Асаралогия

6- Mavzu: Organik olamning evolyutsiyasi haqida Ch. Darvin talimoti.

                                                Reja:

1. Ch.Darvinning xayot yuli va ilmiy faoliyati.

2. Suniy tanlash xakidagi talimot.           

3. Madaniy shakllar evolyutsiyasi omillari ( uzgaruvchanlik, irsiyat, suniy tanlash). 

4. Yashash uchun kurash va uning shakllari.

5. Tabiiy tanlanish. Moslanishlarning xosil bulishi.

6. Evolyutsiyaning divergent xarakteri. Konvergensiya.

7. Ch. Darvin talimotiga  berilgan baxo.

   1. Charlz Robert Darvin 1809 yil 12 fevralda Angliyaning Shryusberi shaxrida vrach oilasida tugilgan. U bolaligidayok tabiatdagi vokea-xodisalar chunonchi kushlar xayotini kuzatishga usimliklar va minerallardan kolleksiyalar tuplashga kizikar edi. Darvinlar uyining bir tomonida xilma-xil manzarali daraxt va butalar ekilgan bog bulib ikkinchi tomonida daryo okar edi. Yosh Charlz bush vaktlarini tabiat kuchogida utkazar kushlar  xasharotlarni kuzatib balik tutar va ov bilan shugullanar edi.

          U 1817 yili maktabga borgan bulsada usha davrdv xukmron bulgan «klassik maktab» sinchkov Darvinda xech kanday kizikish uygotmadi.

         Darvin 16 yoshga tulgach otasi uning kelgusida vrach bulishini kuzlab Edinburg universitetining medetsina fakultetiga ukishga kiritdi. Birok universitetdagi darslar xam kuruk «klassik» ukitishga asoslanganligi, ayniksa, odam anatomiyasidan ukiladigan lek-siyalar zerikarli ekanligi, narkozsiz operatsiyalar kilinishi yosh Darvinda meditsina fanlariga nisbatan kizikish uygotmadi.     Uglining medik bulish xavasi yukligidan xabardor bulgan otasi uni   1828 yili Kembrij universitetening iloxiyot fakultetiga ukishga berdi. Bu yorda xam u xuddi Edinburg universitetidagi kabi darslarga kizikmasa-da uni tashlab ketmadi. Chunki universitetda iloxiyotga oid darslar bilan birga tabiiyot fanlari xam  ukitilar edi. Darvin tabiiy fanlarga kizikishi jixatdan boshka talabalardan ajralib turganligi sababli universitetdagi yirik tabiatshunos olimlarning dikkat-e’tiborini uziga jalb etdi. Botanika professori Genslo geologiya professori Senjvik Darvining tabiiyotga oid bilimlarini rivojlantirishga yakindan yordam berdilar. U tajribali geolog Senjvik tomo-nidan Shimoliy Uelsga uyushtirilgan geologik ekskursiyalarda faol ishtirok etdi.     Darvin 1831 yili universitetni tamomlagandan keyin pastor bulib ishlashdan kuprok tabiatshunos-likga tadkikotlarga moyillik syezdi. Bundan xabardor bulgan professor Genslo uni ingliz xarbiy doiralari tomonidan butun jaxon buylab safarga junatilayotgan «Bigl» kemasidagi ekspeditsiya sostavida tabiatshunos sifatida ishtirok etishga tavsiya etdi. 

           «Bigl» kemasidagi safar 1831 yil 27 dekabrdan boshlanib 1836 yil 2 oktabrgacha ya’ni salkam 5 yil davom etdi. Bu kema safarining asosiy vazifasi dengiz xaritalarini mufassal tuzish maksadida Janubiy Amerikaning sharkiy va garbiy soxillarini xamda unga yakin orollarni suratga olishdan  Yer atrofida bir nechta xronometrik ulchov olishdan iborat edi.

 1831 yil 27 dekabrda Angliya kirgoklaridan chikkan «Bigl» kemasi Yashil Burun orollarida bir oz tuxtagandan sung Janubiy Amerikaning sharkiy kirgoklariga yetib keldi. U aprel oyida Rio-de-Jeneyroda sungra Montevideo Buenos-Ayresda bulib Olovli Yer tomon suzadi. Keyin yana shimol tomonga kaytib 1833 yil avgustda Bayya-Blankaga yetib keladi.

1833 yil dekabrida Sharkiy kirgokdagi barcha ishlar yakunlangach, kema Patagoniya kirgoklari tomon suzadi va Olovli Yerni aylanib utib, Janubiy Amerikaning garbiy kirgogi buylab suzib utadi. U Peru va Chilining bazi gavanlarida tuxtagach, 1835 yili Galapagos orollariga yetib keladi. U yerda bir necha vakt bulgach Tinch okean orkali Yangi Zelandiya kirgoklariga yul oladi.

          Kema Avstraliyada bulganidan sung 1836 yil boshida Xind va Atlantika okeanlari orkali yana Braziliya kirgoklariga yetib keladi va u yerdan Angliyaga kaytadi.

 Darvinning «Turlarning kelib chikishi» nomli asari anik va mantikiy reja asosida yozilgan bulib Lyayel ta’biri bilan aytganda «bir uzun argument» dan iborat edi.

 Asar 14 bobdan iborat bulib xilma-xil xayvonlar zoti va usimliklar navini chikargan inson amliyotini taxlil kilishdan boshlanardi. Inson organizmlarining irsiyati va uzgaruvchanlik xossalari tufayli sun’iy tanlashda ajoyib natijalarga erishganligi kup misollar bilan tushuntiriladi.

  «Turlarning kelib chikishi» asari Darvin tomonidan bajarilgan juda katta mexnatning bir ulushidir. Asarda bayon etilgan fikrlarning tugriligini isbotlash maksadida Darvin keyinchalik xam yana kup asarlar yozdi.

  Ulardan biri 1868 yil nashr etilgan «Xonakilashtirilgan xayvonlarning va usimliklarning uzgaruvchanligi» nomli asardir.

1871 yili Darvin «Odam paydo bulishi va jinsiy tanlanish» degan asarini nashr ettirdi. Bu kitobning kup saxifalari sovet antropologi Y. Y. Roginskiy uktirishicha Uolles makolasidagi fikrlar xususidagi munozara natijasi edi.

 Uolles 1864 yili nashr ettirilgan mokolasida odam paydo bulishida Darvin karashlaridan keskin fark kilingan goyani ilgari surdi. Uning muloxazasiga kura odam ajdodlaridagi uzgarishdar tabiiy tanlanish yuli bilan vujudga kelgan bulsada birok odam akliy kobiliyatlarining rivojlanishi bilan uning ta’siri tuxtaydi odamdagi tuygular ongli xayot kobiliyati axlokni tabiiy tanlanish yoki evolyutsion nazariya orkali tushuntirib bulmaydi. Uollesning bu soxadagi fikrlari umuman tugri. Lekin u mazkur masalani xal etishda materializmdan chetlashib idealizmga yondashdi va odamda kayd etilgan uzgarishlar yaratuvchi kuchining yordamida amalga oshgan deb kayd etdi. Darvin yukoridagi asarida Uolles fikrlarining notugri yekanligini isbotlashni maksad kilib kuydi. Asarning birinchi bobida odam xayvonot olamidan kelib chikkanini isbotlovchi kiyosiy anatomiya fizeologiya emriologiya sistematika paleontologiya dalillari keltiriladi va shular asosida odam kazilma xolidagi tor burunli maymunlarning avlod-ajdodidan kelib chikkanligi kayd kilinadi.

            Bulardan tashkari Darvin yana kupgina asarlar yozdi va ularda evolyutsion nazariyaning ayrim muammolarini yetarlicha yoritdi. «Usimliklar olamida chetdan va uz-uzidan changlanishning ta’siri» «Xasharotxur usimliklar tugrisida» «Odam va xayvonlarda tuyguning ifodalanishi» kabi asarlari bunga yorkin misoldir.   Darvin asarlarining jami 12 tomdan iborat edi. Uning asarlari sinchkovlik bilan dalil tuplash va ularni keng kulamda nazariy jixatdan asoslashning yorkin namunasidir. U induksiya bilan deduksiyaning analiz bilan sintezning doimiy uzaro alokasini tugri kullagan olimdir. Charlz Darvin 1882 vafot etdi.

