, shaxsni guvohlantiruvchi hujjatlarni tekshirish, ma’muny huquqbuzarliklar to‘grisida bayonnomalar tuzish, vaqtinchalik qamoqqa olish va ma’muriy qamoqqa olish vakolatlari berilgan. Ichki ishlar organlari fuqarolarning huquq va erkinliklarini faqat qonunda nazarda tutilgan tartib va asoslardagina cheklashi mumkin.

O’zbekiston Respublikasi Jinoyat Protsessual Kodeksining 97-moddasiga muvofiq ichki ishlar organlari surishtiruv ishlarini olib borishga vakolatli organlar sirasiga kiradi va surishtiruv ishlari ichki ishlar organlarining eng asosiy faoliyat yo‘nalishlaridan biridir. Bu faoliyatdan maqsad jinoyatni fosh qilish va jinoyatchilarni prokuratura va sud idoralariga topshirishdir.

So‘nggi yillarda ichki ishlar organlarida chuqur islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu islohotlar natijasida Ichki ishlar vazirligi tizimida Jinoyat qidiruv va terrorizmga qarshi kurash, Tergov, Post-patml xizmati va Jamoat tartibini saqlash, Huquqbuzarliklarning oldini olish, Yo‘l harakati xavfsizligi, Yong‘in xavfsizligi bosh boshqamialari, Xorijga chiqish, kirish va fuqarolik boshqannasi, Respublika “Qo‘riqlash” birlashmasi va boshqa ko‘plab boshqamialar, xizmatlarning muvaflaqiyatli faoliyati yo‘lga qo‘yildi.

Adliya organlari quyidagi tizimdan iboratdir:

·         O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi;

·         Qoraqalpog‘iston Respublikasi Adliya vazirligi;

·         Viloyat adliya boshqarmalari;

·         Toshkent shahar adliya boshqarmasi.

Adliya organlari faoliyatiga Adliya vazirligi rahbarlik qilib, respublikamizdagi barcha vazirlar kabi, Adliya vaziri ham hukumat a’zosi hisoblanadi.

Fuqarolik va jinoiy ishlarni hal qilish borasida sud organlarini tashkiliy jihatdan qo‘llab-quvvatlash adliya organlarining asosiy vazifasi hisoblanadi. Adliya organlari sudlar ishlarini tashkil etishga ko‘maklashadilar. Ular sudyalarning mustaqil faoliyat yuritishlariga, faqat qonunga bo‘ysunishlariga, odil sudlovni amalga oshirishlariga sharoit yaratib beradilar.

O’zbekiston Respublikasida qonunlar, me’yoriy hujjatlarning ijrosini ta’minlashda notarial idoralar huquqni muhofaza qiluvchi organlarga yaqindan yordam beradi. Notarial idoralar yuridik hujjatlarni, har xil bitimlarni, uy-joy, yer-mulk, transport vositalarini, vasiyatnomalar, ishonchnomalar, uy-joy rejalari, xonadonning qayd daftarlari, orderlarni, fuqaroning tirik ekanligi faktini va boshqalarni tasdiqlaydi.

Davlat notarial idoralari respublikaning tuman va shahar markazlarida, shuningdek, aholi zich joylashgan hududlarda tashkil etiladi. Respublika bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahri, viloyat, tumanlarda xususiy amaliyot bilan shug‘ullanuvchi notarial idoralar tashkil etiladi. Qonunga binoan, aholi yashaydigan joyda notarius mavjud bo‘lmagan taqdirda, shaharchalar, qishloqlar va ovullar fuqarolar yig‘inlarining raislari (oqsoqollar) tomonidan notarial harakatlar amalga oshiriladi.

Notarius xodimi oliy yuridik ma’lumotli, notariuslik ishi bo‘yicha kamida bir yillik mehnat stajini o‘tagan, malaka imtihonini topshirgan, halol, pok, vijdonli, huquqiy bilim va madaniyatli shaxslar bo‘lishi lozim.

_ Notarial idoralarida ishlovchi mansabdur shaxslar notariuslar deb ataladi, tdar bajaradigan ishlar notarial ishlar deb yuritiladi.                                                                                      

Advokatura O’zbekiston Respublikasi fuqarolariga, ajnabiy fuqa-rolarga, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarga yuridik yordam berish, sudda fuqarolarning manfaatlarini himoya qilishdan iborat.

Advokatura — huquqiy institut (alohida guruh) bo’lib, u advokatlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxslar hamda xususiy advokatlik bilan shug‘ullanuvchi ayrim shaxslarning mustaqil, ixtiyoriy, kasbiy birlashmasidir.

Qonunga ko‘ra advokatlar quyidagi turdagi yuridik xizmatlarni ko‘rsatadilar:

-yuridik masalalar bo‘yicha maslahat berish va tushuntirish, qonunlar bo‘yicha og‘zaki vayozma ma’lumotlar berish;

-                  fuqarolik hamda ma’muriy huquqbuzarlik ishlari bo‘yicha sud va davlat organlarida vakillik vazifasini bajarish;

dastlabki tergov va sudda jinoyat ishlari bo‘yicha himoyachi, jabrlanuvchilar, fuqarolik ishlari bo‘yicha davogar va javobgarlarning vakillari sifatida qatnashish va hokazo.

“Advokat” lotincha so’z bo’lib, “himoyachi ”, “oqlovchi ” degan ma'noni bildiradi.

Advokatlar boshqa turdagi yuridik yordam ko‘rsatishlari ham mumkin. Ayrim hollarda ular aholiga bepul yordam ko‘rsatadilar.

Oliy yuridik ma’lumotli va belgilangan tartibda advokatlik faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi litsenziya (ruxsatnoma)ni olgan O’zbekiston Respublikasi fuqarosi O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyatini amalga oshirish huquqiga ega. Advokatlik ruxsatnomasini olish uchun malaka komissiyasi imtihonini topshirish shart.

Advokatlik faoliyatining huquqiy asoslari va kafolatlari O‘zbekiston Respublikasining “Advokatura to‘g‘risida”gi (1996-yil 27dekabr), “Advokatlik faoliyati kafolatlari va advokatlarni ijtimoiy himoyalash to‘g‘risida”gi (1998-yil 25dekabr) Qonunlarida mustahkamlangan.

Sharhlang!

Ichki ishlar organlari fuqarolarning huquq va erkinliklarini faqat qonunda nazarda tutilgan tartib va asoslardagina cheklashi mumkin.

Mustahkamlash va takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1.                     Ichki ishlar vazirligi qanday vazifalarni bajaradi?

2.                     Ichki ishlar vazirligini nima uchun aynan shunday atalishi to‘grisida fikringiz qanday?

3.                     lchki ishlar vazirligi tizimi tarkibini sanab bering.

4.                     Jinoyat sodir etilganida surishtimv ishlarini olib borish qanday organlar vakolatiga kiradi?

5.                     Adliya vazirligining qanday organlari mavjud?

6.                     Notarial idoralari qanday vazifalarni bajaradi? Notariuslar qanday odamlar?

7.                     Notariuslar yo‘q joylarda ularning vazifasini kimlar bajaradi?

8.                     Advokatura qanday idora? U yerda kimlar ishlaydi? Ularning vazifasi nimalardan iborat?

 

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish                                                          

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

25-Mavzu:   VOYAGA YETMAGANLAR HUQUQLARI, BURCHLARI

 

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

1)                  O’zbekiston Respublikasidagi barcha shaxslar (jismoniy va yuridik) mulkka oid va oid bo‘lmagan munosabatlarini hamda tovar-pul munosabatlarini tartibga solib turuvchi huquqiy normalarini o‘zida jamlagan soha bu — fuqarolik huquqi sohasidir.

2)                  Fuqarolik qonunchiligiga binoan, fuqaro egalik qilishi mumkin bo‘lgan huquq va majburiyatlar majmui fuqaroning huquqiy layoqatini tashkil qiladi.

Fuqarolik huquqi dastlab qadimgi Rimda vujudga kelgan va bu huquq fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solgan. Bugungi kunga kelib ko‘pgina mamlakatlarda fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soladigan milliy huquq tizimlari yaratilgan. Mamlakatimizda fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlar O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi orqali tartibga solinadi.

Fuqaroning huquq layoqati u tug‘ilgan paytdan e’tiboran vujudga keladi va vafot etishi bilan tugaydi.

Fuqaroning muomala layoqati esa fuqaroning o‘z harakatlari bilan fuqarolik huquqlariga ega bo‘lish va ularni amalga oshirish, o‘zi uchun fuqarolik burchlarini vujudga keltirish va ularni bajarish layoqati bo‘lib, bu layoqat fuqaro voyaga yetgach, ya’ni o‘n sakkiz yoshga to‘lgach to‘la hajmda vujudga keladi.

Fuqarolik huquq va burchlari quyidagilardan vujudga keladi:

3)                  qonunda nazarda tutilgan shartnomalar va boshqa bitimlardan, shuningdek garchi qonunda nazarda tutilgan bo‘lmasa-da, lekin unga zid bo‘lmagan shartnomalar va boshqa bitimlardan;

4)                  qonunda fuqarolik huquq va burchlari vujudga kelishining asosi sifatida nazarda tutilgan davlat organlarining yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari hujjatlaridan;

5)                  sudning fuqarolik huquq va burchlarini belgilagan qaroridan;

6)                  qonun yo‘l qo‘yadigan asoslarda mol-mulk olish natijasida;

7)                  fan, adabiyot, san’at asarlarini yaratish, ixtirolar vaboshqa intellektual faoliyat natijasida;

8)                  boshqa shaxsga zarar yetkazish natijasida;

9)                  asossiz boyib ketish natijasida;

10)               fuqarolar vayuridik shaxslarning boshqa harakatlari natijasida;

11)               qonun hujjatlari fuqarolik-huquqiy oqibatlarning kelib chiqishi bilan bog‘laydigan hodisalar natijasida.

Voyaga yetmaganlarning muomala layoqatini belgilashda yosh insonning tanasi, bo‘yi, muskullari va aqliy qobilyatlarining rivojlanish darajasi e’tiborga olingan.

O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga binoan insonning to‘la hajmdagi muomala layoqati 18 yoshga kirganda vujudga keladi.

14    yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan voyaga yetmaganlar:

1)                  o‘z ish haqi, stipendiyasi va boshqa daromadlarini tasarruf etish;

2)                  har xil mualliflik huquqlarini amalga oshirish;

3)                  qonunga muvofiq banklarga omonat qo‘yish va ularni tasarruf etish;

4)                  har xil maishiy bitimlarni tuzish huquqiga ega.

6 yoshdan 14 yoshgacha bo‘lgan kichik yoshdagi bolalar:

1)                  mayda maishiy bitimlarni;

2)                  tekin manfaat ko‘rishga qaratilgan bitimlarni;

3)                  qonuniy ravishda muayyan maqsadda yoki o‘zi xohlagan tartibda erkin foydalanish uchun berilgan mablag‘larni tasarruf etish borasidagi bitimlarni tuzishga haqlidir.

16 yoshga to‘lgan voyaga yetmagan shaxs qonunda ko‘rsatilgan shartlar asosida ishlayotgan yoki tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan bo‘lsa, u sud qarori bilan to‘la muomalaga layoqatli deb e’lon qilinishi mumkin. Buni fuqaroviy huquqda emansipatsiya deb yuritiladi. Bu xolatda ota-ona, farzandlikka oluvchilar va homiy emansipatsiya qilingan voyaga yetmaganning majburiyatlari bo‘yicha, xususan, u yetkazgan zarar oqibatida kelib chiqqan majburiyatlar bo‘yicha javobgar bo‘lmaydilar.

