Баяндама Туыстық атаулар

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ БІЛІМ  БАСҚАРМАСЫ    № 10 КОЛЛЕДЖ МКҚК Баяндама  Тақырып:  Туыстық атаулар                           Оқытушы:     А.Пирназарова. Шымкент – 2016   туыстық,   сыйлаған Туыстық атаулар Қазақ   халқы   туыстық   байланысты   қадірлеп,   береке­бірлікті бұзбаған. Үлкені сөз бастаса, кішісі құрметпен тыңдаған. Бір­біріне мейіріммен   қарап,   аялаған.   Енді,   осындай   бір­бірін   қадірлеген, құрметтеген,   жекжат­жұрағаттық байланыстырған   адамдардың   өзара   шақыратын   мәнді   атаулары туралы тоқталсақ.  Өйткені бүгінгі күні халқымыздың осы бір асыл қасиеті, ұлтты ұйытқан, ұрпақты тәрбиелі, өнегелі еткен дәстүрлі таным­түсінігі әлсіреп бара жатқаны жасырын емес. Жеті атасын білмейтін,   өзінің   жақындарын   қалай   атауды,   қандай   туыстық байланысы бар екенін түсінбейтін адамдар көп. Қазақта туыстық қатынастарды өзара сабақтас үш жұртқа жіктеп атайды. Біріншісі ­ адамның   әкесі   жағынан   туысатын   өз   жұрты   (әйелдер   төркін жұртым деп атайды). Екіншісі­ шешесі жағынан туысатын нағашы жұрты.   Ал,   үшіншісі   әйелі   не   күйеуі   жағынан   туысатын   қайын жұрты. Әрине, қазақ  халқының туыстық атауларының ауқымы кең, оның барлығын тарқатып айтып шығу мақаламыздың көлеміне шақ емес. Сондықтан мағанасы ауырлау деген атауларды ғана жазуды мақсат   еттік.   Ал,   бұл   туыстық   атаулар   туралы   жүйелі,   сенімді деректерді ұсыну да, қазақтың абыз ғалымы Ақселеу Сейдімбектің  «Қазақтың   ауызша   тарихы»   еңбегіне   жүгінуді   жөн   көрдік.  «...Туысқандық атау­терминдерді өз жұрты, нағашы жұрты және қайын жұрты бойынша саралаудың, белгілі дәрежеде, шарттылығы бар екенін де атап өткен жөн. Мәселен, күйеу (бай), әйел (жұбай), жеңге,   бөле,   жиен,   келін,   жезде,   құда,   құдағи,   құдаша,   балдыз, бажа, т.б. сияқты атау­терминдердің қай жұртқа тиесілі екені кім­ кімді де тосылтып тастайтыны аян. Осы орайда, туысқандық атау­ терминдерді жіктеп­жүйелеу барысында, айтылушы адамның  қай жұртқа қатысы бар адам екенін ең негізгі белгі (критерий) ретінде басшылыққа алып отырмыз. Мұндай ұстанымның өзіндік қисыны бар. Айталық, бажалардың, әдетте, әулет­аталары немесе рулары бөлек   болып   келеді...   Бұл   ретте,   бұрын   бірін­бірі   танымайтын адамдарды бір­біріне бажа етіп, туыстастыратын дәнекер ­ бірге туған апалы­сіңлілі адамдар. Былайша айтқанда, бірге туған апалы­ сіңлілі   адамдардың   күйеулері   бір­біріне   бажа   болады.   Демек, бажаны   қайын   жұртқа   жатқызу   қисынды.   Сондай­ақ,   жиенді алайық. Жиен ­ айтушы адамның не әпкесінен, не қарындасынан, не сіңлісінен   туған   бала.   Яғни,   жиенді   (руы   бөлек   болса   да)   өз жұртына жатқызу қисынды.