Ruziyeva Umida Jasurovna (Buxoro viloyati 

Olot tumani 11- umumtalim maktabi ingliz tili fani o‘qituvchisi)

Ma‘noni kuchaytirish deganda-predmet  va harakat belgilarining odatdagi potensial chegaradan ortiqligi, kuchliligi, harakatning zudlik bilan bajarilishi, odatdagidan tezligi kabi ma'nolar tushuniladi.

Ma‘no kuchaytirishning morfologik usuli deganda- ma‘lum bir so‘z formasi , ma‘lum bir morfema yordamida ma‘no kuchaytirilishi tushuniladi. Ma‘lumki, kuchaytirish asosan predmet va harakat belgilariga, harakatning o‘ziga va so‘zlovchining o‘z ruhiy holatiga, his tuygusiga nisbatan bo‘ladi. Shunga ko‘ra, faqat ma‘no kuchaytirish uchun xizmat qiladigan maxsus formalarga asosan sifat va ravishlargina (ya‘ni belgi bildiradigan so‘zlar) ega bo‘la oladi. Lekin ma‘no kuchaytirish uchun xizmat qiladigan morfemalar boshqa so‘z turkumlarida ham, oz miqdorda  bo‘lsa-da, uchraydi.

Bu usuldagi ma‘no kuchaytiruvchi vositalarni va ularga xos bo‘lgan xususiyatlarni aniq belgilash uchun ularni so‘z turkumlari bo‘yicha qarab chiqishni lozim topdik. Ingliz tilida ot so'z turkumida ma'no kuchaytiruvchi maxsus grammatik  forma mavjud emas. Shuning uchun , bu so'z turkumida ma'no kuchaytirish ko'pincha leksik-semantik usul yordamida amalga oshiriladi.

          Sifatning ma'nosini kuchaytirish sifat darajalari bilan bog'liq. Ma'lumki, ingliz tilida sifat ma'nosi oddiy darajadagidan qiyosiy va  orttirma  darajada kuchliroqdir.

Masalan: long-uzun, longer-uzunroq, the longest-eng uzun, big-katta, biggerkattaroq, the biggest-eng katta.

Demak er  suffiksi o'sha  so'z ma'nosini ozroq darajada kuchaytirsa, est suffiksi esa ancha yuqori darajada kuchaytiradi. Lekin hozirgi zamon ingliz tili sifat ma'nosini kuchaytirishda leksik-semantik usul kengroq qo'llanadi. Shuni aytib o'tish joizki, ba'zi tadqiqotchilar o'z asarlarida ko'p bo'g'inli sifatlarga er,_est suffikslarini qo'shib, ular oldidan more, most so'zlarini ishlatishadi. Bu xol ko'proq o'sha so'z ma‘nosini kuchaytirish maqsadida qo'llaniladi.

Masalan: That's my Mummy outside. She is beautiful. She is beautifulest Mummy there ever was, but she won't be fended when she sees I've drawn her so plain (R.Kipling).

Ular yana in, up, out so‘zlari sifatlarning oddiy darajasi formasida kam ishlatilib, ular o‘rniga -we suffiksi yordamida yasalgan inner, upper, outer ishlatilishini, ularning orttirma formasi in most,innermost -eng ichkari kabi ma‘nosini ifodalashini, upper formasi qiyoslashni yoki oddiy daraja formasini  anglatishi mumkinligini ta'kidlaydilar.

Masalan, the upper house- yuqori palata(parlament)

The upper storey – yuqori qavat

Upper most – esa orttirma darajani bildirib, eng yuqori, oliy kabi ma'nolarni ifodalashini ta‘kidlab o‘tishadi. Ravishlarda ham ma'no kuchaytirish ravish darajalari bilan bog‘liq. Ammo shuni aytish joizki, hamma ravishlarda ham daraja bo‘lavermaydi.

Masalan, o‘rin, payt, sabab, so‘roq va boshqa ravishlarning deyarli hammasida daraja formasi mavjud emas. Daraja formalari asosan holat ravishlariga xosdir. Ravish darajalari ham xuddi sifat darajalari kabi qiyosiy darajada -er, orttirma darajada esa -est suffikslarini qo‘shish orqali yasaladi. Masalanq: uick-tez, quickertezroq, quickest-eng tez, easy-qulay, easier-qulayroq, easiest- eng qulay.                                         I always feel easier in my mind when he is here(J.Joyce)    

Olmoshlarda self ( selves) suffikslari kishilik  va egalik   olmoshlariga    qo‘shilib   kuchaytiruvchi olmoshlarni  yasaydi. Gapning  egasi biror  ishni  mustaqil   bajarganligini bildiruvchi   olmoshlar    kuchaytiruvchi olmoshlar deyiladi. Masalan, I opened the door-eshikni   men ozim ochdim.

I myself wrote a letter yesterday-xatni men o‘zim kecha yozdim.   Ba'zan so‘roq olmoshlariga  -ever qoshimchasini qo‘shish orqali ma‘noni kuchaytirish mumkin. Masalan,Whatever you may think but I'll try to go there. Har nima deb o‘ylasangiz ham men u yoqqa borishga harakat qilaman. Fe‘l so‘z turkumida ko‘proq over, super, out, multi, un kabi prefikslar orqali o‘sha so‘z ma‘nosini kuchaytirish mumkin.

Masalan: boil-qaynatmoq,-overboil-nihoyat kop qaynatmoq.

Book-bilet sotmoq,-overbook-nihoyatda kop bilet sotmoq.

Heat-qizdirmoq,-superheat-ota darajada qizdirmoq.

Cry-baqirmoq, outcry-nihoyatda qattiq baqirmoq.

Keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki,ushbu prefikslar o‘sha so‘z ma‘nosini ma‘lum darajada kuchaytirib kelyapti. Un- prefiksi ko‘pincha fe‘llarning inkor shaklini kuchaytirish uchun xizmat qiladi. Ushbu prefikslarni tahlil qilganimizda over, super, out prefikslari ancha aktiv ekanligi, un prefiksi asosan fe‘lning inkor shaklini kuchaytirish uchun ishlatilishi mumkinligini ko‘rdik.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, ingliz tilida morfologik usulda ma‘no kuchaytirish asosan sifat, ravish, fe‘l so‘z turkumlarida ko‘proq uchraydi. Boshqa so‘z turkumlarida esa leksik-semantik usul ancha faol ekanligini qayd etish mumkin.

 

 

 

Annotation 

          In this article the significance of a number of factors along with age of learners in teaching foreign    languages generally        illustrated. Various         effective 

theoretical and practical types of techniques and methods are given taking into consideration the classes at school. While it would perhaps be rash to say that this or that specific method matches this or that specific age group of learners, there are definitely general considerations for various age groups that ought to encourage teachers to be mindful/selective of the kinds of teaching methods and techniques they use according to the age of their students.

          Key words

ELT methodology, verbal methods, methods of observation, method of working with a book, methods of exercises and practice, young learners, teenagers, sensory input

         Introduction.

 The English language teaching methodology is a very complicated and constantly developing and changing system of hypotheses, theories, assumptions about language and learning, and methods and approaches to teaching. In order to enhаnce and facilitаte the teaching leаrning process, the ELT methodology аttempts to explore and answer how the language works, how the memory works, and to seek what teaching is and whаt learning is, what is taught and how, whаt are the objectives of the teaching-leаrning process and how to reаch them effectively, and how to facilitate and enhance learning. Various methods and аpproaches that have been developed so fаr are Ingliz tili fani o‘qituvchisi

an attempt to answer these questions. 

Different age groups of learners. Methods and techniques for teaching pupils at 5 – 11 classes

Since   the commencement of creation of teaching foreign languages a great variety of teaching approaches and methodologies have been tried and tested with the fact that some of them acclaimed as more effective and popular than others. In methodology the different approaches are used to distinguish methods. They can be classified according to different criteria. 

Tojiboyev Shohrux Akmal oʻgʼli Toshkent viloyati Yangiyoʻl tumani 23-maktab

―According to the sources of information (sources transmission and acquiring the knowledge): 1) verbal methods – lecture, conversation, explanation; 2) method of observation, experiment; 3) method of working with a book – working on textbook, reading additional literature, preparation of  messages, abstracts);  4) methods of exercises and practice – practical experience of learners. ― ^[1]

 It is important for teachers to get acquainted with current instructional methods and their underlying principles as well as effective classroom techniques, materials, and assessment strategies appropriate to a certain stage depending on the learners‘ age group. The factor of age plays an important role in the decisions about what and how to teach in the class and therefore also the choice of teaching methods, procedures, and techniques. A teacher must know about the specification of the target group of learners and take that into consideration.

The learners can be classified according to different age groups underlying the physical and mental factors depending  on their age. There are 3 general age groups of learners differentiated: 

Young learners: (5 – 12 ages, 1 – 6 forms); Teenagers: (12 – 18 ages, 7 – 11 forms); Adults: higher education students.

          Young learners (16 classes). It is wellknown that children (ages 5-12)        are     very much orientated in their minds around         the     "here and now"    and    directly

visible/perceivable

environment. Young learners who have begun to learn a foreign language will have a mother tongue mechanism formed and will be able to express themselves clearly in their mother tongue. That's why the school pays more attention to the development of native language skills.

Grammatical rules/explanations are usually lost on them, as are somewhat "adult" notions of what is correct and what isn't. They develop well when given plenty of examples and patterns to follow. They tend to have a much shorter attention span and need activities that capture their immediate interest. The most important task at this age is to learn to use selected lexical material in speech based on certain grammatical structures. This contributes to the formation of the speech formation mechanism. It is necessary to achieve a high degree of automation of the studied grammatical structures. They also need much in the way of "sensory input" - that is, they need to have many or all of their five senses stimulated at once. While generally less inhibited than adults in terms of experimenting with new language, they tend to have more fragile egos and can be very sensitive to their peers. 

 Teenagers (7 – 11 classes). The ages 12-18 coincide with a time of rapid transition and change, both mentally and physically.  As teenagers begin to develop more cognitive ability, they can be exposed to language learning techniques that require more logical and/or abstract thinking. ―Another characteristic of students at these ages is that they lose interest in speaking. They need to be constantly encouraged to communicate. One of the reasons they do not take the initiative to speak in a foreign language is because of the primitive nature of oral speech in these classes. There is no change in class hours. But there are changes and differences in the size and nature of the language material.‖ ^[2](Past Indefinite. Present

Indefinite. Present Continuous & Present Perfect. Adjective (its degrees). Participle II- written, done, spoken, gone Form. a) Texts about England and English writers b) dialogues c) Texts for synthetical Reading.  1. Create a plural category of nouns.  2. Text: for discussion: b) narration, translation; 3.Grammar: The Possessive case of nouns. Participle I, II, The Past Perfect tense. Texts abbreviated from the books of English writers. (David wants to find his aunt by Oscar

Wild). 

  Attention span begins to lengthen, but there are also more distractions of an emotional nature. Probably the most important considerations for these learners are "affective" ones. Issues to do with ego and selfesteem are at their height, and teenagers can be incredibly sensitive to the ways others see their physical, mental and emotional development. Real or perceived errors can shatter confidence and detract from risktaking. Teachers of teenagers need to be able to find ways to draw on and develop cognitive, analytical and logic skills, whilst being constantly mindful of feedback techniques and confidence building strategies.   ―Adolescence is the period when a person both physically and mentally matures. At this age, adolescents develop attitudes toward the environment and selfassessment. But at the same time, it is important for teenagers to overestimate this power and show their identity. This often leads to various difficulties. There is also a significant change in students' memory, attitudes towards subjects, and foreign language subjects.‖^[3]  For example, at the beginning of grades 7-8, the interest in learning a foreign language disappears. 

          However, in grades 9-11, students have a special interest and responsibility in learning a foreign language. Changes in student psychology at this stage may not result in better results at earlier stages. High school students are reluctant to do exercises for which the purpose is not clear. But they are also interested in reading semantically related texts.  At this stage, independent work plays a special role, especially in a foreign language. The requirements for classes in the upper grades are different from those in the previous stages. The lesson is no longer based on oral speech, because at this stage most of the language material is studied passively

(receptively). That is, reading comprehension plays a key role. Texts are also large in size, and language material is complex. 

ELT at 12 – 18 ages is organized within content-based and taskbased instructions.   The methods which are used at middle and high classes:  analysis and reading the specialized texts, working with terms, problemsolving, clustering, grouping, matching, etc. Word- problem activity can be built around almost any theme.

The audio/video means can be used in teenager groups at schools, academic lyceums and colleges. Diligently used, they help teachers assure themselves that their students perceive intonation and pronunciation easier, and understand English leisurely by hearing it.

Students‘ reading may be corrected handier. Explanations may be offered to learners while they are watching a certain video material on the topic. While watching a film or a documentary they have the chance to hear native speakers talking. Students can also write a dictation (recorded on tape). Literary passages may be recorded and after the learners have heard them, they comment or analyze them, etc. When it comes

strictly to video materials, we can distinguish between before-watching activities, while-watching activities, and afterwatching activities. Including all these in a lesson, working with the video images becomes really productive and offers learners the possibility to broaden both their cultural horizon and their knowledge.  Conclusion

 During the process of giving a lesson to the students there have been several factors which every instructor should pay attention, particularly their ages and classes they are in that is considered as indisputable one.

Underlying  those above- mentioned sides of

teaching foreign languages, we can see a number of methods, approaches, techniques and systems considering even mere factors, say various learning capability and individuality of learners  have been created and being tested or put into practice in any foreign language classes throughout the globe. Some techniques justified or accepted widely by the world methodological schools and some proved as ineffective. 

 

Tojiboyev Shohrux 

Akmal oʻgʼli

Toshkent viloyati Yangiyoʻl tumani 23-maktab

Ingliz tili fani o‘qituvchisi

         Annotatsiya

 Ushbu maqolada bugungi kundagi ta`limdagi jiddiy o`zgarishlar haqida so`z boradi. O`zbekiston sharoitida masofaviy ta`limni yo`lga qo`yishning o`ziga xos salbiy va ijobiy oqibatlari haqida fikr yuritiladi. Bundan tashqari masofaviy ta`limning bir nechta ijobiy jihatlari sanab o`tilgan.

          Kalit so`zlar

 Masofaviy ta`lim, an`anaviy ta`lim, axborot-kommunikatsiya texnalogiyalari (AKT), online konferensiyalar,  individual yondashuv.

          Kirish

   Insoniyat qadimdan beri faoliyat olib borayotgan har qanday sohada tinimsiz va doimiy o`zgarishlar, yangiliklar va, albatta, yo`qotishlar kuzatilib kelinmoqda. Ushbu faoliyatlarning ba`zilari o`z muhimligi bilan biz kundalik murojaat qiladigan ishga aylanib ulgurgan bo`lsa, ba`zilari tadrijiy rivojlanish jarayonida o`z e`tiborga molik jihatlarini yo`qotib borgan.  Odamzodning ibtidosidan toki hozirgi zamonaviy texnologiyalar qurshovida yashab kelayotgan davrimizgacha  bo`lgan vaqt oralig`ida ahamiyatini yo`qotmasdan, aksincha bugungi kunga kelib insoniyatning barkamolligi va rivojlanishi yo`lida muhim rol o`ynaydigan faoliyat turlaridan biri bu ta`limdir. 

Online ta`lim va an`anaviy ta`lim

 Hozirgi kunda ta`lim jarayonida jiddiy o`zgarishlarni guvohi bo`lishimiz mumkin. Bunday o`zgarishlarga stimul sifatida bir nechta omillarni keltirib o`tish joiz; masalan, zamonaviy ta`limni tashkil etishda innovatsion texnologiyalarning roli kun sayin ortib bormoqda. Endilikda, istagan kishi dunyoning boshqa burchagidagi oliy ta`lim muassasasida zamonaviy texnologiyalar yordamida tahsil olishi mumkin bo`lmoqda. Garchi, an`anaviy ta`lim o`z mavqeyini saqlab turgan bo`lsa ham, keyingi kunlarda masafaviy o`qitish texnologiyalari ommaviylashib bormoqda.

Masofaviy ta‘lim – o‘qitishning yangi shakli bo‘lib, u ta‘limning yangi shakllari, metodlari, vositalari, tashkil etilishi, pedagog va tinglovchi o‘rtasdagi hamda tinglovchilarning o‘zaro muloqoti shakllarini nazarda tutadi. Shuningdek, bunday ta‘limning o‘ziga xos turli shakllari, ijtimoiy buyurtma bilan asoslangan o‘z maqadiga, tanlangan ta‘lim muassasining o‘quv dasturlarida belgilang mazmun hamda o‘qitish metodlarining tshkiliy shakli va maxsus vositalariga ega bo‘ladi.

Ba`zi mamlakatlarda o`quvchilar online ta`limni afzal bilib, uning imkoniyatlari bilan allaqachon yaqindan tanishib ulgurgan va online ta`lim an`anaviy ta`lim bilan teng miqyosda baholanayotgan paytda bizning mamlakatda ushbu ta`lim turini hali o`quvchilar va oliy ta`lim muassasalari talabalari va hattoki o`qituvchilar afzalliklarini o`zlarida sinovdan o`tkazib ulgurmagan edilar. Dunyodagi bugungi epidemiologik vaziyatdan kelib chiqib va kasallikning keng tarqalishini oldini olish maqsadida barcha davlatlarda ta`lim zudlik bilan online tartibga o`tkazilishi belgilab berildi va bu narsa yuqorida takidlanganidek bir nechta davlatlardagi ta`lim tizimida jiddiy o`zgarish kasb etmagan bo`lsada, mamlakatimizdagi ta`lim tizimining imkoniyatlaridan foydalangan holda ushbu o`zgarishga tezlik bilan ommaviy tarzda o`tishga sabab bo`ldi. 

Avvalroq, mamlakatimizda ta‘lim sohasini isloh qilish bo‗yicha asosiy hujjatlaridan biri bo‗lgan O‗zbekiston Respublikasi ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ da bozor iqtisodiyoti talablariga javob beradigan kadrlarni tayyorlovchi ta‘lim muassasalarida o‗quv jarayonini axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT), internet va kompyuter tarmoqlari negizida tashkil etish zarurligi alohida ta‘kidlangandi. Mamlakatimiz ta`lim tizimida sifatli kadrlar tayyorlash uchun keng ko‗lamda samarali qo‗llanilayotgan o‗qish jarayoni zamonaviy AKTlarga asoslangan

masofaviy ta‘lim tizimidir.

Online ta`limni tashkil qilishdagi eng muhim masalalaridan biri professoro‘qituvchilarni tanlashdir. Mazkur ta’lim turini amalga oshirish uchun o‘qituvchilar eng tajribali va tashkilotchi professor-o‘qituvchilar orasidan tanlab olinishi lozim. Chunki masofaviy ta`lim boshqa ta’lim turlaridan farqli bo‘lib, uning samaradorligini oshirish ko‘p jihatdan o‘qituvchining bilimdonligi, tashkilotchilik va boshqaruvchilik xususiyatlariga bog‘liqdir. Chunki masofaviy ta`limga jalb qilinuvchi o‘qituvchi bir paytning o‘zida mohir pedagog, dono maslahatchi va tajribali boshqaruvchi bo‘lishi kerak.

Online ta`limning afzalliklari

 Masofaviy tarzda axborot texnologiyalaridan foydalanishning o`ziga xos ijobiy jihatlari mavjud: 

1.     Yashash joyidan turib o`qish imkoniyati: Online ta`limning birinchi afzallik jihati o`quvchi o`zi doimiy istiqomat qiladigan joyidan boshqa joyga ko`chib bormagan holda o`qish va o`zi istagan universitet diplomini olish imkoniyatiga ega bo`lishdir. Masalan, chekka qishloqlarda yashovchi va markazga borib o`qish imkoniga ega bo`lmaganlar masofadan turib ham talaba bo`lish imkoniga ega bo`ladilar. 

2.     Individual yondashuv: an`anaviy  ta`limning salbiy jihatlaridan biri sinfdagi bilim darajasi har xil bo`lgan o`quvchilarga bir xil usulda dars berilishidir. Masofaviy ta`limda esa o`qituvchi o`quvchiga individual tarzda o`rganuvchining bilim darajasi, salohiyati va qiziqishlarini hisobga olgan holda dars mashg`ulotlarini berib boradi. 

3.     Baholashning holisligi: online ta`limni baholashda inson omili aralashmagan holda avtomatlashtirilgan baholash tizimi yo`lga qo`yiladi va bu ba`zi vaqtlarda moddiy manfaatdorlikni oldini oladi. 

4.     O`qish va ishni bir xil vaqtda olib borish: masofaviy ta`lim ham o`qib ham ishlash istagida bo`lgan talabalar uchun judayam qo`l keladi. Online ta`limni o`quvchi o`ziga qulay va mos bo`lgan paytda, hatto kechqurun ham o`qib olishi mumkin. Bu esa bir joyda muqim ishlash vaqtida ham o`qish imkonini beradi.  

5.     Online konferensiyalar va treninglarda ishtirok etish, mutaxassisligi bo`yicha muntazam bilimlarini charxlab borish.

6.     Ta`lim oluvchi duch kelgan qiyinchiliklar bo`yicha maslahatlarni telefon orqali, xat orqali yoki email orqali olib borishi.

         Xulosa.

 O‗zbekiston sharoitida online ta`limni tashkil qilish katta samara bermoqda.  Hozirgi davrda ta‘limning bu turidan keng miqyosda foydalanish lozim. Mazkur ta‘lim turini joriy qilish bilan bog‗liq ayrim muammolarning kelib chiqishi tabiiy. Lekin ularni imkoniyat darajasida hal qilishga erishish mumkin.

          

          Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlar ro`yxati.

1.     ―O`zbekiston Respublikasi Davlat Konstitutsiyasi‖, 1992.

2.     O`zbekiston Respublikasi ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ 

3.     https://hozir.org/reja-masofaviy-talim-mohiyati-masofaviy-talim-tizimida-ochiql.html?page=2

4.     http://www.tami.uz/matnga_qarang.php?id=232

5.     https://prep.uz/news/onlayntalim/masofaviy-ta-limning-afzalliklari-va-kamchiliklari

6.     https://adti.uz/talim-tizimida-masofaviy-oqitishning-afzalliklari/

7.     http://uz.infocom.uz/2015/01/01/talimda-zamonaviy-axborot-texnologiyalari-yangiimkoniyatlar/

 

  

 

 

 

BOSHLANG’ICH  SINF  O’QUVCHILARIDA 

VATANGA  E’TIQODNI      TARBIYALASHDA MILLIY  QADRIYATLARNING  AHAMIYATI.

                                                                             Husnora  Sadatova  Elamonovna

Qashqadaryo viloyati Qarshi shahar

                                                              12-maktab boshlang‗ich sinf o‗qituvchisi      Mustaqillik  tufayli  ta‘lim  jarayonida xalqimiz  qadriyatlarini  mukammal  o‘rganishga,  tarbiyaviy  imkoniyatlardan  kengroq  foydalanishga  kirishildi. Bizga  ma‘lumki  ta‘lim-tarbiya  jarayoni  uzoq  davom  etadigan,  o‘zida  xalq  an‘analarini mujassamlashtirgan  jarayon  bo‘lishi  lozim.  Bu  borada  o‘quvchilarga  ta‘lim-tarbiya  berishning asosiy  omili  bo‘lgan dars  jarayonining  ahamiyati  kattadir.  Ushbu  omil  orqali  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilari  ―Vatan‖, 

―Vatanparvarlik‖,  ―Ona -Vatan‖,  ―Istiqlol‖  kabi  tuhunchalarning  mazmunini  anglab,  Vatanga  sadoqat,  faxr,  e‘tiqod  ruhida  tarbiyalanib  boradilar.

    Dars  ta‘lim  va  tarbiya  ishlarining markaziy  qismi  hisoblanib,  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarini  bilim,  ko‘nikma,  malaka  bilan  qurollantirish bilan  birga,  ularni  milliy  qadriyatlarimiz  haqida tushunchaga  ega  bo‘lishida ,  milliy  qadriyatlarda  aks  etgan axloqiy  sifatlarni  o‘quvchilarga  singdirishda  uning  roli va  o‘rni  beqiyosdir. Shubhasiz,  mustaqillik  yillaridan  keyingi  ta‘lim  sohasidagi  islohatlardan  ko‘zlangan  maqsadlardan  biri   dars  jarayonida  milliy  qadriyatlar  namunalarini  o‘rganish  hamda  ularda  ilgari  surilgan  insonparvarlik  g‘oyalari  orqali yosh  avlodni  barkamol  insonlar  etib  tarbiyalashdan  iboratdir. Bu  borada

O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti va  Oliy  majlis  qabul  qilgan qaror, qonun,  farmonlar  dasturi  amal  bo‘lib  xizmat  qilmoqda.  Bunda  ―Ta‘lim  to‘g‘risi‖dagi  qonun,  ― Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi‖,  Umumiy  o‘rta  ta‘limning davlat  ta‘lim  standartlari ―,  ―Boshlang‘ich  ta‘lim  kompetensiya‖si,  ―Maktabdan  va  sinfdan  tashqari  tarbiyaviy  ishlar  konsepsiya‖si  kabi  hujjatlar  muhim  ahamiyatga  ega.  Bu  hujjatlarning  barchasida o‘quvchi-yoshhlarni  milliy  va  umuminsoniy  qadriyatlarga  sadoqat  ruhida  tarbiyalash  masalasiga  alohida  e‘tibor  qaratilgan.  

    Bir  soatlik  dars  jarayonida  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  dunyoqarashi  shakllanadi,  mustaqil  fikrlashga  o‘rganadi,  dunyoviy  bilimlar  bilan  tanishadi  va  ularning  uzluksizligi  ta‘minlab  boriladi.  Har  darsning  muvafaqiyati  uning  oldiga  qo‘ygan  maqsadi  bilan  belgilandi.  Qachonki  maqsad  aniq  va  puxta,  o‘quvchini  har  tomonlama  tarbiyalshga  qaratilgan  bo‘lsa,  dars  samaradorligi  ta‘minlangan  bo‘ladi. Hozirgi  paytda  maktablarimizda  sinf-dars  shaklidagi  mashg‘ulotlardan  foydalanib  kelinmoqda  va  ularga  qo‘yilgan  talablar  ham  o‘zgarib  bormoqda.  Darslarni  qiziqarli  tashkil  etish  uchun  o‘qituvchilar  yangicha  dars  turlaridan,  usul  va  vositalaradan  foydalansalar dars  oldiga   qo‘yilgan  maqsadga  erishish  mumkin.  O‘qituvchilar  milliy  qadriyatlar  orqali  Vatanga  e‘tiqodni  tarbiyalashni  maqsad  qilib  qo‘ygan  darslarni  tashkil  etishda  ko‘proq  syujetli-senariyli  darslarni  tashkil etish  muhim  ahamiyatga  ega.  

Bu  kabi  darslarni Vatanga  oid  bo‘lim  yuzasidan  takrorlash  darslari  yuzasidan  tashkil  etish  mumkin.  Ayniqsa  syujetli-senariy  darslarni  xalq  ertaklari  asosida   sahnalashtirilsa,  o‘quvchilarning  darsga  nisbatan  qiziqishlari  oshadi  va  bilim  bilan  birga  ko‘nikmalari  ham  shakllanadi. Vatanga  bo‘lgan  hislari  tarbiyalanadi,  jamoa  bo‘lib  ishlashga,  birdamlikka  o‘rganishlari  uchun  zamin   yaratiladi. Boshlang‘ich sinflarda  milliy  qadriyatlar  orqali  Vatanga  e‘tiqodni  tarbiyalashning  asosiy  omili bol‘gan dars  jarayonida  Vatanga  e‘tiqodni  tarbiyalash  samaradorligini  oshirishda quyidagi  tarbiya  metodlaridan  foydalanish  lozimligini  ta‘killab  o‘tmoqchimiz: ko‘zatish  va  nazorat  qilish, suhbat  va hikoya, tushuntirish, rag‘batlantirish  va  tanbex berish, ma‘qullash, namuna  ko‘rsatish, ishontirish, baxs ,munozara  kabilar.

    Milliy  qadriyatlar  orqali,  Vatanparvarlikni  tarbiyalashni  maqasad  qilib  qo‘ygan darslarda  boshlang‘ich  sinf  o‘qituvchisi  Vatanga  e‘tiqodni  tarbiyalashga  alohida e‘tibor  berishi  lozimki, bunda:

-mamlakatimiz  prezidenting  faoliyatidagi  hamda  milliy  istiqlol  g‘oyasidagi  Vatanga e‘tiqodni  rivojlantirish  haqidagi  milliy  istiqlol  g‘oyasidagi  Vatanga  e‘tiqodni rivojlantirish  haqidagi  fikrlardan  dars  jarayonida  unumli  foydalanish; -darsda   o‘rganilayotgan  mavzudafgi  milliy qahramonlarning  aynan  Vatanga  bo‘lan e‘tiqodni  namuna  sifatida  ko‘rsata  olish (Tomaris, Shiroq, Spitamen, Muqanna, Amir Temur, Najmiddin Kubro,  Jaloliddin Manguberdi, Temur  Malik  kabilar);

-mashxur  allomalarning  Vatanga   e‘tiqod  haqidagi  fikr-mulohazalaridan   unumli foydalana  olishlari;

-Vatanga  e‘tiqodsiz  insonlarning  xatti-harakati  tufayli  sodir  bo‘lgan  noxush voqealarning  oqibati  natijasida  (Toshkent, Andijon)  voqealari  xalqimiz  va vatanimizga  yetkazilgan  ozorlar  to‘g‘risida  ma‘lumotlar  berish  orqali  vatanga e‘tiqodning  kishida  mavjud  bo‘lishi  shartligini  isbotlay  olish  ko‘zda  tutilgan. Boshlang‘ich  sinf  darslarida  milliy  qadriyatlarni  o‘rganish  o‘quvchilarga  qo‘shimcha ma‘lumotlar  berish,  darslarni   noan‘anaviy  tarzda  uyushtirish,  yozma  ishlarda  unumli  foydalanish  sinf  o‘quvchilarida  vatanga  e‘tiqod  hissini  tarbiyalashda  samarali  natijalarga  olib  keladi. Milliy  qariyatlarni  o‘rganish,  ta‘lim  va  tarbiya jarayonida  qo‘llash,  o‘quvchilar  ongiga  milliy  qadriyatlarda  o‘z  ifodasini  topgan axloqiy  go‘yalarni  singdirish, milliy  g‘ururni  shalklantirish  borasida  muhim  ishlar amalga  oshirilmoqda.

O‘quvchilarni  vatanga  e‘tiqod  ruhida  tarbiyalashni  faqat  dars  jarayonida  olib bormasdan, darsdan  tashqari  mashg‘ulotlarda, mustaqil  ishlarda  amalga  oshirilsa, yanada  samaraliroq  bo‘ladi.   

 

              

                                        Taxiatosh tumani , 3-sonli umumta`lim maktabi                                                              o‘zbek tili fani o‘qituvchisi  Kazakboyeva Klara

  Yurtimiz mustaqillikka erishgandan buyon respublikamizda xalqimiz , xususan yoshlar hayoti va turmushining hamma jabhalarida qonun ustuvorligini ta`minlash va ijtimoiy adolat tamoillarini qaror toptirish yuzasidan katta ishlar olib borilmoq- da.

        Test usuli yoshlarning o‘qishga bo‘lgan munosabatini keskin o‘zgartirdi. Ijti- moiy adolatni ta`minlab berdi, ta`limni isloh qilish jarayonini jadallashtirdi. Test yoshlarda fanlarga qiziqish va o‘zlariga bo‘lgan ishonchni paydo etdi.

       Ta`lim rus tili va boshqa qardosh tillarda olib boriladigan maktablarda o‘zbek tili fani o‘qitiladi.

        O‘zbek tili ta`lim jarayonida AKTdan foydalanish samaradorligini oshirish uchun

, o‘quvchilar darslarda olgan bilim va ko‘nikmalarini  tekshirish uchun test topshiriqlaridan foydalaniladi.