Emansipatsiya lotincha “emancipatio ” so’zidan olingan bo’lib, huquqlarda tenglashish degan ma'noni anglatadi.

Voyaga yetgunga qadar qonuniy asosda nikohdan o‘tgan fuqaro nikohdan o‘tgan vaqtdan e’tiboran to‘la hajmda muomala layoqatiga ega bo‘ladi. Nikoh tuzish natijasida ega bo‘lingan muomala layoqati o‘n sakkiz yoshga to‘lmasdan turib nikoh bekor qilingan taqdirda ham to‘la saqlanib qoladi.

Nikoh haqiqiy emas deb topilganida sud voyaga yetmagan er (xotin) sud belgilagan paytdan boshlab to‘la muomala layoqatini yo‘qotganligi haqida qaror qabul qilishi mumkin.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqolpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyat, tuman, shahar hokimliklari huzurida Voyagayetmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyalar tuzilgan. Bu komissiyalarning maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat:

-        voyaga yetmaganlarning nazoratsiz va qarovsiz qolishlari, huquqbuzarliklarining oldini olish;

-        voyagayetmaganlarning noqonuniy xatti-harakatlari vahuquqbuzarliklariga imkon tug‘diruvchi sabablar va sharoitlarni aniqlash va bartaraf qilish;

-        voyaga yetmaganlarning huquqlari va manfaatlarining himoya qilinishi;

-        ijtimoiy jihatdan xavfli ahvolda bo‘lgan voyaga yetmaganlar bilan tarbiyaviy ish olib borishni tashkil qilish.

Komissiyalar tomonidan qabul qilingan, ularning vakolatlari doirasidagi qarorlar davlat organlari, boshqa tashkilotlar va mansabdor shaxslar tomonidan bajarilishi majburiydir.

14                        yoshli Nozim yozgi ta’til vaqtida ota-onasining roziligi bilan qahvaxonaga mineral suv sotuvchisi bo‘lib ishga yollandi. Qahvaxona xo‘jayini uni haftasiga 48 soat ishlatib kattalar bilan bir xil maosh to‘ladi.

1)         Qahvaxona xo’jayini Nozimning huquqini buzgan bo’lishi mumkinmi?

2)         Ushbu harakat ishtirokchilaridan qaysi biri qonunni buzdi deb o’ylaysiz?

3)         Ularni huquqiy savodxon deyish mumkinmi?

Voyaga yetmagan shaxslar yetkazgan zarar uchun ularning ota-onalari yoki homiylari yohud ularni nazorat qiluvchi o‘quv, tarbiya yoki davolash muassasalari javobgar bo‘ladilar.    

Mustahkamlash va takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1.      Huquqiy layoqat nima?

2.      Muomala layoqati deganda nimani tushundingiz?

3.      Huquqiy layoqat va muomala layoqatiga misollar keltiring.

4.      Fuqarolik huquq va burchlari qaysi hollarda vujudga keladi? Sanab bering.

5.      Emansipatsiya nima?

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish   

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

            26-Mavzu:   Jinoyat qonunchiligida voyaga yetmaganlarning huquq va majburiyatlari

 

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

Huquq buzish harakatlari turli-tuman bo‘lib, ular huquq sohasining turli tarmoqlari bilan ta’qib qilinadi.

Huquqbuzarliklarning xususiyati va belgilariga qarab to’rtta gumhga ajratib olish mumkin. Bular: jinoiy, ma’muriy, intizomiy va fuqaroviy huquqbuzarliklardir. Ana shu huquqbuzarliklar ichida bir-biriga nisbatan o‘xshashroq bo’lgani jinoiy va ma’muriy huquqbuzarliklardir. Ularning tajovuz qilish obyektlari ham ko‘p hollarda bir xil. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 2-moddasida jinoyat qonuni bilan qo’riqlanadigan obyektlar ko‘rsatilgan bo’lib, shaxsni, uning huquq va erkinliklarini, j amiyat va davlat manfaatlarini, mulkni, tabiiy muhitni, tinchlikni, insoniyat xavfsizligini jinoiy tajovuzdan qo‘riqlash nazarda tutilsa. Ma’muriv javobgarlikto‘g‘risidagi kodeksning 10-moddasida shaxsga, fuqarolaraing huquqlariga va erkinliklariga, mulkchilikka. davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi qonuniy aybli qilmishlar nazarda tutiladi.

Jinoiy javobgarlik Jinoyat kodeksida taqiqlangan qilmish sodir etilgan taqdirdagina qoilanadigan javobgarlikning eng og‘ir turidir.

O’zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksi 16-moddasi birinchi qismida jinoiy javobgarlikka jinoyat uchun javobgarlik jinoyat sodir etishda aybdor bo’lgan shaxsga nisbatan sud tomonidan hukm qilish, jazo yoki boshqa huquqiy ta’sir chorasi qoilanilishida ifodalanadigan jinoyat sodir etishning huquqiy oqibatidir.

Jinoyat sodir qilish paytida qonunda belgilangan yoshga yetgan shaxslargina jinoyatning sub’ekti boiadilar. Qonunda belgilangan yoshga yetmagan kichik yoshdagilar o‘zlarining yoshi, ruhiy va jismoniy rivojlanishi jihatidan o‘z qilmishlari uchun hali toiajavob bera olmaydilar, o‘z harakat (voki harakatsizlik)larini toia boshqara olmaydilar.

O’n to‘rt yoshga to’lmaganlar kichik yoshdagilar hisoblanib, o‘z harakatlarining ijtimoiy xavfliligini, jinoyat ekanligini (javobgarlikni og’irlashtiradigan holatlarda qasddan odam o’ldirish bundan mustasno) hali to’la anglab yeta olmaydi. O’n to‘rt yoshga to’lganlar esa ayrim qilmishlarning jinoyat ekanligini anglaydi, o‘z harakatlarini toia boshqara oladi. Shuning uchun JKning 17-moddasida o‘n to‘rt yoshdan jinoyat sub’ekti bo’lishi mumkin bo’lgan jinoyatlaraing ro‘yxati berilgan.

O’zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida o‘n sakkiz voshga toimasdan jinoyat sodir etgan shaxslarga jarima axloq tuzatish ishlari, qamoq, ozodlikdan mahrum qilish kabi asosiy jazolar qo’llanilishi mumkin.

Voyaga yetmaganlarga qo‘shimcha jazolar tayinlanishi mumkin emas.

Jinoyat kodeksida voyaga yetmaganlarning jinoyat sodir etishi jazoning yengillashtiruvchi holati (55-modda), yosh bola shaxsiga nisbatan jinoyat sodir etish, jinoyatni og‘irlashtiruvchi holat deb belgilanadi.

Endi har bir jazo chorasi haqida alohida to‘xtalib o‘tsak:

Jarima — bu jinoyat qilgan insondan davlat hisobiga pul undirishdir. Jarima faqat 16 yoshga to‘lgan voyaga yetmaganlargagina eng kam oylik ish haqining ikki baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda tayinlanadi.

Axloq tuzatish ishlari jazosi — bu 16 yoshga to‘lgan, mehnatga qodir, voyaga yetmaganni mehnatga majburan jalb qilishdan iborat. Agar aybdoming o‘z ish joyi bo‘lsa, ular bu jazoni o‘z ish joylarida o‘taydi. Agar aybdor hech qayerda ishlamayotgan, yoki o‘qimayotgan bo‘lsa, mazkur jazo ijrosini nazorat qiluvchi idoralar belgilab bergan boshqa joylarda o‘taladi.

Voyaga yetmaganlarga bu jazo turi bir oydan bir yilgacha muddatga tayinlanadi.

Qamoq — bu turdagi jazo 16 yoshga to‘lgan voyaga yetmaganlarga bir oydan uch oygacha muddatga belgilanadi.

Ozodlikdan mahrum qilish — bu jazo turi voyaga yetmaganlarga nisbatan 6 oydan 10 yilgacha muddatga tayinlanadi.

Umuman, ozodlikdan mahrum qilish 13 yoshdan boshlab qo‘llaniladi. Bunda jazolanuvchilarning jinsi ham e’tiborga olinadi. 18 yoshga to‘lmagan erkaklarga ozodlikdan mahrum qilish jazosini umumiy yoki kuchaytirilgan tartibli tarbiya koloniyalarida o‘tash tayinlanadi. Qizlarga nisbatan esa, jazoni umumiy tartibli tarbiya koloniyalarida o‘tash tayinlanadi.

Sud voyaga yetmaganlarga jazo tayinlashda, voyaga yetmaganlarning rivojlanganlik darajasi, turmush sharoiti va tarbiyasini, sog‘lig‘ini, katta yoshdagilarning ta^sirini, o‘z xatti-harakati ahamiyatini to‘liq anglamasligini aniqlasa, jazo majburiy chora bilan almashtiriladi.

Voyaga yetmaganlarga nisbatan kattalarning (18 yoshdan oshgan) mas ’ uliyatlarihamoshirilgan. Xususan, kattalarvoyagayetmaganlarnitilanchilikka, spirtli ichimliklar ichishgajalb qilsa 3 yilgacha, giyohvand moddalar iste’mol qilishgajalb qilsa 3 yildan 5 yilgacha. jinoyat sodir etishga jalb qilsa, 5 yildan 10 yilgacha ozodlikdan mahmm qilish bilan jazolanadilar.

Muayyan shaxsni, ayniqsa, voyaga yetmagan shaxsni, jinoiy javobgarlikka tortish uchun sodir qilgan jinoyatini isbotlovchi hujjatlar yetarli. asoslantirilgan. yuridik jihatdan ahamiyatga ega bo‘lgan bo‘lishi kerak.

Jinoyat qilgunga qadar o’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxsning jinoyati haqidagi ishlar bo‘yicha quyidagilar ham aniqlanishi lozim:

1)            ayblanuvchining aniq yoshi (tug‘ilgan yili, oyi, kuni);

2)            uning shaxsiga xos xususiyatlar va salomatligi holati:

3)            uning tunnush va tarbiyalanish sharoitlari;

4)            katta yoshli dalolatchilar va boshqa ishtirokchilarning bor yoki yo‘qligi.

Voyaga yetmaganning jinoyatlari haqidagi ishni yuritishda qonuniy vakilning yoki vasiylik va homiylik organining vakilining qatnashishi shart. Shu bilan birga voyaga yetmaganlarning jinoyatlari haqidagi ishda himoyachi ham ishtirok etishi lozim. Voyaga yetmagan gumon qilinuvchini, ayblanuvchini so‘roq qilishga ketgan umumiy vaqt, kun davomida dam olish va ovqatlanish uchun bir soatlik tanaflusni hisobga olmaganda, olti soatdan oshmasligi kerak.

Sud voyaga yetmaganlarning jinoyatlari haqidagi ishlar ko‘riladigan vaqt va joy haqida ularning ota-onasini, ota-ona o’mini bosuvchi shaxslarni, voyaga yetmaganlar o‘qigan voki ishlagan korxonani. muassasani. tashkilotni, voyaga yetmaganlarning ishi bilan shug‘ullanuvchi komissiya’ni, zarur bo‘lsa. boshqa tashkilotlarni ham xabardor qiladi. Sud bu tashkilotlarning vakillarini, sudlanuvchining vasiy yoki homiysini sud majlisiga chaqirishga haqlidir.