         1. Darvin xonakilashtirilgan xayvonlar va usimliklarning xilma-xil zotlari va navlari fakat uzgaruvchanlik va chatishtirish tufayli yaratilmaganligini; bunda sun’iy tanlash xal kiluvchi axamiyatga ega ekanligini ta’kidladi. Odatda sun’iy tanlanish deganda inson ishtirokida olib boriladigan tanlash tushuniladi. Sun’iy tanlash xonaki xayvonlar madaniylashtirilgan usimliklarning yangi zoti va navini yaratish usuli sifatida inson tomonidan kadimdan kullanilib kelingan. Tajribada kelgusi nasl uchun usimliklar bilan xayvonlar formasini tanlash juda extiyotkorlik bilan olib boriladi. Bunda maksadga muvofik formalarni tanlab saklab kolish maksadga nomuvofiklarini esa yukotish bilan olib boriladi. Albatta keskin fark kilgan ayrim usimlik va xayvon formalarini saklash va urchitishni xali tanlash deb atash notugri bular edi. Chunki ayrim organizmlardagi keskin uzgaruvchanlik kupchilik xollarda yangi zot va nav keltirib chikarmaydi. Zot va nav uchun anna shu uzgargan formadagi yaxshi xossalarni bugindan-buginga kuchaytira borish kerak. Sun’iy tanlashda organizmdagi davomli uzgaruvchanlikning axamiyati katta.

         Davomli uzgaruvchanlikka kura agar ma’lum sharoitda u yoki bu organizmda ma’lum belgi-xossalar uzgarsa shu sharoitda saklangan takdirda vujudga kelgan belgi xossalar bugindan-buginga utib tuplana boradi. Darvin muloxazasiga kura sun’iy tanlashning 2 ta formasi mavjud. Bular metodik va ongsiz tanlashdir.     

         2. Metodik tanlashning  ongsiz tanlashdan asosiy farki shundaki bu tanlashda inson yangi zot va nav chikarishni oldindan planlashtiradi yoki zot va nav chikarishda ongli ijodiy yondashadi. Bu esa uz navbatida zot va navning tez vakt ichida keskin uzgarishiga sabab buladi. Bunga bir kancha misollar keltirish mumkin. Masalan koramol simmental zotining sut maxsulotdorligi 40 yil mobaynida taxminin 1,5 baravar ortgan.

      Agar 1870-75 yillarda xar bosh sigir yil davomida urtacha 2500 kg dan sutbergan bulsa 1880-1885 yillarda sun’iy tanlash tufayli sut mikdori 2950 kg ga 1900-1910 yillarda esa 4000 kg ga yetgan.

         Lavlagi ildizmevasida kand borligi birinchi marta 1747 yilda ma’lum bulgan. XIX asrdan boshlab undagi kand mikdorini oshirish maksadida muttasil sun’iy tanlash ishlari olib borilgan. Natijada 150 yil mobaynida undagi kand mikdori 4 marta ortgan. Usimlik navlari xayvon zotlari odamning xujalik iktisodiy yoki estetik talablariga muvofik chikarilgan. Madaniy usimliklar va xonakilashtirilgan xayvonlar inson uchun foydali belgi-xossalari bilan uzaro keskin fark kiladi. Masalan turli guza navlari kusagining soni vazni tezpisharligi va tolasining texnologik sifatlari bilan fark kilsa xam birok gultojibarglarining rangi va shakli yoki ildizining tuzilishiga kura uzaro uxshash buladi. Xuddi shunday karam navlari bargining tuzilishi bilan fark kilsa gulining tuzilishi bilan fark kiladi. Bunday konuniyat fakat usimliklarga xos bulmay balki xayvonlar zotiga xam mansubdir. Chunonchi jundor kuylarning juni yukori baxolanadi. Xar xil kuy zotlarining juni bir-biridan fark kiladi. Koramollarda esa bunday emas. Sun’iy tanlash yuli bilan inson uzi uchun zarur bulgan belgi-xossalarni takomillashtirishi tufayli xayvonlar bilan usimliklarning gayri-tabiiy formalarini vujudga keltirish mumkin. Inson tabiiy tanlash tufayli shunday gayri-tabiiy formalarni formalarni chikaradiki ular tabiiy sharoitda inson ishtirokisiz yashashi mumkin bulmay koladi. Urug bermaydigan usimlik navlari itlarning junsiz kaptarlarning shamolga karshi ucha olmaydigan «tovus kaptar» zotlari chuchka va kuylarning xaddan tashkari semiz zotlari bunga yakkol misoldir.  

       3. Inson sun’iy tanlashni xar xil maksadlarni kuzlab olib boradi. Buning natijasida xar xil zot va navlar vujudga keladi ya’ni boshlangich formalardagi belgilar tarkalib ketadi. Bu divergensiya xodisasidir. Divergensiya deganda umumiy ajdoddan kelib chikkan organizmlarni tanlash tufayli bir-biriga uxshamaydigan belgi-xossalarning paydo bulishi tushuniladi. Xar xil yunalishdagi tanlash kay tarika belgilar divergensiyasiga olib kelishini Darvin kaptar tovuk zotlari va karam navlari misolida kursatgan. Turli tovuk zotlari ichida urushkok (dakang) dekorativ gushtdor sertuxum tovuk zotlarini kurish mumkin.

           Sun’iy tanlash ba’zan konvergensiya xodisasigi olib keladi. Konvergensiya deganda turli ajdodlardan kelib chikkan organizmlarda uxshash belgilarning rivojlanishi tushuniladi. Sun’iy tanlashdagi konvergensiya xodisasiga chuchka zotlari yakkol misol bula oladi. Chuchka zotlari Yevropa yovvoyi tungizi bilan Osiyo yovvoyi tungizidan chikarilgan. Lekin shunga karamay xilma-xil chuchka zotlaridan uxshash (tumshugi va oyoklarining kaltaligi gavdasining bochkaga uxshash – miktiligi ozik tishlarining maydaligi) belgilari rivojlangan. Usimliklar bilan xayvonlar ustida olib boriladigan sun’iy tanlanishining muvaffakiyatli chikishi bir kancha sabablarga boglik;

          Tanlash uchun boshlangich material sifatida organizmdagi induvidual uzgaruvchanlik bulishi lozim. Binobarin tanlashning kuchi organizmdagi induvidual uzgaruvchanlikga boglik. Inson sun’iy tanlash tufayli shunday uzgarishlarni yigib kuchaytirib ma’lum maksadga yunaltirib boradi. Organizmlarda uzgaruvchanlik kanchalik kup bulsa tanlash xam shunchalik samarali buladi. Tanlashning ijobiy yuli uzluksiz uzgaruvchanlik bilan chambarchas boglikdir;

       -tanlashning samarali bulishi organizmlarning soniga xam boglik. Sun’iy tanlash olib borayotgan kishi ixtiyorida kancha kup organizm bulsa u xolda kuzlangan maksadga yakin uzgarishlarni topish imkoniyati shuncha kup buladi. Bu muloxaza uz-uzidan Darvinning sun’iy tanlash ta’limoti yalpi (yoppasiga) tanlash nazariyasidan iborat ekanligidan dalolat beradi. Sun’iy tanlashning bu usuli usha davrdagi seleksiya amaliyotining rivojlanish darajasiga tulik mos keladi.

      -tanlashning samarasi tanlangan organizmlarning nazoratsiz chatishishiga xam boglik. Agar ikki xil yunalishda tanlangan organizmlar nazoratsiz chatishsa u xolda foydali belgilar duragay organizmda susayishi yoki yukolishi mumkin.

      -tanlashning ijobiy bulishi seleksiyaning tajribasi dikkat-e’tiboriga xam boglik. U tajribali sinchkov bulishi kuz ilgamaydigan uzgarishlarga xam axamiyat berishi va ularning buginma-bugin ortib borishiga xam erishish mumkin.

   -tanlash ta’sirining tuplana borishi yangi zot va nav chikarish jarayonida muxim axamiyatga ega. Shu usul bilan yaratilmokchi bulgan zot yoki navda kerakli belgi xossalar kupaytira boriladi.

           Yangi zot va navlvr chikarishda Darvin metodik tanlash bilan bir katorda ongsiz tanlash xam muxim axamiyatga ega ekanligini ta’kidlagan. Ma’lumki usimliklar bilan xayvonlarning dastlabki nav va zotlari xali inson tanlashning ijodiy rolini bilmagan vaktda yaratilgan. Bu masalani yoritish uchun Darvin ongsiz tanlash goyasini ilgari surdi.

            Ongsiz tanlash olib borganda inson uz oldiga usimlik va xayvon formalarinitakomillashtirish ularning yangi zot va navlarini chikarishni maksad kilib kuymay balki yaxshilarin saklab yomonlarin yokota boshladi. Bu bilan u uzi bilmagan xolda kul ostidagi formalarning uzgarishiga sababchi buldi. Ongsiz tanlash natijasida xam xonakilashtirilgan xayvonlar madaniy usimliklarning xilma-xil zot va navlari vujudga kelgan. Lekin uning ta’siri metodik tanlashga kura sust bulgan. Darvin ongsiz tanlash natijasida kanday kilib dastlabki xayvon zotlari kanday keltirib chikarilganini isbotlash uchun ba’zi misollar keltirdi.