        O‘zbek tili darslariga qo‘yiladigan eng asosiy talablardan biri o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish va shu asosda nutq madaniyatini shakllantirish- dir. O‘quvchi mustaqil fikrini aniq, ravon bayon qilishi uchun nutqning og‘zaki va yozma shaklini yaxshi egallashi kerak. Buning uchun til fanining fonetika, leksiko- logiya , frazeologiya , uslubshunoslik , ayniqsa , grammatika bo‘limlarini yaxshi tushunib, o‘rganib olishi zarur. O‘zbek tili darslarida tilning bo‘limlari o‘rganilgan- dan so‘ng test sinovi o‘tkaziladi. Yoki har chorak oxirida , oraliq nazorat ishlarida, darsning uy vazifasini so‘rash qismida , yangi mavzuni mustahkamlash qismlarida test topshiriqlaridan foydalaniladi. Masalan,10-sinfda 3- chorakda o‘tilgan mavzularni takrorlash uchun quyidacha testlar tuziladi.   

         1.Ergashgan qo‘shma gaplar berilgan javobni toping.

   A. Erta eksang ,erta o‘rasan B.Odobli bola elga manzur. S.Quyosh chiqdi ,biroq kun hali sovuq edi.D.Bahor keldi va gullar ochildi.

         2.Televideniye sohasida dastlabki qadamlar kim tomonidan qo‘yilgan?

A.B.Grabovskiy B.I.Belyanskiy S.Mirzamuhammedov.D.A va B javoblar to‘g‘ri

         3.Nuqtalar o‘rnini to‘ldiring .   ,, … _televideniye vatan’’

A.Yunoniston B.Toshkent S.Amerika D. Geraniya 

         4.Globusda bo‘lgan har kichik nuqta ,

            Millionlab qondoshga vatan, albatta.

            Baxtiyor xalqimiz yashar abadiy ,             Bilib qo‘yki seni vatan kutadi. 

Ushbu she`riy parcha mullifi kim?

A.A.Oripov. E.Vohidov S.G‘G‘ulom D. H.Olimjon

     6.O‘rin ma‘nosida kelgan qo‘shma gapni toping.

A.Qayerda ahillik bo‘lsa , o‘sha yerda baraka bo‘ladi . B.Kim yoshligida puxta  bilim olsa, kelajakda o‘z orzusiga erishadi. S.Vatanimiz kun sayin rivojlanib bormoqda, shuning uchun xalqning ko‘ngli shod. D. Vatanni asrang, chunki shu Vatan farzandisiz.  

     7.Tobe gaplarni bosh gapga bog‘lovchi vositalar berilgan javobni aniqlang. A.va, hamda B. Chunki, shuning uchun,-sa, deb S. Ammo, lekin, biroq D.goh, dam 

    8.Javoblarning qaysi birida O‘Umarbekov hikoyasi ko‘rsatilgan?

A.Mening o‘g‘rigina bolam B.Cho‘l burguti S.Qizimga maktublar S.Laylak    9.Nuqtalar o‘rniga mos javobni belgilang.,,Dublyaj qiroli “ … 1000dan ortiq filmlarga ovoz bergan. 

A.Abror Hidoyatov .B.Shukur Burxonov S.Hamza Umarov D.Halima Nosirova

 10.A.Qodiriy nomidagi Respublika Davlat mukofoti qachon ta`sis etilgan?

A. 1999  B. 2001 yil.  S.1995 yil    .D. 1990 yil

   10-sinflar uchun tuzilgan mazkur testning birinchi,oltinchi, yettinchi savollari grammatik mavzu,ya`ni , qo‘shma gaplar yuzasidan tuzilgan. Bu savollar orqali o‘quvchi qo‘shma gaplar bo‘yicha olgan bilimlarini mustahkamlaydi, shu bilan birga ma`lum darajada tarbiya ham oladi. Savollarning javob variantlarida xalq maqollari va ibratli fikrlar beriladi. 

   Testning ikkinchi , uchinchi savollarida televideniye dastlab kim tomonidan, qayerda paydo etilgani haqida aytiladi . Bu ma`lumotlar o‘quvchilarda o‘z vatan- doshlaridan faxrlanish tuyg‘ularini uyg‘otadi. 

   O‘quvchilar orasida test sinovi  o‘tkazilgandan so‘ng, natijalari tahlil qilinadi.

Noto‘g‘ri javob aniqlanib, ularning kelib chiqish sabablari tushuntiriladi.

   O‘quvchilarga test savollari ularning o‘qiyotgan darsliklari asosida tuziladi.

Topshiriqlar sharti qisqa , aniq va oddiy bo‘lib keltirilgan javob yagona shaklda ifodalangan bo‘lishi kerak. Masalan:

 Berilgan gaplarning qaysi birida aniqlovchi ishtirok etgan ?      A.Oltin kuz qanday chiroyli!

    B.Men shahmat o‘ynashni yaxshi ko‘raman.

    S.A.Navoiyning g‘azallarini sevib o‘qiyman.

    D.Sardor she`rni yodlash uchun o‘n marta o‘qidi .

Ko‘rinib turibdiki javoblarning ikki variantida aniqlovchi ishtirok etyapti. 

A variantida sifatlovchi aniqlovchi (oltin) va S variantida qaratqich aniqlovchi 

(A. Navoiyning) berilgan . Bu javoblardan bitta aniqlovchili variantning o‘rniga aniqlovchi qatnashmagan gap berilishi kerak, yoki savolda aniqlovchining aynan bir turi haqida  bo‘lish  lozim.

   Test savollarida tekshirilayotgan materialning ma`nosini ifodalovchi bir xil murakkabroq darajadagi topshiriqlar, qaratilayotgan materillar bo‘yicha bir necha xil variantlar bo‘lgan holda , ulardan bir xil sondagi savollar bo‘lishi , javobni tanlash testida albatta to‘g‘ri javob bo‘lishi kerak.

   O‘zbek tilini o‘qitishda har bir darsga tayyorlangan taqdimotlardan , rasmlardan, qo‘shimcha adabiyotlardan foydalangan holda testlar tuzib katta ekranlarda o‘quvchilarga ko‘rsatilsa, test javoblari tahlil qilinsa, o‘quvchilarning olgan bilim va ko‘nikmalari boyib boradi, ilm o‘rganishga qiziqishlari ortadi.

    Barkamol avlodga ta`lim tarbiya berishda buyuk allomalarimiznig g‘oyalari asosida mantiqiy, siyosiy, ilmiy fikrlashga o‘rgatish , kelajakda ma`lum bir kasbni egallashini tanlashga yordam berish, ajdodlarimizga munosib voris bo‘lish hissini anglashlariga ko‘maklashish biz _ o‘qituvchilarning  burchimizdir. 

Bolajonlar.,darsimiz  sizga  yoqdimi?

-   Bugungi  darsdan  nimalarni  bilib  oldingiz?

-   Guruhingiz  a‘zolaridan  xursandmisiz?

        Fikrlar  tinglanib, guruhlar  ballari  jamlanadi.  G`olib  guruh  aniqlanadi,O‘quvchilarning  darsdagi faoliyatiga qarab  rag‘batlantiriladi .                                    VI.Uyga vazifa  berish : 10 soni  ichida misollar ishlash .

 

 

 

Samarqand shahri

29 umumiy o'rta ta'lim maktabi ingliz tili o'qituvchisi Kucharova

Nargiza.Maxmudovna.

 

 

Spenglish, a hybrid of English and Spanish, is used by a growing number of Hispanic-Americans who view the hyphen in their heritage as a metaphor for two coexisting worlds. 'Spenglish has few rules and many variations, but at its most vivid and exuberant, it is an effortless dance between the two languages. Phrases and sentences veer back and forth almost unconsciously as the speaker's intuition grabs the best expressions from either language to sum up a thought. Sometimes entirely new words are coined' (Spanish-English is Spoken with no Apologies). Linguists call this mix of two languages "codeswitching» What is "code-switching"?

 Richard Skiba (Code-switching as a    Countenance          of        Language

Interference) writes that: “Codeswitching occurs commonly amongst bilinguals and may take a number of different forms, including alteration of sentences, phrases from both languages succeeding each other and switching in a long narrative. In normal conversations between two bilinguals code-switching consists of 84% single word switches, 10% phrase switches and 6% clause switches (29 (3),

1992a)”. 

     Generally, there are two basic approaches to Spenglish, with countless variations: switching and borrowing. Borrowing words from English and Spanishizing them has typically been the creation of immigrants, who contort English words for everyday survival. This method makes new words by pronouncing an English word in a "Spanish style", which means dropping final consonants, softening others, and replacing M's with N's and V's with B's, with the resulting word(s) transliterated using Spanish spelling conventions. For example, a housekeeper will plug in the bacuncliner to vacuum the rug. 

There are a number of possible reasons for the code-switching. Most speakers fall into Spenglish only among other bilingual Hispanics, and when they do, it is often with a sense of humor. But sometimes a speaker may not be able to express himself in one language (e.g. a newly-arrived immigrant) so he switches to the other to compensate for the deficiency. And as a result, the speaker may be triggered into speaking in the other language for a while. This type of codeswitching tends to occur when the speaker is upset, tired or distracted in some way. 

Secondly, switching commonly occurs when an individual wishes to express solidarity with a particular social group.  This type of switching may also be used to exclude others who do not speak the second language from a conversation. 

The alteration may also occur when a speaker wishes to convey his attitude to the listener. While monolingual speakers can communicate these attitudes by means of variation in the level of formality in their speech, bilingual speakers can convey the same by code-switching. The switch to the other language is bound to create a special effect (Skiba, 1997). 

As with other foreign languages, some Spanish words simply cannot be translated. A professor from Duke University, Gustavo Perez Firmat, states in Lizette Alvarez's article SpanishEnglish Hybrid is Spoken with  No  Apologies  that 'English is very concise and efficient' but 'Spanish has sabrosura, flavor'. 'The essence of Latino culture often gets lost in the translation to English', agrees professor Olivia Castellano in the above cited

Sacramento Bee article. 'The language  itself immerses you directly into

the traditions, beliefs, values.' 

According to Castellano, some words that cannot fully be translated are e.g. alma (soul), respeto (respect) and madre (mother). Castellano says that alma is not only soul, 'it's a million things. It's passion, it's spirit'. And the word respeto is very powerful. ' While a non-Spanish-speaking Latino will only understand the English connotation, respeto in Latino culture means total devotion to the elderly as the greatest repositories of wisdom and connections to the past'. 'Likewise, "mother" in English is somebody's mom, but madre connects you to spiritual things, the Virgin Mary, a mother of God', continues Castellano. 'To be disrespectful to your madre is sacrilege. You're not yelling only at your own mom'. 

Sometimes an English word is borrowed for reasons of efficiency, since Spanish is famously multisyllabic. Instead of saying, estacionamiento for "parking", Spenglish speakers use opt

for parquin. And instead of escribir a maquna (to type) they say taipear. Another such word is los winshi-waiper for "windshield wipers" (in Spanish las limiaparabrisas).

Swiftly advancing technology has also added the verbs bipiar (from the noun "beeper") and i-meiliar (to e-mail) to the Spenglish vocabulary (Alvarez, L., 1997). 

There are quite a lot of words in American English that are of Spanish origin. Due to the vast immigration of the       Spanish-speaking   people           the number of these expressions is growing fast; here are a few examples alfalfa, marijuana, cockroach, coyote, lasso, ranch, rodeo, mescal, taco, patio, cafeteria and desperado. It is obvious that a large number of adoptions reflect the hacienda culture. The buildings, the occupations, the clothing and even the legal and penal systems are reflected in the words. 

 

 

BIBLIOGRAPHY

1 Richard Skiba. An ethnographic study of cross-cultural communication with Puerto Rican-American families in the special education system. // American Educational Research Journal, 29 (3), 1992a.

2.Galindo, D. Letticia.  Language attitudes towards Spanish and English varieties: a Chicano perspective. // Hispanic Journal of Behavior Sciences, 17 (1), pp. 77-99, 1995.

3.                 Garcia, Ernest. Chicano Spanish dialects and education: Regional and social characteristics used by Mexican Americans. Arlington, VA: Center for Applied Linguistics. Pp. 70-76, 1975.

4.                 Giglioli, P.P. (Ed.). Language and Social Context: Selected Readings. Harmondsworth, England: Penguin Books, 1972.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         

Texnologiya (grekcha: “t echno” — hunar, usta va „logos― — fan, taʼlim)  — ilmiy-praktika asosida xom-ashyoni tayyor

mahsulotga aylantirishning usullari.

         

Texnologiya (yunoncha

techne — sanʼat, mohirlik, uquv va texnologiya) — sanoat, qurilish, transport, qishloq xoʻjaligi. va boshqa sohalarda mahsulotlar olish, ularga ishlov berish va ularni qayta ishlash usullari tartibga solingan tizim; shu usullarni ishlab chiqish, joriy qilish va takomillashtirish bilan shugʻullanadigan fan.  Har bir sohaning oʻziga xos texnologiyasi boʻladi: kon ishlari texnologiyasi, mashinasozlik texnologiyasi, qurilish texnologiyasi, qishloq xoʻjaligi  texnologiyasi va boshqa           Masalan, qurilish ishlari texnologiyasi bir qancha operatsiyalar yigʻindisidan tashkil topgan: yer ishlari (yerni tekislash, kotlovan va transheyalar kazish); poydevor yotqizish; devor tiklash (gʻisht terish, panel oʻrnatish); antiseysmik belbogʻlar va temirbeton ustunlar ishlash; qavatlararo va tom yopmalarini montaj qilish, tom yopish; elektr, gaz va suv tarmoqlarini oʻtkazish; pardoz ishlari va h.k. Har qaysi operatsiyani oʻziga xos bajarish usullari bor. Masalan, pardozlashda avval devor tekislanadi (mayaklar oʻrnatiladi), qora suvoq, keyin toza suvoq qilinadi, soʻngra oqlanadi (boʻyoq beriladi) yoki gulqogʻoz (oboy) yopishtiriladi.

          Amalda texnologik jarayonlar qanchalik puxta ishlangan, tavsiya etilayotgan usullar chuqur tajriba       va      ilmiy yondashuvga asoslangan boʻlsa,         tayyorlanadigan  mahsulot (avtomobil, bino yoki         inshoot        va      h.k) shunchalik sifatli boʻladi.

Texnologiyaning fan sifatidagi roli va vazifasi mahsulot tayyorlashning eng zamonaviy va samarali usullarini yaratishdan iborat. Fan va texnika rivojlanib borgan sari texnologiya ham yangilanib va oʻzgartirib turiladi. Har qaysi sohada texnologiyani ishlab chiqish uchun texnologik hujjatlarni ishlab chiqish, tipaviy texnologik

jarayonlar, standartlashtirilgan jihozlar va uskunalardan foydalanishning     yagona tartibi boʻlishi lozim.           Texnologiya mahsulot ishlab chiqarish uchun sanoat protseslarda foydalanuvchi materialnin

g, xom-ashyonining yoki ayrim mahsulotning bichimini, oʻlchamini, hususiyatini, kuyini oʻzgartirish shartlaridan iborat. 

Samarqand viloyati Past dargom tumani

27-maktab texnalogiya fani o‟qituvchisi Bo‟riyeva Zulfira Nuriddinovna

materiallar va ularning xossalari, xususiyatlari hamda texnik obyekt va texnologik jarayonlarga oid ma‘lumotlarni o‗rganish; texnik obyekt hamda texnologik jarayonlarda maxsus va umummehnat operatsiyalarini bilish; texnologik jarayonlarni boshqarish, maxsus va umummehnat operatsiyalarini amaliyotda qo‗llay olish; texnik va kreaktiv fikrlashni, intellektual qobiliyatlarini shakllantirish;

         Umumiy      sanoat         ishlab chiqarish va protsesning boʻlagi boʻlib        qayta          ishlash hisoblanuvchi     ishlab          texnologiyasi; chiqarish, tashiish,      xalqaro standartga saqlamoq, nazorat qilish    mos   texnologiya haqidagi      ish-harakatlar        boʻlib boʻlinadi.

ham texnologiya deb       Neft, gaz,    qishloq ataladi.     Jamiyatning

                                                                         xoʻjaligi     mahsulotlarini

oʻzgarishiga          bogʻliq        ishlab chiqarish va boshqa ishlab       chiqarishning,          texnologiyalar       ishlab hizmatning, oʻqitishning,         chiqarish talablariga mos v.b.          turli   sohalarga     ravishda      ishga  innovatsiya           oshirilmoqda.

texnologiyasi tushunchasi

kirilmoqda.           Hozirgi                         

vaqtda texnologiya:                      Umumiy o„rta

ta‟lim muassasalarida  oldingi        qatordagi     texnologiya o„quv fanini texnologiya;       o„qitishning asosiy

    qoldiqsiz          vazifalari: texnologiya;

 

 

 

 

 

 

Xorazm viloyati Qo’shko’pir tumanidagi 46-umumiy 

o’rta ta’lim maktabining Milliy istiqlol g’oyasi va ma’naviyat asoslari 

fani o’qituvchisi Go’zal Masharipova

Qadriyat-voqeylikdagi muayyan hodisalarning umuminsoniy, ijtimoiyaxloqiy, madaniyma’naviy ahamiyatini ko’rsatish uchun qo’llanadigan tushuncha. Inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan barcha narsalar, masalan, erkinlik, tinchlik, adolat, ijtimoiy tenglik, ma’rifat, haqiqat, yaxshilik, go’zallik, moddiy va ma’naviy boyliklar, an’ana, urf-odat va boshqalar qadriyat hisoblanadi.

Qadriyatlar ijtimoiy xususiyatga ega bo’lib, kishilarning amaliy faoliyati jarayonida paydo bo’ladilar va rivojlanadilar. Inson yo’q joyda biron narsaning qadrqimmati bo’lmaydi. Qadriyatlar insonning turli sohadagi, avvalo, ishlab chiqarish, mehnat sohasidagi faoliyati uchun zarur bo’lgan va foyda keltiradigan narsalar,hodisalar va  ma’naviy jarayonlar majmui bilan bog’liq ravishda yuzaga keladi.

Qadriyatlar xalqimizning tengsiz boyligidir. Uni avaylabasrash, rivojlantirish, boyitish muqaddas burchimizdir. Shuning uchun ham bugungi kunda hur va ozod xalqimiz barcha xalqlar va davlatlar tomonidan yaratilgan ma’rifatda, fan va texnika, madaniyat va san’atda nimaiki, yangi va ilg’or jihatlar bo’lsa, shunga dadillik bilan intilmoqda. O’zbek diyorida , tarixda ko’p marta bo’ladigan yana yangidan o’zimizni betakror va ilg’or, iqtidorli va eng muhimi insonlarga kerakli qadriyatlarimiz tizimi barpo etilmoqda.

Insoniyatning necha ming yillik tarixi tajribasi shuni ko’rsatadiki, biror-bir narsaning an’anaga, ayniqsa, qadriyatga aylanishi uzoq davrni talab qiladi. Yillar, asrlar davomida muayyan qarash, odat, tushuncha, tajribalar, zamonlar, avlodlar sinovidan o’tadi, sayqal topib boradi. Agar ular

keyingi avlodlar

tomonidan ham qabul

qilinsa, davom ettirilib, urf-odatga aylansa, demakki, endi ularni milliy an’ana va qadriyat deb atash mumkin bo’ladi.

O’zbek xalqining asrlardan-asrlarga o’tib kelayotgan milliy qadriyatlar ham uzoq tarixiy jarayonda shakllangan. Jumladan, o’zi tug’ulib o’sgan ona yurtiga ehtirom, o’z taqdirini mana shu yurtsiz tasavvur qila olmaslik, o’tgan ajdodlar xotirasiga sadoqat, kattalarga doimiy hurmat ko’satish, har qanday sharoitda ham hayo va andishani saqlash, turmushda poklikka alohida e’tibor berish singari ko’plab fazilatlar bizning milliy qadriyatlarimiz asosini tashkil etadi.

O’zbek xalqining mehmondo’stligi va bag’rikengligi ayniqsa

urush yillarida namoyon bo’ldi.Shu davrda  O’zbekistonga 1 mln.dan ortiq kishi,jumladan 200 ming bola evaquatsiya qilindi.Turli millatlarga mansub yetim bolalarni o’zbek xalqi o’z farzandiday ardoqlab,ularni  voyaga yetkazdi.Masalan,Tosh kendlik Shoahmad Shomaxmudovlar 

oilasi insonparvarlikning yuksak namunasini ko’rsatdi.2-jahon  urushi davrida toshkendtlik oddiy temirchi Shoaxmad Shomaxmudov va uning ayoli Baxri Akramova turli millatning qarovsiz va yetim qolgan bolalarini farzandlikka olib,ta’limtarbiya bergan.Ular boshpanasiz qolgan,turli millat vakillari bo’lgan 13 bola va urushdan so’ng yana 3 ta bolani o’z tarbiyasiga olishgan.Bular:Xabiba, Vova,Shuhratrus,Hamidullaukraina,Rafiq,Rahmatul

la-tatar,Xolida-

moldavan,Samuvchuvash,Yo’ldosh,Ergas h-yahudiy,Halimaqozoq, Qoravoy ,Ne’mat,Muazzam,Haki ma,Ulug’beko’zbek.Shomaxmudovl

ar oilasi insonparvarlikni ulug’lovchi oila sifatida katta jasorat,qahramonlik ko’rsatdi.

O’zbegimning zavol topmas qadriyatlari haqida gapirganda beixtiyor sevimli adibimiz O’tkir Hoshimovning ,,Ikki eshik orasi’’ asari yodimga tushaveradi. Biz bugungi avlod vakili urush haqida kitoblarda o’qib, filmlarni ko’rib uning daxshatini his qilamiz. Men har gal O’tkir Hoshimovning mana

shu asarini o’qir ekanman go’yoki, o’zim ham asar qahramonlari orasiga tushib qolgandek, o’zim ham shular bilan birgalikda front ortida mehnat qilgandek bo’laman. O’sha paytdagi odamlarning mehr-

oqibati, o’zini o’ylamasdan ona xalqi uchun qilayotgan mehnati o’zbegimning zavol topmast qadriyati hisoblanadi. Bugun yaqin kunlarda  bo’lib o’tgan sardobadagi toshqin oqibatida qanchadan qancha yurtdoshimizning boshiga katta tashvish tushdi.Bu toshqin oqibatida ularning boshiga tushgan  voqealarni barchamiz televideniya va internet tarmoqlari

orqali kuzatib bordik.Mana shunday og’ir paytda o’zbek xalqi yana bir bor o’zining zavol topmas qadriyatlariga ya’ni o’zgalar g’amiga sherik bo’lish, bu tashvishni o’z tashvishi deb bilib barcha yurtdoshlarimiz bir tan-u bir jon bo’lib Sardoba xalqiga yordamga shoshildi. Insonparvarlikning yuksak namunasini ko’rsatishdi.

O’zbekiston xalqi xoh u toshkentlik bo’lsin, xoh u uzoq xorazmlik bo’lsin, har bir inson jabrdiyda sardobalik uchun, uning yana oldingidek yashashi uchun o’zining munosib hissasini qo’shishga shoshildi. Mana shu emasmi

o’zbek xalqining zavol topmas qadriyati?

Mamlakatimiz hududida qadimdan

ko’plab millat va elat vakillari hamjihatlikda yashab kelishgan. Ular o’rtasida asrlar davomida milliy nizolar bo’lmagan. Xalqimiz azaldan bag’rikenglik,

mehmondo’stlik, kechirimlilik, boshqalarning urf-odat va qadriyatlarini

e’zozlash kabi umuminsoniy

fazilatlarni ko’rsatib kelgan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASHDA MATEMATIKANING ROLI

 

Toshkent viloyati 

O‘rta-Chirchiq tuman o‘rta umumta'lim maktabi

Jumayeva Narzibibi Abdukarimovna

 

 

“Matematika hamma aniq fanlarga asos.  Bu fanni yaxshi bilgan bola aqlli,  keng tafakkurli bo‟lib o‟sadi,  istalgan sohada muvaffaqiyatli ishlab ketadi.” 

                             Shavkat Miromonovich Mirziyoyev

          

Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ―Yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy va siyosiy vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarni yangi avlodini shakllantirishga yo‘naltirilgan‖ligi ta'kidlangan. Yosh avlodni har tomonlama rivojlangan, erkin, ijodiy fikrlaydigan, yetuk kishilar qilib tarbiyalashda matematika fanining ahamiyati katta. Bu dasturning asosiy maqsadi mutaxassislar tayyorlashning sifat jihatdan jahon andozalari darajasiga ko‘tarishdan iboratdir. Bu dasturning negizida barkamol avlod shaxsini tarbiyalash turadi.

Tahliliy mulohaza, mantiqiy mushohada, fazoviy tasavvur, abstrakt tafakkur inson faoliyatining barcha sohasi uchun zarur qobiliyatki, bular matematikani o‘rganish jarayonida shakllanib chuqurlashadi. 

Bugungi kunda matematikaning amaliy ahamiyati hyech kimda shubha tug‘dirmaydi. Matematika qo‘llanilmaydigan biror sohaga misol keltirish qiyin. Hozirda matematika nazariy va amaliy izlanishlarning universal quroliga aylanib bormoqda. Matematik usullar mexanika, fizika kabi an'anaviy fanlardan tashqari iqtisod, biologiya, meditsina, ijtimoiy va dunyoviy fanlarga ham jadal kirib bormoqda. Bu jarayon matematikaning turli mustaqil sohalarga bo‘lingani bilan bog‘liq. Matematikaning tili universal, u atrof olamning universal qonunlarini ob'yektiv aks ettiradi. Matematikaga tabiat haqidagi barcha bilimlarimizni sistemaga soluvchi, tabiat va jamiyatdagi jarayonlarning matematik modellarini o‘rganuvchi fan sifatida qaraladi.

O‘quvchilarning kasbiy yo‘nalishlariga qarab matematik modellarni tanlash va ularning o‘rganish usullarini ko‘rsatib borish nihoyatda muhim. O‘rganilayotgan jarayonning muhim parametrlarini ajratish, bor ma'lumotlar asosida jarayon matematik modelini tuzish izlanuvchidan chuqur bilim talab etadi. Bu bilimlarga ega izlanuvchi jarayonni chuqur tahlil qila oladi, muammoning mohiyatini tushuntira oladi va keyingi jarayon haqida aniq fikr bildira oladi. Bunday bilimlarga ega izlanuvchi o‘z fikrlarida qat'iy bo‘ladi. Bunday insonga soxta, noto‘g‘ri fikrlarni singdirish mumkin bo‘lmaydi. Shuning uchun tarbiyada matematikaning roli muhim. Insonni tarbiyalashda qat'iylikka, o‘z-o‘ziga ishonishga, chuqur mulohazaga, aniq va qisqa mulohazalarda tushunishga va tushuntirishga o‘rgatadi. Shuning uchun yoshlar tarbiyasida matematik ta'lim muhim ahamiyatga ega.  Jumladan, jamiyatning rivoj topishi cheklangan resurslardan oqilona foydalanib, optimal yechimlar topish, uni tahlil qilishni taqoza qiladi. Matematik modellarni tuzish quyidagi bosqichlardan iborat: 

1.                   Jarayon har tomonlama o‘rganib chiqiladi.

2.                   Izlanayotgan noma'lum o‘zgaruvchilar qanday maqsadni ko‘zda tutilishi, natija nimalarga olib kelishi aniqlanadi.

3.                   Modellashtirilayotgan jarayonning matematik modeli tenglama yoki tengsizliklar tizimi shaklida ifodalanadi.

4.                   Tuzilgan matematik modelning miqdoriy yechimini aniqlaydigan usul tanlanadi.

5.                   Masalani yechish uchun kerak bo‘lgan barcha ma'lumotlar to‘planadi.

6.                   Olingan ma'lumotlar tahlil qilinib, tanlangan usul va matematik model orqali qo‘yilgan vazifa yechiladi.

7.                   Olingan natija har tomonlama tahlil qilinib optimal variant tanlanadi. Iqtidorga ega yoshlarni fan asoslari bilan chuqurroq egallashlari uchun maxsus kurslar, seminarlar, olimpiadalar, davra suhbatlari, yozgi maktablar tashkillashtirish muhim xisoblanadi. Shu bilan birga hozirda jahondagi eng so‘nggi yutuqlarga ega davlatlar bilan xamkorlik qilish, birgalikda turli uchrashuv va musobaqalar o‘tkazish, fikr almashish muhimdir.

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                      Sirdaryo viloyati Xovos tumani       

26 maktab matematika fani o‟qituvchisi

 

Arifmetik o'rtacha bir qator sonlar bu sonlarning yig'indisini atamalar soniga bo'lishning kvantantidir. A qator uchun₁, a₁. a_n arifmetik o'rtacha hisoblab chiqiladi formula:

5.24, 6.97, 8.56, 7.32 va 6.23 raqamlari uchun arifmetik o'rtacha qiymatni topamiz.

Qator Raqamlar bu raqamlarning eng kattasi va eng kichigi o'rtasidagi farqdir.

5.24, 6.97, 8.56, 7.32, 6.23 oralig'i 8.56-5.24 =3.32

Moda raqamlari seriyasi boshqalarga qaraganda ushbu seriyada uchraydigan sonni chaqirdi.

Bir qator raqamlar bir nechta rejimga ega bo'lishi yoki umuman rejimga ega bo'lmasligi mumkin.

32, 26, 18, 26, 15, 21, 26 seriyalarining modasi bu raqam 263 marta sodir bo'ladi.

5.24, 6.97, 8.56, 7.32 va 6.23 raqamlari orasida moda yo'q.

1, 1, 2, 2, 3-seriyalarda 2 rejim mavjud: 1 va 2.

Midiya Tartibga solingan a'zolar soni bilan tartiblangan sonlar o'rtada yozilgan sonlar deyiladi va teng sonli a'zolari bilan tartiblangan raqamlar seriyasining mediani o'rtada yozilgan ikki raqamning arifmetik o'rtacha qiymati.

O'zboshimchalik bilan ketma-ket ketma-ketliklarning mediani tegishli tartiblangan ketma-ketlikning medianidir.  4, 1, 2, 3, 3, 1 seriyalarning medianasi 2.5.

Raqamlarning arifmetik o'rtacha qiymatini, shuningdek, qatorlar oralig'i, medianasi va rejimini topish misollarini ko'rib chiqing.

Modani ko'p sonlarda qanday topish mumkin

Statistikada moda ko'p sonli raqamlarda ushbu to'plamda eng ko'p topiladigan raqam. Bir nechta rejim bo'lishi mumkin: agar ma'lumotlar to'plamida ikki yoki undan ko'p turli xil raqamlar bir xil topilsa, ular shunga mos ravishda chaqiriladi bimodal yoki multimodal - boshqacha qilib aytganda, maksimal to'plamdagi barcha qiymatlar berilgan to'plamning rejimlarini hosil qiladi. Ushbu maqolada to'plamning rejimlarini (usullarini) qanday topish mumkinligi tasvirlangan.

5.5 Moda va median. Ularni diskret va interval o'zgaruvchan seriyalarda hisoblash

Moda va Mediana - variatsion seriyalarning tuzilishini o'rganish uchun foydalaniladigan maxsus o'rtacha. Avvallari ko'rib chiqilgan quvvat o'rtacha qiymatlaridan farqli o'laroq, ular ba'zan strukturaviy o'rtacha deb ataladi. 

Moda - bu belgining qiymati (variant), bu populyatsiyada eng ko'p uchraydi, ya'ni. eng yuqori chastotaga ega. Moda katta amaliy dasturlarga ega va ba'zi hollarda ijtimoiy hodisalarni faqat moda belgilab beradi.

Midiya - Bu buyurtma qilingan turli xil qatorlar o'rtasida joylashgan variant.

Median o'zgaruvchan atribut qiymatining miqdoriy chegarasini ko'rsatadi, bu populyatsiyaning yarmiga etgan. Agar o'zgaruvchan qatorlarda ochiq intervallar mavjud bo'lsa, o'rtacha yoki uning o'rniga medianadan foydalanish tavsiya etiladi, chunki Medianani hisoblash ochiq oraliqlarning chegaralarini shartli ravishda belgilashni talab qilmaydi, shuning uchun ular haqida ma'lumotlarning etishmasligi medianni hisoblashning aniqligiga ta'sir qilmaydi. Median og'irliklar sifatida ishlatilishi kerak bo'lgan ko'rsatkichlar noma'lum bo'lganda ham qo'llaniladi. Median arifmetik vosita o'rniga mahsulot sifatini nazorat qilishning statistik usullari uchun ishlatiladi. Variantlardan mutlaq og'ishlarning yig'indisi boshqa har qanday raqamdan kamdir.