Voyaga yetmagan ayblanuvchiga nisbatan qo‘llaniladigan ehtiyot choralari Jinoyat protsessual Kodeksining 236-moddasida nazarda tutilgan asoslar bo‘lgan taqdirda ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olish voyaga yetmagan shaxsga nisbatan faqat unga besh yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahmm qilish tayinlanishi mumkin bo‘lgan qasddan jinoyat sodir etganlikda ayb e’lon qilingan hamda ayblanuvchining munosib xulq-atvorda bo‘lishini boshqa ehtiyot choralari ta’minlay olmaydigan taqdirda qo‘llanilishi mumkin.

Voyaga yetmagan shaxsga ayblov e’lon qilish vaqtida himoyachi bilan bir qatorda voyaga yetmagan shaxsning qonuniy vakili ham ishtirok etishi mumkin.

Voyaga yetmagan ayblanuvchiga nisbatan ehtiyot choralari qo‘llanilgani to‘g‘risida uning qonuniy vakiliga, agar bunday vakil bo‘lmasa, boshqa qarindoshlariga xabar qilinadi. Voyaga yetmagan shaxs otaonasining, homiylar, vasiylarning qaroviga yoki, basharti u bolalar muassasasida tarbiyalanayotgan bo‘lsa, shu muassasa rahbarlarining qaroviga ham berilishi mumkin.

Mustahkamlash va takrorlash uchun savol va topshiriqlar

1.                         Jinoyat qonunchiligi nima?

2.                         Voyaga yetmaganlik nima?

3.                         Voyaga yetmaganlik tushunchasiningjinoyat sub’ekti yoshi tushunchasidan farqi nima?

4.                         Voyaga yetmaganlar necha yoshdan boshlab jinoiyjavobgarlikka tortilishi mumkin?

5.                         O’zbekiston Pespublikasining Jinoyat Kodeksining 17-moddasidan foydalanib quyidagi jadvalni to‘ldiring.

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish   

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

            27-Mavzu Oila qonunchiligida voyaga yetmaganlarning huquq va majburiyatlari:  

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish.

13 yoshli G’anijonga buvasidan avtomashina meros bo’lib o’tdi. G’anijon o’gay ota-onasi bilan birga yashaydi. G’anijonning otasi mashinani sotib, shartnomani rasmiylashtirish maqsadida hujjatlarni tasdiqlash uchun davlat idorasi (notarius) ga murojaat qildi. Ammo notarius shartnomani rasmiylashtirishdan bosh tortdi.

Kasb-hunar kollejining o’quvchisi Dilshodbek 80000 so’mlik DVD playerni kreditga oldi. Dilshodbek 16 yoshda bo’lib, har oyda kollejning maxsus stipendiyasini olar edi. Uning otasi Olim akaga o‘giining xaridi ma’qul kelmadi. U ocgclining DVD playerga qiziqib, ocqishga e’tibori kamayib ketishidan xavotirda edi. Shu sababli, Olim aka, o’g’li bu shartnomani tuzganidan bexabar ekanligini nazarda tutib, uni haqiqiy emas deb tan olinishini socrab sudga murojaat qildi.

Halimaning hech kimi yocq, u qarindoshlarining tarbiyasida bo’lib, ota-onasidan meros uyi bor. U 16 yoshida tuman hokimining ruhsati bilan turmushga chiqdi. Erining uyiga ko"chib o’tishi munosabati bilan o’ziga meros bo’lib qolgan shaxsiy mulki bo’lmish uyini sotishga qaror qildi. Shu maqsadda oldi-sotdi ishlarini rasmiylashtirish maqsadida qishloq fuqarolar yigcini raisiga yordam socrab murojaat qilgan edi, yig’in raisi Halimani to’la muomala layoqatiga yetmagan deb, shartnomani rasmiylashtirishga ruxsat etmadi. Bundan xafa bo’lgan Halima qishloq fuqarolar yig’ini raisining qaroridan norozi holda sudga murojaat etmoqchi.

Bola manfaatlariga zid bo’lgan holatlardan tashqari, har bir bola oilada yashash va tarbiyalanish, o’z ota-onasini bilish, ularning gcamxocrligidan foydalanish, ular bilan birga yashash huquqiga ega.

Ayrim sabablarga kocra bolaning ota-onasi bo’lmaganda uning oilada tarbiyalanish huquqi vasiylik va homiylik organi tomonidan ta’minlanadi.

Vovaga yetmagan bola o’z huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish huquqiga ega. Bolaning huquqi va qonuniy manfaatlari uning otaonasi, ota-onasi yocqbo’lsa5 ota-onasining ocrnini bosuvchilar, vasiylik va homiylik idoralari, prokuratura, sud tomonidan amalga oshiriladi.

Voyagayetmaganbolaninghayotiyoki sogcligciga xavf tugcilganligidan, uning huquqi va qonuniy manfaatlari buzilganligidan xabardor bo’lgan shaxslar bu haqda bola ayni paytda yashab turgan joydagi vasiylik va homiylik organiga ma’lum qilishi shart. Shunday ma5lumotlarni olgach, vasiylik va homiylik organi bolaning huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish yuzasidan zarur choralar kocrishi shart bo’ladi. Ota-ona o’z bolalarining qonuniv vakillari hisoblanadilar hamda har qanday jismoniy va yuridik shaxslar bilan bo’ladigan munosabatlarda, shu jumladan, sudda alohida vakolatlarsiz ularning huquq va manfaatlarini himoya qiladilar.

Oilada voyaga yetmagan bolaning manfaatlariga taalluqli har qanday masala hal qilinayotganda bola o’z fikrini ifoda qilishga, shuningdek, har qanday sud muhokamasi yoki ma’muriy muhokama davrida so’zlashga haqlidir.

Har qanday ota-ona o’z farzandlariga o’zaro kelishib, yokiyaqin qarindosh-urugclari maslahati bilan ota-onasining ismiga kocra, yoki o’zlari xohlagan ismni qo’yishlari mumkin. Odatda, bolaning familiyasi ota-onaning familiyasiga qarab belgilanadi. Agar ota-ona turli familiyalarda bo’lsa, ularning kelishuviga binoanbolaga otasining yoki onasining familiyasi berilishi mumkin. Ota-onaning xohishiga koc ra, bolaga milliy an’analarga kocra ota yoki ona tomonidan boboning ismi bo’yicha familiya berilishi mumkin.

O’n olti yoshga to’lguncha, voyaga yetmagan bolaning familiyasi ma’lum maqsadda ota-onasi birgalikda qabul qilgan qarori bilan o’zgartirilishi mumkin. Agar u o’n olti yoshga to‘lgan bo’lsa, uning ismi yoki tamiliyasini o‘zgartirish faqat uning roziligi bilan amalga oshiriladi.

Ota-ona hayotligida bolalar ularning mol-mulkiga nisbatan mulkdor bo‘lish huquqiga ega emas.

Shuningdek, ota-ona harn voyaga yetmagan bolalarning mol-mulkiga egalik qilish huquqiga ega emas. Voyaga yetmagan bola o’z ota-onasidan yoki boshqa insonlandan qonun doirasida ta’minot olishga haqli. Bunda bolaga tegishli har qanday mablag', xoh u pensiya bo‘lsin, xoh boshqa turdagi nafaqa bo‘lsin. uning ota yoki onasi tomonidan uning ta’minoti. ta’lim-tarbiya olishi uchungina sarflanishi kerak bo‘ladi.

Qolaversa. ota-ona va bolalarning alohida-alohida mulki bo’lishi ham mumkin. Birga yashab turganda ular bir-birlarining roziligi bilan bunday mulkka egalik qilishlari va ulardan foydalanishlari mumkin.

Va nihoyat, voyaga yetmagan bolalar qonunda belgilangan tartibda hadya, meros tariqasida olgan mol-mulki, shuningdek. shaxsiy melmati va tadbirkorlik faoliyati natijasida orttirgan mol-mulki ularning xususiy mulki hisoblanadi.

Xuddi shu tariqa, voyaga yetmaganlarning shaxsiy foydalanishdagr buyumlari (kiyim-kechak. turli ish qurollari, o‘quv anjomlari va boshqalar) ularning xususiy mulki hisoblanadi.

Amerikalik bir do‘stimning uyiga mehmonga bordim. Do‘stim bilan hol-ahvol so‘rashib turgandim, uning o‘g‘li o‘qishdan keldi. Ota men keldim. “Salom” dedida (inglizchada) yuqori qavatdagi o‘z xonasiga chiqib ketdi. Biroz vaqt o‘tib, allaqandav rok guruhining musiqasi uyni to‘ldirib yangray boshladi. Men do‘stimga, hozir bosh og’rig‘idan shikoyat qilayotgan eding, o’g‘lingga aytsang bo’lmaydimi, sal pasavtirsin, dedim. Do‘stim menga: “Bu o‘g‘limning huquqi, men unga pasaytir deya olmayman, u dam olyapti”, deb javob berdi.

Sharhlang!

1.                  Ota-ona voyaga yetmagan farzandlarining qonuniy vakili hisoblanadi. Bunga sabab ular o‘z huquq va majburiyatlarini mustaqil himoya qila olmasligidandir.

2.                  Ota va ona bolalarini moddiy jihatdan ta’minlash, jismonan, ruhan va axloqan sogiom qilib tarbiyalash, ularni mustaqil hayotga tayyorlash borasida bir hil majburiyatga egadir. Ota-onaning huquqi bolaning manfaatiga xizmat qilishi kerak. Bola o‘z huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish huquqiga ega.

Mustahkamlash va takrorlash uchun savol va topshiriqlar

3.   Har qanday bolaning o‘z oilasida qanday huquqlari mavjud?

4.   Agar voyaga yetmagan bolaning ota-onasi bo’lmasa, uning huquqlari bajarilishi kim tomonidan ta’minlanadi?

5.   Oilada voyaga yetmagan bolaning manfaatlariga taalluqli masala hal qilinadigan holda bolaning qanday huquqlari borligini ayting.

6.   Bolaga ism qanday va kim tomonidan beriladi?

7.   Necha yoshdan voyaga yetmagan bolaning ismi va familiyasi o‘zgartirilishi uchun uning roziligi so‘raladi?

8.   Ota-ona voyaga yetmagan bolasining yoki bola ota-onasining mulkiga egalik qilishga haqlimi?

9.   Agar voyaga yetmagan bola va uning ota-onasi alohida mulklarga egalik qilishsa, ular bir-birlarining mulklaridan foydalana oladilarmi?

10.              Qanday buyumlar voyaga yetmaganlarning xususiy mulki hisoblanadi?

 

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish                                                          

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

28-Mavzu Inson huquq va erkinliklari kafolatlari

 

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

.

Mavzu ustida ishlash natijasida:

inson huquq va erkinliklarining konstitutsiyaviy kafolatlari haqida;

inson huquqlarini himoya qilish mexanizmi haqida;

o‘z huquqlaringizni himoya qilish uchun qaysi idoralarga murojaat etish zarurligi haqida bilib olasiz.

O‘z huqularini himoya qilish uchun qayerga murojaat etish kerak?

Inson huquq va erkinliklari kafolatlari

Inson huquqlari himoyasi bo‘yicha yangi institutlar

 

O‘Z HUQUQLARINI HIMOYA QILISH UCHUN QAYERGA MUROJAAT ETISH KERAK?

Qachondir o‘z huqularingizni yoki boshqa odamlarning huquqlarini himoya qilishingizga to‘g‘ri kelganmi? Qaysi hollarda ana shunday zarurat paydo bo‘lishi mumkin?

Boshqa odamlarning huquqlariga putur yetkazilganda chetda qolishingiz mumkinmi?