           Kadimgi vaktda yovvoyi kabilalar tez-tez uzaro urushib turgan va yengilganlar uz ona yeridan kuvgin kilingan ular kupincha ochlikda xayot kechirgan. Shunday xolatda xam ular yaxshi xayvonlarni saklashga intilgan. Darvin «Bigl’» kemasida safar kilib yurganda Olovli Yer kabilasida yashovchi maxalliy kabilalar xayoti bilan tanishgan. Aniklanishicha ocharchilik paytida ular ov itlarini saklab kolish uchun kari kampirlardan voz kechganlar ularning tasavvuri buyicha «kari kampirlardan foyda bulmaydi itlar esa vidralarni tutishga yordam beradi». Ocharchilik davom etganda ular itlarni xam suyishga majbur bulganlar. Birok ular yaxshi itlarni saklab kolib ozgin kasal kari itlarni itlarni suyganlar.

         Avstraliyada yashovchi maxalliy xalk Yevropa itni kanday bulmasin kulga kiritishga intilgan. Chunki Yevropa iti kenguru ovlashda juda yordam bergan. Bu xildagi itlarni saklash uchun xatto otalar (xotini kimmatbaxo sanalgan kuchukchalarni emizishi uchun) uz bolalarini xam uldirgan. Darvin uktirishicha bir necha asrlar davom etgan ongsiz tanlash tufayli zot va navlarning fakat sifati ortmasdan balki mikdori ulur urtasidagi fark xam ortgan.

             Ongsiz tanlash tufayli Urta Osiyoda bugdoyning doni tukilmaydigan formalari poliz ekinlari va mevali daraxtlarning maxalliy navlari chikarilgan. Binobarin ongsiz tanlash xudi metodik tanlash singari yangi formalarni vujudga keltirib chikaradi. Lekin bunda odam nazorati nisbatan sekin buladi. u metodik tanlash bilan tabiiy tanlash orasidagi formani tashkil etadi.

        Shunday kilib sun’iy tanlashning ikki xil formasida inson ishtirok etadi. Birok metodik tanlashni inson ma’lum maksadlarni kuzlab olib boradi ya’ni zot va nav yetishtirish ishlariga ongli yondashadi. Ongsiz tanlash esa zot va navlarni stixiyali ravishda keltirib chikaradi. Xulosa kilib aytganda yangi formalar yaratish metodi xisoblangan sun’iy tanlash uzida bir-birini tuldiruvchi uch xodisani;

1) eng yaxshi formalarni tanlash va saklashni;

2) inson talablariga mos bulmagan formalarni yaroksizga chikarishni;

 3)chatishtirish uchun zarur bulgan xillash xamda ulardan yangi nasl olishni mujassamlashtirish.

4. Darvin madaniy usimlik navlari xonaki xayvon zotlarining xilma-xilligi kelib chikish sabablarini aniklashgandan keyin tabiatdagi organizmlarning turli-tumanligini urganishga uning sabablarini aniklashga uz e’tiborini karatdi. Darvinni tabiiy sharoitda yashovchi xar bir usimlik va xayvon turi urchitayotganda uzidan nixoyatda kup nasl koldirishi taajjublantirdi. Darvin «yashash uchun kurash» iborasini keng ma’noda ya’ni organizmning uzaro xamda anorganik tabiatning nokulay sharoitlari orasidagi murakkab va xilma-xil munosabatlarni shuningdek uzidan normal nasl koldirishni tushungan.

          Darvin yashash uchun kurashning uch xilini ya’ni tur ichidagi turlar orasidagi va organizmlarning tabiatning nokulay sharoitlariga karshi kurashini fark kilgan.

        Tur ichidagi kurash ayniksa keskin buladi. chunki ularning ozikka yashash sharoitiga talabi xavf-xatari bir xildir. Masalan bir turga mansub yirtkichlar urtasida ulja talashish yoki uljalar tutish bir xildir. Bir xil yoshdagi kiyiklar zebra va fillar orasidagi xayot poygasi xam tur ichidagi kurashga yakkol misoldir.

       Turlararo yashash uchun kurash turli mamlakatlarda namoyon buladi. Chunonchi Markaziy Osiyoda keyingi  30 yil mobaynida Xindiston maynasining kupayishi boshka kushlarning yashash uchun kurashda asta-sekin kamayishiga sabab bulmokda. Yirtkich xayvon turlari utxur xayvon bilan oziklanadilar. Parazitlik kilib xayot kechirish (zoologiyadan jigar kurti xukiz solityori yoki guza urgimchak kanasi karam kapalagining lichinkasi yoki madaniy usimliklar xisobiga yashaydigan zarpechak) xam tur ora kurashga yorkin misoldir. Bir organizm koldirgan ozik bilan ikkinchi organizmning oziklanishi va boshka shu singari misollar turlar orasidagi kurashning xillari nixoyatda kup ekanligidan dalolat beradi.

        Organizmlarning anorganik tabiatning nokulay sharoitiga karshi kurashishini xama joyda kurish mumkin. Odatda nami kam joydagi organizmlar kiska muddatda ya’ni baxorda gullab urug beradi. Boshka usimlik turlarini chunonchi yantokning boglari mayda ildizlari uzun buladi. xavo xaroratining pasayishi bilan kushlar va sut emizuvchilarning pat va yunglari kalinlashadi.

Suvda xam kuruklikda yashovchilar sudralib yuruvchilar umurtkasiz xayvonlar kishki uykuga ketadi. Bularning xammasi organizmlarning anorganik tabiatning nokulay sharoitiga karshi kurashishidan boshka narsa emas. Yukorida keltirilgan ma’lumotlardan organik olamda fakat kurash bular ekan degan xulosaga kelish yaramaydi. Tabiatda yashaydigan organizmlar orasidagi munosabatlar nixoyatda murakkab va turli-tumandir.

       5. Foydali induvidual farklar va uzgarishlarga ega saklanishini va nokulay belgi-xossalarga ega bulgan organizmlarning kirilib ketishini Darvin tabiiy tanlanish ya’ni eng  moslashgan formalarning yashab kolishi moslashmaganlarining esa nobud bulishi deb atagan. Binobarin tabiiy tanlanishda bir-biriga karama-karshi ikki xodisa ruy beradi. Bulardan biri ulik va tirik tabiat karshiliklarini yenngan organizmlarning muxit sharoitiga karab yashab kolishi ikkinchisi anna shunday karshilikka bardosh berolmaganlarining nobud bulishi ya’ni eliminatsiyadir.   Tabiatda tabiiy tanlanish jarayonini biror kimsa olib bormaydi. U tabiatning stixiyali kuchlari ta’sirida sodir buladi. usimliklar bilan xayvonlarning uzok davrda xar xil sharoitda ularda turli-tuman uzgarishlar vujudga kelganligi yukorida aytib utildi.   Shunday uzgargan formalar orasida organizm uchun foydali belgilarga ega bulganlari borligi tabiiy xoll albatta. Usimliklar bilan xayvonlardagi induvidual uzgaruvchanlik tabiiy tanlanish uchun bekiyos kup material beradi. Xudi sun’iy tanlashdagi kabi tabiiy tanlanishda xam induvidual uzgaruvchanlik umumiy asosni tashkil etadi. Bir turga mansub usimliklar va xayvonlar odatda bir xil ozik manbaidan foydalanadi va bir xil dushmanlardan tashki abiotik muxitning bir xil nokulay sharoitidan uzini ximoya kiladi. Okibatda ular urtasidagi kurash doimiy ixtiyorsiz ravishda boradi. Tanlanish zararli induvidual farklarga ega formalarni kirish bilan ularni kupayishdan maxrum kilib uz ta’sirini kursatadi. Albatta foydali induvidual uzgaruvchanlik xam ularga ega organizmlar yashab kolishini ta’minlay olmaydi. Ular fakat shunday belgilari bulmagan organizmlarga nisbatan bir oz afzalliklarga ega buladi xolos. Agar organizmlar kiriladigan bulsa birinchi navbatda unchalik foydali bulmagan belgilarga ega formalar nobud buladi. foydali belgilarga ega formalar esa saklanib koladi. Agar vujudga kelgan uzgaruvchanlik irsiylanadigan bulsa u kelgusi buginga beriladi. Davomli uzgaruvchanlik konuniga kura organizm uchun foydali belgilar kelgusi buginlarda xam takrorlanadi.

