Баяндама Шахмат ақыл-ой спорты.

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым   министрлігі

Баяндама

Тақырыбы: «Шахмат ақыл-ой спорты»

                                                         Дене шынықтыру пәні

мұғалімі:

Шымкент 2021-2024 оқу жылы

Шахмат ақыл-ой спорты.

Мақсаты:

Шахматтың өмірдегі рөлін талдау.

Оқушыларға стратегия және тактика сөзінің мағынасын түсіндіре отырып,шахмат ойынының принциптері мен ережелері туралы мағлұматтар беру.

Тәрбиелік мақсаты:
Өз ойларын ашық айтуға, адамгершілікке,бір-бірін құрметтеуге,шахмат ойынына деген  қызығушылықтарын арттыру.

Дамытушылық мақсаты:
Шахмат ойынын үйрету барысында оқушылар бойында стратегиялық жоспарды тактикалық тәсілдермен дамытудың тиімділігін арттыру.

Міндеттері:

-тарихын зерттеу шахматтың пайда болуы және ойын ережелері

- балалар бұл ойынды үйреніңіз

- туралы ақпаратты табу ойын түрлері

- шахматты табыңыз

Шахмат — логикалық ой өрісті машықтандыратын спорт түрі. Шахмат сөзі парсы тілінде "шах" патша, "мат" өлді дегенді білдіреді. Әлемдегі ең танымал спорт түрінің бірі саналады.

Шахмат спортының отаны – Үндістан. Біздің дәуірімізге дейін бір ғасыр бұрын пайда болған. Шахмат жайлы көне аңыз бар. Шахматты ойлап тапқаны үшін брамин (жасаушы) раджыдан, яғни патшадан оны жасап шығарғаны үшін азғантай ғана үстеме сұрайды: шахмат тақтасына неше бидай дәнегі сыйып кететін болса, соншалығын алып тұруы керек. Әрбір торға бір дәнектен орналастырса, ол кейіннен екі есеге көбеюі тиіс. Нәтижесінде патшаға 18446744073709551615 (18 квинтильон 446 квадрильон 744 триллион 73 биллион 709 миллион 551 мың 615) бидай дәнегі қажет болып шығады. Бұл дегеніңіз бүкіл әлем бидай қорын бір ортаға жиыстырып қойсаңыз да, сан көрсеткіші белуардан аспайды.

Шағын ғана шахмат тақтасы ойыншылар үшін көптеген айла-тәсілді орындайтын соғыс алаңы. Ойын кезінде егер шахматшы бірінші болып жүретін болса, онда ол ойынды бастау үшін 20 түрлі тәсілді пайдалана алады, ал қарсыласы жауап қайтару үшін 400 түрлі төтеп беру жолдарын қарастырмақ. Сол себептен шахматшылар әр қадамын байыппен орындайды. 

Шахмат ойыны жоғары интеллектуалдық спорт түрі. Шахмат - адамның ақыл- ой дамуына ықпал ететін білім. Шахмат ойыны балаларға тек қуаныш сыйлайтын ойын ғана емес, ойлауды дамытудың тиімді құралы. Шахмат ойыны сонымен қатар, кеңістікті бағдарлай алу қабілетін дамытуға, ойлаудың аналитикалық синтетикалық жолдарын, ой тұжырымдарын жасау, есте сақтау, қорытынды жасай алу қабілетін, мақсат қос білу қабілетін дамытуға көмектеседі. Елбасымыз шахматтың тұнып тұрған есеп екенін айта келіп, «Есепке жүйрік адам математиканы еркін меңгереді» деген болатын. Сондықтан шахмат пен математика ғылым мен ілім ұштасып жатқан тұтас ұғым деп түсінуіміз керек.