Afsuski, inson ko‘p hollarda tahqirlash va xo‘rlashlarga duchor etiladi. Inson huquqlariga putur yetkazilgan barcha hollarda u ana shu huquqlarning himoya qilinishiga ehtiyoj sezadi.

Hozirgi kunda davlat o‘z qonunlari va sudlari bilan ana shunday himoyachi rolini bajaradi.

Qonun belgilaydi

Har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayri qonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 44-modda.

Mazkur huquq malakali yuridik yordamga muhtoj bo‘lgan har bir odam advokatga murojaat qilib, ana shunday yordamdan foydalanishi mumkinligini nazarda tutadi. Biron-bir vaziyatda, hatto agar u jinoiy qilmish bilan ayblangan taqdirda ham, insonga bu yordamni berishni rad etishga hech kim haqli emas.

Davlatimizda voyaga yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va keksa odamlar alohida himoya panohidadirlar.

Qonun belgilaydi

Voyaga yetmaganlar, mahnatga layoqatsiz va yolg‘iz keksalarning huquqlari davlat himoyasidadir.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 45-modda.

INSON HUQUQ VA ERKINLIKLARI KAFOLATLARI

Demokratik davlatda inson huquqlarini himoya qilish ishonchli mexanizmi zarurdirki, u bu huquqlarning ro‘yobga chiqarilishi ustidan nazorat (monitoring) mavjud bo‘lishini taqozo etadi.

Aytib o‘tilgan mexanizm mamlakatimizda ham mavjud. U faqat davlat organlari bilan, balki kasaba uyushmalari, advokaturalar va huquqni himoya qiluvchi institutlar bilan ifoda etilgan.

Bu mexanizm quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• odil sudlovni amalga oshiruvchi sud organlari;
• qonunlar aniq-raso ijro etilishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi hamda inson erkinliklari va huquqlarini himoya qiluvchi prokuratura organlari;
• fuqarolarga ularning huquqlari himoyasida yuridik yordam ko‘rsatuvchi advokatura;
• huquqni himoya qiluvchi institutlar va kasaba uyushmalari.

Huquqiy davlatda inson huquqlariga rioya etilishini kafolatlovchi ko‘pgina usullar mavjud bo‘ladi. Ular orasida alohida o‘rin sud himoyasiga tegishlidir. Bu himoya shaklidan har bir odam foydalanishi mumkin. Buning uchun sudga sud muhokamasi uchun asos bo‘lib xizmat qiluvchi da’vo arizasi bilan murojaat qilish kifoyadir.

Huquqiy davlatlarda sud mustaqil odil sudlov organi bo‘lgani tufayli har qanday bahsli ishni hal qiluvchi sudya faqat qonunga bo‘ysunadi.

Sudya konkret ishlarni hal qilayotganda xolis bo‘lishi, ya’ni o‘zining shaxsiy simpatiyasi va antipatiyasidan baland turishi, poraga sotilmasligi lozim. Hech kim, hokimiyat va oliy boshqaruv organlari ham sud faoliyatiga aralashishga haqli emas.

Yodda tuting!

2002-yil 13-dekabrda yangi tahrirda qabul qilingan «Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq:

• har bir fuqaro mansabdor shaxslarning qonunga xilof xatti-harakati yoki harakatsizligi ustidan yuqori organga shikoyat qilishga haqlidir;
• basharti, fuqaro sudning qaroridan qanoatlanmasa, uning ustidan shikoyat qilishga haqlidir.

Inson huquqlarini himoya qilish bo‘yicha institutlar

O‘zbekistonning mustaqil rivojlanish yillarida inson huquqlari himoya qilish bo‘yicha inson huquqlari himoya mexanizmini ancha kengaytirgan yangi milliy institutlar tashkil qilindi.Ular jumlasiga quyidagilar kiradi:

• Oliy Majlisning inson huquqlari bo‘yicha Vakili (Ombudsman) instituti;
• Inson huquqlari bo‘yicha Milliy markazi;
• O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Amaldagi qonunchilik hujjatlari monitoring instituti.

Inson huquqlari bo‘yicha Vakil (Ombudsman) lavozimi 1995-yili qonun chiqaruvchi hokimiyat tizimida, ya’ni Oliy Majlis huzurida tashkil qilingan va sudlovchi saylanmaydi. Ombudsman davlat organlari tomonidan inson huquqlariga rioya etilishi ustidan parlament nazoratini amalga oshiradi.

Uning vazifalari jumlasiga quyidagilar kiradi:

• mamlakatda inson huquqlariga rioya etilishi bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar ahvolini o‘rganish;
• inson huquqlariga putur yetkazilishi sabablarini aniqlash;
• ularni bartaraf etish bo‘yicha dasturlar ishlab chiqish;
• insonning putur yetkazilgan huquqlarini tiklash uchun aniq chora-tadbirlar ko‘rish.

Ombudsman huzurida konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarga rioya etilishi bo‘yicha komissiya tuzilgan. U o‘z nomiga fuqarolar va tashkilotlardan kelgan murojaatlarni ko‘rib chiqadi.

O‘z qonuniy huquqlariga putur yetkazilganligi haqida Ombudsmanga bunga o‘xshash shikoyat bilan har bir odam (respublika fuqarosi, ajnabiy fuqaro yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxs) faqat himoyaning boshqa barcha vositalaridan (sudga, prokuraturaga va boshqalarga murojaat) foydalangandan keyingina murojaat qilishi mumkin. Fakt tasdiqlangan taqdirda Ombudsman huquqbuzarlikka yo‘l qo‘ygan tashkilotga o‘z xulosasi bilan murojaat qiladi. Xulosa e’tiborga olinmasa, Ombudsman o‘zining har yilgi ma’ruzasida bu haqda Oliy Majlisga ma’lum qiladi.

Yodda tuting!

• Ombudsmandan shikoyat barcha zarur hujjatlar (o‘z shikoyatiga boshqa tashkilotlarning javoblari, sud qarori, hukmi va hokazolar)ni ilova qilgan holda yozma ravishda beriladi;
• shikoyatni ko‘rib chiqish uchun o‘n kunlik muddat belgilangan.

Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi

Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi, 1996-yil 31-oktabrda ijroiya hokimiyati tizimi tarkibida tashkil qilingan. U mamlakatda huquqni himoya qilish faoliyatini tashkil etuvchi davlat tashkiloti sanaladi.

Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazining vazifalari:

• bu sohadagi ishlar milliy dasturini ishlab chiqish;
• inson huquqlari sohasidagi qonun hujjatlarini takomillashtirish;
• inson huquqlarini himoya qilishning suddan tashqari tizimini tashkil etishga ko‘mak berish;
• inson huquqlari bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar yuzasidan huquqni muhofaza qiluvchi organlarga tavsiyalar bilan murojaat qilish.

Topshiriq

Tasavvur qiling, Siz kimyo kombinati joylashgan shaharda yashaysiz. Mazkur korxona bir necha yillar davomida ishlab kelayotir. Ana shu davr davomida aholi o‘rtasida yurak qon-tomir va o‘pka kasalliklari ko‘paydi. Aholi salomatligi aholini mufassal tekshirish natijasida kasallikning ko‘payib borishi atrof-muhit ifloslanishi bilan bog‘liq ekanligi aniqlandi. Korxona ma’muriyati tozalash inshootlari o‘rnatish borasida va’dasini bajarmayapti.

Jamoatchilik ushbu muammoni qanday hal qilishi mumkin? Ushbu holda qanday harakatlar samarali bo‘ladi?

Topshiriq

Quyidagi vaziyatlarda inson huquqlarini himoya qilishning qaysi mexanizmlaridan foydalanish mumkin?

Sizni ta’qib qilishmoqda, Sizga jazolash bilan tahdid solishmoqda, tinimsiz qo‘ng‘iroq qilishayapti, haqoratlashmoqda. Nima qilmoq kerak?

Sizni jinoyat sodir etganlikda ayblashyapti. Qaysi tashkilotning himoyasiga tayanishingiz mumkin? Bunday vaziyatda qanday ish tutish kerak?

Siz adolatsiz jabrlanganigizga, Sizni hafa qilishganiga, haqoratlashganiga ishonch hosil qildingiz. Nima qilmoq kerak?

Kechqurun o‘rtog‘ingiz bilan mashg‘ulotlardan qaytayapsiz. Sizni militsioner to‘xtatdi,militsiya bo‘limiga olib ketmoqchi bo‘lib turibdi. Bunday vaziyatda o‘zingizni qanday tutishingiz kerak?

To‘qqizinchi sinfdagilarga yozgi amaliyotni o‘tamagunlariga qadar hujjatlarini bermay turishdi. Maktab ma’muriyatining xatti-harakati qonuniymi? Basharti, shunday bo‘lsa, o‘z javobingizni asoslab bering. Bordi-yu aksincha bo‘lsa, sizningcha, qanday choralar ko‘rish kerak?

Yakunlarni chiqaramiz

Huquq va erkinliklar kafolatlari:

Har kimga huquq va erkinliklari himoya qilinishi kafolatlanadi;

Inson huquqlarini himoya qilish mexanizmi: sudyalar, prokuratura, militsiya, advokatura;

Inson huquqlarini ro‘yobga chiqarish monitoringi;

2002-yil 13-dekabrda – yangi tahrirda – «Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘isida»gi Qonun;

Ombudsman;

1996-yil – Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazining ochilishi;

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish                                                          

 

MMIBDO’____________________

 

 

29-Mavzu : Siyosiy partiyalar faoliyati

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

.

Mavzu ustida ishlash natijasida:

demokratik huquqiy davlatda partiyalar faoliyatining ahamiyati haqida;

O‘zbekiston Respublikasida siyosiy partiyalar faoliyati va ularning dasturlari haqida bilib olasiz

Fuqarolarning davlatni boshqarishdagi ishtiroki

O‘zbekiston Respublikasida ko‘ppartiyaviylik tizimining shakllanishi

 

FUQAROLARNING DAVLATNI BOSHQARISHDAGI ISHTIROKI

Kishilar hayotida turli-tuman muammolar mavjuddir. Ana shu muammolardan ayrimini odam bolasi bir o‘zi, boshqalarini esa faqatgina o‘zgalar bilan uyushib, tadbirkorlikni rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni: tadbirkorlar manfaatlarini himoya qilish, kredit olish, soliqqa tortish, tashqi bozorga chiqish masalalarini hal qilish mumkin. Tadbirkorlar uyushmasi ham aynan ana shu maqsadlarda tuziladi. Shuningdek, boshqa guruhlar: pensionerlar, nogironlar, yoshlar, o‘qituvchilar, shifokorlar va hokazolar ham o‘z muammolarini hal qilish maqsadida uyushadilar.

Topishiriq

To‘rt guruhga bo‘lining.

Sizning guruhingiz eng uyushgan va totuv ekanligini, shuning uchun ham uning vakillari qonun chiqaruvchi organ deputatlari orasida ko‘pchilikka ega bo‘lishi kerakligini isbotlashga harakat qilib ko‘ring.

Mana, demokratik jamiyat davlat hokimiyati organlarida ana shu guruhlardan faqat bittasining vakillari bo‘lishining imkoni yo‘qligiga o‘zingiz ham ishonch hosil qildingiz. Ana shu guruhlardan har birining manfaatlari ifoda etilishi va himoyalanishiga qay yo‘sinda erishish mumkin?

 

Topshiriq

6 guruhga bo‘lining: 2 guruh siyosiy partiyalarni, qolganlari esa pensionerlar, yoshlar, fermerlar va ayollar vakillarini ifodalaydi.