 

 

 

 

  

                                                                            Xoram viloyati Urganch tumani

11-umumiy o`rta ta‟lim maktabi boshlang`ich sinf o`qituvchisi 

Karimova Sadoqatning

Metod nomi : ―Skaner‖

Nima uchun:  O`quvchi matnga xuddi skaner kabi o`tkir nigoh bilan sinchiklab qaraydi. Metoddan ko`zlangan maqsad: Berilgan maxsus matndan imloviy xatoni aniqlash. Kutiladigan natija: O`quvchini  so`zning to`g`ri yoki imloviy xato bilan yozilganini farqlay olish darajasiga olib chiqish.‖Immun‖ hosil qilish. Umumiy samara: Boshlang`ich sinf o`quvchilarning yozma nutqlarida,ayniqsa diktantlarda, bayonlarda hamda gap tuzish vazifasi berilganda aksariyat hollarda xato yoziladigan so`zlar bor.Ana shu xatolarni o`zlariga toptirib, to`g`irlatish orqali ham talaffuzda,ham yozma nutqda ikkilanmasdan to`g`ri versiyani qo`llay olishlariga erishish.                                                                                                                   

Bosh g`oya: Yozma va o`g`zaki nutqda ko`p iste‟mol qilinadigan so`zlarning o`quvchilar tomonidan xatosiz ishlatilishiga erishish. 

                                                               MUNDARIJA                                                                  1.‖Skaner‖ metodi qaysi muammoga yechim bo`ladi?                                                             

2.Bu metodni qo`llash tartibi                                                                                            3.Samara berishi uchun e‘tibor qaratiladigan jihatlari.                                                                

4.Metodning dolzarbligi va muammoni yecha olishiga umid.                                                      

5. ―Skaner‖ metodini qo`llash uchun so`zlardan namunalar.

              ―SKANER‖ METODI QAYSI MUAMMOGA YECHIM BO`LADI?                             Ma‘lumki,boshlang`ich sinflarda o`quvchilar yozuvlari chiroyli bo`lishiga qaramasdan imloviy xatolarga yo`l qo`yish holatlari biz o`qituvchlarni qiynab keladi. Mashqni doskadan yo darslikdan to`g`ri ko`chiradi, ammo diktant, bayon, insho yozganda yoxud gap tuzish mashg`ulotlarida bir qator imloviy xatolarni sodir etadi. Masalan: yahshi,sinif,kitobnig, kata,joxon va hokazo. Bunday so`zlar iste‘molda boshqa so`zlarga qaraganda ko`proq ishlatiladi. Ayniqsa, o`quvchi gap tuzishlarda,boringki, hikoyachalar tuzish topshirilganda ular ishlatadigan so`zlar odatda bizga ma‘lum bo`lib qolgan. Shu jumladan qaysi so`zlarni xato yozishlari ham.Bu muammo hammada bor.                                                                  

Maqsadim – oz-oz bo`lsa ham iste‘molda ko`p ishlatiladigan so`zlarning  ro`yxatini tuzib, ular ustida o`quvchilar bilan ishlab so`zlarni bexato yozishlarini ta‘minlash.

                                         BU METODNI QO`LLASH TARTIBI                                                  

―Skaner‖ usulini qo`llash juda ham oson. Buning uchun  men o`quvchilar nutqida imlosi xato ketib qolish ehtimoli bor so`zlardan iborat maxsus (!) imlo lug`ati tuzib chiqqanman.  Albatta, darslik oxirida lug`atlar berilmoqda, lekin men o`quvchining nutqiga ko`proq kerak bo`ladigan so`zlarni tanlab o`ziga xos mashqlar o`tkazyapman.Bu so`zlarni ham ehtiyojga qarab tuzishga harakat qilganman.                                

Quyidagicha:                                                                                                                                    

1)Har bir sinf uchun alohida,ya‘ni bola yoshiga qarab bosqichma-bosqich yangi so`zlar beriladi. 2)Bola xato qilishi ehtimoli bor so`zlargina tanlab olinadi.Shunda ham ular eng ko`p ishlatadiganlari bo`lsin.         3)So`zlar o`quvchilar tomonidan ko`p ishlatilish  ehtimoliga qarab olinsin. Bundan tashqari,tutuq belgili, h va x ga ko`proq,ismlar hamda joy nomlari ham bu lug`at bazamizda bo`ladi. Masalan, 3-sinf 1-2-chorak uchun ushbu lug`at:

Axloq             Dard		Nutq Novvot Nechta Obod Ovora Ogoh Oddiy Paxta Pashsha Poyezd	Past Qulupnay Qirq Qavs Quvonch  Rasm Radio Rost Rohat Sabzi	Sabr Sinf Sayyora Tabiat Tibbiy Tenglama Tomosha Uzr Uyat Umid	Vaqt Varraq Va‟da Voqea Xabar Xona Xato Xursand Yaxshi Yakka
Achchiq Ahmad A‟lo Barg Bahs Baho Burun Daraxt Dars	Doim Jamoa Jiyda  Katta Kakku Kaptar Kasb Labbay Maza

E‘tibor bergan bo`lsangiz, lug`atda birorta ham oddiy,ya‘ni o`quvchi osongina to`g`ri yoza oladigan so`z yo`q.Mazkur so`zlarning hammasi bola uchun bahsli bo`lishi mumkin.Buning ustiga ularning nutqlarida ko`proq uchraydi.Shevaga oid bo`lgan so`zlarga almashtirilishi ehtimoli bo`lgan so`zlarning to`g`ri ko`rinishi ham ushbu lug`atimizda faol qatnashadi. Chunki, aynan bugungi kunimizda poytaxt shevasidagi ayrim talaffuzlar go`yo adabiy tilga o`xshatilmoqda.  Demak,men o`quvchilarimning har biriga 1-chorak uchun yuqoridagi imlo lug`atini chop etib qo`llariga beraman.Ular buni qattiqroq kartonga yelimlab olishadi mustahkam bo`lishi uchun. Endi o`rtacha 60-70 ta so`zni asta-sekin yodlashadi. A4 qog`ozlarga ham shu 60 ta so`zni chiqarib sinfga ko`zga ko`rinarli joyga ilib qo`yaman.Doim nigohlari tushib turgani uchun yod bo`lib qoladi.Men esa haftada ikki marta ona tili,o`qish darslarining mustahkamlash qismidan 10 daqiqa ajratib ―Skaner‖ metodini amalga oshiraman. Boshladim. Katta ekran yordamida 5-6 ta gapdan iborat, ammo ayrim xatoliklarga yo`l qo`yilgan matnni namoyish etaman.

      Daris boshlandi.Xammamiz sabirsizlik bilan ustozni kutyapmiz.Kecha bizga qiziqarli bir topishmoq bergan edilar.Shunig jovopini men birinchi aytsamu,ularning olqishlariga sazovor bo`lsam,degan o`y meni hayajonlantiradi.Ammo negadir ustozdan darak yo`q.Tinchlik bo`sin-da, ishqilib.Tag`in, yana shomollab qolib, kelolmay qoldilarmi?Yo`q,mana…Keldila ustoz! - Assalomu alaykum!

5 daqiqa ichida o`quvchilar ushbu matndagi imloviy xatolarni aniqlashlari kerak. O`quvchilar xuddi zamonaviy skaner kabi sinchkovlik bilan har bir so`zning har bitta harfigacha diqqat bilan razm soladilar.Xatolarni topib,o`zlarining

ishchi(qoralama) varaqlariga to`g`ri variantini yozib menga olib keladilar.Kimdir 3ta,kimdir 4ta, yana kimdir 6ta xatoni topib to`g`irlaydi. Qodir bo`lganicha harakat qilinadi.Hammasini aniqlab ko`rsatadiganlar ham bo`ladi.Bu ularning  uyda qanchalik ko`proq kitob o`qishlari hamda men tayyorlab bergan shablonni yaxshiroq o`zlashtirgan yo o`zlashtirmaganiga bog`liq. 

 Natija  shunday ko`rinish oldi :

O`quvchining  ismi va             familiyasi	nechta xatoni  topdi	shundan nechtasini to`girladi	ball	rag`bat
Qalandarova Nigina	5	4	9
Mirhamidov Otabek	7	6	13
Nabiyeva Madina	7	7	14
Rustamov Rasul	8	7	15
Salimova Barno	8	8	16

 Katta ekran orqali o`quvchilarga berilgan matnda 8 ta imloviy xato bor edi.  Bular :

daris - dars, xammamiz - hammamiz ,  sabirsizlik - sabrsizlik, shunig - shuning, jovopini - javobini, shomollab - shamollab, keldila - keldilar.(Natijani aniqlashga 5 minut.)

  Mana, mening metodi 10 daqiqada amalga oshirildi.O`quvchilarimga o`z baholarini qo`yib berish bilan birga yuqori natija ko`rsatganlarini rag`batlantirishim shart.Chunki,endigi o`yin uchun boshqa o`quvchilarda ham ishtiyoq ortib borishi lozim. Aytish joizki, agar yuqoridagi matndan diktant yozdirilsa, shu o`n nafar o`quvchim xuddi o`sha xatoliklarga yo`l qo`yishi mumkin edi,agarda  ―Skaher‖ uslubida ularni chiniqtirmaganimda. Bu ko`rsatkichlarni misol tariqasida keltirdim, bu o`yin samarasi o`laroq mening o`quvchilarim 80-90 foizlik ijobiy natijaga erishyapti. Har safar o`yin uchun beriladigan yangi matnga dastlab ularning qo`llariga bergan maxsus imlo lug`atim tarkibidagi so`zlarni xato variantda kiritib boraman. 2-chorakda ham yana dolzarb

, o`quvchi ko`p xato qiladigan so`zlarnini lug`atini berib chiqaman.Shuningdek,matn hajmi biroz oshadi.10 ta gapdan iborat so`zda 9-10 ta xato beriladi. Ba‘zan, o`quvchi ekrandagi matndan to`g`ri yozilgan so`zni xato hisoblab menga olib keladi. Shunda unga mayli,to`g`irla-chi, desam o`zi to`g`ri deb bilgan tarzda yozadi. Keyin men bildirganimdan so`ng esa xotirasida alohida eslatma bo`lib o`rnashadi. Uzoq vaqtlar shu xatosini takrorlamasligi kafolatlanadi.Chunki, o`zingizga ma‘lum,odatda sizningcha to`g`ri bo`lib kelgan narsani kimdir noto`g`ri desa aynan shu voqea xotiraga muhrlanib qoladi, qaysisi  to`g`ri bo`lishidan qat‘iy nazar.  Bir haftada kamida bir marta, bo`lmasa doim ikki marta ―Skaner‖ usulidan foydalanib o`quvchilarning imlosidagi xatoliklarni bartaraf qilishga erishyapman. Qo`shimchasiga ona tili hamda o`qish to`garaklarida vaqt bemalol bo`ladi. Qayta-qayta shug`ullanishimiz mumkin. Men sinab ko`rdimki, hech qachon bu usul bolalarni zeriktirib qo`ymaydi.               SAMARA BERISHI UCHUN E‘TIBOR QARATILADIGAN

JIHATLAR                                                                                         ―Skaner‖

metodining qo`llanishi va effektli bo`lishi uchun ba‘zi bir jihatlarni hisobga olish kerak bo`ladi.Ular quyidagilar:     1.O`qituvchi avvalo o`zi bunga ishonishi lozim, chunki o`quvchining xatosiz yozishi u uchun bir yutuq bo`lsa,boshqa tomondan bu uning burchi va majburiyatidir.       2.Metodni qo`llash uchun ustoz  ma‘lum bir bo`sh vaqtda ijod qilishi lozim.Ya‘ni,o`zi dars berayotgan sinfdagi o`quvchilari ko`proq qaysi xatolarni yozma nutqda sodir etishyapti? Buni u yaxshi biladi.Ana shunga binoan imlo lug`ati tuzib borishi kerak.Chunki o`zbek lug`atidagi  so`zlarning barchasini qamrab olish qiyindir.Bu masalada men namuma qildim.Sababi o`zim tuzib kelayotgan lug`at so`zlardan  ustozlar foydalanishsa xursand bo`laman. 3.Metodiizni bolalarga tatbiq etishda biz ularga ―Skaner‖ o`yini deb tanishtirish lozim. Chunki, bolalar vazifa,topshiriq yoki mashg`ulot kabi so`zlardan ko`ra o`yin degan so`zni yaxshi ko`rishadi.‖Skaner‖ o`yinini o`ynaymiz, kelinglar, o`yin shartlari bilan tanishib olaylik, deb boshlasak

ularning ishtiyoqi ortadi.                                        4.O`qituvchi qaysi sinfni o`qitishidan kelib chiqib matn beradi.Masalan,1-sinf uchun ular tezroq ko`nikishi va malaka hosil qilishi lozim bo`lgan so`zlar bor mashq(mashiq),yetti(yeti), sinf(sinif) kabi.Shunga o`xshash so`zlarni xato keltirib 3-4 ta gapli matn berish kerak.Ular qiynalib qolishmasin.2-sinfga 5-6ta gapli, 3-sinf uchun 8-10ta gapli matn tuzsak,4-sinfga esa 11-12ta gap qatnashgan matn beramiz. Shunda juda ham normal darajada bo`ladi. 5.H va X harflariga adashtiriladigan so`zlar bor. Shularning ham eng dolzarblarini tanlab olib matnga kiritish kerak.Chunki,yoshligidan bolani bu ikki harfning bir-biriga adashtirmaslikka o`rgata olsak toki maktab hamda oliygohni bitirgunlariga qadar yozma ishlardan yetarli ball ola oladi.Zero, H va X ga adashadigan ustozlar ham maktab davrida shu BKM va kompetensiya ni egallay olishmagan.Mana o`zi boshlang`ich o`qituvchisi bo`la turib ham oddiy-oddiy imlo xatolarga yo`l qo`yishmoqda.Buni ularning yozgan dars ishlanmalaridan,rejalaridan, qolaversa ijtimoiy tarmoqlardagi yozmalaridan bilsa bo`ladi.  Shuning uchun ham H va X qatnashgan so`zlardan o`quvchilarga ko`proq  berib borish maqsadga muvofiqdir.  

         METODNING DOLZARBLIGI VA MUAMMONI YECHA OLISHIGA

UMID O`quvchilarimizning ko`pchiligi (!)  ha,afsuski, ko`pchiligi kitob o`qimaydi. Televideniye, aksar nashrlar yoki turli ko`rinishdagi anjumanlarda ta‘lim tizimidagi erishilayotgan yutuqlar haqida juda ko`p gapiriladi.

Mayli,qarshimasman,lekin ta‘limdagi yutuq qay darajada bo‘lganligini belgilab beradigan yakkayu-yagona mezon bor: O`quvchining bilimi chindanam oshdimi yo oshmadimi? To`g`rimi? O`qituvchining oliy toifa olgani, oylik maoshi oshgani, katta mablag` evaziga keltirilgan laboratoriya jihozlari,qator-qator kompyuterlar, kutubxonadagi javon-javon kitoblar,turli-tuman tadbirlar va hokazolar ta‘lim sohasidagi yutuqlar emas, yutuqlarga olib boruvchi omillar xolos. Asli yutuq – bolaning bilimi. To`g‘ri o`qiy olsa,to`g`ri yoza olsa, kitob bilan do`st bo‘lsa,ana unda yutuqqa erishdik deb gapirsak bo`ladi. Xo‘sh,bizda qanday ahvol hozir?Bayon yoki insho yozgan o`quvchilarimizning yozma nutqlaridan ko`nglimiz to`qmi?Aytolmaymiz… Keling,undan ko`ra haqiqatga tik boqaylikda, og`riqli nuqtalarni bartaraf qilishga urinaylik. Sinfda 30 nafar o`quvchisi bor o`qituvchi maktabda ularga butun bir kitobni o`qitib qo`ya olmaydi. Yo bo‘lmasa,har birining uyiga borib kitob o`qittirib qoya olmaydi.Bolaning o`zida ham bir narsalar   bo`lishi kerak-da.Kitob o`qisa,ko`zi o`rganib,imloda xato qilmasdi, ammo kitob o`qishmayapti.Nima qilsin endi o`qituvchi?! Mana shu muammoga biroz bo`lsada yechim bo`lar deb,SKANER metodini tavsiya qildim. Metodiga ko`ra biz boshlang`ich sinflarda 1000 ta ikkilanishli yoki xato qilinishga moyil so`zlarni to`g`ri yozishni o`zlashtiramiz:

sinf	I chorak	II chorak	III chorak	IV chorak	jami
1-sinf	-	-	55ta	55ta	110ta
2-sinf	60ta	60ta	70ta	70ta	260ta
3-sinf	70ta	70ta	80ta	80ta	300ta
4-sinf	80ta	80ta	85ta	85ta	330ta

    Demak,jadvalga muvofiq har chorak uchun darsliklardagi mavzulardan,diktantlardagi xato yozilgan so`zlardan tanlab-tanlab yig`ib borsak keying chorak uchun tayyor mahsulot paydo bo`ladi.Xatolar ustida ishlashga ham kiradi bu. Iloji bo`lsa, bir chorak uchun tuzilgan ana shu 60ta-70ta so`zni yopishqoq tasma yordamida o`qish yoki ona tili darsligining muqovasiga yopishtirib qo`ysak ham bo`ladi vaqtincha. Shunda o`quvchi ko`proq nazar soladi ana shu so`zlarga.Sinfga ham devorga osib qo`yish zarar qilmaydi,doim ko`z tushadigan joyni tanlab.     O`quvchi juda kitob o`qimagan taqdirda ham, muhim so`zlarning imlo lug`atini yod bilib olsa, darslarda ham,hayotda ham ancha to`g`ri va xatosiz yozardi. Xulosa qilib aytganda  qo`limdan kelgancha 7yillik ish tajribamdagi naf keltirgan usullarni boshqalarga ham doim tavsiya etishga harakat qilganman. Sinovdan o`tgan, natija bergan bu metodi .Faqatgina bugun shuni kengroq ommalashtirish uchun o`ziga xos nom qo`yib taqdimot qilyapman.

   Aziz ustozlar!Kelinglar,bolalarning yozma nutqini isloh qilaylik,ya‘ni, bunday so`zlarning to`g`ri lug`atini o`zimiz oz-ozdan tuzib yod oldiraylik.Bemalol yodlay olishadi.Zo`r bo`ladi. Shunaqa so`zlardan ko`proq diktant yozdiraylik.   Men quyida o`quvchilar uchun tuzilgan matnlar hamda dolzarb lug`atlardan misol tariqasida keltiraman.Xullas,nima bo`lsa ham lug`atni ko`proq ko`rishi kerak o`quvchi.Ko`ziga singib ketishi kerak. Repetitorlar shunday qilishadi. Dolzarb lug`at va yana dolzarb lug`at !   

E‘tiboringiz uchun rahmat !

                                                         1-sinf uchun matn                                                             

Men birinchi sinifda o`qiyman.Ustozimiz bizga she‘rlar o`rgatadi.Rasim darisida quyoshni chizishni o`rgatgan.Biz archa darahtini chizganimizda hammamiz besh boho oldik.                                 

                                                         2-sinf uchun matn                                                             

Bugun Madinaning tug`ulgan kuni.Maktapdan uyga borib oyimdan

Madinalarnikiga borishga ruxsat so`radim.Oyim dugonam  uchin sovg`a ham berdilar.Biz sinfdoshlar xammamiz Madinaning uyiga birga kirib bordik.U sovg`alar uchun bizga raxmat aytdi.                         

                                                         3-sinf uchun matn.                                                            

Yahshi odatlar odamni ziynatlaydi.Xurmatini oshiradi.Agar o`quvchi odopli va tartbli bo`lsa, bilim olish yo`li doimo charog`on bo`ladi.Zehni o`tkir,fikri tiniq o`quvchinig yutuqlariga bosh sabab uning odobidadir.Bunday o`quvchini unig

ustozlari ham yaxshi ko`radi.Ota-onasi esa o`z farzantlari bilan faxirlanishadi.Bola aziz,odobi undan azizdir.                                                                            

                                                         4-sinf uchun matn                                                              

Yozning isiq kunlari edi. Sobir, Salim va G'ani anxorga borishdi. Sobir maykasini yechdi. Bir kalla tashlap anhorga suzib ketdi. Salimning havasi keldi. Lekin suzishni bilmasdi. Sobr suvdan chiqdi. Salimnig oldiga keldi. Sekin qumga yotib oldi. Salimga juda alam qildi. Maykasini yechti. Anxorga sakradi. Og'ziga suv kirib, nafasi qaytib ketti. Oyoq-qo'llarini chapillatdi. Shu payit kimdir uni suvdan tortib oldi. Salim qarasa, akasi G'ani ekan. U akasiga makkam yopishib oldi. Yig‘lamoqchi bo'ldi-yu, ammo uyaldi

XІX asr oxiri va XX-asr boshlarida German imperiyasi ichki siyosatini inovatsion texnologiyalar  asosida o’rganish

Tikashev Abduraxmon

                 13-umumiy o‘rta ta"lim maktabi oliy toifali tarix fani o‘qituvchisi

                                          Toshkent viloyati Qibray tumani    Annotatsiya

Ushbu maqolada  XІX asr oxiri va XX-asr boshlarida German imperiyasi ichki siyosatidagi o‘ziga xos xususiyatlar to‘g‘risida ma"lumotlar berilgan bo‘lib ularni ta"lim jarayonida pedagogik   inovatsion texnologiyalar  asosida o‘rganish bo‘yicha  fikrlar bildirilgan.              

    Kalit so‘zlar: ichki  siyosat, Konstitutsiya, prussiyalandirish  masalasi, ―Kulьturkampf‖, Germaniya, Prussiya, Germaniya  imperatori , Otto fon Bismark, GSDP, yunkerlar,Germaniya  xukumati  ichki  siyosatda  prussiyalandirish  masalasiga  aloxida  e"tibor  karatdi.Konstitutsiyaga   asosan  Prussiya podsholarigina  Germaniya  imperatori  bo‘la  olishi  belgilab  ko‘yildi.Bismarkning  katolik  cherkoviga  karshi  karatilgan choralari   ―Kulьturkampf‖-  madaniyat  uchun  kurash  deb  ataldi. Mamlaktda  GSDP  obro‘si ortib  bordi, u  mexnatkashlar xukuklarini  parlament  yo‘li  bilan  ximoya  kila  boshladi.

     1912yilgi  saylovda  34.5%  ovoz  oldi.Bu  natija  xukumatni  bu  partiya  bilan  xisoblashishga majbur  etardi.Natijada  yarim barobarga  bo‘lsa  xam  ish  xaki oshdi.Ish kuni 9.5  soatga  tushirildi.Kishlok  xo‘jaligida yarokli  erlarning  25% ga  yaqini yunkerlar  qaramog‘ida  edi. Ilg‘or  texnikadan  foydalanish ishchi  kuchining shaxarga ish  izlab  ketishiga olib  keldi. Germaniya  qisqa  davr  ichida  agrar  davlatdan  kuchli  rivojlangan  davlatga  aynalishida bu  o‘ziga  xos  rol  o‘ynadi.

 

   Shu o‘rinda ta"kidlash joizki ta"lim jarayonida  German imperiyasining XІX asr oxiri va XX-asr boshlaridagi ichki siyosatini ―klaster‖ usulida   o‘rganish  va

―VENN diagrammasi‖ usulida mustaxkamlash mumkin. Ayniqsa o‘sha davrdagi Germaniya va Frantsiya ichki siyosatidagi o‘ziga xos xususiyatlari bo‘yicha tushunchalarni ―VENN diagrammasi‖ yordamida taqqoslab  o‘rganish  yaxshi samara berganligini o‘z faoliyatimda kuzatdim. 

 

―Klaster‖usulida o‘rganish. O‘rganish davomida tushunchalarni assotsiatsiyalashtirish imkoni xam bo‘ladi ya"ni o‘quvchi o‘z fikrlarini rivojlantirib borishi mumkin.

     

                                              

XІX asr oxiri va XX-asr boshlarida Germaniya  va Frantsiya ichki siyosatidagi o‘ziga xos xususiyatlarni ―VENN diagrammasi‖ yordamida o‘rganish Frantsiya      ichki siyosati                     O‘xshashlik        Germaniya      

                                                tomonlari                                  ichki siyosati                                   

Xozirgi  ilm –fan, axborot kommunikatsiyalari rivojlanib borayotgan davrda Germaniya va Frantsiya yuqori darajada rivojlangan davlatlar xisoblanadi.Oxirgi yillarda Evropa Ittifoqi  ,qolaversa ikki tomonlama xamkorlik doirasida

O‘zbekiston va Germaniya ,Frantsiya davlatlari o‘rtasida turli soxalarda aloqalar rivojlanib bormoqda.O‘zaro munosabatlarni rivojlantirish borasida ushbu mamlakatlar  iqtisodi bilan birgalikda tarixi, madaniyati va turli davrlardagi ichki

,tashqi siyosatini o‘rganish xam muxim axamiyat kasb etadi. Va albatta bu jarayonda o‘quvchi , o‘rganuvchiga sodda va ilmiy asoslangan uslublar ko‘makka keladi.

O‘z faoliyatimda ushbu usullar yordamida o‘quvchilarda kommyunikativ, umuminsoniy qadriyatlarni xurmat qilish, fuqarolik pozitsiyasi , o‘z bilimlarini rivojlantirib borish kabi kompetentsiyalar shakllanib borishini kuzatdim.    

 

 

Foydalanilgan adabiyotlar

1. M.Lafasov, U.Joraev, E.Xalikov, D.Qadirova. Dunie juzі tarixы 9-sыnыpT:»O‘qituvchi»-2019.

 

 

 

 

 

 

 

4-umumiy o’rta ta’lim maktabi  boshlang’ich sinf o’qituvchisi

Xaydarova N.G’ -Tashkiliy qism:

Ø    Davomatni aniqlash:

Ø    O’quvchilarning darsga tayyorgarligini tekshirish II.O’tilgan mavzuni mustahkamlash:” Kitobga ixlos “ M.Osim Iqism

1. I-qismini qisqa so’zlash

2.Slayd

Savollarga javoblar:

1.”Kitobga ixlos “  Hikoyasining muallifi kim?

   A .

 

 

 

2.Mirkarim Osimning qalamiga mansub asarni toping?

             C  

3.   “Kitobga ixlos ”hikoyasida qaysi buyuk ajdodlarimiz haqida yozilgan?

                A.                                      B.                                               C.  

                                                      

 

4.   “Kitobga ixlos”hikoyasidagi voqealar qaysi shaharda bo’lib

                o’tgan                              

                A.Buxoro                               B.Toshkent                            C.Samarqand    

 

Darslik bilan ishlash: “Kitobga ixlos” II-qism

I-guruh: Ifodali o’quvchilar

II-guruh : notanish so’zlarni aniqlovchilar

III-guruh: matnni qismlarga bo’lib so’zlab beruvchilar(izohlovchilar)

1.       Suyunchi

      Oradan ikki oycha vaqt o‘tdi. Shu vaqtgacha o‘zini qo‘yarga joy topolmay yurgan ibn Sino bir kuni uyiga xursand bo‘lib keldi. – Suyunchi bering, onajon. Qorabug‘roxon qo‘shini Buxoroni tashlab chiqib ketmoqda. Qo‘liga yarog‘ olgan Buxoro xalqi turkmanlar bilan birgalikda ularni haydab chiqarmoqda. Talab olingan mollarni qaytarib olmoqda. Karmana tomon chekinayotgan istilochilarning orqada qolgan qismi bilan buxoroliklar o‘rtasida bo‘layotgan jangning suroni uzoqdan sal-pal eshitilib turardi. Sitorabonuning rangi o‘chib: – Oxiri baxayr bo‘lsin, – deb qo‘ydi.

 

 

 

 

2.       Abu Bakr Barakiy

     Buxoro ko‘chmanchilar qo‘liga o‘tgandan keyin ilm-fan ahllari quvg‘in ostiga tushdi. Ibn Sino qora quzg‘unlar uyasiga aylangan shaharni tark etib, o‘ziga ma’rifatparvar bir hokim, homiy izlash to‘g‘risida o‘ylay boshladi. Lekin uning otasi vafot etib, onasi beva qolgan, uni tashlab ketishga ko‘zi qiymas edi. Sochlariga oq oralab, ko‘zlari atrofini ajin bosgan Sitorabonu o‘g‘lining qanday ahvolga tushib qolganini, nima uchun peshanasini tirishtirib yurganini yaxshi bilar edi. Bir kun kechki ovqatdan keyin sharbat ichib dam olib o‘tirganlarida, rangi biroz siniqqan Husaynga qarab: – O‘g‘lim, nima to‘g‘risida bosh qotirayotganingni bilib turibman, – dedi xo‘rsinib. – O‘z shahring o‘zingga torlik qilib qoldi. Xorazmlik qo‘shnimiz Abu Bakr bobo xotiniga: «Husayn zudlik bilan Buxorodan chiqib ketsin, chiqib ayt», – debdur. Shu gapni eshitdim-u, kechasi bilan uxlay olmay chiqdim. Abu Bakr Barakiy o‘qimishli odam, bir narsani bilmay gapirmaydur. Jon bolam, boshim omon bo‘lsin desang, shahardan chiqib ket, o‘zingga tinchgina bir joy top. Menga xat yozib tursang, shuning o‘zi kifoya, eson-omon yurganingni bilib tinchgina umr kechiraman.

 

3.       Oq fotiha

    Onasining gapi qay tomonga og‘ishini bilmay turgan tarozining bir pallasiga qo‘yilgan toshdek ta’sir ko‘rsatdi. Husayn qat’iy qarorga kelib, qaddini ko‘tardi-da: – Mayli, sizning aytganingiz bo‘lsin. Bu yerda qolsam, bir kun meni chaqirib oyog‘imga bolta uradurlar. Men erkin o‘ylab, erkin yashashga o‘rganib qolganman. Menga oq fotiha bering, safar otini egarlab yo‘lga chiqay. Siz ham tinch bo‘ling, men ham.  Qayerga borsang ham, Olloh seni o‘z panohida asrasin, ishlaringga rivoj berib, falokatlardan asrasin... Ibn Sino orqasiga qarashdan qo‘rqib darvozadan chiqdi-da, Gurganj tomon yo‘l oldi.

 Lug’at ish:  

Oxiri baxayr bo’lsin-

Quvg’in-

Oyog’imga bolta uradurlar-

             

IV.O’tilganlarni mustahkamlash:

1-vazifa:

Husayn nimani gumon qilib Registon maydoniga shoshildi?

o A.Registon yonida joylashgan madrasa  buzilgan deb o’yladi

o B.Registon maydoni yonida joylashgan kitobxonaga yong’in ketgan  deb o’yladi

o C. Registon maydoni yonida joylashgan do’konga o’g’ri tushgan deb o’yladi 

 

Nima uchun Husayn o’zini olov chiqayotgan hujraga urdi ?

o Kitoblarni olib chiqish uchun o Bolalarni olib chiqish uchun

o Tillolarni olib chiqish uchun

 

 

Ibn Sino nima uchun Buxoroni tashlab ketishga majbur bo‘ldi?

o Buxoro ko‘chmanchilar qo‘liga o‘tgandan keyin ilmfan ahllari quvg‘in ostiga tushgani uchun

o O’ziga munosib ish topish uchun

o Boshqa shahardan uy sotib olgani uchun

 

2-vazifa       

 

Husaynning  bir qarorga kelishi uchun onasining qaysi gaplari ta’sir qildi?

 

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________ ______________

 

Sitorabonu xayrlashuv chog‘ida o‘g‘liga nimalarni tayinladi?

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________ ______________

 

Aynan nima hikoyaning oxirini bir vaqtning o‘zida ham qayg‘uli ham zavqli qilmoqda? O‘qiganlaringiz bo‘yicha olgan ma’lumotlaringizdan foydalanib, o‘z nuqtai nazaringizni tushuntirib bering.

___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

____________________________

 

Dars yakuni: Tarmoqlash usulida kitobga ta’rif berish;

 

Uyga vazifa: “Kitobga ixlos” M.Osimning hikoyasini o’qib,qayta hikoyalashga tayyorlanish.Kitob haqida maqollar yodlash. Ibn Sino haqida  yangi ma’lumot to’plash.

Baholash.