Сезіну (Интуиция)
      Уақыт бізден әр нәрсені ойланып жасауды талап етеді. Таң атқаннан кеш батқанша біз әр түрлі ұсақ түйек жұмыстарға және маңызды жұмыстар шығып қалып, нақты шешім қабылдар кезде бірден тұрақты шешімге келе алмай мең-зең болып қаламыз. Осындай жағдайда шахмат ойынының көмегі көп. Себебі, ол ойлау қабілетін дамытуға өз септігін тигізеді.

Шыдам
        Егер сіз шыдамсыз адам болсаңыз, онда қарсыласыңызды жеңуіңіз екі талай. Өйткені, шахмат шапшаңдықты және шыдамдылықты талап етеді. Шахмат ойнаған адам бір түйіннің шешімін табу үшін тез әрі дұрыс шешім қабылдай білу қажет. Ал шахмат адамды шыдамдылыққа үйрететін бірден бір құрал болып табылады. Шыдамын ұстай білген адам табысты болып келеді.

Аналитикалық ойлау
       Шахмат ойынын ойнау барысында адамның аналитикалық ойлау қабілеті қоса дамиды. Аналитикалық ойлау қабілетінің жоғары болуы адамның қаншалықты жүйрік екенін көрсетеді. Ал мұндай жағдай көп адамдар да кездесе бермейді. Сіздің жаныңыздағы адамның логикалық ойлау қабілеті жоғары болса, онда сіз аналитикалық ойлау қабілетіңіз арқылы қарсыласыңызды жеңе аласыз. Аналитикалық ойлау қабілеті тек ойын да ғана емес, өміріңізге де үлкен әсерін тигізеді.

Ойлау қабілетін басқара білу
        Ойлау қабілетін жеңдіре білген адам ойында ғана емес кез-келген қызметте табысты болып жеңіске жете алады. Ал жеңіске жету үшін адам дұрыс шешім қабылдай білуі тиіс. Шахмат ойыны − жеңіске жеткізуге бағыттайтын ойынның бір түрі.

Ойынға икемі
        Шахмат ойынын ойнап бастамас бұрын оған адамның ынтасы және қабілеті болуы керек. Сырт көзге бұл ойын оңай болып көріну мүмкін. Алайда, шыдамдылықпен алғырлықты талап ететін бұл ойынның шешімін табу екінің бірінің қолынан келмес. Сондықтан да бұл ойынды ойнау үшін адамның ең алдымен, икемі болу қажет. Сондай-ақ, шахмат сізді мықты тұлға болып қалыптасуыңызға әсер етеді.

Шахмат- ол күрес
        Шахмат — адамды жылдам ойлауға, шешім қабылдауға және қадам жасауға итермелейді. Ойнау логикасы зейінділікті дамытуға, әр алуан варианттарды жылдам әрі дәл есептей білуге, жеңіске жетуге деген ерік-жігерді қалыптастыруға және басқа да моральдық қасиеттерді тәрбиелеуге көмектеседі.

Логикалық ойлау қабілетінің дамуы
         Шахмат ойыны – бұл адамның мінез-құлқын өзі басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдайлар негізіндегі іс- әрекеттің бір түрі. Сондықтан, адам баласының дүние танымы кеңейеді, сөздік қоры, ойлау қоры дамиды, білім сауаттылығы математика, физика, химия сияқты пәндерге көп септігін тигізеді.

Ережесі

Ережесі өте қарапайым. Шахматқа тек екі ойыншы қатысады. Содан шахмат екі ойыншы арасында шахмат тақтасында ойнатылады. Ойын басталмай тұрып екі қарсыласқа өз иеліктеріне әрқайсысына қарама-қарсы түстес он алты ақ немесе қара тас бөлініп беріледі. Тастарды жеке жіктеп қарастыратын болсақ: бір патша (♔,♚), бір уәзір (♕,♛), екі тура (♖,♜), екі піл  (♗,♝), екі ат (♘, ♞) және сегіз пешка (♙,♟). Ойынның басты мақсаты қарсыласының тастарын шақ келтірмей, патшаға мат қою.