       Tabiiy tanlanish sun’iy tanlanishdan fark kiladi. Sun’iy tanlash organizmlarning tashki va kuzga tashlanadigan belgi-xossalariga ta’sir etadi. Tabiiyts tanlanish esa organizmlarning barcha ichki va tashli tuzilishi belgi-xossalariga bir vaktda ta’sir etadi. Tabiiy tanlanish sun’iy tanlashga nisbatan juda anik va nozik buladi. Odatda tabiiy tanlanish natijasida paydo bulgan belgi-xossalar organizmning uzi uchun sun’iy tanlash natijasida paydo bulgan belgi-xossalar esa inson uchun foydali buladi. sun’iy tanlanish natijasida kiska vakt ichida yangi nav va zotlar chikariladi. Tabiiy tanlanish natijasida esa juda sekinlik bilan barcha sistematik kategoriyalar – populyatsiyalar tur xillari turlar avlodlar oilalar turkumlar sinflarni xosil kiladi.

           Agar ongsiz tanlash 10-12 yil metodik tanlash 200-300 yil davom etayotgan bulsa tabiiy tanlanish bir necha million yillardan beri mavjud. Binobarin tabiiy sharoitda uzluksiz davom etadigan tabiiy tanlanish tarixiy jarayondir. Darvin uz asarining kupida sun’iy tanlash bilan tabiiy tanlanishni uzaro takkosladi. Darvin muloxazasiga kura;

a) organizmlarda nomuayyan uzgaruvchanlikning tez-tez takrorlanishi;

 b) tur ichida uzgaruvchanlik paydo bulish extimolligining ortishiga imkon beradigan organizmlarning kup bulishi;

v) karindosh bulmagan formalarning chatishishi natijasida uzgaruvchanlikning kup bulishi;

g) tur ichida organizmlarning aloxidalanishi;

 d) tur tarkalgan idealning keng bulishi tabiiy tanlanishga kulaylik tugdiruvchi sharoit xisoblanadi;

ye) tabiiy tanlanishda organizmlar uchun foydali belgi-xossalarning tuplana borish ta’siri xam tanlanishning muvaffakiyatli bulishini ta’minlovchi shartlardan biridir.

       6. Darvin xilma – xil formalar vujudga kelishini divergensiya yoki belgilarning tarka-lish xodisasi bilan tushuntirdi. Bir turga mansub formalarda fark bulishi foydali, chunki u organizmlar urtasida yashash uchun kurashni bartaraf kilishga karatilgan buladi. tabiiy tan-lanishda xam, suniy tanlashdagiga uxshab, belgi – xossalarning tarkalish xodisasi yoki divergensiya ruy beradi. Tabiatda divergensiya ruy berishi Darvin tomonidan ochilgan organik for-malarning xilma – xil bulishi foydali ekanligi tugrisidagi konundan kelib chikadi. Darvin bir turga mansub organizmlarda xilma – xil morfologik va fiziologik xossalar bulishi foydali moslanish ekanligini,ular turning keng tarkalishiga, xilma – xil joyni egallashiga ka-ratilganligini kursatib utdi. Uzluksiz uzgaruvchanlik va tabiiy tanlanish doim foydali xos-salarni saklay boradi. Tanlanishning xar xil yunalishi bir xil yoki xar xil muxit sharoitida amalga oshadi.

 Tur keng areal doirasida tarkalgan bulsa, xar xil sharoitning tasiri tufayli tanlanish xar xil moslanishlarni keltirib chikaradi. Ayrim xollarda tur unchalik keng bul-magan arealda tarkalgan takdirda xam tabiiy tanlanish turli yunalishda davom etib, orga-nizmlarning turli xayot sharoitiga moslanishiga olib keladi. Organizm uchun foydali uzga-rishlar tabiiy tanlanish tufayli saklanib koladi. Binobarin, mazkur sharoitda organizm uchun foydali belgilar bugindan – buginga utib tuplanib borib, individlar, organizmlar urta-sidagi farkni kuchaytiradi, okibatda tur xillari paydo buladi. Agar bu tur xillari uzgaruv-chan bulsa, bu xolda ulardan yanada kup fark kiladigan a2, m2, s2 tur xillari paydo buladi. Tarixiy rivojlanish jarayonida tabiiy tanlanish natijasida bir turdan bir necha tur vujudga   keladi.             

        Divergensiya evolyutsiya jarayonining asosiy yunalishini tashkil etadi. Lekin ayrim xollarda kelib chikishi jixatidan bir-biridan uzok bulgan formalar tarixiy davr mobaynida bir xil muxit sharoitida yashab kelgan. Okibatda ular uxshash belgi –xossalarga ega bulgan  ya’ni ular urtasida konvergent uxshashlik yuzaga kelgan. Xayvonlarda konvergensiya xodisasi tanasi shaklining kurinishida yoki ayrim organlarining tuzilishidagi uxshashlikga namoyon buladi. Masalan akula ixtiozavr va delfinlarning tana tuzilishi bir-birinikiga uxshash. Vaxolanki akula umurtkalilarning baliklar sinfiga ixtiozavr sudralib yuruvchilar sinfining mezozoy erasida yashab sung kirilib ketgan ajdodlariga delfin esa sut emizuvchilar sinfiga mansub. Bularning xar biri kaysi sinfga mansub bulsa usha sinf uchun xos bulgan ichki tuzilishga ega. Ammo uxshash xayot sharoiti ya’ni suv muxiti ularning tanasi duksimon shaklda xarakat organlari xam uxshash shaklda bulishiga olib kelgan. Tashki tomondan uxshashlik ushlar bilan kurshapalaklar va mezozoy erasida yashagan uchuvchi kaltakesaklar – pterozavrlarga xam xosdir. Amazonka daryosi soxillaridagi urmonlarida yashaydigan kalibra kushi va kalibrasimon brajnik kapalagining tashki kurinishi ya’ni tanasi kanotlarining shakli xartumining uzunligi bir-irinikiga uxshash.

         Ayrim xollarda konvergensiya organlar tuzilishidagi uxshashlikga xam olib keladi. Urgimchaklar bilan xasharotlarda nafas olishning traxeya sistemasi bir xil ekanligini ixtizovr pleoziozavr va kitsimon kurak oyoklarning tuzilishidagi uxshashlikni shuningdek chumoli bilan oziklanishga moslanish tufayli chuvalchangsimonlar chumolixurlar va xaltali chumolixurlar konvergent ravishda rivojlanganligini bunga misol kilib keltirish mumkin.

        7.  Darvin organik olamning tarixiy rivojlanishini tarixiy jarayonda turlar paydo bulishi goyasini asoslangan xolda isbotlab berdi. Bu bilan biologiyadagi metofizik idealistik karashlarga kakshatkich zarba berib xozirgi davrda mavjud barcha usimlik xayvon turlari         va odam million yillar davom etgan tarixiy rivojlanish natijasi ekanligini rad kilib bulmaydigan dalillar bilan isbotlab berdi. U organik olamdagi xilma-xillikni birinchi bulib tushuntirib berdi. Uning ta’limoti vujudga kelgandan sung biologiyada tarixiy usul keng urin oldi. Darvin uz ta’limoti bilan biologiyada mazmun jixatdan tub burilish yasadi. Bunda eng oldin Darvinni kursatmok kerak.

          U xozirgi organik olamning xammasi usimlik va xayvonlar va binobarin odamlar xam million yillar davom etgan rivojlanish protsesining maxsuli ekanini isbotlab tabiatga metafiziklarcha karashga juda kattik zarba berdi» deb yozgan edi.

        Darvin ta’limotining meterealizm mazmuni ayniksa organizmlarning xayot sharoitiga nisbatan nisbiy moslanishi masalasida yorkin namoyon buldi. Darvin tirik tabiatdagi moslanish va takomillanishni xech kanday gayri-tabiiy kuchlar ishtirokisiz tabiiy tanlanish xakidagi ta’limoti asosida materialistik nuktai nazardan tushuntirib berdi. Uning ta’limoti mazmuniga kura ateistik xarakterga ega ekanligini ta’kidlab utish zarur.

  Ch. Darvindan sung evolyutsion talimotning rivojlanishi.

                                                 Reja: 

1.     Evolyutsion talimotning asosiy rivojlanish boskichlari xakida.    

2.     Birinchi boskich – Darvinizm poydevorini mustaxkamlash.

3.     Ikkinchi boskich – evolyutsiyani xarakatlantiruvchi kuchlarini tajribada urganish.

4.     Uchinchi boskich – evolyutsiya sintetik nazariyasining shakllanishi.

5.     Turtinchi boskich – evolyutsiya sintetik nazariyasining rivojlanishi. 

           1. Darvinning tirik tabiatining tarixiy rivojlanishi tugrisidagi talimoti diniy  goyaga va kup asrlardan beri tabiiyoti fanida xukm surayotgan reaksion nazariyalarga tamomila karama – karshi edi. Shunga kura, ruxoniylar, reaksion olimlar yangi talimotga ilk davrdayok kakshatkits zarba berishga, tibiiyotshunoslikning rivojini yana boshi berg kuchaga kiritishga shoshildilar. Metafizik idealistik kayfiyatda bulgan tabiatshunos olimlar evolyutsion nazariyaga dushmanlik kuzi bilan karashni davom ettirdilar.