 

 

 

 

 

 

O„rta ta‟limda informatika va axborot texnologiyalari o„quv fanini o„qitishning asosiy maqsadi – o‗sib kelayotgan avlodni zamonaviy axborot texnologiya vositalari bilan ishlash malakalari, mustaqil, mantiqiy va algoritmik fikrlash qobiliyatini rivojlantirishdan iborat va olgan bilimlarini hayotda tatbiq etishga o‗rgatishdan iborat. O‗quvchilarga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va ularni amaliyotda qo‗llash haqida bilimlar kompyuterda masalalar yechish texnologiyalari va asosiy bosqichlarini ketmaketlikda to‗g‗ri bajara olish; algoritmik tuzilmalarni, algoritmlash va dasturlash asoslari haqida bilim berish; kompyuterning dasturiy ta‘minoti va ularning imkoniyatlarini ajrata bilish hamda amaliyotda qo‗llay olishga o‗rgatish; o‗quvchilarni aqliy rivojlantirish, ularning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish; axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish madaniyatini o‗rgatib borish orqali ularda umuminsoniy qadriyatlarga rioya etishni rivojlantirishga qaratilgan va ta‘lim-tarbiya olishning keyingi bosqichlarida davom ettirishlari uchun zarur bo‗lgan tayanch kompetensiyalarni shakllantirish. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan o„rta ta‟lim bitiruvchilariga qo„yiladigan malaka talablari         Axborotlarni izlash va elektron vositalarda yig„ish kompetensiyasi: Axborot resurslaridan maqsadli izlash va saralash vazifalarini bajara oladi; axborotlarni arxivlash dasturlari imkoniyatlarini biladi, amaliyotda qo‗llay oladi; axborotlashgan jamiyat haqida tasavvurga ega bo‗ladi; multimedia tizimlari haqida bilimga ega bo‗ladi, amaliyotda qo‗llay oladi;

 

kompyuter grafikasi va uning turlari haqida bilimga ega bo‗ladi; ma‘lumotlar omborini yaratish va boshqarishda qo‗llaniladigan dasturlar haqida bilimga ega bo‗ladi; kasbiy sohalarda qo‗llaniladigan amaliy dasturlar haqida bilimga ega bo‗ladi. Axborotga oid modellar, texnik vositalar va axborot resurslari haqida misollar keltira oladi; zamonaviy dasturlash tillari va ularning tasnifini bo‘ladi; o‗zining sohasiga yo‗naltirilgan amaliy dasturlar imkoniyatlari haqida bilimga ega bo‗ladi va ulardan foydalana oladi. Axborotlarni elektron vositalarda qayta ishlash va saqlash kompetensiyasi: Kompyuterlarning arifmetik va mantiqiy asoslariga oid amaliy masalalarni hal eta oladi; turli mavzularda multimedia imkoniyatlari qo‗llab, taqdimotlarni mustaqil ravishda tayyorlay oladi; rastrli grafik muharrir yordamida rasm va fotosuratlarni qayta ishlay oladi; turli ko‗rinishdagi axborotlarni mos dasturiy ta‘minot yordamida tasvirlash, saqlash, qayta ishlash vazifalarini mustaqil hal eta oladi; ommaviy, ta‘limiy axborot resurslaridan foydalana oladi, ularni kerakli ko‗rinishga keltirish uchun qayta ishlashga oid amallarni bajara oladi; kompyuter viruslari va axborot xavfsizligi muammolarini hal eta oladi; web-sayt ko‗rinishidagi axborotlarni qayta ishlay oladi; maxsus amaliy dasturlar yordamida ma‘lumotlar ombori va so‗rovlar hosil qila oladi va hisobotlar tayyorlay oladi; turli masalalarni yechishga oid algoritmlar tuza oladi; obyektga yo‗naltirilgan dasturlash tillaridan birida masalalarni yechishga doir dasturlar tuza oladi.  Rastrli va vektorli grafik muharrir yordamida tasvirlarni qayta ishlay oladi; maxsus amaliy dasturlar yordamida ma‘lumotlar ombori, so‗rovlar va shakllar hosil qila oladi, hisobotlar va sodda makroslar tayyorlay oladi; amaliy dasturiy ta‘minot va dasturlash tili imkoniyatlaridan foydalanib multimediali resurs tayyorlay oladi.

 

       

Dunyo yuzini ko’rgan ma’sum go’dak eng avvalo ona mehrini, uning otashin muhabbatini his etadi. Ona bag’rida yangi hayot, yangi muhitga moslasha boradi. Uning allalari sadosi ostida kamol topadi. Alloh qudrati bilan ato etilgan oilasida  so’zlashni ,muomalani o’rganadi. Bularning hammasi yana bir bir millat vakili, o’z ona tilini hayotga oshufta qiluvchi insonning yaralishidan darak beradi.Albatta, u umri davomida onasidan eshitgan ona tiliga g’urur va iftixor tuyadi. 

   Davlatimizda ham ona tiliga e’tibor, uning rivoji uchun xizmat qilayotgan insonlar ko’pchilikni tashkil etadi. Ularning sa’y- harakati natijasida milliy tilimiz yanada rivojlanmoqda.Tarix kelajak poydevoridir, deganlaridek, tilimizning paydo bo’lishi va boyish uzoq o’tmishga borib taqaladi.

          O’zbek tilimizning yer yuzidagi qadimiy va boy tillardan biri ekani hech birimizga sir emas. Uning

muhtasham va

ko’lamli so’z xazinasi, mantiqiy va mazmuniy boyligi, tovushlar rangbarangligi beqiyosdir. Buyuk ota-bobolarimiz tomonidan bu tilda yaratilgan aql va badiiyat durdonalarining bashariyat taraqqiyotiga qo’shgan ulkan hissasi  haqida qancha faxr-u g’urur

bilan xitob qilsak oz.Muborak dinimizning ulug’ hadisi shariflarida ham “Kishining zeb-u ziynati, go’zalligi uning tilidadir” deyilgan. Bu hikmat zamirida tilga bo’lgan ehtirom va e’tibor, uning har biri takrorlanmas kuch ekanini idrok etish zarur. Ajdodlarimiz qoldirgan hikmat

xazinalari, ya’ni

maqollarimizda ham tilga e’tiborli bo’lish, so’zni o’z o’rnida qo’llash zarurligi haqida purma’no

so’zlar, o’gitlar keltirilgan.

       Til –ijtimoiy

hodisa. Xalqning o’zaro fikr almashinuvi,histuyg’ularini, quvonch-u shodliklarini ifoda etishda asosiy qurol vositasini bajaruvchi  tabiiy holat hisoblanadi. Til jamiyatda paydo bo’lgan ,shu sababli ham jamiyat mahsuli deb atasak mubolag’a bo’lmaydi. Hozirgi kunda dunyoda 7000 ga yaqin til mavjud bo’lsa, bu tillarning ayrimlarida bir necha yuz ming kishi gaplashsa, ayrimlarida esa bir necha ming kishi gaplashadi. O’zbek tilimiz uzoq ming yilliklar tarixiga ega bo’lib, qirg’iz, qozoq, tatar, uyg’ur, boshqird, ozarbayjon, qorachoy-bolqor kabi tillar bilan qarindosh til hisoblanadi. Qarindosh tillar bir bobo tildan kelib chiqqan hisoblanadi. O’zbek tilimiz dunyo tilllar tizimida Turkiy tillar oilasiga mansub bo’lib, qarluq guruhiga kiradi. Turkiy tillar oilasida 30 ga yaqin til bor. Bu tilda so’zlashuvchilar asosan Osiyo, shuningdek, Yevropa, Amerika, Avstraliya qit’alarida istiqomat qilishadi.  

       1989-yil 21oktabrda o’zbek tili O’zbekiston

Respublikasining Davlat tili sifatida rasman e’lon qilindi.  Buning natijasida o’zbek tili respublikamizda o’tkaziladigan oily darajadagi davlat anjumanlarida ham qo’llaniladigan, rivojlanish istiqboli qonun bilan bilan belgilangan tilga  aylandi. Bu esa o’zbek xalqining azaliy orzusi, ezgu niyatlarining ijobati bo’ldi.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4moddasida :” O’zbekiston

Respublikasining Davlat tili –o’zbek tilidir”- deb yozib qo’yilgan. Bugungi kunga kelib o’zbek tilining lug’at boyligi ancha kengaygan. Darsliklarda ham bir so’zning turli ma’nolari, ular anglatgan nozik mazmun farqlari haqida batafsil ma’lumotlar berishga harakat qilinmoqda. 

      Yillar ,asrlar osha sayqallanib, yashab kelayotgan ona tilimiz, zamonlar silsilasida necha sinovlarni boshdan kechirdi ,desak mubolag’a bo’lmaydi. Qadim tarixi uzoq asrga borib taqaladigan turkiy tilimiz, avvalo tosh bitiklarda  aks etgan bo’lsa, XI asrlarga kelib Yusuf Xos Hojib,

Mahmud Qoshg’ariy, Rabg’uziy asarlari orqali sayqallandi. 

    XV asrga kelib O’zbek tilining asoschisi deb tan olingan Mir Alisher Navoiy bobomiz bu

tilining takomillashuviga o’zining ulkan hissasini qo’shdi. Fors-tojik tilida yozilgan gazallar go’zal va ohangdor ekanini ta’kidlashib, shu tilda g’azal bitishni avzal bilishayotgan bir davrda A. Navoiy  o’zining bir qator ilmiy va badiiy asarlari bilan o’zbek tilining qanchalik boy va g’ozal til ekanini isbotlab berdi. 

     XIX asrda xalqimiz hayotida ruslashtirish

avj pallasiga chiqayotgan davrda ma’rifatparvar yozuvchi va shoirlarimiz A. Avloniy, Munavvarqori, A.

Qodiriy, Cho’lpon, Behbudiy  kabi bir qator millatparvarlarimiz o’zbek tilidagi asar va she’rlari bilan tilimiz rivojini yanada yuqori pillapoyalarga ko’tardi.   

      Yaqin tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, o’zbek badiiy adabiyoti rivojiga ulkan hissa qo’shgan O’.Hoshimov, X. To’xtaboyev, S.

Ahmad,Mirmuhsin,

                                         

 

 

 

Shuhrat, G’.G’ulom kabi bir qator yozuvchilarimiz, H. Olimjon, A. Oripov, E. Vohidov, M. Yusuf kabi bir qator shoirlarimizning  asarlari  ona  tilimizda dunyo yuzini ko’rgani,  badiiyatlar xazinasidan munosib o’rin olgani va tilimiz rivojiga o’z hissasini qo’shganligining guvohi bo’lamiz..

     Yillar o’taveradi, dunyoda o’zgarishlar, rivojlanishlar ko’payaveradi. Ammo

milliy tilni asrab ardoqlash, uning rivoji uchun xizmat qilish masalasi hech qaysi zamonda o’z ahamiyatini yo’qotmaydi.  Biz tilchilarning bosh vazifasi esa tilimizning serjilo ohangrabosini kelajak avlod ongiga muhrlash va uning taraqqiyoti uchun xizmat qilishdir. Bu esa bizlarda faxr va g’urug tuyg’usini shakllantiradi.   

 

 

 

Turkistonda milliy ozodlik harakatlarining boshlanishi va uning sabablari

Madrimova Munojat Axmadjonovna

Xorazm viloyati, Urganch shahri

29-umumiy o‟rta ta‟lim maktabining tarix fani o‟qituvchisi

Telefon: (+998 93) 921-53-23,  munojateacher@mail.ru  

 

 Darsning maqsadi:

Ta‟limiy: O‘quvchilarga manbalardagi ma‘lumotlarni izchillikda bog‘lab o‘rganish, mavzu mazmunini bayon qilish, xronologiyalashtirish kompentensiyalari shakllantiriladi.

Tarbiyabiy:Ushbu mavzu bilan qurollantirish orqali o`quvchilarni vatanga muhabbatini oshirish va ajdodlarga munosib voris qilib tarbiyalash, matematik savodxonlik kompen-tensiyalarini shakllantirish. Rivojlantiruvchi:O‘quvchilarni teran va mustaqil fikrlashga o‘rgatish, o‘zini-o‘zi rivojlantirish  kompentensiyalari shakllantiriladi.

Dars uslubi: Ko‘rgazmaliy-amaliy                                                                                 

Dars usuli:  Bahs-munozara,didaktik o‘yinlar,‖T.A.R.IX.‖ usuli,‖Xulosa- daraxt

hosilida‖usulida.                                                                                                                  Dars tipi: . Yangi bilim, ko'nikma hosil qiluvchi.                                                          

Dars jihozi: Darslik, O`zbekiston o`quv qurollari, A-4 formatdagi qog`oz, Turkistonda 1916 yilgi voqealarning suratlari.O‘zbekistonning hozirgi davrga oid suratlari. 

Dars texnik vositalar: Kompyuter, vidyeoproyektor, ekran va slayd. Yangi dars mavzusining rejasi:

1.Turkistonda 1916-yilgi qo‘zg‘olonlarning yengilish sabablari va oqibatlari.

2.Qo‘zg‘olonning ahamiyati 

I.Tashkiliy qism: 3 daqiqa

 a) Psixologik iqlim yaratish (Salomlashish, sinf va o`quvchilarning darsga tayyorgarligini baholash, sana, davomat va ob-havoni aniqlash ). b) Darsning mavzusi va maqsadini e`lon qilish.

d)      Darsda o`zlashtirilayotgan bilim, ko`nikma va malakalarni e`lon qilish:

e)        O`quvchilarni guruhga bo`lish. Guruhlarga ―Jizzax‖, ―Namangan‖ va

―Farg‘ona‖ nomlarini berish. Guruhlarni shartlar asosida baholab borish uchun doskaning bir burchagiga guruhlar nomlari yozilib qo‘yiladi) f) Baholash mezonlari. Balli va baho qo‘yish asosida.

 II.Uyga vazifani so‟rash:15 daqiqa 1.)‖T‖-test savoli.Mavzu bo‘yicha har bir guruh uchun 5 tadan test savollari yozib qo‘yiladi. Har bir savolga to‘g‘ri javob uchun 1 balldan qo‘yiladi.To‘plagan ball ―Ballar‖ qismiga qo‘yiladi.

I guruh                                                                                                                                    

1.1916-yil 25 –iyunda Rossiya imperator.,. farmoni bo‘yicha ―front ortidagi xizmatlari uchun Turkiston,Sibir va Kavkazdan …yoshdan…yoshgacha bo‘lgan erkaklar safarbarligi‖ boshlandi.Nuqtalar o‘rniga to‘g‘ri javobni toping ?                                     

A)General Yerafeev          B)Imperotor AleksandrII                                                                      

C) Imperotor Nikalay II    D) Imperotor AleksandrI     

2.Turkistonda favqulotda muhofaza holati nechanchi yilda e‘lon qilingan?  

A)1913-Y  B) 1914-Y  C) 1915-Y  D) 1916-Y 

3.Favqulotda holatlarga bo‘ysunmaganlarga qanda jazo choralari qo‘llanilgan.

A)50 so‘m jarima, 3 oy qamoq B)Umirbotlik qamoq  C)Oila a‘zolari bilan birga jazolangan  D) 10 oy qamoq va hasher ishlariga jalb etish

4. Imperotor Nikalay II farmoniga binoan Turkiston O‘lkasining  Sirdaryo,

Samarqand. Farg‘onadan necha ming kishini mardikorlikka  yuborish belgilandi?

A)Sirdaryo87 ming, Samarqand48 ming. Farg‘onadan 30ming    

B)   Sirdaryo77 ming, Samarqand38 ming. Farg‘onadan 50ming         

C)   Sirdaryo87 ming, Samarqand38 ming. Farg‘onadan 50ming          

D)  Sirdaryo65 ming, Samarqand48 ming. Farg‘onadan 20ming 

5.Markaziy hokimiyat viloyat gubernotori…g‘alayonlarni oldini olish haqidagi ma‘lumotlarini ―podsho farmonlarini bajarmaslik, kechiktirish va qarshi chiqish‖ deb hisoblab, uni gubernatorlik lavozimidan ozod qiladi. A)General Yerafeev    B) General Skobelov      C) General Gippius     D) General Kuropatkin

II guruh                                                                                                                                  

1.Xo‘jand shahrida norozilik harakatlari qachon boshlanib ketadi.

A)1916-yil 4-iyulda  B) 1915-yil 4-iyulda  C) 1916-yil 8-iyunda  D) 1915-yil 8iyunda   2.‖Bizni o‘ldirsangizlar ham o‘g‘illarimizni sizlarga bermaymiz deb kim xitob qilgan? A)Rizvonbibi Ahmadjonovna   B)Otinbibi Shokirjonova                                                

C)Shirin  va Rizvonbibi        D)a va s javoblari to‘g‘ri

 3.Qo‘zg‘alon iyul oyining o‘rtalariga kelib Farg‘ona viloyatining qaysi uyezdlarida keskin tus olgan? 1.Qo‘qon, Rishton,Marg‘ilon    2.Andijon, Namangan 3.Naman-gan.Toshkent,Sirdaryo   4.Rishton,Marg‘ilon, Kitob     

A)1   B)1,2.C)2,4  D)3,4

 4.10-iyulda Eski Marg‘ilonda taxminan necha ming kishi norozilik bildirib bozor atrofiga yig‘ilgan?

A)15 mingB)20 ming C) 25 ming D) 30 ming

5.Jizzax uyezdida dastlabki g‘alayonlar qachon boshlanib ketdi?

A)2-iyulda   B) 3-iyulda    C) 4-iyulda    D) 5-iyulda                                                                      

III guruh                                                                                                                           1.Jizzax qo‘zg‘oloniga kimlar rahbarlik qilgan?                                                            

A)Nazixo‘ja Eshon va Abdurahmon jevachi                                                 

B)Abdurahmon jevachi  va Eshoqul To‘rabekov                                                                        

C) Eshoqul To‘rabekov                                                                                                    

D)Qosim Xoji va Nazixo‘ja Eshon

12.Qurol-aslaha boshlig‘i bu…

A) Qorixonachi     B)Tungi qo‘riqchi        C) Mirshab boshi           D)Jevachi

13.Markaziy hokimiyat viloyat gubernotori…g‘alayonlarni oldini olish haqidagi ma‘lumotlarini ―podsho farmonlarini bajarmaslik, kechiktirish va qarshi chiqish‖ deb hisoblab, uni gubernatorlik lavozimidan ozod qiladi. A)General Yerafeev    B) General Skobelov      C) General Gippius     D) General Kuropatkin

14. Turkistonda favqulotda muhofaza holati nechanchi yilda e‘lon qilingan?  

A)1913-Y  B) 1914-Y  C) 1915-Y  D) 1916-Y 

15. Jizzax uyezdida dastlabki g‘alayonlar qachon boshlanib ketdi?

A)2-iyulda   B) 3-iyulda    C) 4-iyulda    D) 5-iyulda

2.)‖A‖-anagramma. Mavzu boyicha anagramma beriladi. Anagramma topilib, shu anagrammadagi so‘zga ta‘rif beriladi. Anagramma uchun 5 ball beriladi.To‘plagan ball ―Ballar‖ qismiga qo‘yiladi.

1.G‘ozqo‘zloni  Zzaxji-…                                                                                        

2.Rahmonabdu chivaje-…                                                                                              

3.Favdaqulod muhozafa…

3.‖R‖-Raqamlardagi voqealar. Mavzu bo‘yicha tarixiy raqamlardan 5-ta beriladi va bunga o‘quvchi shu tarixiy sanada qanday voqea bo‘lib o‘tganini shu tarixiy sananing to‘g‘risiga yozib qo‘yadi.Har bir to‘g‘ri javob uchun 1 balldan qo‘yiladi. To‘plagan ball ―Ballar‖ qismiga qo‘yiladi. 

1)1916-yil 4-iyulda …      2)1916-yil    3) 5-iyulda…   4) 1916-yil 25 –iyunda…   5)87ming,38 ming,50ming…          

 

4.‖I‖-Ikki tarixiy jarayonni solishtirish. Ikki tarixiy shaxs ,tarixiy obida yoki voqea beriladi,Ushbu ikki jarayonni o‘quvchi bir-biridan farq jihatlarini taqqoslab solishtiradi va to‘g‘ri javob uchun 5 ball beriladi. To‘plagan ball ―Ballar‖ qismiga qo‘yiladi. 

Namuna:1.Nazixo‘ja Eshon va Abdurahmon jevachi 2.Xo‘jan qo‘zg‘oloni va Marg‘ilon qo‘zg‘oloni

3.Nikoloy II va A.Gipuss

 

5.‖X‖-Xulosa. Mavzuning eng asosiy mazmuni yoziladi.Javob uchun 5 ball beriladi. Eng so‘nggi natija baliga qarab rag‘bat yoki tanbeh beriladi.Masalan:2025 ballgacha-tasanno, 15-20-ballgacha ofarin,10-15-ballgacha‖Barakalla‖, 5-10ballgacha qoniqarli,0-4 ballga qoniqarsiz.

O‘quvchilarning javoblari tinglanib zarur aniqliklar kiritib, xulosalanib o‘quvchilar baholanadi?

III.Yangi mavzu bayoni:15 daqiqa 

1.Turkistonda 1916-yilgi qo‟zg‟olonlarning yengilish sabablari va oqibatlari.

Qo‘zg‘olon xarakteriga ko‘ra milliy-ozodlik ko‘rinishida yuz berdi, chunki bu qo‘zg‘olonning  harakterlantiruvchi kuchi xalq ommasi edi. Ular mustamlakachilik tartiblariga qarshi  qo‘lga qurol olib toptalgan xalq haq-huquqlari. Din-u diyonati uchun tengsiz kurash olib bordilar. Qo‘zg‘olonchilar Vatanining haqiqiy fidoiy farzandlari  ekanliklarini amalda isbotladilar. Misilsiz jasoratlari bilan  Vatan tarixi sahifalaridan  munosib o‘rin egalladilar.Mazkur qo‘zg‘olonlaga  rus amaldorlaridan biri :‖Urush frontlariga yangi bir Turkiston fronti qo‘shildi‖.- deb o‘lkadagi vaziyatga baho bergan edi.      Qo‘zg‘olonchilar mustamlakachi hukumatga qarshi oddiy ish qurollari bilan jang olib bordi.Ularning aksariyati dehqonlar, hunarmandlar bo‘lgani va harbiy sohadan mutlaqo bexabar ekanligi qo‘zg‘olonning mag‘lubiyatga uchrashiga sabab bo‘ldi. 

Qo‘zg‘olon xalq ommasi uchun juda katta yo‘qotishlarni olb keldi. Birnchidan, Jizzax atrofidagi aholisi qo‘zg‘olonda qatnashgan qishloqlar yondirilib yuborildi, natijada ko‘pchilik uy-joysiz qoldi. Ikkinchidan , qo‘zg‘olon yoz faslida bo‘lib o‘tganligi boyis ekinzorlar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari nobud bo‘ldi. Buning natijasida Turkiston aholisi 1916-1917-yil qish oylar uchun g‘amlaydigan oziqovqat zaxirasining katta qismidan ayrildi. Uchinchidan, qo‘zg‘olon natijasida aholi orasida ko‘plab qurbonlar bo‘ldi.Rossiyaning birinchi jahon urushida ishtirok etishi, Turkiston o‘lkasidagi qo‘zg‘olonlar xalq turmushiga ham o‘zining salbiy tasirini ko‘rsatdi. Podsho hukumati tomonidan Turkiston aholisining mardikorlikka safarbar qilinishi mahalliy aholining katta qismini boquvchisiz qoldirdi. Natijada bu davrda oziq-ovqat taqchilligi, narx-navoning ko‘tarilishi tirikchilik qilishning qiyinlashishiga olib keldi. SHuning uchun mardikorlikka qarshi olib borilgan

1916-yildagi qo‘zg‘olonlar mahalliy aholining mustamlakachilarning jabrzulmlariga asoslangan siyosati va urush oqibatlarining salbiy ta‘siri natijasida sodir bo‘ldi

2.Qo‟zg‟olonning ahamiyati

   1916-yildagi qo‘zg‘olonlar podsho hukumati tomonidan ayovsiz ravishda bostirildi. Qo‘zg‘o-lonchilar mustamlakachi hukumatning politsiya va harbiy kuchlariga qarshi mardonavor kurashdilar. Garchi qo‘zg‘olon ishtirokchilari va rahbarlari podsho hukumati tomonidan qattiq jazolanib, ko‘plab qo‘zg‘olonchilar qurbon bo‘lishi va yarador bo‘lishiga qaramay, bu mardikorlikka qarshi qaratilgan qo‘zg‘olonlar Turkiston aholisining bosqinchilarga qarshi milliy ozodlik xarakteridagi harakat hisoblanadi. Qolaversa, bu qo‘zg‘olonda o‘lka keng xalq ommasining barcha tabaqalari, jumladan, qariyalar va ayollar ham ishtirok etdi.                          

1916-yilgi qo‘zg‘olon mustamlakachi hukumatni qattiq sarosimaga soldi.Bu qo‘zg‘olon Turkiston xalqlarining o‘z huquqlarini poymol qilishlariga yo‘l qo‘ymasligini ko‘rsatdi. Bu qo‘zg‘olon mustamlakachi hukumatga yana bir bor mahalliy aholining ozodlik va mustaqillik uchun kurash tuyg‘ulari hali so‘nmaganligini ko‘rsatdi. Podsho hukumati ba‘zi choralarko‘rishga, yengilliklar yaratishga va aholi bilan murosa qilishga majbur bo‘ldi. 

IV .O‟tilgan darsni mustahkamlash: 8 daqiqa―Xulosa-daraxt hosilida‖— Mavzuning asosiy mazmunini keltirib chiqaruvchi savollarga javob berish natijasida tahlil qilinib,yakuniy xulosani keltirib chiqaruvchi o‘yinli usuldir.Bu o‘yinli usul orqali o‘quvchi mavzuning asosiy xulosasasini chiqarishni va bir-biri bilan fikr almashinib,voqealar bayonini yoritib borishni ta‘minlaydi.Savollar:                   

1.Qo‘zg‘olonlarning yengilish sabablarini sanab bering?

2.1916-yildagi qo‘zg‘olonlar qanday oqibatlarga olib keldi?

3.1916-yildagi qo‘zg‘olonlarga mustamlakachi hukumat qanday munosabatda bo‘ldi?

V.Darsni yakunlash va o‟quvchilarni baholash: 2 daqiqa (G‟olib guruhni baholash)

VI. Uyga vaizfa: 2 daqiqa

1. Mavzuni  o‘qib kelish.                                                                                                  

2.Mavzuga oid o‘zingizni sinang rukni bilan ishlash                                                               3.Mavzu so‘ngidagi savol va topshiriqlar bilan ishlash

 

 

 

 

 

 

 

 

tumani 122-maktab

ona tili va adabiyoti fani 

o‘qituvchisi Ishmuratova Dilnoza

 

Til-millatning asosiy belgilaridan bir. Dunyoda xalqlar ko‘p. Har bir xalq, avvalo o‘z tili, milliy urf -odat va an‘analari, o‘ziga xos turmush tarzi bilan ajralib turadi. Binobarin, millatning, xalqning o‘zligini namoyon qilishda tilning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. 

O‘zbek xalqi asrlar davomida dunyo sivilisatsiyasiga, umumbashariy qadriyatlar rivojiga ulkan hissa qo‘shib kelmoqda. Bunda ona tilimizning xizmati katta. Chunki bu til bo‘lmasa Mahmud Koshg‘ariyning ―Devoni lug‘atit-turk‖  kitobi, Ahmad Yassaviy hikmatlari, Alisher Navoiy ―Xamsa‖si, Bobur Mirzoning ―Boburnoma‖si, Cho‘lpon va Abdulla Oripovning o‘tli she'riyati yaratilmagan bo‘lar edi. Shuning uchun ona tilimiz – millatimiz ruhining timsoliga aylanib ketgan. 

Ona tili – ezgu fazilatlar, yuksak tuyg‘ular mabai. U inson kamolotida betakror o‘rin tutadi. Chunki onalarimiz bizga shu tilda alla aytadi, inson uchun hayotning zarur bilim va tushunchalarini mana shu til vositasida ong-u shuurimizga singdiradi, odob-u axloqimiz, fel- atvorimiz mana shu tilda berilgan o‘git va nasihatlar asosida shakllanadi. Ayniqsa, inson tafakkurining shakllanishi bevosita til bilan bog‘liq. Chunki biz biron bir narsaning xususiyatlari haqida o‘ylaganda so‘zlarda ifodalangan fikrlar vositasida uning o‘ziga xos tomonlarini anglaymiz. Masalan, gulning qizilligini ajratish uchun qizil degan so‘zning ma‘nosini bilgan bo‘lishimiz kerak. So‘zni, ya‘ni tilni bilganimiz sari biz dunyoni ham bilib, fikrimiz o‘sadi, ongimiz yuksaladi.  Shu bois buyuk shoir va mutafakkir bobomiz Alisher Navoiy til insonni hayvondan farqlab turadigan ne‘mat ekanini ta‘riflab shunday deydi:

Tengriki, insonni qilib ganji rost,

So‘z bila hayvondin anga imtiyoz.

Ya‘ni: xudo insonga haqiqiy boylik bergan, bu – uni hayvondan ajratib turadigan tilidir. 

Ona tili – ko‘hna tariximiz, hayotbaxsh qadryatlarimiz, din-u diyonatimiz, xalqimizga xos dunyoqarash, his- tuyg‘ularni ko‘rsatuvchi, ajdodlar merosini avlodlarga yetkazuvchi ko‘zgudir. Shuning uchun o‘z tilini yo‘qotgan millat o‘zligidan ham mahrum bo‘ladi, ma‘naviy zavolga yuz tutadi.

Til – xalqning, millatning eng buyuk qadriyatlaridan biri hisoblanadi. 

Shuning uchun xalqning ozodlikka, o‘zligini nomoyon etishga intilishida tilining qadrini tiklash, nufuzini oshirish muhimo‘rin tutadi. Alisher Navoiyning temuriylar davrida o‘zbek tilining obro‘yi uchun kurashgani bejiz emas. 

Mustaqillikka erishganimizdan keyin o‘zbek tili rivojiga katta e‘tibor berilgani natijasida konstitutsiyamizda, ―Davlat tili to‘g‘risida‖ gi qonunda o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi maqomi, uni rivojlantirishning huquqiy asoslari belgilab qo‘yildi. 

Bugungi kunda davlatimizning eng muhim hujjatlari shu tilda yozilmoqda. Ona tilimiz davlatlararo muloqotlarda, dunyoning nufuzli minbarlarida, xalqaro anjumanlarda ham keng qo‘llanilmoqda. U xalqimizning milliy g‘urur manbaiga aylanib qoldi. O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan kun mamlakarimizda til bayrami sifatida nishonlanmoqda. Ona tilini sevish – vatanparvarlik belgisi, ajdodlar ruhiga hurmat ramzi. O‘z tilini asrab avaylagan xalq o‘zligini, g‘ururini asrab avaylagan bo‘ladi. Ona tiliga bo‘lgan muhabbat avvalo har bir so‘zning ma‘nosini chuqur anglagan holda ishlatish, uni yaxshi bilish, asrab avaylash kabi fazilatlarda namoyon bo‘ladi.

Shunday qilib, ona tilini puxta bilish, u bilan g‘urur ifrixor qilish milliy ma‘naviyat, o‘zlik ifodasi bo‘lishi lozim. 

 

 

 

 

 

Alisher Navoiy nomidagi IDUM maktabining jismoniy tarbiya o'qituvchisi  Tojiyeva Iroda Ikrom qizi

Hindiqushdek taraladi bir nola,

Yuraklarni titrab turar zir-zir nola,

Qarang,qonga botib yotar dala,

Mangu armon bulib ketgan o'g'lonlar.

Alpomishday kelbatidan gapirmay,

O'n sakkiz yoshga kirib ham kirmay,

Umri xazon bo'lib ketgan o'g'lonlar,

Mehnatdan bosh ko'tarmagan dehqon el.

Urushdan hech ko'karmagan dehqon  el,

Yo'qlar sizni ko'zda yoshin to'kib sel,

O'qqa qalqon bo'lib ketgan o'g'lonlar, Bir daryoga ulanmagan irmoqlar.

Bir qiz sochin silaolmagan barmoqlar,

Bir tuproqqa to'kilgan qizg'aldoqlar,

Beyvaqt qurbon bo'lib ketgan o'g'lonlar, Aslida-ku baringiz bir o'zbeksiz.