Siyosiy partiyalarning vakillari dasturlar ishlab chiqib, ularda yuqorida aytib o‘tilgan guruhlar manfaatlarini inobatga olgan holda o‘z maqsad va vazifalarini belgilaydilar hamda qo‘llab-quvvatlashiga erishish uchun ular o‘rtasida targ‘ibot ishlarini yuritadilar.

Pensionerlar, yoshlar, fermerlar va ayollar guruhlari ulardan har biriga xos bo‘lgan muammolar doirasini aniqlaydi.

Targ‘ibot ishlari davomida ana shu partiyalardan qaysi birini afzal ko‘rishingiz aniqlanishi lozim.

 

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA KO‘PPARTIYAVIYLIK TIZIMINI SHAKLLANISHI

Siyosiy partiyalar tuzish va ularning ishida ishtirok etish fuqarolarning muhim siyosiy huquqlaridan biri sanaladi. Xo‘sh, siyosiy partiya nima, o‘zi?

Yodda tuting!

Siyosiy partiya – bu qarashlar, manfaatlar va maqsadlar mushtarakligi asosida tashkil topgan va o‘z oldida hokimiyatning davlat organlarini shaklantirish hamda ular faoliyatida ishtirok etishni maqsad qilib qo‘ygan fuqarolarning ixtiyoriy birlashmalaridir.

Tarix yakka partiyaviylik tizimi davlatda diktatura o‘rnatilishiga olib kelishini tasdiqladi. Ko‘ppartiyaviylik tizimi esa fuqarolarga turli partiyalardan nomzodlarni tanlab olishga va jamiyatni rivojlantirish borasidagi u yoki bu dasturga afzallik berishga imkon yaratadi.

Qonun belgilaydi

Siyosiy partiyalar turli tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o‘zlarining demokratik yo‘l bilan saylab qo‘yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 60-moddasidan.

Har bir fuqaroda o‘zining fikricha uning manfaatlarini ifodalaydigan, mamlakat taraqqiyotiga imkon yaratib beradigan partiyani tanlab olishi uchun demokratik huquqiy davlatda kamida ikki partiya bo‘lishi kerak.

Hozirgi  kunda ko‘ppartiyaviylik tizimi shakllanishi jarayoni davlatimizda ham rivoj topmoqda.

Partiyaning nomi	Ro‘yxatdan o‘tgan sanasi	Maqsadi
O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi (XDP)	1991-yil 1-noyabr	ijtimoiy adolat, mamlakat taraqqiyoti va ma’naviy yangilanishini ta’minlash
«Adolat» sotsial-demokratik partiyasi	1995-yil 18-fevral	huquqiy demokratik davlat barpo etish, ijtimoiy adolat o‘rnatish
O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi	2008-yil 11-avgust	davlatning umuminsoniy qadriyatlar asosida milliy tiklanishi
Tadbirkorlar va ishbilarmonlar – O‘zbekiston Liberal-demokratik (O‘zLiDeP) partiyasi	2003-yil 3-dekabr	O‘rta sinf, kichik biznes namoyandalari, ishbilarmon odamlar, ishlab chiqarish va boshqaruvning yuqori malakali mutaxassislarining manfaatlarini himoya qilish

 

Yakunlarni chiqaramiz

Siyosiy partiyalar:

maqsad – ijtimoiy-siyosiy muammolarni hal qilish

fikrlarning siyosiy va mafkuraviy rang-barangligi

ko‘ppartiyaviylik – har xil nuqtai nazarlar

qanday partiyalar taqiqlanadi?

Siyosiy partiyalar – davlat hokimiyatini shakllantiradi, o‘z vakillari orqali

1996-yil 26-dekabr – «Siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi Qonun

 

Oila jamiyatning buguni va kelajagi negizidir

Mavzu ustida ishlash natijasida:

oilaning jamiyat va jamiaytning oilaga nisbatan asosiy huquqlari va majburiyatlari haqida;

nikoh shartlari haqida;

er-xotinlarning huquq va majburiyatlari haqida;

farzandlarning huquqlari haqida bilib olasiz.

Oila va jamiyat

Oila davlat muhofazasida

Nikoh tuzish

Farzandlarning huquqlari

OILA VA JAMIYAT

Jamiyatda oilaning roli shunchalik ahamiyatliki, u adolatli tarzda har qanday jamiyatning negizi sifatida ko‘rib chiqiladi. Chunki oila ijtimoiy hayotning alohida sohasini o‘zida mujassam etgan bo‘lib, unda kelajakda jamiyatda yashashi va davlatning fuqarosiga aylanishi kerak bo‘lgan shaxsning dunyoga kelishi, oyoqqa turishi va shakllanishi jarayonlari kechadi.

Jamiyatning ahvoli ham, o‘z navbatida, inson oilada qanday tarbiya olganligiga, bu dargohdan qanday ma’naviy e’tiqodni qalbiga singdira bilganligiga, shaxs oilada kamol topishi uchun zarur shart-sharoitlar qanchalik maqbul ekanligiga bog‘liq bo‘ladi.

Shu boisdan oilani muhofaza qilishga istalgan jamiyatda, har qanday davlatda alohida e’tibor beriladi.

Qonun belgilaydi

Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 63-moddasidan.

Oilaviy munosabatlar sohasidagi konstitusiyaviy prinsiplar jumlasiga quyidagilar kiradi:

ayollar va erkaklar huquqlarining tengligi;

nikoh erkinligi;

nikohlangan shaxsning teng huquqliligi;

ota-onalarning kelib chiqishi va fuqarolik mavqeyidan qat’i nazar qonun oldida farzandlar huquqlarining tengligi;

yetim bolalar va ota-ona vasiyligidan mahrum bo‘lgan bolalar parvarishi, tarbiyalanishi va ta’lim olishining kafolatlanganligi;

onalik va bolalik muhofazasi;

 

OILA DAVLAT MUHOFAZASIDA

Davlatimizda oila, onalik va bolalikning konstitutsiyaviy muhofazasini inson huquqlari bo‘yicha xalqaro hujjatlarga mos keladi.

Qonunlar bilan ona va bola manfaatlarining muhofazasi ta’minlanadi.

Konstitutsiyaga muvofiq davlat quyidagi majburiyatlarni o‘z zimmasiga oladi:

oilani muhofaza qilish;

yetim bolalar va ota-ona vasiyligidan mahrum bo‘lgan bolalar parvarishi, tarbiyalanishi va ta’lim olishini ta’minlash;

yetim bolalar va ota-ona vasiyligidan mahrum bo‘lgan bolalarga nisbatan xayriya faoliyatini rag‘batlantirish.

Qonun belgilaydi

Ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 64-moddasidan.

Oila muhofazasi davlatda turli qonunlarni qabul qilish, shuningdek, jamoat jamg‘armalari va tashkilotlari tomonidan ma’naviy va moddiy qo‘llab-quvvatlash tariqasida amalga oshiriladi. Binobarin, mustaqillik yillarida respublikada «Bolalar jamg‘armasi», «Mahalla», «Ekosan», milliy «Qizil Yarim oy jamiyati» singari ko‘p bolali va kam ta’minlangan oilalarga, bolalarga, yolg‘iz qariyalarga va hokazolarga imkon boricha madad berayotgan jamoat jamg‘armalari tashkil qilindi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoniga binoan mamlakatda «Sog‘lom avlod uchun» ordeni ta’sis etildi.

Onalik va bolalikni muhofaza qilishda, sog‘lom avlod kamol topishi uchun moddiy shart-sharoitlar va ma’naviy muhitni ta’minlashda alohida xizmat ko‘rsatgan shaxslar «Sog‘lom avlod uchun» ordeni bilan taqdirlanadilar.

NIKOH TUZISH

Nikoh tuzish uchun kuyov va kelinning ixtiyoriy roziligi zarur, shuningdek, ular muayyan yoshga to‘lgan bo‘lishi shart (qizlar – 17 yoshdan, yigitlar – 18 yoshdan).

Ixtiyoriy rozilik nikoh tuzish masalasi hal etilayotganda uchinchi shaxslarning tazyiqi bo‘lmasligi kerakligini anglatadi. Uchinchi shaxslar, shu jumladan, ota-onalar tomonidan nikohlanishga to‘sqinlik jinoiy jazolanadigan harakatga aylanishi mumkin. Qarindosh-urug‘lar maslahatlar berishlari, nikoh to‘yiga tayyorlanishga yordam ko‘rsatishlari, moddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llab-quvvatlashlari mumkin.

Topshiriq

Sizningcha, nikoh tuzish yoshi nega qizlar uchun 17 yoshdan, yigitlar uchun esa 18 yoshdan belgilangan? O‘z javobingizni asoslab bering.

Muqaddam qayd etilgan va bekor qilinmagan nikoh, nikoh tuzish taqiqlanishi shartlaridan biri hisoblanadi.

Qonunga muvofiq sog‘lom va ruhiy kasal yoki aqlan zaif kishi o‘rtasidagi hamda qarindosh-urug‘lar o‘rtasidagi nikohlar haqiqiy emas deb hisoblanadi.

Er-xotinlar o‘zlarining, shuningdek, voyaga yetmagan bolalari tarbiyasi uchun, ularning ishlari va qilmishlari uchun javobgar bo‘ladilar.

O‘z navbatida farzandlar ham o‘z ota-onalari haqida g‘amxo‘rlik qilishlari, ularga yordam berishlarim, qo‘llab-quvvatlashlari lozim. Balog‘at yoshiga qadar bu majburiyat ma’naviy tavsifda bo‘lib, ular 18 yoshga to‘lganlaridan keyin esa yuridik kuch kasb etadi.

Qonun belgilaydi

Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o‘z ota-onalari haqida g‘amxo‘rlik qilishga majburdirlar.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 66-moddasi.

FARZANDLARNING HUQUQLARI

Farzandlarning huquqlari «Bola huquqlari to‘g‘risida»gi Konvensiya (1989-yil) kabi nufuzli xalqaro hujjatda mustahkamlab qo‘yilgan. Unga muvofiq inson tug‘ilganidan to 18 yoshga qadar bola hisoblanadi va quyidagilarga haqlidir:

yashashga, aqlan va jismonan rivojlanishga;

ismi va fuqaroligi bo‘lishiga;

oilada tarbiyalanishga;

fikr, vijdon va diniy e’tiqod erkinligiga;

ta’lim olishga;

zo‘ravonliksiz hayotga;

shaxsiy qadr-qimmati hurmat qilinishiga va boshqalar.

Qonun belgilaydi

Davlat va jamiyat yetim bolalar va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo‘lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o‘qitishni ta’minlaydi, bolalarga bag‘ishlangan xayriya faoliyatlarni rag‘batlantiradi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 64-moddasidan.

Agar ota-onalar farzandlari tarbiyasi borasidagi majburiyatlarni bajarishdan bo‘yin tovlasalar, ularga shafqatsiz muomala qilsalar, surunkali ichuvchi yoki giyohvand bo‘lsalar, ular ota-onalik huquqlaridan mahrum etilishi mumkin. Er-xotindan har ikkalasi ham ota-onalik huquqlaridan mahrum etilgan taqdirda voyaga yetmagan farzand mehribonlik uyiga parvarishlash va tarbiyalashga topshiriladi.

Topshiriq

Sizningcha, davlat oilaviy munosabatlarni tartibga solib turishi kerakmi? Balki, bu narsa har kimning shaxsiy ishidir?

Ota-onalar ajrashayotganida, Sizning nazaringizda, voyaga yetmgan farzand kim bilan: onasi yoki otasi bilan qolishi kerak?

Oilada ota-onalar va farzandlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda qanday tipik muammolar vujudga keladi? Nega bu hol ro‘y beradi?