         Xatto Darvinning eski dust iva muallimi professor Sedjvik xam «Turlarning kelib chikishi» asari bilan tanishib chikkandan sung «Men nazariyaning keskin materializm asosida yozilgani uchun unga uz nafratimni bayon kilmasdan turib makolamni tugata olmayman… Darvinni ateist deb uylamayman lekin uning materializmi ateistik yekanini kursatib utaman» deb yozgan edi. Bu asarni yuzaga chikarishda Darvinga yakindan yordam bergan geolog olim Lyayel xam Darvinning odam tabiiy konunlar asosida paydo bulganligi tugrisidagi taxminlarga e’tiroz bildirib yangi ta’limotni kabul kilishga uzok vakt ikkilanib yurdi. «Turlarning kelib chikishi» asari nashr etilganidan keyin 8 yil utmasdanok shotlandiyalik injener F.Djenkin Darvin ta’limotiga karshi e’tiroz bildirdi. Djenkin tanlash tufayli saklagan irsiy uzgarishlar tasodifiy bulib tabiatda juda kup uchraydi; shu sababli ikkita uxshash irsiy uzgaruvchanlikga ega bulgan individlarning uzaro uchrashish imkoniyati juda cheklangan deydi. Djenkin e’tirozi eng ishonchli e’tirozlar katoriga kirgan edi. Binobarin Darvin ta’limotidagi (antidarvinistlar ungaylik bilan foydalangan) birinchi kiyinchilik irsiyat irsiyat tugrisidagi bilimlarning yetarli emasligi bilan izoxlanadi. Agar Darvin Mendel ta’limotidan xabardor bulganda Djenkin e’tirozlarini tulik bartaraf kilish mumkin edi.

          Usha davrda anliyalik tanikli anatom va paleontolog R.Ouen amerikalik zoolog va paleontolog L.Agassits germaniyalik R.Virxov Darvin ta’limotiga karshi chikdilar. Tabiyotshunoslardan ayrimlarigina yangi ta’limotni tulik e’tirof etdilar. Darvin muxoliflari organizmlarning tarixiy rivojlanishi xakidagi nazariyaga karshilik kursatdilar xam birok yangi ta’limotni tasdiklovchi ilmiy dalillarning yanada kuprok tuplana borishi uning ximoyachilarining mardonavor kurashi natijasida mazkur nazariyani e’tirof etishga majbur buldilar. Shu jixatdan olganda atokli amerika paleontologi O.A.Marshning (1879) «Xozirgi fanning aktiv xodimlari urtasida evolyutsiyaning tugriligi xakida munozara yuritish bekorga vakt ketkazishdir. Bu masaladagi «jang» evolyutsion ta’limot galabasi bilan tugaydi» degan suzlari xarakterlidir. Darvindan keyin biologiya fani jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Chunki uning ta’limoti tufayli organik mavjudotlarni urganishga tarixiy prinsip tadbik etildi. Unga asoslanib biologiya fani yangicha tarzda rivojlana boshladi. Darvindan keyin evolyutsion nazariyaning rivojlanishi 4 boskichga bulinadi.         

         2. Birinchi boskich 1859-1900-yillarni uz ichiga oladi u darvinizm poydevorini mustaxkamlash bilan izoxlanadi. Ma’lumki Darvinning «Turlarning paydo bulishi» asarida organik olamning evolyutsiyasi ishonchli tarzda isbotlab berildi. Darvin asari 1860 yilda nemis 1862 yilda fransuz va 1864 yilda yilda rus tillariga tarjima kilindi. Darvin ta’limotining tulik galaba kozonishida Angliyada Geksli, Guker, Germaniyada Gekkel, AKShda Aza-Grey, Rossiyada Timiryazev, Sechenov, aka-uka Kovalevskiyla, Mechnikov va materialistik ruxdagi boshka progressiv olimlarning xizmatlari benixoya katta buldi. Darvin ta’limotini targib kilishda Guker xakli ravishda faxrli urin yegalladi. U botaniklar orasida birinchi bulib florani tarixiy rivojlanish nuktai nazaridan urgandi. Geksli odamning xayvonot sistemasidagi urnini kiyosiy anatomiya dalillari asosida isbotlab berdi. U umurtkali xayvonlarning kala suyagi bir-biriga uxshash ekanini chu’tka kanotli baliklar umurtkali xayvonlarning kuruklikka tarkalishi uchun zamin yaratganini kayd kildi. Gekkel evolyutsion nazariyani biogenetik konun bilan boyitdi va kup xujayrali organizmlarning kelib chikishi xakida «gastreya» gipotezasini yaratdi. Gekkel «Jaxon jumboklari» degan kitobida ayniksa materialistik evolyutsion nazariya odamning kelib chikishi tugrisidagi masalani ilmiy asosda xal kilib berganini ta’kidlaydi. Birok Gekkel biologik va sotsial xodisalarning tub moxiyatini anglay olmadi va evolyutsion ta’limotdagi yashash uchun kurash tabiiy tanlanish kabi goyalarni tirik tabiatdan jamiyat tarakkiyotiga kuchirib uta relaksion sotsial darvinizm okimiga asos soldi. Rossiyada Darvin ta’limoti jamiyatning ilgor kishilari tomonidan xayrixoxlik bilan kutib olindi. Evolyutsion ta’limotning mazmunini Peterburg universitetining professori S.S.Kutorgo birinchi bulib talabalarga tanishtirdi va 1861 yili «Otechestvenniye zapiski» jurnalida noma’lum muallif nomi bilan Darvin ta’limotiga xayrixoxlik tarzida yozilgan takrizi chikdi.

          1864-yili Timiryazevning «Darvin asari uning muxoliflari va sharxlovchilari» degan makolalar tuplami bosilib chikdi. U 1865-yili «Darvin va uning ta’limoti» nomi bilan aloxida nashr kilindi. Asarda Timiryazev Darvin ta’limotini kiskacha bayon etdi. Bu asar darvinizmni urganishga asosiy kullanma bulib xizmat kildi va bir necha marta nashr etildi. Timiryazev asari bilan bir katorda D.I.Pisarevning «Xayvonot va usimliklar olamida progress» degan makolalar tuplami M.A.Antonovichning «Xayvonot olamida turlarning kelib chikishi nazariyasi» kabi makolalar tuplami darvin ta’limotining Rossiyada tarkalishiga ijobiy ta’sir kursatdi.

          1880 yilga kelib Rossiyada  xam  Darvin ta’limotiga karshi kurash boshlandi. 1885 yili Dinilevskiy «Darvinizm» nomi bilan ikki tomli kitob nashr ettirdi. U Garb adabiyotilari-dagi Darvin ta’limotiga karshi karatilgan barcha tankidiy fikrlarni mazkur kitobida tupladi va va ularga asoslanib bu ta’limot izchil emas karama-karshi fikrlarga boy va soxta ta’limot deb isbotlamokchi buldi. Jurnalist N.N.Straxov Danilevskiyning kitobini sharxlab darvinizm tulik tor-mor etildi degan fikrni e’lon kildi. Timiryazev «Darvinizm inkor etildimi?» degan uz leksiyasi va asarlarida Danilevskiy va Straxovga kakshatkich zarba berdi. Ilgor olimlar evolyutsion nazariyani kabul kilish bilan chegaralanmay uni keng mikyosda targib kildilar va fanning turli soxalariga tadbik etib rivojlantirdilar.        

        Evolyut sion nazariya tufayli XIX asrning 60 – yillaridan boshlab, xayvonlar embriolo-giyasi tamomila yangi ilmiy asosda rivojlantirildi. Xayvonlar embriologiyasining evolyutsi-on talimot asosida rivojlanishi A. O. Kovalevskiy ( 1840- 1901) va I.I.Mechnikov nomi bi-lan chambarchas boglik. Ular evolyutsion kiyosiy embriologiya asoschiladir. Kovalevskiy dastlab-ki embriologik tadkikotlarini lansetnikning rivojlanishini urganishdan boshladi. Uning ishlariga kadar bu xayvonning sistematikadagi urin nomalum edi. Mechnikov ( 1845 – 1916 ) Kovalevskiy bilan bir katorda kiyosiy embriologiya soxasida bir kancha tadkikot ishlari olib bordi. Mechnikov umurtkasizlar bilan umurtkalilarning embrion varaklari gomologik ekan-ligi tugrisidagi muloxazani fanda birinchi bulib ilgari surdi xamda Pander, Berning embri-on varaklari nazariyasini filogentik mazmun bilan boyitdi. Mechnikov bulutlar bilan medu-zalarning rivojlanishini urganib, kup xujayralilarning kelib chikishi tugrisida «parexi-mulla» gipotezasini yaratdi. Shunday kilib, Kovalevskiy va Mechnikov uz tadkikotlari bilan umurtkasiz va umurtkali xayvonlar uzaro kon – karindosh ekanligini, xayvonot olamining birligini isbotlab berdilar. Ularning tadkikotlari tufayli evolyutsion embriologiya fan sifatida tarkib topdi. V.  O.Kovalevskiy tuyokli xayvonlar ajdodining turli geologik davr-larda yashagan formalarining uzgarishini urgandi va uning sabablarini kursatdi. Kovalevskiy boshka organizmlar singari tuyoklarning evol     yutsion rivojlanishi xam muxitga boglikligini takidlagan.