Bir yurt o'g'li,bir uzukka ko'zdeksiz,

Bo'g'zimda tosh qotib qolgan so'zdeksiz,

Mardi maydon bo'lib ketgan o'g'lonlar,

Bu dunyoda balki bir oxirgi so'zdeksi,

Tilab olgan yolg'iz o'g'il edingiz,

Qaytmas bulib qaro yerga kirdingiz.

ANDIJON  VILOYATI

ANDIJON SHAHAR

28-umumiy o`rta ta`lim maktabi      boshlang’ich sinf  o’qituvchisi

DEHQONOVA RA’NOXONNING

Ushbu dars ishlanma boshlang’ich sinf o’qituvchilari uchun mo’ljallangan bo’lib  “Non qayerdan keladi” mavzusini o’tishda ijodiy foydalanish uchun tavsiya etiladi.

Kutiladigan natijalar	O`qituvchi: Mavzuni qisqa vaqt ichida barcha o`quvchilarning o`zlashtirishiga erishadi. O`quvchida darsga nisbatan qiziqish o`yg`otadi. Nonni uvol qilmaslikka o’rganadi. O`z ustiga mustaqil ishlaydi.
	O`quvchi: Yangi mavzuni o`zlashtiradi. Nutqi rivojlanadi, o`z-o`zini nazorat qiladi, mavzular ustida ishlaydi. Mavzuni o`zlashtirish orqali bilim, ko`nikma va malakalarga ega bo`ladi.
Kelgusi reja	O`qituvchi: Yangi metod va usullarni tadbiq etadi. O`z mahoratini oshiradi.
	O`quvchi: Shu ma’lumotlar yuzasidan qo`shimcha ma’lumotlar to`playdi. Xulosa chiqarib, malakasini oshiradi.

Darsning  vaqt  taqsimoti

 

№	Dars bosqichlari	Vaqt taqsimoti
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O`tilgan mavzuni mustahkamlash	7daqiqa
3	Yangi mavzu bayoni	20daqiqa
4	Yangi mavzuni mustahkamlash	10 daqiqa
5	Dars yakuni: baholash	2 daqiqa
6	Uyga vazifa	3 daqiqa

 

Mavzu: Non qayerdan keladi

Darsning maqsadi:a)Non qadri, nonni isrof qilmaslik haqida ma’lumotlar berish. 

   b)Boshoqli donalardan non tayyorlanishi, nonni tayyorlashda bobodehqonning mashaqqatli mehnatini qadrlash haqida tushunchalar hosil qildirish. Nonga hurmat, nonni e’zozlash, isrofgarchilikka yo’l qo’ymasdan tejamkorlik bilan ishlash ruhida tarbiyalash 

  d)O’quvchilarning og’zaki nutqini takomillashtirish, mantiqiy fikrlash malakalarini shakllantirish 

 

Tayanch kompetensiyalar:

Axborot bilan ishlash kompetensiya elementi:mavzu doirasida ko’rsatilgan multimedia ilovalariga ongli munosabat bildirish.

Fanga oid kompetensiyalar:tinglab tushunish, fikrni og’zaki bayon qilish, o’qish, fikrni yozma bayon qilish,  hikoya,  ularni ongli, ifodali to’g’ri o’qiy oladi. 

 

Dars tiri: Noan’anaviy.

Darsning uslubi:

 Suhbat, savol –javob ”Krossvord” yechish va “Klaster usuli”, Bo’g’indan so’z tuz o’yini, “Bobodehqonga yordam “o’yini Darsning jihozi:

Non turlari, boshoqli donlar, non rasmlari, un mahsulotidan tayyorlanadigan nonlar “Non aziz ne’mat” haqida albom, shiorlar, AKTda video roliklar namoyishi, mavzuga oid slayd. Darslik, rasmlar, o`quv qurollari rag`batlantiruvchi kartochkalar, darsga oid ko`rgazmalar Darsning  fanlaroro uzviyligi:

       Ona tili, matematika, rasm, atrofimizdagi olam, odobnoma  Darsning borishi:  I.Tashkiliy qism:

O`qituvchi: Assalomu- alaykum

O`quvchilar:Va alaykum assalom

                                               Aziz ustoz muallim

                  Shay turibmiz biz hozir                   Sizdan olishga ta’lim.

O`qituvchi: O’quvchilar hamma sog’- salomat keldimi? Bugungi navbatchi kim?

  ---   Mahliyoxon, Murodjon

O`qituvchi: Raxmat, bolajonlar. Bugungi darsimiz shiori:   

Oz-oz o’rganib dono bo`lur

Qatra - qatra yig`ilib daryo bo`lur

( Slayd orqali ko’rsatish.)  Darsni boshlashdan oldin darsni “oltin qoidasi” bilan sizlarni  tanishtirib o’taman.

 

 

 

 

 

 

 

 

( oltin qoidani  slaydini qo’yiladi.) 

II.O’tilgan mavzuni mustahkamlash:

    Uyga vazifa va o’tilgan mavzu so’rab olinadi. O’tilgan mavzular bo’yicha krossvord tuziladi va yangi mavzu hosil qilinadi.

 

  Savollar:           

1.”Hunar bebaho boylik” she’rida Sarvarjon kim edi?

2.Shogird qanday hunarni egallamoqchi bo’ldi?

3.Xavf solsa koptok bo’lib

Igna ko’rpa yopadi

Zumda ko’z ochib turib

Ilgarilab chopadi

4.”Odam bo’laman “ she’rining muallifi kim?

5.Halinchakda akamdan

Ancha baland uchaman

Katta bo’lsam yaxshisi

Borib oyni quchaman

Men….bo’laman dada 6.Matematikadan nimalarni yechamiz 7. Sarvarjon nima ekdi...

Savolga javoblar yozilgandan keyin yangi mavzu”Non qayerdan keladi?” mavzusi doskaga yozdirilib tushuntiriladi.

III.Yangi mavzu  bayoni:

O`qituvchi:: Chin fazilat topdi dehqon non bilan, Dilda shodlik, belda darmon non bilan.

Siylanarkan barcha mehmon non bilan, Ahli inson surdi davron non bilan.

She‟r nima haqida?

Demak, bugungi mavzuimiz dasturxonimiz ziynati non haqida

Bug’doyvoy kirib keladi.

Bug’doyvoy:Bolajonlar men kim man meni tanidingizmi?

O’quvchilar:Ha tanidik siz bug’doyvoysiz.

Bug’doyvoy:Men sizlarga qaysi vaqtda kerakman?

O’quvchilar:Siz bizlarga tug’ilib o’sganimizdan to umrimiz oxirigacha keraksiz!

Bug’doyvoy:Hozir mening tarixim haqida she’riy ertak.

O’quvchi:   Bug’doyvoy haqida ertak

Juda qadim zamonda,

Zarband tog’i tomonda. Qirda bug’doy unibdi, Boshoqlari to’libdi.

Ko’ngli bir do’st tilabdi,

Chumchuqqa do’st bo’libdi

Debdi:

O’quvchi:Do’stim chumchuqvoy,

Meni deydilar bug’doy.

Ekib yaxshi qarasang,

Bo’laman naqd nasibang.

O’quvchi Boshoqdan terib yebdi,

Chumchuq ishim ko’p debdi. Bug’doy ketibdi qochib, U qolmish og’zin ochib. So’ng qo’yga duch kelibdi, Do’stlik izhor qilibdi.

O’quvchi: Nam tuproqqa meni ek, Saqlagin qorachiqdek.

Menga har kuni suv sep,

Pishsam mazza qilgin eb.

O’quvchi: Shunda u mayli debdi, Keng adirga ekibdi. Tezda bug’doy unibdi, Ko’k maysa ko’rinibdi. Nafsini tiyolmabdi,

Pishguncha turolmabdi.

Boshoq tortmasdan bug’doy, Yeb qo’yibdi qo’y.

O’quvchi: Ey voy, voy

Bu ham do’st bo’lmadi deb.

Baxtim ochilmadi deb,

Ketibdi bug’doy qochib. Qo’y qolmish og’zin ochib, Do’st izlabdi, yuribdi.

Odamlarni ko’ribdi.

O’quvchi: Sizlar meni ekingiz,

Har kuni suv sepingiz.

Mehringizdan unarman,

Chunki sizlar hunarmand.

O’quvchi: Odamga do’st bo’libdi, Shunda ko’ngli to’libdi. Odamlar ekishibdi,

Qarab, suv sepishibdi. Bug’doy o’saveribdi, Pishgach uni o’ribdi. Nom qo’yishib, unga don, Sap – sariq oltin xirmon. Insonlarni boqibdi, Shirinligi yoqibdi. Tegirmonda un qilib, Yopishibdi non qilib.

Shundan beri bug’doy non, Odam bilan qadrdon.

(Orif To’xtashev)

Bug’doyvoy:Bolajonlar tarixim haqida eshitdingiz, men kimlarga do’st va hamroh ekanman. 

O’quvchilar: Insonlarga 

Bug’doyvoy:Agar sizlarga bir hovuch oltin va non bersalar qaysi birini olardingiz? 

O’quvchilar:Nonni olamiz

Bug’doyvoy:Nima uchun? 

O’quvchilar: Chunki non rizqu – ro’zimiz. Non bo’lmasa hayot kechirish qiyin. 

Bug’doyvoy: Barakallo aqlli, dono bolalar, meni xursand qildingiz. 

Boqsang dunyoga do’stlar, 

Tengi yo’q inson aziz. 

Bu aziz inson hayotin, 

Saqlamoqqa non aziz. 

O’qituvchi:   Xalq mehnatining eng ajoyib namunalaridan biri nondir. U – hayotning asosi, inson aqlu, zakovati va ijodkorligining samarasi, odamlar uchun kundalik oziq, mamlakat boyligi, tinchlik va farovonligining ramzi hisoblanadi.

 

  

Multimedia orqali she’rni tinglash va tomosha qilish.

NON QAYERDAN KELADI?                                      Qambar O‘tayev

Uyga kelganda mehmon Oyim yozar dasturxon.

Oldiga non qo‘yishar, Eng avval non yeyishar.

Mehmon uyga yo‘l olar,

To‘g‘ram-to‘g‘ram non qolar... Yuz yoshdan oshgan bobom Dadamlarga der:

–   Bolam, Non qayerdan keladi, Bular qaydan biladi?

Qurit, qopga solib qo‘y, Nobud qilma, olib qo‘y.

Bolalar ko‘chamizda

Qish, bahor, yoz-u kuzda

Non yeb yurishar gohi,

Tushar yerga ushog‘i.

O‘yga tolib qolar jim

To‘qsonga kirgan buvim, Ko‘ziga yosh oladi:

–   Non qayerdan keladi, Bular qaydan biladi?

Bobomlar qotgan nonni

Boqsam, qiynalib joni

Hovonchalarda tuyar,

Ushog‘in o‘pib qo‘yar.  

Lug’at ishi:

Yumush-ish

Qorarlar-tayyorlaydilar

Quvonib-suyunib

She’rni navbat bilan o’qitib yoddan so’rash.Bunda o’quvchilar she’rni dialog sifatida yoddan aytib borishadi.

Non haqida yana qanday she’rlar bilasiz?

     o’quvchi:Non haqida o’ylasam,

O’yim tamom bo’lmaydi.

Siz ham o’ylang bolalar

Lekin yomon bo’lmaydi.

o’quvchi: Har kun – har yerda

                                  Insonga do’st qadrdon,

                                  Non qadrini bilamiz,

                                 Hammamiz ham yoshlikdan.

 o’quvchi: Non – tinch turmush, mo’llik,

To’y – u havas, non bilan,

Non haqida so’z borsa Eshitaman jon bilan.

O’qituvchi:Kimki non va mehnat nimaligini bilmasa, o’z xalqining farzandi bo’la olmaydi. Peshona teri va charchashni his qilmagan kishi, nonning qadriga yetmaydi. Chunki non – zahmatkash dehqonlar jasorati va minglarcha ishchilarning mahorati tufayli bunyod bo’ladi. Har bir bug’doy doni tegirmonda un bo’lguncha 15 km yo’ldan aylanib chiqishi kerak ekan. Mana shu bitta batonga 10 000 ta bug’doy doni sarflanar ekan. Nonni tayyorlashda unni elash, xamir qorish va bunda tuz, xamirturush, sut, shakar solinib pishiriladi. Ayrim xonadonlarda non uyda pishirilmaydi. Shunday xonadonlar uchun novvoylar pishirib yetkazishadi yoki maxsus mashinalar yordamida sexlarda pishiriladi,Non! Shu non bizlar dasturxonimizga kelguncha, ushatulguncha qanchadan qancha mehnatkash qo’lidan o’tadi. Shuning uchun ham shunchalar shirin, shunchalar  tabarrukdir 

Dam olish daqiqasi: Hulkar Abdullayevaning “Non yopaman o’xshatib” qo’shig’i

Qizlar tandirda rafida bilan non yopib raqsga tushishadi

“Non qayerdan keladi? She’ri 

Mana qarang bolalar qancha mehnat sarflanar ekan. Siz yaxshi niyat bilan juda ko’p mehnat natijasida tayyorlangan nonlarning isrof bo’lib partalar ostida, hatto ko’chalarda yerga tushib, uvol bo’lib yotishiga qanday qaraysiz?

(Bolalar o’z fikrlarini aytadilar)

             Qadoq qo’lli dehqonlar

                      Terlar to’kib ekishgan

                      Shu sababdan har boshoq

                      Oltin bo’lib yetishgan O’qituvchi:

         Uzoq safarga yoki Armiya safida xizmat qilish uchun jo’nayotgan kishilarga, akalarimizga non tishlatib qolinadi. Bu kelib rizqingni o’zing yegin, degan ma’noni bildiradi. Tishlangan non go’yoki umid – tayanchi. Bizning xalqimiz nonni shunday ulug’laydi.

AKT bilan ishlash: Nonning qanday turlarini bilasiz? Bunda o’quvchilar berilgan jadvaldagi harflardan so’zlar tuzib, non turini nomini aniqlaydilar(jizzali, patir, go’shtli, javdar,zog’ora)

 

Nima uchun Toshkent non shahri deb ataladi?

Donolarda shunday gap bor. Aytishlaricha bir olimdan non ulug’mi, yoki kitob ulug’mi deb so’rabdilar. U kitob ulug’ deb javob beribdi. Kunlar o’tibdi, o’sha odam och qolibdi, madori qolmabdi. So’ngra nima qilishini bilmay kitobiga non almashib yebdi. Bu gap bekorga aytilmagan, chunki non bu hayotdir

IV.Yangi mavzuni mustahkamlash:

 Bo’g’inlardan  so’z tuzib maqol hosil qilinadi.Bulut, gul shakllarida bo’g’inlar yozib qo’yilgan bo’ladi. 

Non a ziz ne’ mat, Non ham non, u sho g’i ham non,

Non ni qil ma sang u vol, as lo ko’r may san za vol 

“Bobodehqonga yordam” o’yini orqali sabzavotdagi savollarga javob berilib sabzavotlar yig’ilib yuk mashinasiga orttiriladi.

 

Shundan keyin non haqida ezgu tilaklar bildirib dasturxon ustiga turli xil nonlar, pishiriqlar qo’yiladi. 

O’quvchi:

Non bor joyda dasturxon ochiladi. 

O’quvchi:

Non bor uyda shodlik bor. 

O’quvchi:

Non bor joyda tinchlik bor. 

O’quvchi:

Non bor joyda sog’lik bo’ladi, dard bo’lmaydi. 

O’quvchi:

Non bor uyda saxovat bor, savob bor. 

O’quvchi:

Non bor uyda hurmat bor, izzat bor. 

O’quvchi:

Non bor uyda g’am, qayg’u bo’lmaydi. 

O’quvchi:

Non bor uydan baxt arimaydi.

 

O’quvchi:Aziz ustozlar, mehmonlar turli xil nonlardan ta’tib ko’ringlar marhamat.           “Non” siz she’ri

Men hayotni qilmagayman,  Hech tasavvur nonsiz.  Ma’raka jo bo’lolmas elga, Manzur non siz.  Non agar bo’lmas esa,  Dasturxonning ustida. 

Garchi jannat mevasin,

Keltirsa kamdir non siz.

  Darsda xulosa qilib aytganda dasturxonimiz ko’rki bo’lgan nonga qanday munosabatda bo’lish kerak ekan?.....O’quvchi fikri umumlashtiriladi. V.Yakunlash:

Shuning bilan “Non qayerdan keladi? ” mavzusidagi darsimizimiz nihoyasiga yetdi. Darsda faol qatnashgan o’quvchilar, she’rni ifodali aytib bergan o’quvchi, o’yinda chaqqonlik bilan ishtirok etgan o’quvchilar rag’batlantiriladi.

Uyga vazifa: tez aytishni yodlab kelish  

“Non aziz ne’mat” mavzusida ijodiy ish yozib kelish                                     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Durdona Lolaeva 

Sergeli tumani 300 – DIUM ona tili va adabiyot fani o`qituvchisi

 

 

Ushbu dars ishlanmasi Toshkent shahar  xalq ta'limi bo'limiga qarashli  300 – davlat umumiy o'rta ta'lim

maktabining ona tili va adabiyot fani  o'qituvchisi Lolaeva Durdona Raxmatovna tomonidan tayyorlangan bo'lib, undan ona tili va adabiyot  o'qituvchilari va

amaliyotchi talabalar ijodiy yondoshgan holda foydalanishlari mumkin.

Dars mavzusi: O`lmas Umarbekov hayotiy maktabi  Darsning maqsadi: 

a)           ta‟limiy maqsad: o‘quvchilarga O‘lmas Umarbekov hayoti va ijodi hamda

‖Qiyomat qarz ‖hikoyasi haqida ma‘lumot berish;

b)           tarbiyaviy maqsad: o‘quvchilarni insonparvarlik ruhida tarbiyalash, muomala madaniyatiga o‘rgatish, o‗quvchilarga estetik tarbiya berish;

c)            rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilar so‘z boyligini oshirish, nutqini rivojlantirish, mustaqil fikrlashga o‘rgatish, o‗quvchilarning savodxonligini rivojlantirish.

Shakllantiruvchi kompetensiya:

 Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so„zlash, o„qish, yozish): Berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushuna oladi; Kommunikativ kompetensiya: 

–                   o‗rganilgan ifoda vositalari asosida o‗zaro samarali muloqotga kirisha olish, muloqotda nutqiy muhitga moslasha olish.  O„zini o„zi rivojlantirish kompetensiyasi: 

–                   doimiy ravishda o‗zini o‗zi mustaqil va ijodiy rivojlantirish, hayot davomida mustaqil o‗qib-o‗rganish, mustaqil qaror qabul qila olish.

Dars turi: yangi o`zlashtiruvchi, bilim, ko`nikmam malakalarini mustahkamlash va takomillashtirsh darsi, uyg`unlashtirilgan dars, takrorlash va umumlashtiruvchi dars, nazorat tekshirish darsi, olingan bilimlarni amaliyotga qo`llash darsi

 Dars metodi: an‘anaviy, noan‘anaviy, zamonaviy (tagiga chizilsin) Dars uslubi: suhbat, bahs, aqliy hujum__________________

Dars jihozi: darslik, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali qurollar... 

1. Darsning borishi:____________________________________________ Tashkiliy qism, psixologik iqlim yaratish

A)   sinf xonasini tozaligiga e‘tibor berish;

B)   o‘quvchilar bilan salomlashish; 

C)   o‘quvchilarning darsga tayyorgarligini tekshirish; 

D)   o‘quvchilarni darsga jalb qilish va davomatni aniqlash;

E)    o‘quvchilarga o‘tilgan mavzular yuzasidan savollar berish.

O’tilgan mavzuni so’rash

1-topshiriq. Quyidagi sxemaga O‘lmas Umarbekov hayoti va ijodiga doir 9 ta ma‘lumot yozing.

 

                                                                             

            Darsning borish rejasi:

1.Tashkiliy qism                                                              4 minut

2.O‘tilgan mavzuni takrorlash( mustahkamlash)            12 minut

3.Yangi mavzuni tushuntirish                                         10 minut

4.Yangi mavzuni mustahkamlash                                   14 minut 5.O‘quvchilarni baholash                                                3 minut

6. Uyga vazifa                                                                 2 minut

Yangi mavzu bayoni Taniqli o‗zbek yozuvchisi O‗lmas Umarbekov 1934-yilning 25-yanvarida Toshkent shahrida tug‗ilgan. Millatimiz hayotida chuqur iz qoldirgan jadid Abdulla Avloniy asos solgan 40-maktabda o‗qigan. Maktabni oltin medal bilan bitirgan O‗lmas o‗sha vaqtdagi O‗rta Osiyo davlat universiteti (hozirgi O‗zbekiston Milliy universiteti)ning fi lologiya fakultetiga o‗qishga kirgan. O‗zbekiston xalq yozuvchisi (1992), XX asr o‗zbek ada biyoti taraqqiyotiga munosib ulush qo‗shgan adib O‗lmas Umarbekov serqirra iste‘dod sohibi edi. Talabalik yillarida yoq xabar, maqola, lavha va ocherklar yozgan bo‗lajak adib nafaqat badiiy asarlari, balki ijtimoiysiyosiy faoliyati bilan ham xalqimiz hayotida muhim iz qoldirgan. Oliy o‗quv yurtini tugatmay turib, 1956-yilda Respublika radiosida muharrir sifatida ish boshlagan. 

 Mavzuni mustahkamlash uchun topshiriq. (O‘lmas Umarbekov hayoti va ijodi) o‗quvchilar  ―Eng… Eng.. Eng…‖ texnologiyasi asosida ma‘lumotlar berishadi Masalan:

1.   Adibning eng mashhur asari qaysi?                                  (2-ilova)

2.   Eng birinchi yozilgan asari qaysi?                                     (2 ^a ilova)

3.   Eng birinchi qissasi qaysi?                                                  (2 ^b ilova)    

 4.Eng detektiv asari qaysi?                                                     (2 ^c  ilova)

 

Yangi mavzuni mustahkamlash

                                            1 - Topshiriq. “Teskari test” usuli               

1.   ----------------------------------------?

A.   Maxtumquli

B.   A.Qodiriy

C.   Cho‘lpon

D.   O‘.Umarbekov

2.   ----------------------------------------?

    A.‖Xatingni kutaman‖     B. ―Sevgim,sevgilim,‖

C.   ―Yoz yomg‘iri‖

D.   "Urush farzandi‖   

3----------------------------------------?

A.   ―Fotima va Zuhra‖

     B.―Qiyomat qarz‖

     C. ―Arizasiga ko‗ra‖      D. ―Yer yonganda‖

4.   ----------------------------------------?

A.   latifa

B.   roman

C.   qissa      

D.   hikoya

2-topshiriq. Quyidagi obrazlarga tavsif bering

Obrazlar	Tavsif
Sarsonboy ota
Madumar aka
Haydarali
Zebi
Gofirjon
Akbar

 

3-topshiriq. ―So‘z o‘yini‖  texnologiyasi                               1.‖Qiyomat qarz‖ hikoyasi bosh qahramoni kim?

2.Sarsonboy ota har kuni kimning choyxonasiga kelib, omonatini qaytarish uchun kutib o`tiradi?

3.Sarsonboy otaning o`g`lidan qanchagacha xabar kelmay, keyin qora xat keladi?

4.Sarsonboy otaning o`g`li kim edi?

5.   Sarsonboy otaning xotini kim?

 

S	A	R	S	O	N	B	O	Y
M	G`	Z	E	B	I	A	S	A
A	O	B	N	L	O	I	U	R
D	F	U	E	B	I	A	L	I
U	U	I	E	B	I	A	O	M
M	R	J	O	N	R	K	I	Y
A	B	M	R	J	O	D	P	I
R	K	A	B	K	U	H	I	L

 

4- topshiriq. Qiyomat qarz‖ romanidan olingan parchalardagi nuqtalar o‘rniga kerakli jumlalarni qo‘ying

(To‗riq)……. uzoq vaqtgacha bunga ko‗nikolmadi, bir-ikki marta, hatto tizginni uzib qochdi, butun bozor ahlini sarson qildi. Bir-ikki marta esa, yarim yo‗lda tixirlik qilib oyog‗ini tirab turib oldi, bo‗lmadi.Qamchi yedi. Endi ko‗nikib qoldi. Sarsonboy ota endi uni bog‗lamaydi ham

O‗g‗lidan yarim yil hech qanday xabar bo‗lmay, birdan qoraxat keldi. O‗shanda u poda bilan…. (Uzumli)….da edi

(Sarsonboy)…… ota o‗qimadi, qo‗l-oyog‗i muz bo‗lib, turgan joyida qotib qoldi. Xudo unga bir farzand bergan edi, shuni ham ko‗p ko‗rdi

Jo‗naydigan        kuni   (Haydarali)……    eshak aravaga       ortib, ikkita qo‗y olib keldi

O‟quvchilarni baholash  Darsda faol qatnashgan o‘quvchilar baholanadi.

Uyga vazifa

O‘lmas Umarbekov hayoti va ijodini o‘qib o‘rganish,‖Qiyomat qarz‖asarini o‘qish

 

Foydalanilgan adabiyotlar

__________________________________________________________________

 

1.          "Umumta'lim fanlari metodikasi" jurnali, 2016-yil 1-son. 

2.          7-sinf "Adabiyot" elektron darsligi uchun metodik qo'llanma.

3.          7-sinf uchun "Adabiyot" kitobi.

4.          Interfaol metodlar. 

 

 

 

Pahlavon Mahmud ijodida  juvonmardlik g`oyalari talqini

                                                                                           

                                                                                    Ismailova Maryamjon Karimovna 

                                                                               Xorazm viloyati 37-maktabning ona                     tili va adabiyot fani o`qituvchisi

 

Xiva –osori atiqa shahri.Xivada ko`p tarixiy yodgorliklar bor.Yo`lovchi hali shaharga yetmasidan  besh-olti kilometrlik masofadan osmonpayvand minoralar,lojuvard  gumbazlar namoyon bo`ladi.Bular ichida eng muhtashami Hazrat Pahlavon  maqbarasidir.Maqbara gumbazi atrofiga shoirning quyidagi ruboiysi naqsh qilib ,o`yib yozilgan:

                Uch yuz Qo`hi Qofni  kelida tuymoq,

                Dil qonidan bermoq falakka bo`yoq,                 Yoinki bir asr zindonda yotmoq,                 Nodon suhbatidan ko`ra yaxshiroq.

Bu misralar  ushbu maqbarada mangu qo`nim topgan ulug` avliyoning hayot,undagi insonlar haqida chiqargan hayotiy xulosasi sifatida barchani ogohlikka chaqirayotgandek go`yo.

      Pahlavon Mahmud  Xivada yashab o`tgan shoir va mutafakkir.Po`stindo`zlik,telpakdo`zlik bilan shug`ullangan.Hindiston va Eronda polvonlikda dong taratgan.Shunga ko`ra ,Pahlavon Mahmud deb atalgan.Fors tilida ijod qilgan. “Kanz ul-haqoyiq”nomli bir masnaviy va ko`plab ruboiylar yozib,so`fiyona g`oyalarni bayon etgan.Fors va turkiy xalqlar adabiyotida Umar Xayyomdan  so`ng  faqat ruboiy yozgan shoir.

                Pahlavon Mahmudning nomiga hamisha bir- ikki laqab tirkab aytiladi.Uni Xorazmda :”Pahlavon Mahmud”,”Polvonpir” desalar,tarix va tazkira kitoblarida “Hazrat Pahlavon”,”Mahmud Puryorvali”,”Mahmud Puryoyvali” deb tilga olinadi.       Shoir haqida bir qancha rivoyatlar mavjud bo`lib ,ulardan birida shunday hikoya qilinadi:

   Pahlavon Mahmud Hindistonda ekan chog`ida hindlar tarafini olib  urushda qatnashadi.Hindiston podshohi Ray Ropoy Cho`nani  o`limdan qutqazadi. Mana shundan keyin Hindiston  podshohi mamnun bo`lib ,Pahlavonga qarab :”Tila tilagingni”deydi.Pahlavon mol-u dunyo,oltin,kumush talab qilmay,bir vaqtlar Hindistonga asir tushgan xorazmliklarni ozod qilishni iltimos qiladi.Hindiston podshohiPahlavon Mahmudning iltimosini bajo keltirib,xorazmlik tutqunlarni ozod etadi,yo`l xarajatlarini berib,Xorazmga qaytaradi.          

              Pahlavon Mahmud  ruboiylarini o`qigan kishi o`zini qandaydir ma`naviy pokiza,ruhiy tetik va ulug`vor  his etadi,chunki bu ruboiylarda shu ruh singdirib yuborilgan.

    Ko`hna manbalar,jumladan Farididdin Attorning “Tazkirat ul- avliyo”kitobida aytilishicha,bu pokiza ruh tarixda juvonmardlik nomi bilan mashhur bir oqimning ,bir ijtimoiy tabaqaning dasturilamalidir.

Juvonmardlar xalqqa beminnat xizmat qilib,muzdini haqdan talab  qilish shiori ostida ish tutganlar.

  Eron olimlaridan Said Nasafiy “Sarchashmai tasavvif  dar Eron” nomli asarida :”Futuvvat-juvonmardlik guruhining  ulug` peshvolaridan  biri mashhur shoir Pahlavon Mahmud Xorazmiydir”,-deb ta`kidlaydi.

          Shoir hayotda mardlik va jasurlikni,muhtojlarga beminnat sahovat ko`rsatish,o`zi uchun esa hech narsa tama qilmaslikni targ`ib etgan.

               O`z nafsingga bo`lgin amir,shunda mardsan,

               O`zgalarga bo`lma haqir,shunda mardsan,

               Yiqilganni tepib o`tish mardlik emas,

               Aftodaga bo`lsang dastgir,shunda mardsan.

Juvonmardlar elga xizmat qilishni ,aftodalarga dastgir bo`lishni ,muhtojlarga marhamat-u zaiflarni  himoya qilishni o`zlari uchun sharaf deb bilganlar.Bir ruboiysida shoir  shunday deydi:

                Podsholik istasang, bo`l el gadosi,                 O`zingni unut-u, bo`l el oshnosi.                 El toj kabi boshga ko`tarsin desang,                  El qo`lin tutgin-u,bo`l el xokiposi.

Bahouddin Naqshband hazratlari go`zallik aslida inson qalbidan boshlanib,uning faoliyatida o`sishi,rivojlanishini nafaqat asarlarida,balki ibratli hayoti va faoliyati orqali namoyon etganlar.Xuddi shu fikrlarni Pahlavon Mahmud haqida ham aytishimiz mumkin.Buning isbotini biz yuqoridagi rivoyat hamda ruboiylarda ham ko`rishimiz mumkin.Pahlavon Mahmudning bir-biridan ma`noli,purhikmat ruboiylarini o`rganar ekanmiz, ularda  hamisha xalq uchun  kuyunib yashagan siymo ko`z oldimizda gavdalanadi.Shunday ajdodlarning avlodi ekanimizdan beixtiyor qalbimiz cheksiz g`ururga to`lib,shu el farzandi ekanimizdan faxrlanamiz.

                 “G`iyos ul –lug`at” asarida aytilishicha”Puryoyvali xorazmlik Pahlavon Mahmudning laqabidir.Bunda kurash ilmidan  mahorat  qozongan keksa pahlavon,zo`rxona polvonlarining boshlig`I nazarda tutiladi.Zero,qaysi bir kurashchi zo`rxonaga kirmoqchi bo`lsa,dastlab Puryoyvaliyning qadami(oyog`i)ga bosh qo`yadi.Shu jihatdan puryoyvali so`zi  majozan aziz va mukarram ma`nosini ham bildiradi”.Bu ma`lumotni o`qir ekanman,qalban men ham ulug` zo`rxonada ekanimni,yurt kelajagini yaratuvchi solih farzandlarni tarbiyalash ham kurash maydoni ekanligini his qildim.His qilarkanman,hayolan  ulug` avliyoning qadamini tavof qilib ,undan madadkor bo`lishini,qalbimni yoritib faqat ezgulikka boshlashini  iltijo qildim.Qalbimdagi ulug ` insonga bo`lgan hurmat va e`tiqodimni quyidagicha ifodaladim.

 

 

 

 

 

 

 

Jahonni  fath etgan ne-ne fotihlar Sizning shoningizdan hasadda bugun.

Qalbi g`urur bilan to`lgan avlodlar

Qutlug` yoshingizni nishonlar mamnun.

 

Xivamning nomini olamga yoyib, Puryoyvali bo`lib kezdingiz jahon.