Faqat to‘laqonli oila bag‘rida va uning madadi bilan unson ijtimoiy munosabatlarning murakkab omiliga kirib borishi, har tomonlama kamol topgan va balog‘at yoshidagi hayotga shay turgan shaxsga aylanishi mumkin.

Yakunlarni chiqaramiz

Oila:

jamiyat negizi

oilada – shaxs kamoloti

ayollar va erkaklar huquqlarining tengligi

oilaning davlat tomanidan muhofaza qilinishi

«Sog‘lom avlod uchun»

nikoh: qizlar – 17 yoshdan, yigitlar – 18 yoshdan

nikoh erkinligi

farzandlar tarbiyasi borasida er-xotinlarning teng javobgarligi

ota-onalik huquqlaridan mahrum etish

voyaga yetgan bolalarning keksa ota-onalar haqida g‘amxo‘rligi

1989-yil – «Bola huquqlari to‘g‘risida»gi Konvensiya

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

30-Mavzu : O‘zbekiston Respublikasining ijro etuvchi hokimiyat organlari

 

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

Mavzu ustida ishlash natijasida:

vakillik hokimiyat organlari tizimi haqida;

markaziy va mahalliy hokimiyat organlari faoliyatining asosiy yo‘nalishlari haqida;

fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyati haqida bilib olasiz.

 

Vazirlar Mahkamasi – mamlakat hukumati

Joylardagi davlat hokimiyati tayanchlari

Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari

Vazirlar Mahkamasi – O‘zbekiston Respublikasi hukumati O‘zbekiston Respublikasining ijroiya organi sanaladi va iqtisodiyotning, ijtimoiy hamda ma’naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, Prezident Farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlaydi. Vazirlar Mahkamasi davlat boshqaruvi organlari va ular tomonidan tuziladigan xo‘jalik boshqaruvi organlari tizimini boshqaradi, ularning faoliyatlari kelishuvini ta’minlaydi.

VAZIRLAR MAHKAMASINING ASOSIY VAKOLATLARI

Vazirlar Mahkamasi o‘z vakolatlari doirasida:

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning o‘rinbosarlari, vazirlar, davlat qo‘mitalarining raislaridan iborat. Qoraqalpog‘iston Respublikasi hukumatining boshlig‘i Vazirlar Mahkamasi tarkibiga o‘z lavozimi bo‘yicha kiradi.

Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma'naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta'minlaydi.

Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining butun hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.

O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo‘ladi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig‘iga binoan xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish ko‘radi, O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi.

Vazirlar Mahkamasi o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgardir.

Vazirlar Mahkamasi yangi saylangan Oliy Majlis oldida o‘z vakolatlarini zimmasidan soqit qiladi.

Vazirlar Mahkamasining faoliyatini tashkil etish tartibi va vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovda eng ko‘p deputatlik o‘rinlarini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi eng ko‘p deputatlik o‘rinlarini qo‘lga kiritgan bir necha siyosiy partiya tomonidan taklif etiladi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdim etilgan Bosh vazir lavozimiga nomzodni ko‘rib chiqqanidan keyin o‘n kun muddat ichida uni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining ko‘rib chiqishi va tasdiqlashi uchun taklif etadi.

Bosh vazir nomzodi uning uchun tegishincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a'zolari umumiy sonining yarmidan ko‘pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda tasdiqlangan hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a'zolari Bosh vazir taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi o‘rtasida ziddiyatlar doimiy tus olgan holda Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan bir qismi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nomiga rasman kiritilgan taklif bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qo‘shma majlisi muhokamasiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi masala kiritiladi.

Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi tegishincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a'zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bergan taqdirda qabul qilingan hisoblanadi. Bunday holatda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni lavozimidan ozod etish to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining butun tarkibi Bosh vazir bilan birga iste'foga chiqadi.

Yangi Bosh vazir nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasidagi barcha siyosiy partiyalar fraksiyalari bilan tegishli maslahatlashuvlar o‘tkazilganidan so‘ng O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga ko‘rib chiqish va tasdiqlashga taqdim qilish uchun taklif etiladi.

Oliy Majlis tomonidan Bosh vazir lavozimiga nomzod ikki marta rad etilgan taqdirda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazir vazifasini bajaruvchini tayinlaydi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini tarqatib yuboradi.

Qonun belgilaydi

Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlaydi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasidan.

Topshiriq

O‘zingizni ma’lum bir tarmoq (xalq ta’limi, ichki ishlar, sog‘liqni saqlash, tashqi ishlar) vaziri rolida tasavvur qiling.

Tanlab olgan tarmog‘ingizdagi muammolarni hal etish bo‘yicha ishlar dasturini tuzing.

MAHALLIY DAVLAT HOKIMIYATI ORGANLARI

Markaziy hokomiyat organlaridan farqli ravishda mahalliy hokimiyat organlari mintaqa darajasida ijtimoiy muammolarni hal etadilar. Xalq deputatlar Kengashlari viloyat, tumanlar va shaharlarda hokimiyat vakillik organlari sanaladilar. Ularning faoliyati o‘z mintaqalaridagi aholi hayotining turli-tuman tomonlariga daxldor har xil vazifalar va muammolarni hal etishga yo‘naltirilgan. Viloyat, shahar, tuman hududidagi vakillik va ijro etuvchi hokimiyatga hokim rahbarlik qiladi.

Qonun belgilaydi

Viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga bo‘ysunadigan shaharlardan, shuningdek, shahar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari Kengashlari hokimiyatning vakillik organlari bo‘lib, ular davlat va fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab o‘z vakolatlariga taalluqli masalalarni hal etadilar.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 99-modda.

Hokimning faoliyati yakkaboshchilik va qabul qilingan qarorlar hamda o‘zi rahbarlik qilayotgan bo‘linmalar faoliyatining natijalari uchun shaxsiy javobgarlik prinsiplar asosida amalga oshiriladi.

Topshiriq

Tasavvur qiling, Siz maktab direktorisiz va shahar (tuman) hokimining qabuliga keldingiz. Siz maktabda ta’mirlash o‘tkazishni va maktab a’lochi o‘quvchilarining xorijiy mamlakatlardan biriga safariga pul berishni iltimos qilasiz.

O‘z takliflaringizni asoslash borasida qanday vajlarni keltirasiz?

Mahalliy hokimiyat organlari O‘zbekiston Respublikasining qonunlarini, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlarini, davlat hokimiyati yuqori organlarining qarorlarini amalga oshiradilar, respublika va mahalliy ahamiyatga molik masalalarni muhokama qilishda qatnashadilar.

Yuqori organlarning o‘zlariga berilgan vakolat doirasida qabul qilgan qarorlari quyi organlar ijro etishi uchun majburiydir.

Mahalliy hokimiyat organlari O‘zbekiston Respublikasining qonunlarini, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlarini, davlat hokimiyati yuqori organlarining qarorlarini amalga oshiradilar, respublika va mahalliy ahamiyatga molik masalalarni muhokama qilishda qatnashadilar.

Yuqori organlarning o‘zlariga berilgan vakolat doirasida qabul qilgan qarorlari quyi organlar ijro etishi uchun majburiydir.

Xalq deputatlari Kengashlari va hokimlarning vakolat muddati - 5 yil.

Vakillik va ijroiya hokimiyatini tegishliligiga qarab viloyat, tuman va shahar hokimlari boshqaradi.

Viloyat va Toshkent shahar hokimi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qonunga muvofiq tayinlanadi hamda lavozimidan ozod etiladi.

Tuman va shaharlarning hokimlari tegishli viloyat hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda tegishli xalq deputatlari Kengashi tomonidan tasdiqlanadi.

Shaharlardagi tumanlarning hokimlari tegishli shahar hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda xalq deputatlari shahar Kengashi tomonidan tasdiqlanadi.

Tumanlarga bo‘ysunadigan shaharlarning hokimlari tuman hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda xalq deputatlari tuman Kengashi tomonidan tasdiqlanadi.

Viloyat, tuman va shahar hokimlari o‘z vakolatlarini yakkaboshchilik asoslarida amalga oshiradilar va o‘zlari rahbarlik qilayotgan organlarning qarorlari va faoliyati uchun shaxsan javobgardirlar.

Hokimlarning va xalq deputatlari mahalliy Kengashlarining faoliyatini tashkil qilish, ularning vakolat doirasini va xalq deputatlari mahalliy Kengashlarini saylash tartibi qonun bilan belgilanadi.

Qonun belgilaydi

Mahalliy hokimiyat organlari O‘zbekiston Respublikasining qonunlarini, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlarini, davlat hokimiyati yuqori organlarining qarorlarini amalga oshiradilar, respublika va mahalliy ahamiyatga molik masalalarni muhokama qilishda qatnashadilar.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasidan.

FUQAROLARNING O‘ZINI O‘ZI BOSHQARISH ORGANLARI

O‘zini o‘zi boshqarish organlari aholiga uning jamiyat va davlatni boshqarish ishida ishtirok etish konstitutsiyaviy huquqini ro‘yobga chiqarish imkoniyatini havola etadi. O‘zini o‘zi boshqarish organlari ko‘magida aholining birgalikdagi sa’y-harakatlari bilan muayyan hududda ijtimoiy va madaniy vazifalar hal etiladi, aholi turmushini yaxshilashga yo‘naltirilgan qonunlar va qarorlarni bajarishda davlat organlariga madad beriladi.

Shaharchalar, qishloqlar, ovullar, shuningdek, shaharlar mahallarida rais (oqsoqol)ni va uning maslahatchilarini 2,5 yilga saylovchi fuqarolar yig‘ini o‘zini o‘zi boshqarish organlari hisoblanadi. O‘zini o‘zi boshqarish organlarini saylash tartibi, faoliyatini tashkil etish va vakolatlar hajmi «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi Qonun (1999-yilda yangi tahriri) bilan tartibga solinadi.

O‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatining to‘xtatilishi faqat fuqarolar yig‘ini qaroriga ko‘ra amalga oshiriladi. O‘zini o‘zi boshqarish organlari mansabdor shaxslarning davlat hokimiyati organlariga murojaati majburiy tartibda ko‘rib chiqilishi lozim.

Maktab jamoasining muammolari mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarinikidan kam emas. Maktabda Sizni tashvishlantirayotgan muammolarni o‘zingiz ham muvaffaqiyatli hal qilishingiz mumkin.

Guruhlarga bo‘linib, ulardan eng muhimlarini aniqlashga urinib ko‘rining va muammolarni hal etish yo‘llarini taklif qiling.

Yakunlarni chiqaramiz:

Ijro hokimiyati:

Vazirlar Mahkamasi – ijro etuvchi hokimiyat;

Iqtisodiyotni rivojlantirish samaradorligini ta’minlash;

Prezident tuzadi, Oliy Majlis tasdiqlaydi;

Hokim – joylarda vakillik va ijroiya hokimiyatini boshqaradi;

Xalq deputatlari Kengashi – o‘z mintaqasidagi muammolarni hal etish;

O‘zini o‘zi boshqarish organlari;

Fuqarolik yig‘inlari: oqsoqoli – 2,5 yil;

Turar joy bo‘yicha muammolarni hal etish;

2003-yil 29-avgust – «O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida»gi Qonun (yangi tahrirda);

1999-y. 14-aprel – «O‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi  Qonun (yangi tahrirda).