          Adaptiv va inadaptiv uzgaruvchanlik yunalishining mavjudligi tugrisida-gi Kovalevskiy tasavvuri evolyutsiyada katta axamiyatga ega. Chunki u malum muxit sharoitiga moslanishlar vujudga kelishida xar xil yunalish mavjudligini, ularning muxitga  moslanish darajasi uzaro keskin fark kilishini kursatadi. Bu muloxaza Darvinning divergensiya konu-ni asosida kup xamda kam moslashgan oralik formalar mavjudligi xakidagi fikrlari tugri-ligini yana bir marta kursatdi. Evolyutsion talimot usimliklar fiziologiyasini rivojlani-shiga xam uz tasirini kursatdi.

 Darvin talimoti asosida usimliklar fiziologiyasini rivojlantirishda K.A.Timiryazevning (1843- 1920) xizmatlari benixoyat katta buldi. Evolyutsion ta’limot odam va xayvonlar fiziologiyasiga xam katta ta’sir kursatdi. I.M.Sechenov (1829-1905) evolyutsion fiziologiyaning asoschisi xisoblanadi. U baka va odamlar ustida olib borgan tadkikotlarida bosh miyada reflekslarni tormozlaydigan aloxida markazlar borligini, ular yordamida tashki ta’sirga buladigan javob reaksiyalarni tormozlash mumkinligini anikladi va bilan bosh miyaning funksiyasi va ongi tabiiyotshunoslikning obyektiv usullari yordamida urganish mumkinligini isbotladi.            

          2. Ikkinchi boskich 1900-1920 yillar mobaynida ruy berib, u evolyutsion nazariyaning tanglikka uchrashi bilan izoxlanadi. Irsiyat, uzgaruvchanlik, tanlash shu vaktgacha evolyutsiya omillari sifatida evolyutsion nazariyani tadkik kilish obyekti bulib kelgan edi. Endilikda ular biologiyaning keyingi shoxobchalari bulmish – genetika, ekologiya, biotsenologiya kabi fanlarning xam tekshirish obyekti bulib koldi. Natijada ana shu masalalar buyicha yangi-yangi ma’lumotlar tuplandi. Lekin ular evolyutsion ta’limotga karshi talkin kilina boshladi. Genetiklarning Darvin ta’limotiga karshi xujumi uch yunalishda bordi. Bular mutatsionizm, gibridogenez va preadaptatsionizm yunalishlaridir.

          Xususan, golland olimi De-Friz (1848-1933) organizmlarning tusatdan uzgarishi – mutatsiya xakida nazariya yaratdi. Bu nazariyaga kura, tabiatda turlar yirik mutatsiyalar tufayli paydo buladi va ular evolyutsiyaning yagona sababchisi xisoblanadi. Mutatsion nazariya Darvin ta’limotidagi yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish tufayli moslanishlari, turlarning vujudga kelishini inkor etdi. De-Friz fikricha tabiiy tanlanish mutatsiya yuli bilan vujudga kelgan tayyor turlarni saklashdan, muxit sharoitiga mos kelmaydiganlarni nobud etishdan iborat.  Boshka golland olimi Y.Lotsi yangi turlar xar xil formalarni chatishtirish, ulardagi turgun genlarning kombinatsiyala-nishi okibatida paydo buladi, degan gipridogenez nazariyasini ilgari surdi. Uning kayd etishicha tanlash nomuvofik kombinatsiyalarni yukotishdan iborat.

            Genetikani Darvin ta’limotiga karshi kuyishda daniyalik olim Iogannesening ishlari katta urin tutdi. U loviyaning sof liniyalari va populyutsiyalarida yetti bugin davomida doni xajmining nasldan –naslga utishini urgandi va tajriba natijalarini xulosalab, sof liniyalarda tanlash natija bermaydi, u samarasiz buladi, natijada uning genetik strukturasi uzgarmaydi. Shunga kura, evolyutsiyani xarakatlantiruvchi kuch bulla olmaydi degan edi. Agar genetik jixatdan sof liniyalar tabiatda uchramasligi e’tiborga olinsa, uning xulosalari nutugri ekanligini bilish kiyin emas.

           Preadaptatsiya gipotezasining mualliflari L.Keno va Ch.Devenpordir. ular fikricha organizmlardagi moslanish ma’lum muxit sharoitida tabiiy tanlanish ta’sirining tuplana borishi xisobiga emas, balki aksincha, foydali bulgan yakka xoldagi tasodifiy mutatsiya xisobiga amalga oshadi. Evolyutsiya anna shu foydali mutatsiyalarni tanlashdan iborat, xolos.

          Angliyalik    genetik Betson fikricha, mavjud genlarning yukolishi okibatida mutatsiya ruy beradi. Boshkacha aytganda, murakkablashayotgan organizm, aslini olganda genetik nuktai nazardan karaganda, soddalashish jarayonidan boshka narsa emas. Binobarin, evolyutsiya dominant genlarning yukolishi tufayli amalga oshadi. Rus botanigi N.V.Singer (1865-1923) begona ut bulgan pogermok – Alectorophus major turida tabiiy tanlanish kanday kilib xar xil mavsumiy irklarni vujulga keltirganligini atroflicha urgandi. Bu usimlik Yevropa va Osiyo xamda Shimoliy Amerikadagi urmon va dasht utlokzorlarida tarkalgan bulib, boshokli usimliklar orasida yarim parazit xolda yashaydi. Mazkur turga kiruvchi usimliklar poyasining balandligi, bugim oraliklari, meva va urugining shakli buyicha bir-biridan keskin fark kiladi. Singer malumotiga kura, yirik pogermokning gullashi may oyining oxiridan to sentabr oyigacha bulgan davrga tugri keladi. Pogermok tarkalgan utlokdagi utlarni odamlar bazi joylarda bir marta iyulь oyining oxirida, boshka joylarda esa ikki marta – iyunь va avgust oxirlarida urib olishgan. Agar utlar iyulь oyida urib olinsa, tabiiyki, shu davrgacha gullab, urug xosil kilgan usimliklarning xossalari kelgusi buginga utadi, lullamagan usimliklar nasl koldirmaydi. Bu ish bir necha yuz yillar davom etishi natijasida pogremokning yozgi A. Custivalis  turi xosil bulgan. Utloklardagi utlar ikki marta (iyunda va avgust-ning oxirlarida) uriladigan joylarda yozda gullaydigan pogremoklar urug tugmasdanok uriladi va nasl koldirmaydi.Erta gullab urug tugadigan usimliklar esa nasl koldirib, uz xossalarini nasldan – naslga utkazgan. Bu xolat uzok  yillar davom etishi natijasida pogremokning baxorgi formalari ( A. Vernalis) paydo bulgan, ular erta gullashdan tashkari, poyada bugimlar kam ( 5 tagacha bulishi bilan fark kiladi. Erta baxorgi urimda kechki pogremoklarning poyasi past ) bugimlari soni 5 ta bulib, bir – biriga juda yakin joylashgan bulgani sababli ularga urok tegmaydi. Shu sabab ular urimdan keyin gullab, avgust oxirigacha urug tugib ulguradi. Shu yul bilan tabiiy tanlanish natijasida A. Polycladus kenja turi xosil bulgan. Binobarin, Singer odamning xujalik faoliyati bilan boglik xolda tabiiy tanlanish tufayli pogremok usimligining 8 ta kenja turi paydo bulganligini takidlaydi. Pogremok fakat yovvoyi utlar bilan emas, balki javdar orasida xam usadi. Odatda, yovvoyi utlar orasida usadigan pogremoklarning mevasi – kusagi yetilganda uz – uzidan yorilib « kanotchali uruglari» atrofga tarkaladi. Javdar orasida tarkalgan pogremokning mevalari xilma – xil bulib, bazilari yetilmay uz – uzidan yorilmay, fakat gallani yanchish vaktida yoriladi va urugi javdar doniga aralashib ketadi. Javdar donni yelpib tozalash vaktida kanotchali uruglar xas – chupga kushilib ketadi. «Kanotchasiz uruglar» yelpib tozalangan javdar doniga tushadi va kelgusi yili u bilan birgalikda dalalarga sepiladi.