Бөлшектер

Шахмат алты бөлікті пайдаланады, олардың әрқайсысы белгілі бір жолмен жүреді. Барлық бөліктер кейбір жалпы белгілерге ие. Ыстық жолмен алынған алаңға ешқандай бөлшек түсіруге рұқсат етілмейді.

Егер бір бөлік қарсыластың қарсыластарымен бір шаршы алаңға түссе, онда ол жауды басып алып, басқармадан аластатады. Рыцарь қоспағанда, бөліктерге басқа бөліктерден секіруге жол берілмейді. Төмендегі әрбір бөліктің атын басу сол бөліктің қозғалыстарына қатысты толық нұсқаулықты ашады.

Көктемгі әдетте шағын мұнараға ұқсайды. Квадраттардың кез-келген саны үшін көлденең немесе тігінен тік сызықпен жылжиды.

Епископ квадраттың кез-келген санына диагональ бойынша тік сызықпен жылжиды.

Королев , шахматтағы ең қуатты бөлік көлденеңінен, тігінен немесе диагональмен тік сызықтағы кез-келген квадратты жылжытады.

Патша кез-келген бағытта, соның ішінде диагональмен қозғала алады, бірақ бір уақытта тек бір шаршыға ғана жылжи алады.

Рыцарь , әдетте атқа ұқсайды, L-пішінді үлгісінде жылжиды. Борттың ортасынан рыцарь сегіз түрлі квадратқа ауыса алады. Рыцарь басқа бөліктерге секіре алатын болса да, ол ол секіретін бөліктерді ұстамайды; ол тек қана бір квадратқа бөлігін басып шығарады.

Pawns - шахматтың ең қысқа және ең әлсіз бөліктері. Pawns-ақ бір жолмен жүретін жалғыз дана, бірақ басқа тәсілмен түсіру. Басқа бөліктерден айырмашылығы, павильондар артқа емес, алға қарай жылжи алады. Күрес бірден бір квадратты тікелей алға қарай жылжи алады, тек егер ойын әлі басталған алаңда болмаса; егер бұл павлодарлықтың алғашқы қадамы болса, ол бір-екі квадратты тікелей алға жылжытуы мүмкін.

Кепілдің алдында бір бөлікті басып алуға болмайды. Pawns тек қана бір квадратты алға жылжыту арқылы бір бөлігін басып алады.

Ережеге кейбір ерекшеліктер жатады: 

қыстаулар , бірде-бір уақытта патшасы мен шатқалының қозғалуы; ең өтірік , ерекше пойыздарды басып алу;

және лагерді көтермелеу , егер лот банкирдің соңына жетсе, онда лоттың күшті бөлігіне «насихаттау» мүмкін болатын жағдай.

 Сурет №1

Шахмат тастарының жүрістері

Фигуралар мен пешкілерді орталық алаңда топтасырып ойнау және орталық алаң үшін күрес. Бұл тәсілдің екі түрлі пайдасын балалар түсінуі керек.Бірінші пайдасы-ойыншының өз фигураларына еркін қимыл жасауға мүмкіндік береді.Екінші пайдасы-қарсы жақтың фигураларына маневр жасауға кедергі жасайды.

Фигураларды орналастырудағы кейбір ерекшеліктер. Балаларға ойналып жатқан шахмат партиясының тағдырын көп жағдайда фигураларды тақта үстінде дұрыс орналастыру шешіп кетеді. Бұл тәсілді балаға үйрету-ойын барысында үстемдік,артықшылық береді.Балалардың өмірден өз орындарын иеленіп, бейімделуде бойына сенімділік қалыптастырады.

               Сурет №2                            Сурет №3                               Сурет №4

              Сурет №5                                Сурет №6                            Сурет №7

Қорытынды:

Ауа райын болжау сияқты, сіз қаншалықты алдыға болжағыңыз келсе, сіздін болжамыңыз соншалықты нақты емес болады. Мүмкін нәрселердің саны өсе берген сайын, есептеу үшін күш те, уақыт та көп кетеді.