Ne-ne pahlavonlar bir yonda qolib ,

Mardlik maydonida bo`ldingiz sulton.

 

Qal`aning har bir iz,har bir chizig`i Sizning shon-shuhratdan qilar rivoyat. Xivamning har qanday yosh-u qarisi Shonli umringizdan  aytar hikoyat.

 

Sizdan madad kutar o`ksik ko`ngillar, Sizni tavof aylar barcha pok dillar. Shular qatorida murid qizingiz Sizdan o`z eliga omonlik tilar.

  

 

 

 

 

Surxondaryo viloyati Oltinsoy tumanidagi 

                                                                                                    62-umumiy o'rta ta'lim maktabi

 Boshlang'ich sinf o'qituvchisi  Abdurayemova Tursintosh Abduxoliqovnaman.

 

 

Yetmish yillik tutqinda ne azoblar ko'rmadik.

Tariximiz ko'milib, kimligimiz bilmadik.

Kecha kunduz ishlashdan, charchamadik tolmadik.

Ayting endi vatandosh, kim edigu kim bo'ldik.

Qodiriyni sotib ketdilar, cho'lponlarni otib ketdilar.

O'zbekning o'g'loni Usmon Nosirni, Sovuq sibrlarga olib ketdilar.

Ijodkoru yosh shoirlarni, Zulmat ila yopib ketdilar.

Ayting endi vatandosh, kim edigu Kim bo'ldik.

Kursilarda o'zbek turmagan, boshliqlar ham o'zbek bo'lmagan.

Yig'ib olgan mo'l ko'l hosilni, Qay ketganin o'zbek bilmagan.

Ayting endi vatandosh, Kim edigu Kim bo'ldik.

Yoshu keksa qo'lda joynamoz, masjidlarga kirolmas edi.

Bilmay kirib o'qisa nomoz, U o'limga hukm der edi.

Bu zulmatdan qochib insonlar, uylarida nomoz o'qirdi.

Men musulmon deya o'zini, biror kimsa aytolmas edi.

Ayting endi vatandosh, kim edigu kim bo'ldik.

Mustaqillik sharofatidan, Qat ko'tardi qancha masjidlar.

Hur istiqlol nishonasidan, ezozlandi yoshu qarilar.

Mana endi aziz vatandosh, barcha maskan bizga muntazir.

Qayga bormang eshiklar ochiq, o'zbekman deb aytamiz jo'shib.

Ayting endi vatandosh, kim edigu Kim bo'ldik.

Bu kunlarga erishmoq uchun, Qancha qancha qonlar to'kildi, Og'ir mehnat qilaverishdan, O'zbeklarni beli bukildi.

Qora kunlar o'tmishda qoldi, Mustaqillik erkimiz bo'ldi.

 

Shunday erkni qo'riqlaydigan, Armiyamiz faxrimiz bo'ldi.

Ana endi ozod va obod, Yashnab turgan vatan bizniki.

Shu vatan bag'rida o'sib ulg'aygan, Mard jasur yigitlar elimizniki.

Ayting endi vatandosh, kim edigu Kim bo'ldik.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DAVLAT TILI SOFLIGINI SAQLASH HAMDA

BOYITISH MUAMMOLARI

 

Sherboyeva Nazokat Ismailovna

Xorazm viloyati, Yangibozor tumanidagi 

30-son maktabning ona tili va adabiyot fani o„qituvchisi

 

Ma‘lumki, inson tabiat va jamiyat mahsuli sifatida ularning qurshovida yashaydi. Ayni paytda, ularning oliy mahsuli ham sanalib, ana shu qurshovni narsa va predmet shaklida, voqea va hodisa tarzida miyasida aks ettiradi, idrok qiladi, fikrlaydi. Bu jihatdan tilning ahamiyatini hech narsaga qiyoslab bo‗lmaydi. Shuning uchun ham til tafakkur quroli deb bejiz aytilmaydi. 

     Akademik V. V. Vinogradovning muhim bir fikrini eslamaslik aslo mumkin emas. U tilning uchta eng muhim vazifasi mavjudligini ta‘kidlagan edi: aloqa, xabar, ta‘sir etish. Til insonlar o‗rtasida aloqa vositasi bo‗lishi tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar to‗g‗risida xabar berishidan tashqari suhbatdosh yoki tinglovchiga ma‘lum ta‘sir o‗tkazish, hissiyotini qo‗zg‗atish kuchiga ham ega. 

               1989-yilda       qabul        qilingan

―O‗zbekiston Respublikasining davlat tili haqida‖gi Qonunini katta quvonch bilan kutib oldik va uni amalda tatbiq etishga ishtiyoq bilan kirishdik. Ammo uning hamma moddalarini birdaniga va tezlikda bajarishning imkoni bo‗lmadi. To‗g‗risini aytganda, oradan vaqt o‗tsa ham bu nuqsonlardan to‗laligicha qutila olgan emasmiz. O‗zbek tilidan foydalanishdagi qiyinchiliklarning ko‗plari bartaraf etilganligini, til amaliyotiga oid masalalarning bosqichma-bosqich hal bo‗lib borilayotganini ham kuzatamiz. Buning obyektiv va subyektiv omillari ham bor, albatta. Har qalay o‗tgan vaqt mobaynidagi tildan foy-dalanish jarayoni bir narsani isbotladi – til me‘yoriy muammolarining talqin etilishi va ijobiy  hal  qilishni  vaqt  degan  hakamga  ham bog‗liqligi ma‘lum bo‗ldi. 

     ―Davlat tili haqida‖gi Qonun o‗zbek tilining amalda bo‗lishi uchun yangi imkoniyatlarni ochib berdi. Ona tilimiz qo‗llanish ko‗lamining, ta‘lim-tarbiya jarayonidagi mavqeining kengayib borishi ana shu istiqbol yo‗lidagi imkoniyatlardir. 

 Shuni ta'kidlash kerakki, o‗zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi xalqimizning milliy mustaqillikka erishish yo‗lidagi muhim qadamlaridan biri bo‗lgan edi. Istiqlol yillarida mamlakatimizda barcha sohalarda bo‗lgani kabi tilimiz taraqqiyotida ham muhim o‗zgarishlar yuz berdi. O‗zbek tilining xalqaro miqyosda obro‗si oshdi.  ―Davlat tili haqida‖gi qonun ona tilimizning bor go‗zalligi va jozibasini to‗la namoyon etish bilan birga, uni ilmiy asosda rivojlantirish borasida ham keng imkoniyatlar yaratdi. Olimlar va mutaxassislar tomonidan ilm-fan va turli sohalarga oid ensiklopediya va lug‗atlar, darslik va o‗quv qo‗llanmalari chop etildi. Mumtoz adabiyotimiz namunalari, sakson mingdan ziyod so‗z va so‗z birikmasini, fan, texnika, sanoat, madaniyat va boshqa sohalarga oid atamalarni, shevalarda qo‗llaniladigan so‗zlarni o‗z ichiga olgan besh jildlik ―O‗zbek tilining izohli lug‗ati‖ bu borada amalga oshirilgan ishlarning eng muhimlaridandir.

Agarda bolalar o‗z ona tillarida ta‘lim olishni to‗xtatar ekan, o‗sha til yo‗qolib ketish arafasiga kelib qoladi. O‗z tilini saqlab qolish bu o‗sha xalqning madaniyati, urf-odati, rasmrusumlarining saqlanib qolinishini   anglatadi. Chunki, xalq taqdiri til taqdiri bilan bevosita bog‗liq. Til har bir millat madaniyatining o‗zagidir. Shu sababli ham tilning saqlanishi xalq taraqqiyoti va kelajagini belgilaydi. Til xalqni birlashtiradi, tarbiyalaydi, o‗qitadi, urf-odat, ananalarini saqlaydi. Shunday ekan, ona tilimizning xalqaro miqyosdagi obro‗-e'tiborini yuksaltirishda, uni milliy va umumbashariy tushunchalar asosida taraqqiy etgan tillar safiga qo‗shishda har birimiz tilimizga chuqur hurmat bilan yondashimiz kerak Xalqimizning koʻp asrlik madaniy, ilmiy-maʼrifiy va badiiy tafakkuri, intellektual salohiyatining yorqin va bebaho mahsuli boʻlgan oʻzbek tili jahondagi boy va qadimiy tillardan biridir. 

Oʻzbek tili siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, maʼnaviy-maʼrifiy jabhalarda faol qoʻllanib, xalqaro minbarlarda baralla yangramoqda.

Xorijiy mamlakatlarda tilimizga eʼtibor va uni oʻrganishga qiziqish kuchaymoqda.

Bugungi globallashuv davrida har bir xalq, har qaysi mustaqil davlat oʻz milliy manfaatlarini taʼminlash, bu borada avvalo oʻz madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi tabiiydir. Lekin tilimiz sofligini saqlash borasida hali qiladigan ishlarimiz ko‗p. Eng avvalo lotin yozuviga asoslangan o‗zbek alifbosiga to‗laligicha o‗tganimiz yo‗q,

gazeta-jurnallarda, idoratashkilotlardagi rasmiy hujjatlarda hanuzgacha krill alifbosidan foydalanib kelinayotgani achinarli hol. Bundan tashqari televideniya orqali efirga uzatilayotgan turli xil ko‗rsatuvlarda jurnalistlar tomonidan shevada gapirish yoki chet el so‗zlarini chala-yarim talaffuz qilish hollari hanuzgacha uchrab turibdi. Bu kabi muammolar 

kinofilmlarda, radioeshittirishlarda ham uchraydi. Yana bir muammo: oliy maʼlumotli, hatto nomzodlik, balki doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan ziyolilarning baʼzilari oʻz ona tilida toʻrt qator matnni yoza olmaydilar. Otasi oʻzbek, onasi oʻzbek, oʻzi ham oʻzbek, lekin ruscha savod chiqargan, kamiga ingliz tilini mukammal o‗rgangan-u, lekin o‗z ona tili o‗zbek tilini umuman bilmaydigan ―ziyolilar‖ ga rahmingiz keladi. Mayli chet tilini o‗rgansin, lekin o‗z tilini ham hurmat qilishi kerak.  Baʼzan boshqaruv idoralarida masʼul lavozimda ishlayotgan xodimlar ham oʻz tilida yozishlari qiyinligini aytishadi. Ayrim hujjatlarga nazar tashlasangiz, u avval rus tilida yozilgani, soʻng davlat tiliga tarjima qilingani koʻrinib turadi.

Tilimiz sofligini saqlash unga toʻgʻri kelgan-kelmagan   soʻzlarni tiqishtirishga    yoʻl qoʻymaslikni anglatadi. Lekin          ayrim          ijodkorlar oʻziga xos yoʻl tutish, baʼzan jahon mezonlariga boʻylashish deb hisoblab, oʻzbekcha soʻz yoniga inglizcha yoki boshqa tilga mansub soʻzlarni sunʼiy yopishtirishga harakat qilishmoqda.

―Yoshlar‖ telekanalidagi ―KameRadar‖, ―Start up club‖ koʻrsatuvlarini oʻz tilimizda nomlasa boʻlmaydimi? Axir bu koʻrsatuvlar oʻzbek tomoshabinlariga moʻljallangan-ku? Shuningdek,

―Milliy‖     TV kanalida ―MTV showkids‖, ―TV-Sale‖, ―Mnews‖, ―Voydod karaoke‖,

―Qoʻzgʻolonshou‖ kabi koʻrsatuvlar nomini oʻz tilimizdagi jozibali soʻzlar bilan nomlashning iloji yoʻqmikan? Axir  yoshlarimiz  hayotdagi axborotni ham, maʼnaviy boylikni ham, asosan, televideniye orqali olishadi-ku?!

Bunday sunʼiy nomlar nafaqat tilimizni, balki dilimizni ham buzadi.

Har    bir      fuqaro-talaba        va o'qituvchi, ziyoli va ishchi, xizmatchi va olim rasmiy hujjatlarni to'g'ri va xatosiz       yozishi        Qonunning 7moddasida aks etgan: ―Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o'zbek adabiy tilining ilmiy qoidalari va normalariga rioya etiladi‖. Demak, har bir shaxs savodxon bo'lishi bilan birga ilmiy atama va terminlarni ishlatishda qonun moddalariga qat'iy rioya qilishi lozim.

Xulosa qilib aytganda, o‗zbek tili

dunyodagi qadimiy va boy tillardan biridir. Uning sofligi, purma'noligi, ta'sirchanligi, go'zalligi, boyligiga o'z hissamizni qo'shishimiz zarur.

Xalqimizning o'z tiliga, eliga bo'lgan cheksiz muhabbati, ijodkorlik qudrati til masalalariga milliylik nuqtai nazari bilan yondashishda namoyon bo'ladi. Hazrati Navoiyning ―Tilga ixtiyorsizelga e'tiborsiz‖ degan hikmati necha asr o'tsa ham o'zining ma'no-mohiyatini yo'qotgani yo'q. Aksincha, tarixiy jarayonlar bu hikmatning naqadar haqqoniyligini isbotlab bergan.

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1.                 Ibrahimov I. O`zbek milliy tilining nutq madaniyati masala-lari. Toshkent, 1969. 

2.                 Begmatov E., Tojiev Y. Nutq madaniyati va stilistika asoslari. Toshkent, 1987. 

 

 

 

      Moddiy nuqtaning impulsi р = m Faraz qilaylik, massasi m bo‘lgan harakatdagi moddiy nuqta (zarracha) ning ixtiyoriy paytdagi vaziyati O nuqtaga nisbatan aniqlanayotgan bo‘lsin. Moddiy nuqtaning O nuqtaga nisbatan i m p u l s m o m е n t i dеb quyidagicha ifodalangan vеktorga aytiladi:

 (47) bunda г-sanoq boshi hisoblangan O nuqtadan moddiy nuqtaga o‘tkazilgan radius-vеktor. (47) dan ko‘rinib turibdiki, L ning yo‘nalishi г va р vеktorlarning vеktor ko‘paytmasi tarzida aniqlanadi, ya'ni impuls momеnti vеktori г va р vеktorlardan yasalgan parallеlogramm tеkisligiga tik ravishda O nuqtadan o‘tgan bo‘lib,uning yo‘nalishi parma (o‘ng vint) qoidasi bilan aniqlanadi. Impuls momеntining son qiymati, ma'lumki, (48)L=rp sin =1 –moddiy nuqta impulsining O nuqtaga nisbatan yеlkasi dеyiladi. Yelka tushunchasini kiritib (4 8)niBu tеnglikda rsin l (49)L=Lp=m ko‘rinishda yozish mumkin. Oxirgi ikki tеnglikdan ko‘rinadiki, impuls momеnti moddiy nuqta harakat yo‘nalishining va tеzligining son qiymati o‘zgarishi bilan o‘zgaradi; agar moddiy nuqta to‘g‘ri chiziq bo‘ylab o‘zgarmas tеzlik bilan harakatlanayotgan bo‘lsa O nuqtaga nisbatan uning impuls momеnti o‘zgarmay qoladi. = const) bilan harakatlanayotgan bo‘lsa (Yerning Quyosh atrofidagi harakati va mutaqabbil (klassik) fizika tasavvurlariga ko‘ra elеktronlarning yadro atrofidagi harakati bunga misol bo‘la oladi), uning aylana markaziga nisbatan impulsining son qiymati:Moddiy nuqta radiusi r bo‘lgan aylana bo‘ylab o‘zgarmas tеzlik (r (50)L=m

   Ravshanki, bu holda moddiy nuqtaning harakat yo‘nalishi uzluksiz o‘zgarib tursada, impuls momеntining son qiymati o‘zgarmay qoladi. O nuqta orqali o‘tuvchi ixtiyoriy Z o‘qqa L vеktorning proеksiyasi moddiy nuqtaning shu o‘qqa nisbatan i m p u l s momеnti dеyiladi:  L_z= (51)

       O‘qqa nisbatan impuls momеnti skalyar kattalik bo‘lib, nuqtaga nisbatan impuls momеnti esa vеktor kattalikdir. Moddiy nuqtalar tizimining biror O nuqtaga nisbatan impuls momеnti dеb mazkur tizimdagi ayrim moddiy nuqtalarning o‘sha O nuqtaga nisbatan impuls momеntlarining vеktor yig‘indisiga aytiladi: (52) bunda r_i - qaralayotgan O nuqtadan i - moddiy nuqtaga o‘tkazilgan radius-vеktor, (_i - o‘sha i- moddiy nuqta (zarra) ning tеzligi.

       Tinch turgan jismni aylanma harakatga kеltiruvchi yoki uning aylanma harakatini o‘zgartiruvchi tashqi ta'sirni tavsiflash uchun kuch momеnti dеgan tushuncha kiritiladi. Kuch momеnti biror nuqtaga nisbatan yoki biror aylanish o‘qiga nisbatan aniqlanadi.

Qattiq jism moddiy nuqtalar tizimidan iborat bo‘lganligidan kuch momеnti tushunchasini dastlab moddiy nuqta misolida qarab chiqaylik. Massasi m bo‘lgan moddiy nuqtaning istalgan vaqtdagi vaziyati sanoq boshi sifatida qabul qilingan O nuqtaga nisbatan radius-vеktor r orqali aniqlanayotgan bo‘lsin. Moddiy nuqtaga qandaydir F kuch ta'sir etayotgan bo‘lsa, r radius-vеktorning F kuchga vеktor ko‘paytmasi F kuchning O nuqtaga nisbatan m o m е n t i dеyiladi:  (53) r FM=  bunda F - moddiy nuqtaga ta'sir etuvchi barcha kuchlarning tеng ta'sir etuvchisidir. Kuch momеnti M psеvdovеktor bo‘lib, u r va F vеktorlar yotgan tеkislikka tik yo‘nalgan, yo‘nalishi esa o‘ng vint qoidasi bilan aniqlanadi, ya'ni o‘ng vintni r dan F ga qarab burganda vintning ilgarilanma harakati M ning yo‘nalishi bilan mos tushadi. 

Kuch momentining son qiymati, ravshanki, = Fl (54)M=Fr sin F L α esa O nuqtadan F kuchning ta'sir chizig‘iga tushirilgan tik chiziqning uzunligi (O nuqtadan F kuchning ta'sir chizig‘igacha bo‘lgan eng yaqin masofa) bo‘lib u-r va F vеktorlar orasidagi burchak; 1=rsinbu еrda  k u ch y е l k a s i dеyiladi (6-rasm; L vеktor rasm tеkisligiga tik ravishda bizdan qarama-qarshi tomonga qarab yo‘nalgan).

 

 

 

 

Buxoro Davlat Universiteti pedagogika kafedrasi 

o‟qituvchisi Saidnazarova 

Gulshan Boltayevna.Jondor tuman 32-maktab 

geografiya fani o‟qituvchisi Sayitnazarova Gulhayo Bolta qizi.            

 

Rezume.  Ushbu  maqolada  kasb-hunar  kollejlarida tayyorlanayotgan  kadrlarning  kasbiy  madaniyatini shakllantirish  masalalari  hamda  kasbiy  madaniyatni shakllantirishga ta‘sir kо‗rsatuvchi omillar yoritilgan.

Tayanch  so„zlar:  mahorat,  ma‘naviyat,  kasbiy faoliyat, kasbiy tarbiya, kasbiy faollik, kasbiy madaniyat,kasbiy kompetentlik.

Abstract.  This  article  explores  the  issues  of  the formation  of  a  professional  culture  of  future  staff  in professional colleges, as well as factors affecting the formation of professional culture.

Key words:  skill, spirituality, professional activity, professional education,professional activity, professional culture, professional competence.

Резюме.  В  этой  статье  раскрыты  вопросы  формирования профессиональной  культуры  кадров  в  профессиональных  колледжах,  атакже  факторы,  влияющие  на  формирование  профессиональной культуры.

Ключевые  слова:  мастерство,  духовность,  профессиональная деятельность,  профессиональное  воспитание,  профессиональная активность,  профессиональная  культура,  профессиональная компетентность.

Bugungi kunga kelib shaxs madaniyati ayniqsa o‘qituvchining  pedagogik madaniyatini shakllantirish masalasi alohida dolzarblik kasb etmoqda.Chunki kishilik jamiyati rivojlangani sari kasb madaniyatiga nisbatan  kuchli ehtiyoj vujudga keladi. Bu muammoni hal qilish uchun esa avvalo  har bir o‘qituvchining pedagogik madaniyatini shakllantirish lozim. Buning uchun esa dastlab shaxsning umumiy hamda kasbiy madaniyati falsafiy asoslarini o‘rganish talab etiladi. Inson bir tomondan tabiatning bo‘lagi, ikkinchi tomondan esa madaniyatli mavjudot namunasidir. Bu borada insonning o‘ziga xosligi ,uning ijtimoiy-ma‘naviy hamda madaniy mohiyatni yaratish va uni o‘zlashtirish,qobilyatiga egadir.‖Madaniyat‖ deganda biz birinchi navbatda o‘qimishlilik,ta‘lim –tarbiya ko‘rganlik, ziyolilik,ma‘rifat  tushunchalari tushunamiz. Madaniyatni egallash jarayoni insonni ajdodlari tomonidan yillar davomida to‘plagan ijtimoiy tajribasini o‘zlashtirish bilan bevosita bog‘liqdir.Madaniyat tushunchasi asrlar davomida to‘planib ,shakllanib boradigan va inson faoliyatini har tomonlama tavsiflaydigan muhim tushunchalardan hisoblanadi. Kasbiy  madaniyat mehnat faoliyatida namoyon bо‗ladi. Madaniyatning bu qismini о‗zlashtirish kо‗rsatkichlari va natijalari kasbiy layoqatliligi, uni ishlab chiqarish, foydalanish, ishchi holatda saqlab turish qobiliyatlari, kasbiy harakatchanlik, о‗qish, bilimlar malakasini  oshirish, ixtisoslanish qobiliyati, tashkiliy qobiliyatliligi kasbiy faoliyatning masalalari tо‗g‗risida о‗zini о‗zi axborot bilan ta‘minlash, о‗z xatti-harakatlarini birgalikdagi faoliyati bо‗yicha hamkasb sheriklari bilan muvofiqlashtirish, qaror qabul qilishda о‗zini о‗zi idora qilish, mustaqillik, yakuniy natijaga yо‗naltirilgan о‗zini о‗zi  tekshirish, rasmiy shaxslar bilan ish yuzasidan olib boriladigan munosabatlarni tuzish va ishga olish hujjatlarini rasmiylashtirishdagi kasbiy, axloqiy kо‗rinish, ish joyini va asboblarni tutishi, ilg‗or tajriba, innovatsion jarayonlar, zamonaviy texnologiyalarni anglashi va qо‗llashning ijodiy qobiliyatlaridir. Kasbiy madaniyat tushunchasi kasbiy bilimlar va ishlab chiqarish faoliyati orasidagi aloqadorlikda namoyon bо‗ladi. Kasbiy madaniyat mazmunida madaniyat va kasbning о‗zaro ta‘siri mujassamlanib, uning tarkibiga kasbiy ong, kasbiy faoliyat, kasbiy munosabatlar kiradi. O‘tgan 20-asrning oxirlaridan boshlab ,kasbiy madaniyatni tadqiq etish masalasiga alohida etibor qaratila boshlandi.Quyidagi tadqiqot mavzulari ―Pedagogik munosabatlar madaniyati‖(K.V.Aksenteva), 

‖Zamonaviy ishchi madaniyati‖(S.A.Anisimov),‖Umumta‘lim madaniyati‖(A.N.Orlov),‖Mehnatning  kasbiy-axloqiy madaniyati‖(F.N.Sherbak) shular jumlasidandir.‖ Kasbiy madaniyatning inson rivojlanishi uchun  jamiyat a‘zolari  ijtimoiy tajribasini o‘zlashtirishda muhim ahamiyatga ega.V.L.Beninning fikricha,pedagog bo‘lmagan shaxslar ham muayyan darajada kasbiy madaniyatga ega bo‘lishlari mumkin,chunki pedagogik madaniyat shaxsning umumiy madaniyatini o‘z ichiga oladi.Shaxsning kasbiy madaniyati oliy ma‘lumotli mutaxassis modeli tarkibiga bir element sifatida kiruvchi shaxsning madaniyatli holatidir,ikkinchidan ,o‘z ichiga quyidagilarni oladi:

                                                     

Bo‘lajak pedagogning pedagogik madaniyati shaxsning kasbiy madaniyati sifatida ko‘rilishi mumkin, uning subyekti o‘rnida pedagogik kasb vakillari o‘qituvchilar,tarbiyachilar,professor o‘qituvchilar va boshqa ta‘lim-tarbiya muassasalari xodimlari bo‘lishi lozim. Chunki boshqa kasblardan farqli tarzda pedagogika sohasining barcha turlarida madaniyat va kasbiy madaniyat tushunchalari o‘zaro uyg‘un holda ifodalanadi. 

Ta‘lim-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish  hamda  pedagogik madaniyat  haqida fikr yuritgan   olim G.I.Rizz pedagogik madaniyatni  hosil qiluvchi tarkibiy qismlar quyidagilardan iborat ekanligini ta‘kidlaydi: 

•      Maqsadni belgilab olish madaniyati:  Pedagogik bilimlarni egallash madaniyati;  Pedagogik dunyoqarash madaniyati:

•      Fikrlash madaniyati:

•      Hissiyotlarni ifodalash madaniyati:

•      U yoki bu hodisalar bo‘yicha fikrni ifodalash madaniyati:

•      Tashkilotchilk madaniyati:

Ma‘naviyatsiz, axloqsiz, yaxshi xulq-atvorsiz, ijodkorliksiz, bir sо‗z bilan aytganda, ijobiy fazilatlarsiz kadrning kasbiy madaniyatni tasavvur qilib bо‗lmaydi. Kishining ma‘naviyati uning kasbiy faoliyatida, xulq-atvorida namoyon bо‗ladi. Shunday ekan har bir bo‘lajak oliy ma‘lumotli mutaxasisda kasbiy madaniyatning ijobiy xislatlari shakllangan bo‘lishi kerak.

 

 

 

 

 

 

 

 

Mirzajonova Sayyora Rahmonovna Farg’ona viloyati, 

Buvayda tumani 2-umumiy o’rta ta’lim maktabi 

ona tili va adabiyot fani o’qituvchisi

Umumta’lim maktabida ona tili va adabiyot fanida badiiy asar o‘rganilar ekan, uni ilmiy va didaktik tahlil etib xulosalar chiqarishga uruniladi. Badiiy asar tahlilidan ilmiy xulosalar chiqarmoq uchun yozuvchining pozitsiyasini tushunish kerak bo‘ladi, buning uchun esa ijodkorlarning tarjimayi holi bilan tanish bo‘lish talab etiladi, shundagina u yoki bu hayotiy hodisaga adib qanday munosabatda bo‘lganligidan xabardor bo‘lish mumkin. Maktab adabiy ta’limida yozuvchilar umr bayoni 2 sababga ko‘ra o‘rganiladi: 1) Adiblar millat ahlining diqqat e’tiborida turgan kishilar, ularning shaxsiy hayoti va tabiatida o‘quvchilar uchun namuna bo‘ladigan jihatlar ko‘p. Binobarin, yozuvchi hayoti o‘quvchilarga ma’naviy namuna maktabi sifatida o‘rgatiladi. 2) Adiblarning hayot yo‘li, sa’jiyasi asarlarida o‘z nuqsini qoldiradi. Shuningdek, ijodkorlarning hayot va ijod yo‘llari va shaxsiyatlari borasidagi ma’lumotlar ularning asarlarini tushunishga kalit hamdir. Yozuvchi biografiyasi haqidagi ma’lumot hamma sinflarda ham beriladi. Xususan, Abdulla Oripovni 5-6-9-sinf darsliklarida o‘qitiladi.

Adabiyot fanini o‗qitishda ijodkor hayotini so‗zlab, u haqida ma‘lumotlar keltiribgina qolmay uning asarlaridan parchalar ham keltirish lozim bo‗ladi. Masalan, Abdulla Oripov 1941-yil 21-martda Qashqadaryo viloyati, Koson tumaniga qarashli Neko‗z qishlog‗ida tug‗ilgan. O‘zbekiston xalq shoiri (1990). O‘zbekiston Qahramoni (1998). ToshDUning jurnalistika fakultetini tugatgan

(1963). Ilk she‘rlar to‗plami — «Mitti yulduz» (1965). «Ko‗zlarim yo‗lingda» (1966), «Onajon» (1969), «Ruhim», «O‘zbekiston» (1971), «Xotirot», «Yurtim shamoli» (1974), «Yuzma-yuz», «Hayrat» (1979), «Najot qal‘asi» (1981), «Yillar armoni» (1983), «Haj daftari», «Munojot» (1992), «Saylanma» (1996), «Dunyo» (1999), «Shoir yuragi» (2003) singari she‘riy kitoblari nashr etilgan. Dostonlar ham yozgan («Jannatga yo‗l», 1978; «Sohibqiron», 1996). «Sohibqiron» (1998) she‘riy dramasi respublikaning barcha yirik teatrlarida sahnalashtirilgan. Dantening «Ilohiy komediya»sini, A. N. Nekrasov, L. Ukrainka, T. Shevchenko, R. Hamzatov, Q. Quliev asarlarini o‗zbek tiliga tarjima qilgan. O‘zbekiston

Respublikasi Davlat madhiyasining matnini yozgan (1992). Hamza (1983) hamda

Alisher Navoiy nomidagi (1992) O‘zbekiston Respublikasi Davlat mukofotlari laureate shu holda ijodkor haqida ma‘lumot beriladi so‗ng asardan parcha keltiriladi. [1]Asarni tushuntirishda quyidagi narsalarga e‘tibor qaratish lozim bo‗ladi:

1.Asar qahramonlari haqida ma‘lumot berish;

2.Qahramon, epizod, raqib tushunchalarini o‗quvchilarga tushuntirish;

3.Asar mazmunini yoritib berish;

4.Asarni tushuntirishda hayotiy misollarni keltirish;

5.Asar asosida suratga olingan kino-filmlar haqida ma‘lumot berish;

6.Asar asosida suratga olingan kino-filmlardagi epizodlarni ta‘riflash;

7.Asarning asl mohiyati nimani ochib berishga qaratilganini tushuntirib berish;

8.Asarni tushuntirishda har xil rasm-tasvirlardan unumli foydalanish;

9.Asarni birgalikda tahlil qilish;

10.O‗quvchilarga asar asosida ijodiy insho yozib kelishni topshiriq sifatida berish.

     Asar mazmunini o‗quvchilar ong, shuuriga kiritishda she‘riy asarlarning ahamiyati beqiyosdir. Ayniqsa, Abdulla Oripovning 1964-1970-yillarda yozgan ushbu she‘ri vatanparvarlikni targ‗ib qiluvchi she‘ri ahamiyatlidir:

Yurtim, senga she‘r bitdim bu kun,  Qiyosingni topmadim aslo. 

Shoirlar bor, o‗z yurtin butun — Olam aro atagan tanho. 

Ular she‘ri uchdi ko‗p yiroq, 

Qanotida kumush diyori, 

Bir o‗lka bor dunyoda, biroq 

Bitilmagan dostondir bori: Faqat ojiz qalamim manim, 

O‗zbekiston, Vatanim manim.

     O‗quvchilarga adabiyot fanini o‗qitishning o‗ziga xos tomonlaridan biri vatanga muhabbat tuyg‗usini shakllantirishda namoyon bo‗ladi. Tahlillardan anglashiladiki, oan tili va adabiyot fanini o‗qitishda o‗quvchilarning ma‘naviyati ahamiyatlidir. 

Rasulova Gulnoza Umaraliyevna,

Farg„ona viloyati, Buvayda tumani XTB tasarrufidagi

 2-umumta‟lim maktabi

Ona tili va adabiyoti fani o„qituvchisi

Tel: +998 94 134 27 79

 

Annotatsiya: Ushbu maqolada Abdulla Oripov ijodining tarixiy tomoni ochib berilgan. Ijodkor asarlarini tarixiy nuqtayi nazaridan tadqiq etishga harakat qilingan.

Kalit so„zlar: Tarix, drama, podshoh, odil podshoh, obraz.

     Barchamizga ma‘lumki, Abdulla Oripov tarixda, dunyo adabiyotida o‗ziga xos nom qoldirgan tarixiy, buyuk shaxslardan biridir. Uning ijodini bugungi kunda butun dunyo o‗rganib kelmoqda. Uning ijodi serqirra. Serqirra adib bo‗lmish Abdulla Oripov barcha sohalarda qalam tebrata olgan ijodkordir.[1] Uning asarlarida yor vasfi, Vatanga bo‗lmagan muhabbat, ajdodlarga nisbatan hurmat va faxr tuyg‗ularini sezish mumkin. 