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish

 

MMIBDO’____________________

 

 

31-Mavzu : FUQAROLIK  JAMIYATI

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

FUQAROLIK JAMIYATINING  ASOSIY  TAMOYILLARI

•      Iqtisodiy erkinlik, bozor munosabatlari rivojlangan mulkchilik munosabatlari;

•      Fuqaro huquqlarining ta’minlanishi;

•      Hokimiyat demokratik tamoyillar asosida tuziladi va faoliyat ko’rsatadi;

•      Qonun ustuvor, sud adolatli va mustaqil;

•      Huquqiy davlatning mavjudligi;

•      Siyosiy erkinliklar mavjudligi va fikrlilikning xilma-xilligi;

•      So’z va matbuot erkinligi;

•      Fuqarolarningo’zmajburiyatlariuchunyuqoridarajadagimas’uliyatsezishi;

•      Ijtimoiy barqarorlik, tinchlik, hamkorlik va milliy totuvlik;

•      Davlatning samarali ijtimoiy siyosati.

 

FUQAROLIK  JAMIYATI

•      Fuqarolik jamiyati  - komil fuqarolardan, ya’ni uzviy bog’liqlikda bo’lgan hamda axloqiy, huquqiy va siyosiy madaniyatga ega odamlardan iborat jamiyatdir.

•      Fuqarolik jamiyati – jamiyat taraqqiyotining oliy ko’rinishi, oliy shaklidir.

•      Fuqarolik jamiyati – nafaqat davlatning kuchi bilan, balki uning a’zolari bo’lmish fuqarolarning o’zlari orqali saqlab turiladigan va qat’iy qaror topgan jamiyatdir.

•      Fuqarolik jamiyati – yuksak darajadagi ijtimoiy rivojlanish belgisidir.

•      Fuqarolik jamiyati – davlat bilan bevosita bog’liq holda shakllanadi, taraqqiy etdi, mavjud bo’ladi.

•      Fuqarolik jamiyatiga ta’sir etuvchi asosiy omillar – oila, mulk, shaxs, erkinlik, huquq, ma’naviyat, axloq va davlatchilik.

O’ZBEKISTONDA HUQUQIY DAVLAT VA FUQAROLIK JAMIYATINI SHAKLLANTIRISHNING KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI

- 1989 yil 21 oktabr – O’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi.

             - 1990 yil 24 mart – mamlakatda davlat boshqaruvini tubdan isloh qilish maqsadida Prezidentlik lavozimi ta’sis etilishi.

  - 1990 yil 20 iyun – O’zbekiston Respublikasining “Mustaqillik Deklaratsiyasi” qabul qilinishi.

            - 1990 yil 20 iyun – O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi loyihasini ishlab chiqish, yaratish uchun I.A.Karimov raisligida 64 kishidan iborat konstitutsiyaviy komissiyaning tuzilishi.

            - 1990 yil 1 noyabr – “Ijroiya va boshqaruv hokimiyatining tuzilishini takomillashtirish to’g’risida” Qonun qabul qilinib, Vazirlar Mahkamasining vujudga keltirilishi.

             - 1991 yil 25 avgust – O’zbekiston Prezidentining “Ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizlik (xizmati) komitetini O’zbekiston SSR yurisdiksiyasiga olish to’g’risida” gi Farmonining e’lon qilinishi.

•      1991 yil 31 avgust – O’zbekiston SSR Oliy Kengashining VI sessiyasida “O’zbekistonning Davlat Mustaqilligi to’g’risida” gi Bayonot e’lon qilindi. “O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to’g’risida” gi Qonuni qabul qilindi. Ozbekiston SSR tegishli qaror bilan “O’zbekiston Respublikasi”- deb ataldi. 1-sentabr – O’zbekiston Respublikasining “Mustaqillik kuni”-deb belgilandi, umumxalq bayrami va dam olish kuni deb e’lon qilindi.

•      1991 yil 18 noyabr – “O’zbekiston Respublikasining Davlat Bayrog’i to’g’risida” gi  Qonun  qabul qilindi.

•      1992 yil 2 iyul – “O’zbekiston Respublikasining  Davlat Gerbi to’g’risida” gi Qonun qabul qilindi.

•      1992 yil 8 dekabr – O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilindi.

•      1992 yil 10 dekabr – O’zbekiston respublikasining Davlat Madhiyasi qabul qilindi.

1. Davlat inson manfaatlari va huquqlarini himoya qilishining sababi nimada?

2. Insonning tinch-totuv yashashini davlatsiz tashkil qilish va himoyalash mumkinmi? Javobingizni asoslang.

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish

    

       MMIBDO’____________________

 

 

 

32-Mavzu : Inson  huquqlari  turlari

 

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

INSON  HUQUQLARI  TURLARI

1. Shaxsiy huquq va erkinliklar.

(Konstitutsiyaning 7-bobi, 24-31-moddalar)

2. Siyosiy huquq va erkinliklar.

(Konstitutsiyaning 8-bobi, 32-35-moddalar)

3. Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar.

(Konstitutsiyaning 9-bobi, 36-42-moddalar)

 

SHAZSIY HUQUQ VA ERKINLIKLAR

•      Yashash huquqi;

•      Shaxsiy daxlsizlik huquqi;

•      Shaxsiy erkinlik huquqi;

•      Qonun tomonidan teng muhofaza etilish huquqi;

•      O’zining va yaqin kishilarining o’ziga qarshi guvohlik bermaslik huquqi;

•      Aybsiz deb hisoblash huquqi;

•      Odil sudlov va sud himoyasi huquqi;

•      Sir saqlash huquqi;

•      Turar – joy daxlsizligi huquqi;

•      Erkin ko’chib yurish va turar joy tanlash huquqi;

•      Erkin o’z davlatidan chiqish va unga qaytib kelish huquqi.

•      erkinliklar: fikr erkinligi, so’z erkinligi, vijdon erkinligi, din (e’tiqod) erkinligi.

 

SIYOSIY  HUQUQLAR

•      Saylov huquqi;

•      Referendumda ishtirok etish huquqi;

•      Umumxalq muhokamasida ishtirok etish huquqi;

•      Mitinglar, yug’ilishlar va namoyishlarda ishtirok etish huquqi;

•      Jamoat birlashmalari (siyosiy partiyalar)  ga birlashish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqi;

•      Vakolatli davlat organlariga, muassasalarga, xalq vakillariga murojaat qilish huquqi.

 

IQTISODIY HUQUQ VA ERKINLIKLAR

•      Xususiy mulk huquqi;

•      Vorislik (meros) huquqi;

•      Tadbirkorlik faoliyatining erkinligi;

•      Korxonani boshqarishda ishtirok etish huquqi;

•      Mehnat qilish huquqi;

•      Kasb tanlash erkinligi;

•      Mehnat erkinligi;

•      Ishsizlikdan himoyalanish huquqi;

•      Dam olish huquqi;

•      Mehnat ta’tiliga chiqish huquqi.

 

IJTIMOIY  HUQUQLAR

•      Ijtimoiy ta’minot olish huquqi;

•      Bilim olish huquqi;

•      Sog’liqni saqlash va tibbiy yordam olish huquqi;

•      Turar joy huquqi;

•      Ijod erkinligi;

•      Madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi;

•      Ijtimoiy sug’urta huquqi.

 

KONSTITUTSIYAVIY  BURCHLAR

•      Konstitutsiya va qonunlarga rioya etish;

•      Boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish;

•      O’zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrash;

•      Madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish;

•      Atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish;

•      Qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig’imlarni to’lash;

•      O’zbekiston Respublikasini himoya qilish;

•      Qonunda belgilangan tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni o’tash.

 

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish                                                          

 

 

MMIBDO’____________________

 

 

 

 

33-Mavzu : Bola huquqlarini himoya qilishning xalqaro huquqiy asoslari

Reja:

Darsning maqsadi:

1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

 

REJA:

1. Bola huquqlarini himoya qilishning xalqaro huquqiy asoslari.

 Bola huquqlari Jeneva Deklaratsiyasi (1924 yil), BMT Ustavi (1945 yil 24 oktabr),  Inson huquqlari  umumjahon Deklaratsiyasi (1948 yil 10 dekabr), 1959 yil 20 -noyabrda BMTning Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan “Bola huquqlari Deklaratsiyasi”  hamda 1989 yil 20 noyabrda qabul qilingan “Bola huquqlari to’g’risida”gi  Konvensiyada  ko’zda tutilgan tamoiyillar.

2. Bola huquqlariga oid milliy qonun hujjatlari.

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (ko’chirmalar), 2008 yil 7- yanvardan kuchga kirgan № 139- sonli “Bola huquqlarining kafolatlari to’g’risida” gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni.

3. Odam savdosi asr muammosi. 2008 yil 17- apreldan kuchga kirgan, № 154-sonli  “Odam savdosiga qarshi kurashish to’g’risida” gi O’zbekiston Respublikasi  Qonuni.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 8-iyuldagi № 911-sonli  “Odam savdosiga qarshi kurashish samaradorligigni oshirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi Qarori.

 

Mavzuga oid tayanch ibora va tushunchalar

Konvensiya, deklaratsiya, Pakt,  Protokol, “Pekin Qoidalari”, “Ar-Riyod dasturiy prinsiplari”, “Tokio qoidalari”, Bola va uning huquqlari haqida tushuncha, bolaning qonuniy vakillari, vasiylik va homiylik tushunchasi, bola huquqlari kafolatlarining xalqaro me’yorlari, bolalar pornografiyasi, yetim bola, bola huquqlarini himoya qilish bo’yicha davlat siyosati.

            Odam savdosi, odam savdosi bilan shug’ullanuvchi shaxs, odam savdosiga qarshi kurashish bo’yicha davlat organlari va ularning vazifalari.

            Odam savdosiga oid jinoyatlar uchun belgilangan jazo choralari.

 

Bola huquqlarini himoya qilishning xalqaro huquqiy asoslari.

O’zbekiston mustaqillikkka erishgach inson huquqlarini himoya qilish borasidagi xalqaro huquq normalaridan 70 tasiga qo’shildi, ya’ni O’sbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan yuqoridagi xalqaro huquq me’yorlari  ratifikatsiya qilindi. Ratifikatsiya- lotincha “ratus” - “tasdiqlangan” va “facere” – “qilmoq” so’zlaridan olingan bo’lib, xalqaro shartnoma yokibitimlarni oliy davlat hokimiyati organlari tomonidan tasdiqlanishi.

            Bola huquqlarini himoya qilish yuzasidan ilk xalqaro me’yoriy huquqiy hujjat 1924 yil Jenevada qabul qilingan “Bola huquqlari Jeneva deklaratsiyasi” hisoblanadi.

            1945 yil 24 oktabrda qabul qilingan Birlashgan millatlar tashkilotining Ustavi, 1948 yil 10 dekabrda qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi”, 1959 yil 20 noyabrda qabul qilingan BMT ning “Bola huquqlari delaratsiyasi”, 1989 yil 20 noyabrda qabul qilingan “Bola huquqlari Konvensiyasi”  (yuqoridagi xalqaro huquq normalari 1991-1992 yillar ratifikatsiya qilingan), 1965 yil qabul qilingan “Irqiy kamsitishlarga qarshi xalqari Bill”, 1966 yil qabul qilingan “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro Pakt”,  “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’grisidagi xalqaro Pakt” (1995 yil ratifikatsiya qilingan),

 

BOLALARNI  ASRAMOQ  KELAJAKNI  ASRAMOQDIR

•      Bugungi kunda dunyo aholisining  2 milliard 170 million nafarini bolalar tashkil qiladi.

•      Statistik ma’lumotlarga ko’ra har yili 10 million bola turli sabablarga ko’ra vafot etadi.