          Shunday kilib, bu yerda tabiiy tanlanish pogremokning kusagi uz – uzidan yorilmaydigan, kanotchali uruglari yukolib ketib, uz – uzidan yorilmaydigan kusaklari kanotchasiz uruglarisaklanishiga sababchi bulgan. Natijada pogremokning A. apterus kenja turi xosil bulgan.

 1920 – 1940 yillari mobaynida olimlar tomonidan olib borilgan tadkikotlarda irsiy uzgaruvchanlik, yashash uchun kurash, tanlanish, evolyutsion tadkikotlarni genetika va ekologiya fanlari zaminida olib borishga urinish anchagina kupaydi.

          Xususan, Amerika genetigi T.Morgan (1866-1945) va uning shogirdlari drofozila meva pashshasi ustida olib borgan tadkikotlarga asoslanib, irsiyatning xromasoma nazariyasini yaratdilar. Natijada klassik genetikaning gen, genotip, fenotip tugrisidagi tushunchalari chukurlashdi xamda gen va xromasoma mutatsiyalari, krossingover xodisalari ochildi. Evolyutsion nazariya uchun ayniksa tabiiy populyatsiyalardagi mutatsiya jarayonini urganish muxim axamiyatga ega buldi.

           Nemis olimi E.Baur (1875-1933) kup yillik tadkikotlar asosida itogiz usimligi populyatsiyalarida nixoyatda xilma – xil kichik mutatsiyalar mavjudligini, ular kupgina fiziologik xossalarning uzgarishiga olib kelishini isbotladi. 1925  yilga kelib, sovet olimlari G.Meller drofozila meva pashshasiga tabiiy omillar tasir ettirish orkali suniy mutatsiya olish mumkinligini isbotladilar.

           Xar ota – ona organizmlar chatishtirilganda, ularning belgi – xossalari naslda kushilib ketmasligi, shuningdek, mutatsion uzgaruvchanlikka oid malumotlar irsiy uzgaruvchanlik, tabiiy tanlanish uchun material yetkazib berishi xakidagi Darvin muloxazalarining asosli ekanligini kursatdi. Albatta, Mendel va Morgan irsiyat konunlarining yaratilishida dastlabki vaktda ular xali  evolyutsion talimot bilan boglanmagan edi. Fakat 30- yillarga kelib, genetika bilan evolyutsion nazariya ittifoki tarkib topdi. S.Chetverikov inbred chatishtirish usuli bilan drozofilaligini tabiiy populyatsiyalarida juda kup mutatsiyalar mavjudligini, tabiiy ravishda ruy beradigan mutatsiyalar populyatsiyalar genofondini yangilanishida, uning xilma – xil bulishida nixoyatda katta axamiyatga ega ekanlgini kayd kildi.    Uning malumotlariga kura, tabiiy sharoitda populyatsiyada paydo bulgan kupgina mutatsiyalar retsessiv bulganligi sababli geterizigota  xolatda fenotipda kurinmasligi, fakat uxshash retsessiv mutatsiyaga ega organizmlar uzaro chatishganda, u geterizogota xolatdan gomozigota xolatga utib, fenotipda namoyon bulishini tasdiklaydi. Shunga asoslanib, olim asoslanib olim xar bir populyatsiyani turli – tuman mutatsiyalarni «shimib» olgan bulutga uxshatadi va u evolyutsiya uchun bitmas – tuganmas material beradi, deb xisobladi. Chetverikov tomonidan olingan natijalar keyinchalik N.Dubinin, D.Romashov ishlarida xam uz ifodasini topdi. Ular kupgina retsessiv mutatsiyalar natijasida organizmning xayotchanligiga salbiy tasir etuvchi letal genlar xosil bulishini, binobarin, kupgina populyatsiyalarda shunday «genetik yuk» borligini etirof etadilar.

           F. G. Dobjanskiy AKShda populyatsiya genetikasi buyicha keng kulamda tadkikot ishlari olib bordi. U drozofilaning xar – xil turlarida uchraydigan geografik populyatsiya-larning xromosoma strukturasi ayniksa inversiya buyicha fark kilishini va mazkur uzgarish populyatsiyalar polimorfizmini xosil etishini elon kildi. Xar  xil genlar tuplamiga ega drozofilalar chatishish xam xillanib ruy berishi aniklandi. Bu xodisa keyinchalik populya-siyaning evolyutsiya omillari xakidagi tasavvurlar paydo bulishiga birmuncha tasir kursatdi. Yukoridagi tatkikotlar xozirgi zamon populyatsion va evolyutsion genetikaning tarkib topishi uchun asos buldi. Xozirgi vaktda evolyutsion genetikaga kizikish tobora ortib bormokda. Bu soxadagi tatkikotlar ikki yunalishda olib borilmokda. Bir tomondan, organik olamning evolyu-siyasi molekula darajasida urganilmokda, ikkinchi tomondan esa populyatsiyalardagi murakkab genetik uzgarishlar dinamikasi taxlil kilinmokda.  Molekulyar va populyatsion genetikada yechilishi lozim bulgan masalalarga bir – biridan mustasno xolda yondashilayotgan bulsa-da, lekin tiriklikning xar xil darajasida olib borilayotgan tatkikotlar bir – biriga ijobiy tasir kursatmokda. Turlarning xilma – xilligi va uzgaruvchanligini tekshirayotgan tatki-kotchilar ular genetik jixatdan bir xil emasligini tobora kuprok aniklamokdalar.

          Odatda, tabiiy sharoitda bir turga mansub organizmlar, populyatsiyalar kupincha territoriya jixatdan bir – biridan ajralgan xolda buladi. Bundan tashkari, populyatsiya ichidagi barcha organizmlar genetik jixatdan bir xil emas. Bunday farklar ayniksa, fenotipik uzgarishlarda yakkol kuzga tashlanadi, ular organizmlarning xatti xarakati, morfologik belgilar, fiziologiyasi xamda xamda xujayra metobolizmini kamrab oladi.   Bayon kilingan barcha farklar populyatsiya va tur polimorfizmi deb nomlanadi.

          Bunday polimorfizm turgun, shu bilan bir vaktda dinamik bula-di. Chunki genetik farklar bilan boglik xarkanday fenotipik fark uzgaradi. Tevarak – atrof – muxitning davriy uzgarishiga yoki yunalishi uzgarishga karab tabiiy populyatsiyalar genofon-dida malum genofonda ruy beradigan bunday uzgarishlar evolyutsiyaning tarkibiy kismidir. Mikdorini tavsiflash va tajriba yuli bilan tekshirish mumkin bulgan modellar yaratilgan xozirgi vaktda populyatsiyani ekologik muxit bilan boglik xolda genetik jixatdan tadkik kilish tobora kizikish uygotmokda. 

          4. Uchinchi boskich. Evolyutsion genetikaning ikkinchi yunalishida olib borilayotgan tadkikotlar xar xil organizmlarda nuklein kislotalar va oksillarning nozik tuzilishini tekshirish-ga karatilgan. Bu tadkikotlardan asosiy maksad makromolekulyar strukturalar evolyutsiya jarayonida turlar divergensiyasini kay darajada ifoda etishini oydinlashtirishdan iborat

 Evolyutsion genetika fakat DNK bilan cheklanmay, balki xar xil turlarda bir xil vazifa bajaradigan oksillardagi aminokislotalarning izchilligini xam urganmokda. Bu soxada olin-gan natijalar xam xakikatdan xam makromolekulalar strukturasi evolyutsion farkni ifoda-lashini kursatmokda. Evolyutsion genetika xal kiladigan masalalardan yana biri genetik kod universalmi yoki evolyutsiya jarayonida uzgaradimi degan masaladir. Bu soxada tuplangan malu-motlar kodning uzgarmasligidan dalolat beradi. Kadimgi geologik davrlarda vujudga kelgan genetik kod, chamasi, uzining ibtidoiy xolatini saklab kolgan.

Organik olamning xilma- xilligi genetik kodning turli – tuman variantlaridan boshka narsa emas. 30 – yillarga kelib, yashash uchun kura shva tabiiy tanalnishning matematik modellari yaratildi. Masalan, Dj. Xol-deyn bu soxadagi uz tadkikotlarida fanga tanlanish tezligi, tanlanish koeffitsenti kabi tu-shunchalarni kiritdi. U organizmlar orasidagi jadal rakobat xamma vakt jadallashgan elimi-natsiyaga olib kelavermasligini kursatdi. A. Fisher tulik dominantlik yoki retsessivlik tanlanish okibatidir, degan xulosaga keldi. Shu yillar orasida evolyutsiyaning ekologik omillari xam tajriba asosida urganiladi.