Үдеріске кездейсоқтылық факторлары және белгісіздіктер араласып, нәтижесі сенімсіз болады. Сараптама сіздің тәжірибеңізге және интуиция сезіміңізге тәуелсіз маңызды мағынаға ие. Сен де, тексер!!! Өйткені сіздің интуицияңызға қайшы келетін сценарийлер табылып қалуы мүмкін. Түйсік сезім мен интуиция көптеген шешімдерді қабылдаудың негізінде жатыр, әсіресе біздің өмірімізді толтыратын мезетті шешімдерді қабылдауда.

Біз жұмысқа бара жатқанда ана жаққа, мына жаққа басымызды неліктен бұратынымызды түсінбейміз, бұл жай ғана әдет. Ал шахматшы үш жүріс жасап-ақ қарапайым матты лезде байқай алады, тіпті бұндай позицияда ешқашан болып көрмесе де. Бұл кезде ол өзінің кәсіби дағдысын пайдаланады. Біз жиі шартты-сызылған сызбаға немесе біздің дем алу үдерісімізді басқаратын ағзаның автономды жүйке жүйесіне сүйенеміз. Ал мұнда шартты және шартты емес рефлекстер жұмыс істейді. Бірақ рефлекс, әдеттер, дағдылар - бұл әлі интуиция емес. Жүріп-тұрудың шартты сызбалары уақыт үнемдеп, стандартты

Жағдайларда кемшіліктері болайды. Қиын проблемаларды шешу барысында осы

сызбаларға сүйенген кезде, проблема сонда ғана туындай бастайды.

Бұл шығармашылық қабілетті тұншықтырып, "әмбебап" қолдануға амалдарды апарады, яғни кез-келген проблеманы бірдей сызбамен және рәсіммен шешуге тырысу. Өмірде ережелер шахматтағыдай оңай емес. Біздің шешіміміз салдары қандай болатынын біле бермейміз. Кейде жағдай анық, кейде тек интуицияға сену қалады. Шешіміміз бұрыс болса, жағдайды түзете аламыз ба деп өзіңізден әр кез сұрау керексіздер. Іс насырға шапса, бізде таңдау қалады ма? Басқа жолдары бар ма?Бұндай тәсіл бізден байсалдылықты талап етеді. Көптеген сәтсіз шешімдер, оларға артылған жауапкершіліктен тезірек құтылу нәтижесінде пайда болған. Асығыстың салдары болып табылады. Егер дәл қазір қабылданған шешімдерініз пайда әкелмесе, оны шетке ығыстырудан ұтылмайсыз. Уақытты сапаның жақсаруына, жаңа ақпаратты жинауға және басқа нұсқаларды ойлауға жұмсаңыз. Маргарет Тетчер айтқандай: "Саясатта мен бір нәрсе ұқтым: сіздер оны істеуге мәжбүр болмағанша, шешім қабылдамайсыздар".

Ұсыныс

1. Шахмат ойынын мектеп бағдарламасына енгізу.

2. Мектептерде шахмат үйірмелері ашылса.

3. Мектепшілік шахмат жарысы ұйымдастырылса.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Базарбек Төтентаев «Қазақтың ұлттық ойындары» Алматы, 1994, 27 бет.
2. Е.Сағындықов «Қазақтың ұлттық ойындары» Алматы, 1994, 58 – 61 бет.
3. Б.Төтенаев «Қазақтың ұлттық ойындары» Алматы, 1994, 19 – 24 бет.
4. М.Балғымбаев «Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері» Алматы, 1985, 86 бет.
5. Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен 1985 жылы жазылған «Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні» (Алматы, 1998). 16–21 бет.

Скачано с www.znanio.ru