•      Shulardan 3 million bolalar ochlik qurboniga aylanayotgan besh yoshgacha bo’lgan bolalardir.

•      170 million go’dak oziq-ovqat tanqisligi oqibatida xastalanmoqda.

100 million bola maktabga bormaydi (ularning 60 foizi qizlar).

 

•      Suriyada 2 milliondan ziyod bolalar ochlik, kasallik va noqulay shart-sharoitlardan aziyat chekmoqda. 2,4 mingdan ziyod maktab to’liq yoki qisman vayron etilgan, 2,5 mingdan ortig’I boshqa maqsadlarda foydalanilmoqda. Ikki yildan buyon ichki nizolar oqibatida 80 mingdan ziyod kishi halok bo’lgan. Bir millionga yaqin aholi turli davlatlarda rasmiy qachoq sifatida qayd etilgan.

•      Mali (Afrika) davlatida 70 ming bola to’yib ovqatlanish imkoniyatidan mahrum. Mamlakat shimolida harbiy harakatlar davom etmoqda.

•      Osiyoning janubiy-sharqida joylashgan M’yanma davlatida ham vaziyat tang. 12 yoshli bolalar ham qurol ko’tarishga majbur qilinmoqda. 70 ming askarni 18 yoshga to’lmagan bolalar tashkil qiladi. 7 yoshdan 16 yoshgacha bo’lgan bolalar majburiy og’ir mehnatga jalb qilinmoqda. Harbiy harakatlarda minglab bolalar askarlar uchun jonli to’siq sifatida foydalanilmoqda, minalashtirilgan maydonlarga majburan haydalmoqda.

 

BOLA HUQUQLARI TO’G’RISIDAGI KONVENSIYAGA BOLALAR SAVDOSI, BOLA FOHISHABOZLIGI VA BOLA PORNOGRAFIYASI TO’G’RISIDAGI FAKULTATIV PROTOKOLdan

•      Bolalar savdosi- haq olish evaziga yoki boshqa shaklda qoplanadigan foyda evaziga har qanday shaxs yoki bir guruh shaxslarga berishni ko’zlagan har qanday harakat yoki bitimni anglatadi;

•      Bola fohishabozligi – haq olish evaziga yoki boshqa shaklda qoplanadigan foyda evaziga bolani seksual maqsadlarda ishlatishni anglatadi;

•      Bola pornografiyasi – bolaning haqiqiy yoki uyushtirilgan ochiq seksual faoliyatdagi ishtirokini haq qanday vositalar orqali aks ettiruvchi tasvirni yoki asosan seksual maqsadlar uchun bolaning jinsiy a’zolarini aks ettiruvchi har qanday tasvirni anglatadi.

 

BMTning “ISHGA QABUL QILISH UCHUN ENG KICHIK YOSH TO’G’RISIDA”GI 138-KONVENSIYASI.

(Xalqaro Mehnat tashkilotining Bosh konferensiyasi 1973 yil 26 iyunda qabul qilgan, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2008 yil 4 aprelda ratifikatsiya qilingan.)

-          Sanoatda eng kichik yosh to’g’risidagi Konvensiya (1919 yil, 1937 yil qayta ko’rib chiqilgan);

-          Dengizda ishlash uchun eng kichik yosh to’g’risidagi Konvensiya (1920 yil, 1936 yil qayta ko’rib chiqilgan);

-          Qishloq xo’jaligidaeng kichik yosh to’g’risidagi Konvensiya (1921 yil);

-          Flotda ko’mir yuklovchi va o’t yoquvchi uchun eng kichik yosh to’g’risidagi Konvensiya (1921 yil);

-          Nosanoat ishlarida eng kichik yosh to’g’risidagi Konvensiya (1932 yil, 1937 yil qayta ko’rib chiqilgan);

-          Baliqchilar uchun eng kichik yosh to’g’risidagi Konvensiya (1959 yil);

-          Yer osti ishlariga ruxsat beriladigan  eng kichik yosh to’g’risidagi Konvensiya (1965 yil) qoidalari e’tiborga olingan holda mazkur Konvensiya qabul qilindi.

 

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish

                                                                                                                 

            MMIBDO’____________________

 

 

 

34-Mavzu :ISHGA QABUL QILISH VAQTIDA TALAB QILINADIGAN HUJJATLAR

Reja:

-          Darsning maqsadi:

-          1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar  mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.

-          2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.

-          3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni  mustaqil fikrlashga o`rgatish

Ishga qabul qilish vaqtida talab qilinadigan hujjatlar.

1. Pasport yoki uning o’rnini basadigan boshqa hujjatni, o’n olti yoshgacha bo’lgan shaxslar esa,-tugilganlik to’g’risidagi guvohnoma va turar joydan ma’lumotnoma.

2. Mehnat daftarchasini, birinchi marotaba ishga kirayotgan shaxslar bundan mustasno. O’rindoshlik asosida ishga kirayotgan shaxslar mehnat daftarchasi o’rniga asosiy ish joyidan olgan  ma’lumotnoma.

3. Harbiy xizmatga majburlar yoki chaqiriluvchilar tegishincha harbiy bilrtni yoki harbiy hisobda turganlik haqidagi guvohnoma.

4. Qonun hujjatlariga muvofiq maxsus ma’lumotga yoki maxsus tayyorgarlikka ega shaxslargina bajarishi mumkin bo’lgan ishlarga kirayotganda oily yoki o’rta maxsus o’quv yurtini tamomlaganligi to’g’risidagi diplomni yoxud mazkur ishni bajarish huquqini beradigan guvohnomani yoki boshqa tegishli hujjatlar.

5. So’rovnoma-ma’lumotnoma.

6. 3,5 x 4,5 sm hajmdagi 6 dona fotosurati.

7. Tibbiy ma’lumotnoma (0,86 forma).

8. Turar joyidan ma’lumotnoma.

9. Oxirgi ish joyidan tavsifnoma.

10. Tarjimai hol.

11. Pensiya jamg’armasi daftarchasi.

12. Pasport nusxasi 6 dona.

13. Diplom nusxasi 6 dona. (taqdim etadi.)

 

ISH  VAQTI  VA  DAM  OLISH  VAQTI:

- Xodim ish tartibi yoki grafigiga yoxud mehnat shartnomasi shartlariga muvofiq o’z mehnat vazifalarini bajarishi lozim bo’lgan vaqt ish vaqti hisoblanadi. (114-modda).

- Xodim uchun ish vaqtining normal muddati haftasiga qirq soatdan ortiq bo’lishi mumkin emas.

Olti kunlik ish haftasida har kungi ishning muddati etti soatdan besh kunlik ish haftasida esa sakkiz soatdan ortib ketmasligi lozim. (115-modda).

Ish vaqtining qisqartirilgan muddati: (116-modda).

1). O’n sakkiz yoshga to’lmagan xodimlar – 15-16 yoshlilar uchun 24 soat (242-modda), 16-18 yoshlilar uchun- 36 soat (242-modda).

2) I va II guruh nogironi bo’lgan xodimlar. 36 soat (220-modda, III qism).

3) noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band bo’lgan xodimlar. 36 soat (117-modda).

4) Alohida tusga ega bo’lgan ishlardagi xodimlar. 36 soat (118-modda).

5) Uch yoshga to’lmagan bolalari bor, byudjet hisobidan moliyaviy jihatdan ta’minlanadigan muassasalar va tashkilotlarda ishlayotgan ayollar. 35 soat (228^I-modda).

TUNGI  ISH  VAQTI

Soat 22-00 dan to soat 6-00 gacha bo’lgan vaqt tungi vaqt deb hisoblanadi.

 

Ish vaqtini jamlab hisobga olish:

Bunda hisobga olinadigan davr bir yildan, kunlik ish vaqtining (smenaning) muddati esa o’n ikki soatdan ortib ketmasligi lozim.

Ish vaqtidan tashqari ish xodim uchun belgilangan kundalik ish (smena) muddatidan tashqari ishlash ish vaqtidan tashqari ish deb hisoblanadi.

Har bir xodim uchun surunkasiga ikki kun davomida to’rt soatdan mehnat sharoiti og’ir va zararli ishlarda – bir kunda ikki soatdan va yiliga bir yuz yugirma soatdan ortiq bo’lmasligi lozim.

 

DAM  OLISH  VAQTI:

Dam olish vaqti – xodim mehnat vazifalarini bajarishdan xoli bo’lgan va bundan u o’z ixtiyoriga ko’ra foydalanishi mumkin bo’lgan vaqtdir.

Ish kuni (smena) davomidagi tanaffuslar; tushlik vaqti.

Kundalik dam olish vaqtining muddatiIshning tugashi bilan keyingi kuni (smenada) ish boshlanishi o’rtasidagi kundalik dam olish vaqtining muddati o’n ikki soatdan kam bo’lishi mumkin emas.

Dam olish kunlari – haftalik (5 kunlik, 6 kunlik) shanba, yakshanba.

Umumiy dam olish kuni yakshanba.

Bayram  (ishlanmaydigan)  kunlari:

-          1 yanvar – Yangi yil;

-          8 mart – Xalqaro xotin-qizlar kuni;

-          21 mart – Navro’z bayrami;

-          9 may – Xotira va qadrlash kuni;

-          1 sentabr – Mustaqillik kuni;

-          1 oktabr – O’qituvchi va murabbiylar kuni;

-          8 dekabr – Konstitutsiya kuni;

-          Ro’za hayit (Iyd al Fitr) – diniy bayramining birinchi kuni;

-          Qurbon hayit (Iyd al-Adha) - diniy bayramining birinchi kuni.

TA’TILLAR:

Barcha xodimlarga, shu jumladan o’rindoshlik asosida ishlayotgan xodimlarga dam olish va ish qobiliyatini tiklash uchun ish joyi (lavozimi) va o’rtacha ish haqi saqlangan holda yillik mehnat ta’tillari beriladi.

Xodimlarga o’n besh ish kunidan kam bo’lmagan muddat bilan yillik asosiy ta’til beriladi.

Ishlayotgan –

O’n sakkiz yoshga to’lmaganlarga, I va II guruh nogironlariga – 30 kalendar kun.

Eng uzaytirilgan ta’tillarni jamlashda ularning umumiy muddati qirq sakkiz kundan oshib ketishi mumkin emas.

Ijtimoiy ta’tillar:

- Homiladorlik (70 kun)   va  tug’ish ta’tillari (56 kun), (233-modda).

- Bolalarni parvarishlash ta’tillari.

- O’qish bilan bog’liq ta’tillar.

- Ijodiy ta’tillar.

Ish haqi saqlanmagan holda beriladigan ta’tillar:

Xodimning arizasiga binoan unga ish haqi saqlanmagan holda ta’til berilishi mumkin, uning muddati xodim bilan ish beruvchi o’rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi.

Quyidagi xodimlarga ularning xohishiga ko’ra, ish haqi saqlanmagan holda muqarrar tartibda ta’til beriladi:

-          1941-1945 yillardagi urush qatnashchilariga va imtiyozlari jihatidan ularga tenglashtirilgan shaxslarga – har yili o’n to’rt kalendar kunga qadar;

-          Ishlayotgan I va II guruh nogironlariga – har yili o’n to’rt kalendar kunga qadar;

-          Ikki yoshdan uch yoshgacha bo’lgan bolani parvarish qilayotgan ayollarga, o’n ikki yoshga to’lmagan ikki va undan ortiq bolani tarbiyalayotgan ayollarga – har yili o’n to’rt kalendar kunga qadar.

Uyga vazifa: Mavzuni o'qish va o'rganish                                              

 

MMIBDO’____________________

 

 

TAKRORLASH