  Xususan, botanik olimlari A.Sapegin, V.Pisarev, N.Kuleshov galladoshlar oilasiga kiruvchi xar xil usimliklar donini aralashtirib ekib, ular ora-sidagi rakobatni, V.Sukachev uz shogirdlari bilan birgalikda kokiut va yovvoyi sulida yashash uchun kurashni urganib, xakikatda usimliklar orasida rakobat, yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish ruy berishini isbotladilar. G.Gauze xam yashash uchun kurashni tajriba asosida urgandi xamda yashash uchun kurashni  yirtkichlar orasida xam, ulja orasida xam bir vaktning uzi-da namoyon bulishini isbotladi.

            1920-1930 yillar orasida yashash uchun kurashni tur ichida, tur-lararo kurash shaklida urganish bilan bir katorda, evolyutsiyani xarakatlantiruvchi boshka omillar – organizmlar sonining uzgarib turishi, migratsiya, aloxidalanish xam dikkat marka-zida buldi. Bu soxada olib borilgan kuzatishlar, tadkikotlar natijasida yashash uchun kurash murakkab bir butun jarayon ekanligi tobora oshkor bula boshladi. Binobarin, evolyutsion xodisalarga genetik va ekologik nuktai nazardan yondashish va evolyutsion nazariyaning boshka fanlar (morfologiya, embriologiya, paleontologiya, fenogenetika, biotsenologiya) bilan alokasi-ni yanada mustaxkamladi.

           Natijada klassik darvinizmga nisbatan sifat jixatidan fark ki-luvchi biologiyaning yangi shaxobchalari, ayniksa genetika, ekologiya soxasida kulga kiritgan yutuklar bilan boyigan, faktik va nazariy tayanchga ega evolyutsiyaning sintetik nazariyasi yara-tildi. Bu esa uz navatida evolyutsion nazariyani tanglik xolatdan olib chikdi. Evolyutsiyaning sintetik nazariyasiga asos solgan asarlardan F.Dobjanskiyning (1901-1975) «Genetika i pro-isxojniye vidov» (Genetika va turlarning paydo bulishi) ni kursatib utish urinlidir. Unda populyatsiyaning genetik strukturasini kayta kurish mexanizmlari – irsiy uzgaruvchanlik, populyatsiyadagi organizmlar sonining uzgarib turishi, tabiiy tanlanish, migratsiya, tur ichida yangi formalarning reproduktiv aloxidalanishi xakida muloxaza yuritiladi.

  Evolyutsiyaning sintetik nazariyasini yaratishda olimlardan  IYUIYU Shmalgauzin (1884-1963) xamda salmokli xissa kushdi. U embriologiya, marfologiya, paleontologiya, genetika dalillaridan ijodiy foy-dalanib evolyutsion nazariyani boyitdi xamda ontogenez va filogenezning uzaro munosabati, evolyutsiya jarayonining asosiy yunalishlari xakida talimot yaratdi.

 Uning «Puti zakonomer-nosti evolyutsionnogo protsessa» (Evolyutsion jarayonining yunalishlari va konuniyatlari), «Faktorii evolyutsii» (Evolyutsiya omillari) kabi asarlari biologiya fanining turli soxala-rida ishlayotgan mutaxassislar uchun dasturulamal bulib koldi. Olim dialektika metodini evo-lyutsiya jarayoniga kullab, tanlashning xarakatlantiruvchi va stabillashtiruvchi xillarini kashf etdi. Uning takidlashicha, xar bir organizmda ikki xossa – nisbatdan  uzgaruvchanlik va nisbatdan turgunlik mavjud. Turgunliksiz uzgaruvchanlik bulishi mumkin emas. Stabillovchi  tanlanishning ijod kilinishi Shmalgauzen tomonidan evolyutsion nazariyaga kushilgan bebaxo xissadir.

 Evolyutsiyaning sintetik nazariyasini yaratishda Dj. Geksli (1887-1925) chop etgan «Evolyutsiya. Sovremenniy sintez»  (Evolyutsiya. Zamonaviy sintez) asari katta urin tutdi. Asarda populyatsiya genetikasi, ekologiya, embriologiya, biogeografiya, dalillarini taxlil kilish asosida olim yashash uchun kurash, tur paydo bulishi, progressivevolyutsiya kabi muammolar yori-tilgan. Shunday kilib, 1920 – 1930 yillar davomida mikroevolyutsiya jarayonlarini urganishda klassik darvinizmning genetika va ekologiya bilan xamkorligi 1940 yillarining boshiga kelib evolyutsiyaning sintetik nazariyasini yaratishga imkon berdi.

 5. Turtinchi boskich. Evolyutsiyaning sintetik nazariyasini rivojlantirish. Evolyutsion nazariyani rivojlantirishdagi turtinchi boskich 1955 yildan xozirgacha davom etib, u evolyutsiyaning sintetik nazariyasi uzil – kesil tarkib topishi bilan xarakterlanadi. Evolyutsiyaning sintetik nazariyasi organik olam evolyutsiyasining boshlangich birligi populyatsiya ekanligini isbotladi. Shunga kura, olimlar kura olimlar dikkat  etiborini uning genetik va ekologik strukturasini urganishga karatdilar. Bu soxada olib borilgan tadkikotlar xar bir populyatsiya polimorfizm kurinishida ekanligini, yani genotip va fenotip jixatdan uzaro fark kiluvchi bir nechta formadan tashkil topganlini kursatdi. Populyatsiyalarni tadkik kilish buyicha birmuncha yutuklarga erishgan bulsa xam, evolyutsiya sintetik nazariyasining kelgusi tarakkiyoti  tarixiy jarayonda organizmlarda ruy beradigan anatomik – morfologik, fiziologik – bioxi-miyaviy, etologik xossalar ning uzgarishini urganishni takazo kilar edi. Ontogenez evolyutsiyasini oydinlashtirishda molekulyar genetika, fenogenetika muxim rol uynaydi.

Xususan, 1944 yili O.Everi shogirdlari bilan birgalikda bakteriyalarda irsiy axbarotni bir organizmdan ikkinchi organizmga uzatish mumkinligini isbotladi. Shundan sung olimlar irsiy axbarotni tashuvchi zamin – nuklein kislotalarning tuzilishi va funksiyasini aniklashni maksad kilib kuydilar.

            Okibatda 1953 yili amerikalik  Dj. Uotson va ingliz F. Krik DNK ning molekulyar tuzilishini aniklashga muvaffak buldilar. Genetik kod, oksil BIOSintezida ishtirok etuvchi u- RNK, t- RNK, r- RNK larning kashf etilishi indvidual rivojlanishning uta nozik tomonla-rini aniklash imkonini berdi. Shunday kilib, evolyutsion nazariya genetika va ekologiya bilan tobora yakin xamkorlik kilishi natijasida evolyutsiyaning sintetik nazariyasi vujudga keldi va rivojlandi. Genetiklar populyatsiyaning genetik strukturasi sifat va mikdor jixatdan yangilinishida tashki muxitning tasirini urganishga tobora katta axamiyat berayotgan bulsalar, uz navbatida, ekologlar xam tur ichidagi turlararo munosabatlarni aniklashga oid uz tadkikotlarida ularning genetik boshkarilishiga katta etibor berib, ularni evolyutsiyani xarakatlantiruvchi sabablar sifatida talkin etmokdalar. Evolyutsiyanig boshlangich birligi bulgan populyatsiya albatta boshka turga kiruvchi populyatsiyalar, shuningdek, biotsenozda ruy beradigan boshka jarayonlar bilan boglanmasdan turib, tarixan rivojlana olmaydi. Shuning uchun xam organik olamning evolyutsiyasini urganish biogetsenotik darajada tadkik kilinmok-da. Biogeotsenologiya asoslari olimlardan V.N.Sukachev (1880-1970) tomonidan 40 – yillardayok yaratilgan edi. U biogeotsenologiyani evolyutsion nazariya bilan birga kushishga xarakat kildi. Natijada evolyutsion nazariya uchun katta axamiyatga ega bulgan biotsenozdagi organizmlar soni-ning uzgarishi, tur ichidagi munosabatlar, yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish shakllari, evolyutsiya jarayonini tartibga solish xakidagi bilimlar tuplandi. Bu borada olingan malu-motlar biotsenoz evolyutsiya jarayoni boradigan maydon ekanligini, unda individualar, populyatsiyalar, turli biogeotsenozlar va BIOSfera evolyutsiyasi amalga oshishini kursatdi. Evolyutsiyani biogetsenotik mikyosida tadkik kilish evolyutsion nazariyaga matematik va kibernetik usullarni, yani evolyutsiya jarayonini modellashtirish imkonini yaratdi. Keltirilgan malumotlar evolyutsiyaning sintetik nazariyasiga darvinizmning eng yuksak boskichi ekanligdan dalolat beradi.