Uning ijodida Sohibqiron obrazi o‗ziga xos o‗rinni egallaydi. Shu sababdan

Sohibqiron Amir Temur haqida ko‗plab asarlar bitdi. Ana shunday asarlardan biri ―Sohibqiron‖ dramasidir. Drama 5 sahnadan iborat.[2] Xususan, IV sahna Bibixonimning jome‘ masjid ostidagi maydonga kelishi bilan boshlanadi.  Voqealar rivojida Amir Temur jome‘ masjid yoniga boradi, xaloyiqqa salomlar yo‗llaydi. Va xalqqa quyidagi murojaatini qiladi:

 ―…Yer yuzida yengilmas bir saltanat tuzdik, Qovushtirdik boshlarini ne-ne xalqlarning.

Samarqandning qutlug‗nomi bizni har qayda

Qo‗llab turdi, yo‗llabturdi g‗alaba tomon. Qirq kun zafar nashidasin sursin Samarqand,

Yetti iqlim to‗y o‗tkazsin biz bilan birga.

Farmonim shul:

Zindonlarda bandi yotganlar

Bugundonoq afv etilsin,

Ozod etilsin…‖

     Ushbu sitatadan ma‘lum bo‗ladiki, Amir Temur odil podshoh bo‗lish bilan birga, xalqi uchun o‗ta mehribon yurtboshi bo‗lgan ham. G‗alaba sharafiga bergan farmoni kishini hayratga solidi. Bu orqali Abdulla Oripov Amir Temurning asl shaxsiyatini ochib berishga harakat qiladi. 

                 V sahna Amir Temur  va Darvish shaxsi keltirilishi bilan boshlanadi.

Voqealar rivoji V sahnada kulminatsion nuqtaga chiqqanini ko‗rishimiz mumkin.

Uning Darvish, Xizr va Yassaviy shaxslar bilan suhbatidan so‗ng voqealar rivoji o‗zgarib ketadi. Shu taxlit V sahna Barlos Bahodirning ushbu nutqi bilan yakunlanadi:

Ko‗zimizdan nihon bo‗ldi ulug‗ bir hayot, uning yoniq nuri esa o‗chmagay aslo.

Temur uchun,

Millat uchun,

Hur Vatan uchun, Bahodirlar,

Hamdast bo‗lib,

Qalqing oyoqqa!        Abdulla Oripov ―Sohibqiron‖ dramasida obrazlarga alohida e‘tibor qaratadi. Asardagi Qosim, Bibixonim, Xonzodabegim va boshqa obrazlar o‗ta ta‘sirchan keltirilgan. Asarni yoritib berishda Bibixonim obrazi o‗ziga xos o‗rinni egallaydi. Asarda Rumlar podshosining badbin siyosati haqida boshlanib, yakuni

Sohibqironning bashoratli o‗limi bilan yakunlanadi. Yakunda Yassaviy obrazining qo‗llanilishi Sohibqiron obrazinig naqadar buyuk bo‗lganligiga ishora qilishini sezishimiz mumkin. Yassaviy bilan bo‗lgan suhbat asarning emotsionalekspressivligini oshirishga xizmat qilgan. Amir Temur o‗z bashoratini Bibixonimga yetkazishi bilan asar juda ta‘sirli holda yakun topadi.

     Haqiqatda ham, Abdulla Oripov Temur shaxsiyatini to‗la anglay olgan, qalbidan his eta olgan buyuk ijodkor hisoblanadi. Bu uning asarlaridan ham bilib olish qiyin emas. Yuqoridagi drama tahlilida ham buni kuzatishimiz mumkin.

                                             Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Mirvaliyev S., O‗zbek adiblari., Toshkent: ―Fan‖, –1993. -112-134b.

2.Oripov A., Sohibqiron., Toshkent: ―Yosh avlod‖, –2019. -40-90b.

 

 

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‟RTA VAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT VILOYATI CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

 

 

“Harakatlar strategiyasi – O‟zbekiston milliy taraqqiyotining yangi bosqichi” (ta‟lim tarbiya klasteri – Chirchiq 2020) mavzusidagi ilmiyamaliy anjuman to‟plami

 

 

МИНИСТЕРСТВО ВЫСШЕГО И СРЕДНЕГО СПЕЦИАЛЬНОГО

ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН

ЧИРЧИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ИНСТИТУТ

ТАШКЕНТСКОЙ ОБЛАСТИ

 

Сборник научно-практической конференции «Стратегия действий – новый этап развития Узбекистана»

 

MINISTRY OF HIGHER AND SECONDARY SPECIALIZED EDUCATION

OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

CHIRCHIK STATE PEDAGOGICAL INSTITUTE TASHKENT REGION PROCEEDINGS

scientific conference “Strategy of actions – new stage of national development of Uzbekistan”

 

 

Chirchiq - 2020

OROL DENGIZI MINTAQASIDA EKOLOGIK

MUAMMOLAR VA UNING HUDUDIDA TURIZMNI

RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI

 

Nurmetov Xushnud Safarbayevich

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti.

Tursunboyeva Marxabo Kurolbayevna

Toshkent viloyati Bo‗stonliq tumani 34- sonli umumiy o‗rta ta‗lim maktabi.

Razova Akmaral Muratbekovna

Toshkent viloyati Bo‗stonliq tumani 5- sonli umumiy o‗rta ta‗lim maktabi.

 

Shavkat Mirziyoyev prezidentlikka kelgach, ikkita eng dolzarb yo‘nalishda siyosat olib bora boshladi. U ichki siyosatda, asosan, xalqning dardini tinglash va uni bartaraf etishni ustuvor vazifa qilib belgilagan bo‘lsa, tashqi siyosatda Markaziy Osiyodagi qo‘shnilar bilan inoqlik va do‘stlik rishtalarini qayta tiklash siyosatiga urg‘u berdi. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, Prezidentning siyosatdagi tamoyillari Orol muammosini yechish uchun ayni muddao hisoblanadi. Chunki Orol muammosi bir tarafdan Xorazm va

Qoraqalpog‘iston xalqining eng og‘riqli dardi bo‘lsa, uning yechimi Markaziy Osiyo mintaqasidagi barcha davlatlarning birgalikdagi harakatlariga bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 19sentabr kuni Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72sessiyasida nutq so‘zladi. Unda bugungi kunning eng dolzarb ekologik muammolaridan biri – Orol halokatiga yana bir bor e‗tibor qaratildi. Muhtaram prezidentimizning bu sessiyadagi nutqida shunday so‗zlar bor: Mana, mening qo‘limda – Orol fojiasi aks ettirilgan xarita. O‘ylaymanki, bunga ortiqcha izohga hojat yo‘q.

Dengizning qurishi bilan bog‘liq oqibatlarni bartaraf etish xalqaro miqyosdagi        sa‗y-harakatlarni faol birlashtirishni          taqozo         etmoqda. Biz BMT tomonidan Orol fojiasidan jabr ko‘rgan   aholiga        amaliy         yordam ko‘rsatish bo‘yicha      shu        yil      qabul qilingan maxsus dastur to‘liq amalga oshirilishi     tarafdorimiz?        -        degan jumlalar bilan Orol dengizi halokatini butun dunyo  ekologik  fojeasi  sifatida  ogohlantirib  o‗tdi.  XX asrdagi Orol fojiasi insonlar, xususan ideologik qarashlar asosida ishlab chiqarishning ortidan quvgan sovetlarning xatolari sababli yuzaga keldi. Haddan ziyod darajada paxta plantatsiyalarining ko‗payib ketishi, Orol dengiziga yetarli darajada suv manbasining yetib kelmasligi, Amudaryo va Sirdaryoning suvlarining ko‗plab miqdori Orol dengiziga yetib kelmasdan paxta plantatsiyalariga berilishi natijasida Orol fojeasi yuzaga keldi. Markaziy Osiyo davlatlari o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, ularda bu muammoga birgalikda yechim topish imkoniyati mavjud edi. Afsuski, hozirga qadar barcha davlatlar tomonidan muammoning yechimi tomon sezilarli qadamlar tashlanmadi.Natijada

Orolbo‘yida yashovchi aholi, xususan qoraqalpog‘istonliklar, xorazmliklar va shu mintaqa vakillari Orol fojiasining oqibatlaridan aziyat cheka boshladilar. Birinchidan,hududda «konditsioner» vazifasini bajarib turadigan Orolning yo‘qolishi ayniqsa yoz paytlarida havo haroratining noodatiy tarzda isib ketishiga sabab bo‘la boshladi. Ikkinchidan, Rossiya taraflardan mintaqaga bostirib keladigan shamollarni ushlab qoladigan Orol suvining yo‘qligi tufayli ayniqsa qish paytlarida sovuq shamollar janubiy hududlargacha yetadigan bo‘ldi. Uchinchidan, Rossiyadan kirib kelgan shamollar Orol dengizining suvi qurigan joylaridan har yili millionlab

tonna          tuzlarni           uchirib,

Qoraqalpog‘iston, Xorazm va hatto Buxorogacha bo‘lgan hududlarning ustiga socha boshladi. Bunga Xiva va Buxorodagi yodgorliklarning poydevorlarida to‘plangan tuz qatlamlari isbot bo‘ladi.Sanab o‘tilgan hodisalarning oqibatida mintaqa atrofidagi yerlar sho‘rlanib, hosildorlik pasayib ketdi. Suvlar va hatto havo ham sho‘rlanishi natijasida aholi orasida turli kasalliklar tarqalib, ularni davolash qiyinlashib ketdi.Hududga borib, istagan bir oilaga kirib, insonlarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazsangiz Orol fojiasining oqibatlariga guvoh bo‘lasiz.Insonlar faqat hayot kechirishga sharoit bo‘lgan joylardagina yashay oladi. Agar kun kechirish imkonsiz bo‘lib qoladigan bo‘lsa, Xiva va Urganch kabi obod shaharlari bor bo‘lishiga qaramasdan ular qadimgi tarihdagi afrig‘iylar sulolasigaga o‘xshab o‘z yerlarini tashlab ketishga majbur bo‘ladi. ( Milodiy

IV asr boshida Xorazmda hukmronlik qilgan xorazmshoh, afrig‘iylar sulolasi asoschisi. Qadimgi Xorazmdagi ko‘plab qal`alarning bunyod etilishi Afrig‘ nomi bilan bog‘liq. 305-yilda xorazmshoh Afrig‘ o‘z qarorgohini Kat shahriga ko‘chiradi. Kat qayta tiklanib, AlFir qal`asi ichida shoh o‘ziga yangi saroy qurdiradi. Xuddi shu vaqtdan boshlab Xorazmning

Afrig‘iy shohlari betiga shoh va orqasiga suvoriy tasvirlari tushirilgan kumush tangalar zarb etib, mamlakatning ichki va tashqi savdo munosabatlarida mustaqil bo‘lib oladilar) Mustaqillik yillarida muammolarning jiddiyligini to‘g‘ri baholagan

O‘zbekiston hukumati xorazmliklar   va qoraqalpog‘istonliklar boshqa viloyatlarga borib joylashishini osonlashtirdi. Bu choralar Xorazm havosida kasalliklardan aziyat chekayotgan ko‘plab insonlar, ayniqsa keksalar va bolalarning havosi toza hududlarga borib kasalliklardan forig‘ bo‘lishiga imkon berdi.Ya‗ni shu bilan bir qatorda Orol dengizining qurishi bir qator ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik oqibatlarga: yer degradatsiyasi, biologik xilmaxillikning qisqarishi, iqlim oʻzgarishi, mintaqa aholisi sogʻligʻining   yomonlashuviga   olib   keldi.Inson   xavfsizligi   boʻyicha   Konsepsiya samarali  boshqaruv tizimi, ekologik vaziyatni  yaxshilash, ta‗lim va sogʻliqni saqlash tizimini takomillashtirish, hamda atrofmuhitni himoya qilish tizimini yaratishni nazarda tutadi.

Dasturning          vazifalari Hukumat tomonidan 2017-2021 yillarda          Orolboʻyi hududini rivojlantirish    boʻyicha      Davlat dasturida    belgilangan ustuvor yoʻnalishlarini oʻzida   aks   ettirgan.  

Ular,   shuningdek,   Qoʻshma   dasturning   Barqaror   rivojlanish maqsadlariga (BRM) milliy barqaror rivojlanish maqsadlariga ga binoan erishish boʻyicha tashabbuslarini aks ettiradi.Bugungi kundagi eng yangi hushhabarlardan biri bu orol bo‗yi hududida o‗tkazilayotgan musobaqalardan biridir.O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi, Jismoniy tarbiya va sport vazirligi hamda Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi hamkorligida o‘tkaziladigan ushbu musobaqa Orol dengizining qurigan tubi va Ustyurt tekisligi yo‘nalishida tashkil qilinadi. Ushbu tadbirni o‘tkazishdan ko‘zlangan maqsad hududda turizmni rivojlantirish hamda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilishdir, – deydi Bosh prokuraturaning Qoraqalpog‘iston

Respublikasi Mo‘ynoq tumanini rivojlantirishda qonunchilik ijrosi ustidan nazorat boshqarmasi prokurori Ruslan Tasimbetov. – Musobaqa tuman markazidan boshlanib Qorajar posyolkasi, Sudochye ko‘li, Ustyurt tekisligi orqali Orol dengizi  qirg‘og‘idagi  o‘tovlargacha  boriladi.  Qaytishda  Qabanbay  qiyaligi 

orqali

―Uchsoy‖ ovul fuqarolar yig‘ini hududidan o‘tib kelinadi. O‗zbekistonda Orol dengizi bo‘yidaturizmni rivojlantirish maqsadida 2017 yilda ikkita turistik kompleks tashkil qilindi. Bu haqda Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasining

Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududiy boshqarmasi boshlig‘i Bayram Kusekeyev ma'lum qildi, birinchi turistik kompleks Qoraqalpog‘istonning Mo‘ynoq tumanidagi Aq tumsiq manzilida

Tazabay      Grand         Service kompaniyasi tomonidan tashkil qilingan.

Shuningdek,        shu    joyning o‘zida Orol dengizi sohilida Muinok tour kompaniyasi         tomonidan ikkinchi        turistik        baza ochilgan.Tashkilotlar tomonidan sayyohlarga dam olish, ovqatlanish va transport xizmatlari ko‘rsatib kelinmoqda. Turistik komplekslar O‘zbekiston Prezidentining 2017-yil

18-yanvardagi «2017— 2021yillarda Orolbo‘yi mintaqasini rivojlantirish davlat dasturi to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq tashkil etilgan.Prezidentimiz Oliy

Majlisga            taqdim              etgan

Murojaatnomasida Orolni qutqarish, uning qurigan hududida o‘rmonzorlar barpo etish, jumladan 2019- yilda 500 ming gektarlik o‘rmon yaratish masalasiga alohida e‗tibor qaratdi.

Orol          dengizining suvi qurigan          tubidan       ko‘tarilayotgan zaharli    qum, tuz     va      chang zarrachalarining    salbiy          ta'sirini kamaytirish, ushbu hududlarda cho‘l

o‘simliklaridan  ―Yashil  qoplamalar‖  –  himoya  o‘rmonzorlari  barpo  etishni  samarali tashkil etish, qum ko‘chishi va havoga chang-tuz ko‘tarilishini oldini olish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi   Vazirlar   Kengashining   Orol   dengizi   suvi   qurigan   tubida  

―Yashil qoplamalar‖ – himoya o‘rmonzorlari barpo etish masalasi yoritildi. 2018 yilning 27-28 may kunlari jami 40 nafar ommaviy axborot vositalari va mutaxassislar ishtirokida Orol dengizi va Mo‘ynoq tumani hududiga mediatur tashkil qilindi.Tadbirning birinchi kuni mediatur ishtirokchilari eski Buyuk ipak yo‘li bo‘ylab  ―Sudoche‖ ko‘li flora va faunasi bilan tanishishdi, tabiatda kamyob uchraydigan flamingo qushlarini tomosha qilishdi,  ―Sudoche‖dagi  XII-XIII  asrlarga  tegishli  tarixiy  obida  –  signal  minorasiga safar uyushtirdi va shu kuni Orol dengiziga yetib kelib, dengiz qirg‘og‘idagi o‘tovlarga joylashdi va kechasi olov atrofida madaniy-adabiy tadbirlar uyushtirishdi.

Orol sathining 1961-yildan boshlab pasayishi turli yillarda turlicha sodir bo‗ldi 1961-1970yillar mobaynida pasayishi o‗rtacha 21 sm, 1971-1980-yillarda 58 sm, 1981-1985-yillarda 80 sm, 19862000 yillarda 46 sm ni tashkil qildi. Ayrim yillarda suv sathining pasayishi hatto 1 m dan ham ko‗p bo‗lgan.

 

 

 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.             O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 19sentabr kuni Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72sessiyasida nutqi.

2.             O‘zbekiston tarixi madaniyati tarix.uz

3.             O’zAxborot agentligi, «2017—2021 yillarda Orolbo’yi  mintaqasini rivojlantirish davlat dasturi to’g’risida»gi qarori

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rashidova Maftuna Abdug'oporovna

 Farg'ona viloyati Quva tumani 7-maktab

                                                                          Boshlang'ich sinf o'qituvchisi  

Darak gap orqali biror narsa haqida ma‘lum qilinadi, xabar beriladi, uning oxiriga nuqta qo‘yiladi: Navoiy ruboiylaridan yodladim. 

 Darak gaplar darak-xabar, orzu-umid, ishonch, ta‘kid, g‘urur, maslahat,  tashviq, sevinch, taajjub, gumon, achinish, tashvish, g‘azab, norozilik, kinoya kabi  mazmun turlarini ifodalaydi. 

  So‟roq gap orqali so‘zlovchi o‘zi bayon qilgan fikrga suhbatdoshini 

fikr bildirishga undaydi, tasdiqlash yoki inkor qilishga undaydi: Ibrohimovamisiz?  

 

Ha. Charchamadingizmi? Yo‟q. Yozuvda so‘roq gapning oxiriga so‘roq belgisi  qo‘yiladi. Bu gaplar ko‘proq dialogik nutqda uchraydi. 

So‘roq gaplar so‘roq olmoshlari, so‘roq yuklamalari yoki so‘roq ohangi bilan 

 

hosil bo‘ladi:  kim? nima? qanday? qancha? necha? qaysi? (so‘roq olmoshlar) –

 

mi, -chi, -a, -ya (so‘roq yuklamalari). Quyidagi misolda so‘roq ohangi qatnashgan: 

 

Soat ikki bo‟ldi. Ikki bo‟ldi?  

So‘roq gaplar ikki guruhga bo‘linadi: 1) sof so‟roq gaplar javob talab  qiladigan gaplardir: Siz ertaga kelasizmi? 2) ritorik so‟roq gaplar so‘roq  gaplarning javob talab qilmaydigan turi bo‘lib, javobi o‘z ichida yashiringan  bo‘ladi:  Men uning to‟satdan kelib qolishini qanday bilay? Ritorik so‘roq gaplar  yashirin tasdiq, yashirin inkor, taajjub, tashvish, g‘amxo‘rlik, g‘azab, gumon, 

kuchli hayajon ma‘nolarini ifodalashi mumkin: Bu Vatanda nimalar yo‟q (tasdiq). 

 

O‟zingdan chiqqan baloga, qayga borasan davoga (inkor). Bu nimasi?! (taajjub). 

 

Meni      tashlab      ketmaysanmi?! (tashvish). Maqsad        nima, maqsad?! (g‘azab). 

 

Paxtalar ham yaxshi ochilmagandir? (gumon). Tokaygacha ezilamiz, ota?! (kuchli 

hayajon).     

 Buyruq gaplarda suhbatdoshni nimadir qilish undash maqsad qilib  qo‘yiladi. Bunday gaplarda iltimos, buyruq, taklif, maslahat, hayratlanish, tashviq, 

gumon, tashvish, hayajon, g‘azab yalinish tarzida bo‘lishi mumkin: Avval o‟yla,  

 

keyin so‟yla (maslahat). Dadil harakat qil! (buyruq). Ashuladan yana bo‟lsin  

 

(iltimos). Qani hamma odamlar sizday bo‟lsa! (orzu). Nahotki, bu siz bo‟lsangiz!  

 

(hayratlanish). Sovqotib qolma, issiqroq yot (g‟amxo‟rlik). Kunning tig‟ida nima  

 

qilasan, bu erga kelib, salqinda o‟tirsang-chi? (tashviq). Qo‟rqqan bo‟lsa kerak!  

 

(gumon). Xatdan o‟chir o‟g‟limni hozir! (g‟azab, do‟q). Yozuvda buyruq  gaplarning oxiriga ko‘pincha undov belgisi, ohangiga qarab esa nuqta quyilishi  mumkin. 

  Ega — gapning bosh boʻlaklaridan biri; gapni tashkil etishda muhim rol oʻynaydi. Ega fikrning kimga, nimaga qarashli ekanligini anglatadi, shu jihatdan kesim bilan oʻzaro yaqin bogʻlangan. Ega, odatda, kesim orqali, kesim esa ega orqali, bir-biriga nisbat berish bilan belgilanadi. Grammatik jihatdan ega boshqa boʻlaklarga nisbatan hokim vaziyatni egallaydi (baʼzi ilmiy adabiyotlarda mutlaq hokim sifatida gapning kesimi koʻrsatiladi). Ega vazifasida kelgan soʻz egalik va koʻplik qoʻshimchalarini qabul qila oladi va bosh kelishlik shaklida qoʻllanadi.

 

 

 

 

                                                                          Nurmatova Gulsora Rayimovna

Farg'ona viloyati Quva tumani 

7-maktab Boshlang'ich sinf o'qituvchisi

      Teng munosabatdagi sodda gaplarning o‘zaro teng bog‘lovchilar yordamida 

bog‘lanishidan tuzilgan qo‘shma gap bog‘langan qo‘shma gap deyiladi: Kechasi  

 

qalin qor yog‟di, lekin havo sovimadi. 

Tarkibidagi sodda gaplarning o‘zaro mazmun munosabatiga ko‘ra bog‘langan 

qo‘shma                 gaplar                 quyidagi                 turlarga                bo‘linadi: 

 

1.   Biriktiruv munosabatli bog‟langan qo‟shma gaplar:  

Bunday       bog‘langan qo‘shma gaplar     tarkibidagi sodda gaplar         o‘zaro va,  hamda bog‘lovchilari, -u(-yu), -da yuklamalari yordamida bog‘lanadi va  bir  paytda yoki ketma-ket ro‘y bergan voqea- hodisalarni ifodalaydi: Mashg‟ulotlar  tugadi va hamma o‟z joyiga tarqaldi. Odam qo‟li tegdi-yu, tashlandiq erlar obod  bo‟ldi. Qattiq izg‟irin ko‟tarildi-da, hech kim uydan chiqmay quydi.  

 

2.   Zidlov  munosabatli bog‟langan qo‟shma gaplar va ularda tinish belgilarining ishlatilishi. Bunday gaplar tarkibidagi sodda gaplar o‘zaro ammo,  lekin, biroq bog‘lovchilari, -u(yu)  yuklamasi yordamida  bog‘lanadi: Yurtimizning  bu kuni chiroyli, lekin ertasi, indini yana chiroyliroq, baxtliroq bo‟ladi. Havo       ochildi-yu, quyoshning harorati sezilmadi.  

Ba‘zan zidlik mazmunini kuchaytirish uchun zidlov bog‘lovchisi va bu 

vazifada qo‘llangan –u(-yu) yuklamasi birga ishlatiladi: Kechasi qor yog‟di-yu,  lekin unchalik sovimadi. Yozuvda zidlov bog‘lovchilaridan oldin, yuklamalardan keyin vergul qo‘yiladi.

3.   Ayiruv munosabatli bog‟langan qo‟shma gaplar va ularda vergulning 

ishlatilishi. Bunday gaplardagi sodda gaplar o‘zaro ayiruv bog‘lovchilari  goh…goh, yo…yo, ba‟zan…ba‟zan, dam…dam, yoxud…yoxud yordamida  bog‘lanadi. Ayiruv bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplar voqea-hodisalarning galma-gal bo‘lishini yoki ulardan biri bo‘lishini ifodalaydi: Goh osmonni tutib ashula yangrar, goh allaqaerdan gormon tovushi eshitilib qolar edi. 

    Takrorlanib qo‘llangan ayiruv bog‘lovchilarning ikkinchisidan oldin vergul  qo‘yiladi, ayiruv bog‘lovchilar yakka qo‘llansa, hech kanday tinish belgisi  qo‘yilmaydi. 

 

4.   Inkor munosabatli bog‟langan qo‟shma gaplar. Bunday gaplar qismlari 

o‘zaro na inkor yuklamasi orqali bog‘lanadi: Na suv bor, na biron emish qolibdi.  

 

Bog‟lovchisiz qo‟shma gaplar 

  Maxsus bog‘lovchi vositalarsiz asosan ohang yordamida birikkan sodda 

gaplardan tuzilgan qo‘shma gaplar bog‟lovchisiz qo‟shma gaplar deyiladi: Ko‟p  

 

so‟zning ozi yaxshi, oz so‟zning o‟zi yaxshi.   

Bunday qo‘shma gap qismlari ohangdan tashqari ayrim so‘zlarning takrorlanishi, gap qurilishi, umumiy bo‘laklar vositasida birikadi: Kech kirdi:  tevarak-atrofga qorong‟ilik tusha boshladi. Bu qo‘shma gapdagi sodda gaplar o‘zaro faqat      ohang          yordamida   bog‘langan, ularning      o‘rnini         almashtirib bo‘lmaydi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar quyidagi turlarga bo‘linadi: 

1.          Bog‘langan qo‘shma gapga sinonim bo‘lgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap: 

 

Tig‟ yarasi tuzaladi, til yarasi tuzalmaydi. 

2.          Ergashgan qo‘shma gapga sinonim bo‘lgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap: 

 

Hamal kirdi – ekinga amal kirdi. (payt). Qor yog‟di – don          yog‟di.  

 

(o‟xshatish).  

3.          Bog‘lovchili qo‘shma gapga sinonim bo‘lgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap: 

 

Xushxabar olib keldim: garnizon yanchildi. (Sh).

                      

Kattaqõrĝon tumani 29-umum  

talim maktabi boshlanğich sinf õqituvchisi  SHerova Dildora Baxriyevna

 

Bizga ma’lumki , onajonlarimiz farzandlarni dunyoga keltiradi. 

Asta-sekin sekin qadam tashlaganda cheksiz quvonchlarga tuladi.

 Onajonlarimizga tenglasha oladigan ,,ustozlarimiz-chi’’ 

   Ustozlarimiz ilk bora maktabga qadam quygan harbir go’dakni

Qalb ko’zini ochadi .Jajjigina yuragiga mehr urug’ini ekadi . Oqni-qoradan , yaxshiniyomondan , shirinni-achchiqdan farqlay olishni o’rgatadi.Ustoz – bu besh harfdan iborat so’zda shunchalar ma’no yashirinki , ummom tubi kabi oxiri kurinmaydi  ,,U’’harfida umidvorlik,uddaburonlik , ulkan mehr mujassam .Jajjigina bolajonlarga bergan ilmlarini kelajakda asqotishiga umid qiladi soatlar qanday o’tganini sezmay ham qoladi ,,S’’ harfida- samimiylik , sadoqat sayi harakatlar mujassam . ,,T’’ harfida-tog’dek matonat , tongdek oppoq niyatlar mujassam . ,,O’’ harfida – oq kugillik , orstalik orzu –istaklar mujassam . ,,Z’’ harfida – zamonaviylik zamin kabi bag’rikenglik , zaxmatkashlik kabi xislatlar mujassam .

Bunday tuyg’ularni o’zida mujassam eta olgan ustozlar oldida ularning tugamas matonati oldida tazimdaman .

                                                        

USTOZ

Onamdek mehribon, otamdek aziz!

Boshimiz silaysiz ,erkalab cheksiz . Qalblari ummonim , shirin so’zligim , Ayyoming muborak bo’lsin ustozim.

 

Jajji qo’lchalarni ushlab birma- bir,

Ona-Vatan so’zin o’rgatar shudil .

Hikmatli so’zlari dilga malhamim , Ayyoming muborak bulsin usozim.

 

Biz kelsak uzoqdan quchoq ochdingiz , Qalbimga odobning nurin sochdingiz .

Boshim egib sizga qilaman ta’zim

Ayyoming muborak bulsin ustozim .

                  

 

 

 

 

 

 

   

Toshkent shahar Yakkasaroy tumani 91-sonli IDUMning

 ona tili va adabiyoti fani o‗qituvchisi 

Kuranbayeva Husnora Abdullayevna

Davlatimiz rahbari muhtaram Sh.M.Mirziyoyev tashabbusi bilan  2017-yil 7-fevralda «Oʼzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʼyicha Harakatlar Strategiyasi toʼgʼrisida»gi PF-4947sonli Farmon qabul qilindi. Unga asosan 2017-2021 yillarda Respublikamizni rivojlantirishning beshta ustuvor yoʼnalishlari belgilab olindi. Ushbu dasturning har bir bandi asosida jamiyatimizdagi barcha sohalarda keng koʼlamli tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, dasturning  4.4. bandi taʼlim va fan sohasini rivojlantirishga qaratilgan boʼlib, unda taʼlim muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish, kapital	taʼmirlash, ularni zamonaviy oʼquv va laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi va oʼquv-metodik qoʼllanmalar bilan jihozlash boʼyicha ishlarni amalga oshirish orqali ularning moddiytexnik bazasini mustahkamlash yuzasidan aniq maqsadga qaratilgan chora-tadbirlarni koʼrish kabi vazifalar belgilangan. Bu vazifalarni amalga oshirish maqsadida bugungi kunda respublikamizning koʼplab shahar, qishloq, tumanlari qatorida Toshkent shahar Yakkasaroy tumanidagi 91-sonli ixtisoslashtirilgan umumiy oʼrta taʼlim maktabida 2019-2020 oʼquv yillarida ulkan bunyodkorlik ishlari	olib borildi. 2019-yilda 1-4 sinf  oʼquvchilariga yangi maktab binosi, shinam, zamonaviy talablarga javob beradigan oʼquv xonalari, oʼquvchilarning sport bilan muntazam shugʼullanishi va jismoniy tarbiya darslarida qiziqish bilan faol qatnashishlari uchun sport maydonchasi qurib foydalanishga topshirilgan boʼlsa, hozirgi 2020-2021 oʼquv yilida 91maktabning yuqori sinf oʼquvchilariga moʼljallangan 5 qavatli 1975-yilda qurilgan binosi tubdan qayta yangi loyihalashtirilgan, zamonaviy texnologiyalarga boy boʼlgan, oʼquvchi bolalarimizning har tomonlama qiziqish va

isteʼdodlarini inobatga olgan holda ulkan rejalar asosida qad rostladi.

Endilikda esa maktabning 1936-yilda qurilgan 2 qavatli binosi

buzilib, oʼrnida zamonaviy bino qurilishi rejalashtirilgan.

Qayta taʼmirlangan yangi ushbu binoda qishda issiq, yozda salqin, keng va yorugʼ, shu bilan birga, barcha oʼquv qurollari bilan jihozlangan shinam oʼquv, laboratoriya va kompyuter xonalari, kutubxona, oʼqituvchilar xonasi; har xil tadbir va bayramlar oʼtkaziladigan 200 oʼrinli anjumanlar zali; barcha sport anjomlari, qiz va oʼgʼil bolalar uchun alohida kiyinish va yuvinish xonalari bilan jihozlangan sport zali; farandlarimiz nonushta qilishlari uchun barcha gigiyenik talablarga javob beradigan oshxona; hatto zamonaviy, toza, ozoda hojatxonalarni ham oʼz ichida qamrab olgan chiroyli va muhtasham bino qurildi. Binoning hovlisida bolalarning basketbol, futbol, voleybol va sportning boshqa turlari bilan shugʼullunishlari uchun keng va chiroyli sport maydoni barpo etildi. Binoning atrofida esa taʼmirlash ishlari tugashi bilan bolalar tanaffusda dam olib, hordiq chiqarishlari uchun soya-salqin xiyobon barpo etish rejalashtirilgan. Ushbu loyihalar maktabimizda amalga oshirilayotgan bu islohotlar yordamida oʼqituvchi va oʼquvchilar shuningdek,  ota-onalarni ham quvontirmoqda.

Аyniqsa, oʼquvchilarimiz har bir fanga mehr qoʼyib, ushbu fanlarni birdek qiziqish bilan oʼrganishga harakat qilishadi. Biz ularni kuzatib turib, ularga boʼlgan ishonchimiz yanada ortib bormoqda! Ushbu tashabbuslarning barchasi, Birinchi prezidentimiz I.А.Karimov aytganlaridek, farzandlarimizning bizdan koʼra baxtli, aqlli, dono va albatta, bilimli boʼlishlariga zamin yaratadi. Farzandlarimizga bunday shartsharoitlarni yaratib berayotgan hurmatli Prezidentimiz Shavkat

Miromonovich Mirziyoyev va u kishi boshchiligidagi barcha rahbarlarga oʼz minnatdorchiligimizni bildiramiz.

Andijon viloyati Jalaquduq tumani XTBga qarashli  36-umumiy o'rta ta'lim maktabi matematika fani o'qituvchisi

Ona tili – millatning ruhidir. Til — davlat timsoli, mulki. Tilni asrash, rivojlantirish – millatning yuksalishi demak. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlab qo'yilgan. Shu tariqao'zbek tili mustaqil davlatimizning Bayrog'i, Gerbi, Madhiyasi qatorida turadigan, qonun yo'li bilan himoya qilinadigan muqaddas davlat ramziga aylandi.Bundan  31 yil  muqaddam o'zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan

edi. Bu o'z davrida tom ma`noda olamshumul voqea bo'lgan edi. Chunki, Beruniy, Ibn Sino, Al

Xorazmiy, Al Farg'oniy,

Alisher Navoiy, Amir

Temur, Mirzo Ulug'bek, Bobur Mirzo singari buyuk siymolarni yetishtirgan xalq tili yo'qolish arafasiga kelib qolgan edi.Mustaqillikka ilk qadamlar tashlanayotgan davrdayoq prezidentimiz tomonidan o'zbek tiliga davlat maqomi berish masalasi kun tartibiga qo'yilib, bu ish amalga oshirilgan edi. Ona tilimiz – o'zbek tiliga 1989 yil 21 oktabrda davlat tili maqomi berildi. Bu mamlakatimiz, yurtdoshlarimiz hayotidagi unutilmas, tarixiy voqeaga aylandi. Agar o'shanda til to'g'risida qonun qabul qilinmaganda edi, o'zbek tili ham tarix saxifalaridan joy olgan bo'larmidi?!.Shuni ta`kidlash kerakki, o'zbek tiliga davlat tili

maqomining berilishi xalqimizning milliy mustaqillikka erishish yo'lidagi muhim qadamlaridan biri bo'lgan edi. Istiqlol yillarida

Yuldasheva Gulasal Mannobovna

mamlakatimizda barcha sohalarda bo'lgani kabi tilimiz taraqqiyotida ham muhim o'zgarishlar yuz berdi. O'zbek tilining xalqaro miqyosda obro'si oshdi.  “Davlat tili haqida”gi qonun ona tilimizning bor go'zalligi va jozibasini to'la namoyon etish bilan birga, uni ilmiy asosda rivojlantirish borasida ham keng imkoniyatlar yaratdi. Olimlar va mutaxassislar tomonidan ilm-fan va turli sohalarga oid ensiklopediya va lug'atlar, darslik va o'quv qo'llanmalari chop etildi. Mumtoz adabiyotimiz namunalari, sakson mingdan ziyod so'z va so'z birikmasini, fan, texnika, sanoat, madaniyat va boshqa sohalarga oidatamalarni, shevalarda qo'llaniladigan so'zlarni o'z ichiga olgan besh jildlik “O'zbek tilining izohli lug'ati” bu borada amalga oshirilgan ishlarning eng muhimlaridandir.Til – millat qiyofasining bir bo'lagi. Dunyodagi  barcha xalqlar o'zining milliy rasmiy tiliga ega deb aytolmaymiz. Chunki bu xalqning  milliy mustaqilligi bilan bog'liq. Mutaxassislarning so'zlariga qaraganda, bugungi kunda har ikki xaftada bitta til yo'qolib bormoqda. Bu o'z navbatida o'sha tilda so'zlashuvchi  xalqlarning yo'qolishini anglatadi. YuNeSKO vakillarining so'zlariga qaraganda, qachonlardir odamlar so'zlashadigan tillarning soni 7 mingdan 8 mingtagacha yetgan bo'lsa, bugungi kunda sayyoramizda 6 mingta til mavjud bo'lib, ularning 90 foizi yo'qolib ketish arafasida  turibdi. Bu

asosan sivilizatsiya tufayli madaniyatidan ayrilayotgan kam sonli millatlarningtillaridir. Bu tillarda so'zlovchi aholining  ayrimlari yozuvga ega bo'lsa, ayrimlari bundan bebahradir.Masalan, Afrika tillarida so'zlashuvchi aholining 80 foizi xamon o'z yozuvlariga ega emas. Minglab tillardan ta`lim tizimida foydalanishning imkoniyati yo'q. Internetdan foydalana olmaydigan tillar haqida-ku aytmasa ham bo'ladi. Chunki yangi texnologiyalarning rivojlanishi tufayli ayrim xalqlar o'z tillaridan ko'ra zamonaviy tillardan foydalanishga majbur

bo'lmoqda. Bugun Internet

tilining 81 foizi ingliztiliga to'g'ri keladi. To'g'ri,

avvallari ham tillar paydo bo'lgan, muammolada bo'lib, ma`lum vaqtdan so'ng yo'q bo'lib ketgan. Lekin hozirgidek tillarning jadallik bilan yo'qolishi  tarixda  kuzatilmagan. Yo'qolib ketish havfida bo'lgan tillarning saqlab qolish yo'lida amalga oshirilayotgansa`yharakatlarning asosiy maqsadi ham madaniyatlar

va tillar xilma-xilligini ta`minlashdan iboratdir. Chunki aynan til tufayli xalq va elatlarning madaniyati, urf-odatlari saqlanib qoladi, sayyoramizda yashayotgan xalqlarning o'tmishi

vamadaniyati hurmat qilinadi. Tilshunoslar yo'qolib ketish arafasida turgan tillarni saqlab qolishning imkoniyatlari hozircha qo'ldan boy berilmaganini aytishadi.Tillarni saqlab qolish uchun esa, BMT ekspertlarining fikricha, bu tillardan ta`lim tizimida keng foydalanishni yo'lga qo'yish kerak.Til – millatning ma`naviy boyligidir. Til nafaqat muammola vositasi – balki xalqning madaniyati, urfodati,uning turmush tarzi, tarixidir. Turli xalqlarning tillariga xurmat esa o'z navbatida o'zaro tushunishni, muloqotlarga imkoniyat yaratadi. Tillarni saqlanib qolishi uchun esa bu tillarni qo'llabquvvatlash zarurdir. Aynan

til tufayli insoniyat uyoki bu xalqqa mansubligidan faxrlanib yashaydi. Barcha tillarni tan olish va xurmat qilish tinchlikning birdan bir kafolatidir. Shu sababli ham xar bir xalq o'z tili saqlanib qolishi uchun harakat qiladi.Lingvist olimlarning fikricha, yana 25 yildan so'ng xozir muamolada bo'lgan

tillarning o'ntasidan bittasi saqlanib qolar ekan.Bugungi kunda dunyoda 6809 ta til mavjud bo'lib, ularning teng yarmi sakkizta davlat – Meksika, Indoneziya, Kamerun,

Braziliya, Hindiston, Xitoy, AQSh va Rossiya xissasiga to'g'ri keladi. Eng ko'p tilli mamlakat sifatida Hindiston tan olinadi. Bu mamlakatda axoli 845 tilva laxjada so'zlashadi. Ikkinchi o'rinda esa 600ta til va shevada so'zlashuvchi Papua — Yangi Gvineya turadi. Sayyoramizda eng ko'p aholi so'zlashadigan til sifatidaxitoy, ingliz va ispan tillari tan olingan. Birinchi o'nlikka hindi, bengal, arab, portugal, nemets, rus va  yapon tillari ham kiritilgan. Jaxon tillarining atigi 4 foizi Yevropa qitasiga to'g'ri kelsa-da, eng ko'p so'zlashuvchi tillarning teng yarmi “ko'hna qita”da ekani ma`lum bo'ldi. 341 million kishi ingliz tilini ona tili sifatida tan oladi, biroq yana 350 million kishi bu tilni ikkinchi ona tili sifatida ko'rishini ma`lum qilgan. Taxlilchilar xitoy va ingliz tillari foydalanish bo'yicha o'z mavqeini oshirib borayotganini aytishadi.

Vaziyatni o'rganayotgan kuzatuvchilarning fikricha, foydalanuvchilar soni bo'yicha ayni damda ingliz tili yetakchilik qilayotgan bo'lsa, XXI asr o'rtalarigaborib, xitoy tili

asosiy til bo'lib olishi mumkin.Mavjud tillarining 90%ning har biridan 100.000 aholi foydalanadi. Mana shuning o'ziyoq bu tillarning kelajagi qorong'uligidan dalolat beradi. Bugungi kunda  357 tilda atigi 50 nafar kishi so'zlashar ekan. 46 tildan esa atigi bir kishining foydalanishi aytiladi. Ularning o'limi bilan bu tillar ham yo'qoladi. Olimlarning fikricha, til yashab qolishi uchun undan kamida bir millon kishi so'zlashishi kerak ekan.Biroq bunday tillar dunyoda atigi 250 tadir. O'zbek tili ham mana shu

250taning ichida ekani quvonarli, albatta.YuNeSKO tomonidan nashr qilinadigan “Yo'qolib ketish xavfi arafasida turgan jahon tillari atlasi”da Yevropadagi 50ta, Tinch okeani mintaqasida esa 200ta til yo'qolib ketish arafasida ekani ta`kidlanadi. Afrikadagi 1400ta tildan 600tasi kelajakda, 250tasi esa yaqin orada butunlay yo'qolishi xaqida bong urilmoqda.AQSh hududlariga yevrropaliklar qadam qo'yganlarida bu mintaqadaminglab tillar mavjud edi. Ayni damda shimoliy Amerika hindularning kamida 150ta tili saqlanib qolgan. Leyptsig  universiteti xodimi Baltazar Bikelyaning so'zlariga qaraganda,  Kavkazda

atigi 3-4 kishi so'zlashuvchi  tillar bor.

 

 

 

 

 

 

Boshlang`ich sinf o`quvchilarida matematik savodxonlikni shakllantirish usullari

Jizzax viloyati Mirzachol tumani 20-umumta'lim 

maktabi boshlangich sinf oqituvchisi Miltiqboyeva Saodat

 

Agar matematika  go`zal  bo`lmaganda  edi , ehtimol  matematikaning  o`zi  ham mavjud  bo`lmasdi.Aks   holda  qanday kuch,insoniyatning buyuk daholarini bu qiyin fanga torta olardi.(Chaykovskiy) 

          Matematikada                      boshlangich                                 ta           ’lim           –tarbiyaviy

 vazifalarining nazariy bilimlar tizimi asosidagina hal etishi  mumkin. Bu ilmiy  dunyoqarash , psixologiya, didaktika, matematikani o ‘qitish nazariyasini (matematika didaktikasi)    o‘z ichiga oladi. Biroq birgina nazariy bilimlarning o ‘zi yetarli emas.0`qitishning ma’lum mazmuni  va  o‘quvchilarning aqliy faoliyati saviyasi bilan ta ’sirlanadigan u yoki bu o‘quv yo‘nalishi uchun eng samarali usullarni qo`llay bilish darsga tayyorlanishda  yoki darsning o`zida yuzaga keladigan aniq  metodik vazifalarni hal etishni bilishi zarur . Matematikada  boshlangich   ta ’lim –tarbiyaviy  vazifalarining nazariy bilimlar tizimi asosidagina hal etishi  mumkin. Bu ilmiy  dunyoqarash , psixologiya, didaktika, matematikani o ‘qitish nazariyasini (matematika didaktikasi)    o‘z ichiga oladi. Biroq birgina nazariy bilimlarning o ‘zi yetarli emas.0`qitishning  ma’lum mazmuni  va  o‘quvchilarning aqliy faoliyati saviyasi bilan ta ’sirlanadigan u yoki bu o‘quv yo‘nalishi uchun eng samarali usullarni qo`llay bilish darsga tayyorlanishda  yoki darsning o`zida yuzaga keladigan aniq  metodik vazifalarni hal etishni bilishi 

Matematika metodikasi ta’lim jarayoni  bilan bog`liq bo`lgan quyidagi uch  savolg a javob beradi: 1. Nima uchun matematikani o‘rganish kerak? 2. Matematikadan nimalarni  o‘rganish kerak? 3. Matematikani qanday o‘rganish kerak? Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo`lib Shveytsariyalik pedagog, matematik G.Pestalosining 

1803-yilda yozgan “ Sonni ko’rgazmali o‘rganish ” asarida bayon qilingan. Boshlang`ich ta’lim haqida ulug‘ mutafakkir Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ta ’lim v a tarbiya haqidagi hur fikrlarida boshlang`ich ta ’lim asoslarini o‘rganish muammolari haqida o‘z davrida  ilg‘or  g‘oyalani olg‘a surganlar

0 dan 9 gacha raqamlar bilan tanishtirish

2- va 3-sinflarda ikki xonali sonlarni ko`paytirishni bir qancha usullarini ko`rib chiqaylik. Boshlang`ich sinf o`qituvchilarining oldida turga vazifalaridan biri  o`quvchilarning ta‘lim jarayonida aqliy kuchini bir yerga to`play olishga,diqqat e‘tiborini bir masalaga qaratishga o`rgatishdir. Bu o`qituvchidan o`qitishning o`ziga xos turli usullarini qo`llashni talab qiladi. O`quvchilkar faolligini boshqarish, mavzularini tushunarli,oson usullar bilan  yetkazish-o`qituvchining muhim vazifasi hisoblanadi. Bu vazifani qay darajada  bajarish  murabbiyning ijodkorligiga bog`liqdir. Ta`lim -tarbiya  shaxs kamolotining  asosi  bo`lsa, boshlang`ich ta‘lim uzliksiz ta‘lim uchun poydevordir. Bugungi kunda boshlang`ich ta‘limning asosiy maqsadi bolaning mantiqiy va ijodiy fikrlashi, o`z-o`zini boshqarishi, jamoada o`zidi tuta bilishi, yozma-og`zaki muloot madaniyati qoidalarini egallashi ta‘lim faoliyatini tashkil       etish kabi   ko`nikmalarni       shakllantirishdan iboratdir.  Bunda o`quvchilar matematik savodxonligiga ega bo`lishi kerak. Matematik savodxonlik – bu shaxsning turli vaziyatlar va masalalar ustida matematik mulohoza yuritishi, berilgan muammoni matematika yordamida ifodalay olishi muammoni yechishda foydalana olish qobilyatidir. Bunda o`quvchilar kreativ fikrlay olishi ham kerak.

 

 

 

 

         

 

Ikbol Babajanova Bazarbayevna Xorazm viloyati, Shovot tumani  17-maktab Matematika fani oʻqtuvchisi.     Xalq orasida qadimdan kishilar hayotining turli soxalari bilan bog‘liq bo‘lgan maxsus masalalar turi keng yoyilganligi yaxshi ma‘lum . Bu masalalar ommaboplik xarakteriga ega va oson esda qoladigan bo‘lib, ularning murakkablik saviyasi turlicha. Bunday maslalarning ko‘plari xalq orasida maqollar, topishmoqlar – boshqotirmalar shaklida keng yoyilgaan bo‘lib,ularning aksariyati ko‘ngil ochar xarakterligi bilan e‘tiborni jalb etadi. Bunday masalalarning asosiy maqsadi kishilarning mantiqiy mulohazalash qobilyatini, zehinlilik va topqirlik saviyasini aniqlashtirishdan iborat. Folklor masalalarning shartlari va yechimlari kishilarga xalq ertaklari, ashulalari, raqslari kabi zavq, huzur baxsh etishi ham yaxshi ma‘lum. Xalq ijodining boshqa turlaridagi kabi folklor masalalarning ham muolliflari, tuzuvchilari bo‘lmay, ular og‘zaki tarizda xalq orasida tarqaladi. SHuning uchun bunday masalalarni xalq ijodining maxsuli (yoki folklor masalalar) deb aytish mumkin.

      Xalqimizning ko‘p yillik tajribalari, topqirligi va ijodi mahsuli bo‘lgan folklor masalalarning uzoq yillar davomida asossiz ravishda mutahasislar e‘tiboridan chetda qolib ketganligi afsuslanarli. Faqat (istiqlol sharofati bilan) so‘ngi yillarda mamlakatimizda nashir etilayotgan, (milliy ruh singdirilgan) matematika darsliklarigagina bunday masalalar ―qadimiy masala‖,‖qiziqarli masala‖ rukinlarida kiritilgan bo‘lib, qayd etilishicha, ular didaktik maqsadli masalalarga qaraganda o‘quvchilarda sezilarli qiziqish uyg‘otadi.

      Folklor masalar- topishmoqlarning ba‘zilari xalqning bilimdon kuzatuvchan kishilari tamonidan o‘ylab topilgan bo‘lsa, ba‘zilari takror-takror o‘tkazilgan turli tajribalar natijasidir. Bunday masalalarning murakkablarini yechish uchun jiddiy matematik tayyorgarlikka ega bo‘lish talab etilishi yaxshi ma‘lum. Folklor masalalarning ba‘zilari xalq orasida keng yoyilgan bo‘lib, ularni turli kasb egalaridan eshitish mumkim. Bunday kishilarning ko‘pchiligi maxsus matematik tayyorgarlikka ega bo‘lishmasada, ular ommabop, qiziqarli folklor masalalarning echimlarini keltirishayotganda elementar matematik bilimlarga ega ekanliklarini nomoyish etishadi.

Ma‘lumki, amaliy mazmunli masalalar matematika o‘qitishda muhim rol o‘ynaydi: ular o‘quv jarayonini jonlantiradi va o‘quvchilarda matematikani chuqurroq o‘rganishga qiziqish uyg‘otadi. Zamonaviy o‘quvchilar o‘rta maktabdayoq ishlab chiqarishga, xalq xo‘jaligiga taaluqli va bir qator hayotiy masalalarda uchraydigan ―optimal‖,‖eng katta‖, ‖eng kichik‖, ‖tejamli‖ kabi tushinchalar haqida tasovvurlarga ega bo‘lishadi. Shu bilan  birga o‘rta umum ta‘limga zamonaviy yondashish matematika o‘qitishning amaliy jihatlariga alohida e‘tibor qaratishni talab qiladi. Bu talabni amalga oshirishda o‘qitishning amaliy yonalishini kuchaytirish, o‘qitishning hayot bilan bog‘liqligini      mustakamlashga hizmat qilish muhim rol o‘ynaydi. Shu maqsadga erishishda o‘rta umum ta‘lim maktablarining matematika darsliklarida keltirilgan ‖qiziqarli masala‖, ―tarixiy masala‖, ―qadimiy masala‖lar bilah bir qatorda, fikrimizcha folklore masalalardan ham dars jarayonida foydalanish maqsadga muvofiq

Biz ham Matematika darslarida va togaraklarida  shunaga  o‘xshash bo‘lgan turli ko‘ngil ochar  qiziqarli masalalar va o‘yinlardan foydalanib dars o‘tsak o‘quvchilarning  matematika  faniga bo‘lfan   qiziqishi  yanada ortadi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     Jaloliddin Manguberdi (arabcha: ججججججج ججججج جججج— Jalāl al-Dīn Menguberdī, toʻliq oti — Jaloliddin Abulmuzaffar Manguberdi ibn Muhammad) (1198—1231) — Xorazmshohlar davlatining soʻnggi hukmdori (1220-

yildan), Muhammad Xorazmshohning toʻngʻich oʻgʻli. U 33 yil umr koʻradi va uni

11 yili jang ichida oʻtadi. Jaloliddin Manguberdi, Jaloliddin (toʻliq ismi Jaloliddin ibn Alovuddin Muhammad) (1198—1231) — Xorazmshohlar davlatining soʻnggi hukmdori (1220—31), mohir sarkarda. Anushteginiylardan. Xorazmshohlardan Muhammadshoxning katta oʻgʻli. Onasi — Oychechak turkman kanizaklardan boʻlgan. Jaloliddin burnida xoli (mank) boʻlgani uchun Mankburni nomi bilan atalgan. Keyinchalik bu nom talaffuzda oʻzgarib "Manguberdi" nomi bilan mashhur boʻlib ketgan. 

    Jaloliddin Manguberdi voyaga yetgach, otasi uni Gʻazna, Bomiyon, Gʻur, Bust, Takinobod, Zamindovar va Hindiston hududlarigacha boʻlgan yerlarga hokim va taxt vorisi etib tayinlagan (1215). Biroq Turkon xotun va qipchoq amirlarining qatiy noroziligi sababli Qutbiddin Oʻzloqshoh foydasiga vorislikdan mahrum etilgan. Jaloliddin Manguberdi otasining harbiy yurishlarida ishtirok etib, oʻzining jasur jangchi, iqtidorli sarkardalik qobiliyatlarini namoyish etgan (qarang Irgʻiz daryosi boʻyidagi ekang). Chingizxon boshchiligidagi moʻgʻul qoʻshinlari Movarounnahrga bostirib kirib birin-ketin shaharlarni egallab, Samarqandga yaqinlashganlarida xorazmshoh Muhammad Kaspiy dengizi boʻyida joylashgan Obeskun shahri yaqinidagi Ashur ada o.dan panohtopgan. Ogʻir bemor boʻlgan Muhammad oʻgʻillarini yoniga chorlab, soʻnggi damda Jaloliddin Manguberdini oʻz oʻrniga xorazmshoh etib tayinlagan. Jaloliddin Manguberdi ukalari Oqshoh va Qutbiddin Oʻzloqshoxlar bilan birga Gurganj mudofaasiga oshiqadi. Lekin Gurganjdagi qipchoq amirlari Turkon xotunning akasi Xumorteginni sulton deb eʼlon qilib, Jaloliddin Manguberdiga qarshi suiqasd uyushtirmoqchi boʻldilar. Bundan xabar topgan Jaloliddin Manguberdi Temur Malik boshchiligidagi 300 suvoriy bilan Gurganjni tark etib Xurosonga yoʻl olgan. Niso shahri yaqinida uni 700 nafar moʻgʻul suvoriysi kutardi. Jaloliddin Manguberdi shiddatli jangdan soʻng ularni tor-mor keltirib, Nishopurga keldi. Bu yerdan u barcha viloyat hokimlariga nomalar joʻnatib, moʻgʻul bosqinchilariga qarshi birlashishga daʼvat etdi, bir oydan soʻng Gʻazni tomon yurdi. Yoʻlda unga Hirot voliysi, qaynotasi Aminalmulk 10 ming kishilik qoʻshin bilan kelib qoʻshildi. Qandahorni qamal qilib turgan moʻgʻul qoʻshinlari bilan 3 kunlik jangda Jaloliddin Manguberdi ularni tormor keltirgan. U Gʻazniga 1221 yil keldi. Bu yerda unga xalaj qabilasi boshligʻi Sayfuddin Igʻroq, Balx voliysi Aʼzam malik, afgʻonlar sardori Muzaffar malik, qarluklar boshligʻi Hasan Qarluq kelib qoʻshildilar. Ularning har biri ixtiyorida 30 minglik qoʻshin bor edi. Jaloliddin Manguberdining oʻzidagi kuchlar esa 60 ming suvoriy edi. Jaloliddin Manguberdi Valiyon qalʼasini qamal qilayotgan Takajuk va Malgʻur boshchiligidagi moʻgʻul qoʻshiniga hujum qilib, 3 kunlik jangdan soʻng ularni tor-mor keltirgan, 1000 dan ortiq moʻgʻul askari oʻldirilgan, omon qolgan qismi Panjshir daryosidan oʻtib, koʻprikni buzib tashlashgan. Bu Jaloliddin Manguberdining moʻgʻullar ustidan qozongan dastlabki yirik gʻalabasi edi.

     Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga qarshi Shiki Xutuxu noʻyonni 45 minglik qoʻshin bilan joʻnatadi. Gʻazni yaqinidagi Parvon jangit Jaloliddin Manguberdi moʻgʻullar ustidan ajoyib gʻalabani qoʻlga kiritadi. Biroq jangdan soʻng Jaloliddin Manguberdining lashkarboshilari oʻlja ustida oʻzaro janjallashib qolib, oqibatda Sayfuddin Igʻroq, Aʼzam malik va Muzaffar maliklar Jaloliddin Manguberdini tark etganlar. Jaloliddin Manguberdining yonida faqat Aminalmulk oʻz lashkari bilan qolgan, xolos.

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ma’noni kuchaytirish deganda-predmet  va harakat belgilarining odatdagi potensial chegaradan ortiqligi, kuchliligi,harakatning zudlik bilan bajarilishi,odatdagidan tezligi kabi ma'nolar tushuniladi

Ma’no kuchaytirishning morfologik usuli deganda- ma’lum bir so’z formasi ,ma’lum bir morfema yordamida ma’no kuchaytirilishi tushuniladi. Ma’lumki, kuchaytirish asosan predmet va harakat belgilariga, harakatning o’ziga va so’zlovchining o’z ruhiy holatiga ,his tuygusiga nisbatan bo’ladi. Shunga ko’ra , faqat ma’no kuchaytirish uchun xizmat qiladigan maxsus formalarga asosan sifat va ravishlargina (ya’ni belgi bildiradigan so’zlar) ega bo’la oladi. Lekin ma’no kuchaytirish uchun xizmat qiladigan morfemalar boshqa so’z turkumlarida ham,oz miqdorda  bo’lsada, uchraydi.

Bu usuldagi ma’no kuchaytiruvchi vositalarni va ularga xos bo’lgan xususiyatlarni aniq belgilash uchun ularni so’z turkumlari bo’yicha qarab chiqishni lozim topdik. Ingliz tilida ot so'z turkumida ma'no kuchaytiruvchi maxsus grammatik  forma mavjud emas. Shuning uchun , bu so'z turkumida ma'no kuchaytirish ko'pincha leksik-semantik usul yordamida amalga oshiriladi.

          Sifatning ma'nosini kuchaytirish sifat darajalari bilan bog'liq. Ma'lumki, ingliz tilida sifat ma'nosi oddiy darajadagidan qiyosiy va  orttirma  darajada kuchliroqdir.

Masalan: long-uzun, longer-uzunroq, the longest-eng uzun,big-katta, bigger-kattaroq, the biggest-eng katta.

Demak er  suffiksi o'sha  so'z ma'nosini ozroq darajada kuchaytirsa, est suffiksi esa ancha yuqori darajada kuchaytiradi. Lekin hozirgi zamon ingliz tili sifat ma'nosini kuchaytirishda leksiksemantik usul kengroq qo'llanadi. Shuni aytib o'tish joizki, ba'zi tadqiqotchilar o'z asarlarida ko'p bo'g'inli sifatlarga er,_est

suffikslarini qo'shib, ular oldidan more, most so'zlarini ishlatishadi. Bu xol ko'proq o'sha so'z ma’nosini kuchaytirish maqsadida qo'llaniladi.

Masalan: That's my Mummy outside. She is beautiful. She is beautifulest Mummy there ever was, but she won't be fended when she sees I've drawn her so plain (R.Kipling).

Ruziyeva Umida Jasurovna Buxoro viloyati Olot tumani 

11- umumtalim maktabi ingliz tili fani o’qituvchisi

Ular yana in,up,out so’zlari sifatlarning oddiy darajasi  formasida kam ishlatilib ,ular o’rniga -we suffiksi yordamida yasalgan inner,upper,outer ishlatilishini, ularning orttirma formasi in most,innermost -eng ichkari kabi ma’nosini ifodalashini ,upper formasi qiyoslashni yoki oddiy daraja formasini  anglatishi mumkinligini ta'kidlaydilar.

Masalan, the upper house- yuqori palata(parlament)

The upper storey – yuqori qavat

Upper most – esa orttirma darajani bildirib, eng yuqori,oily kabi ma'nolarni ifodalashini ta’kidlab o’tishadi. Ravishlarda ham ma'no kuchaytirish ravish darajalari bilan bog’liq. Ammo shuni aytish joizki, hamma ravishlarda ham daraja bo’lavermaydi.

Masalan, o’rin,payt,sabab,so’roq va boshqa ravishlarning deyarli hammasida daraja formasi mavjud emas.Daraja formalari asosan holat ravishlariga xosdir. Ravish darajalari

ham xuddi sifat darajalari

 

kabi qiyosiy darajada -er, orttirma darajada esa -est suffikslarini qo’shish orqali yasaladi.Masalan,quicktez,quickertezroq,quickest-eng tez,easy-qulay, easierqulayroq, easiest- eng

turkumida ko’proq over,super,out,multi,un kabi prefikslar orqali o’sha so’z ma’nosini kuchaytirish mumkin. Masalan: boil-qaynatmoq,overboil-nihoyat kop

qaynatmoq.

qulay.                                                                 

Book-bilet sotmoq,-

   I always feel easier in my overbook-nihoyatda kop

mind when he is bilet sotmoq.

here(J.Joyce)    

Heat-qizdirmoq,-

Olmoshlarda self ( selves)

superheat-ota darajada

suffikslari kishilik  va egalik  

qizdirmoq.

olmoshlariga    qo’shilib  

kuchaytiruvchi olmoshlarni  Cry-baqirmoq,outcryyasaydi. Gapning  egasi      nihoyatda qattiq biror  ishni  mustaqil   baqirmoq.

bajarganligini bildiruvchi        Keltirilgan misollardan

olmoshlar    kuchaytiruvchi ko’rinib turibdiki,ushbu

olmoshlar                                   prefikslar o’sha so’z

deyiladi.Masalan,I opened     ma’nosini ma’lum darajada

the door-eshikni   men     kuchaytirib kelyapti. Un- ozim ochdim.          prefiksi ko’pincha

I myself wrote a letter     fe’llarning inkor shaklini yesterday-xatni men o’zim kuchaytirish uchun xizmat

kecha yozdim.                           qiladi. Ushbu prefikslarni

tahlil qilganimizda

Ba'zan so’roq olmoshlariga  over,super,out prefikslari

-ever qoshimchasini ancha aktiv ekanligi,un

qo’shish orqali ma’noni

prefiksi asosan fe’lning

kuchaytirish mumkin.

inkor shaklini kuchaytirish

Masalan,Whatever you uchun ishlatilishi

may think but I'll try to go mumkinligini ko’rdik.

there. Har nima deb o’ylasangiz ham men u yoqqa borishga harakat qilaman. Fe’l so’z

Navoiy viloyati Qiziltepa tumani  xalq ta'lim bo'limi 6-umumiy o'rta  ta'lim maktabi Davlat va huquq  asoslari fani o'qituvchisi

 

   Ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy huquqlar shaxsga uning jamiyatda normal holatda yashashi, ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarurdir.

Xorijiy mamlakatlar fuqarolarining konstitusiyaviy huquq va erkinliklari jamiyat va davlat o‗rtasidagi munosabatlarni o‗zida ifodalaydi. Ushbu munosabatlarda davlat manfaatlari bilan shaxs manfaatlari birligi aks ettiriladi. Mavjud huquq va erkinliklar to‗g‗risidagi qoidalar shaxsni har tomonlama kamol topishiga, ishlab chiqarishda, davlat va jamiyat hayotida keng tashabbus ko‗rsatishga mehnatga ongli munosabatda bo‗lishga, insonparvarlik, axloqiy maaviy prinsiplarga qatiy rioya etishiga qaratilgan. Har bir mamlakat fuqarolarining huquqiy holati, ularning shu mamlakatga tegishli ekanligi bilan belgilanadi.

Ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy huquqlar shaxsga uning jamiyatda normal holatda yashashi, ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarurdir. Ijtimoiy-iqtisodiy huquq va erkinliklar turli davlatlarda turlicha mustahkamlangan.

Demak, yuqorida takidlab o‗tganimizdek har bir mamlakat shaxsning ijtimoiyiqtisodiy huquq va erkinliklari uning jamiyatda normal holatda rivojlanishi va erkin yashashini taminlash maqsadida e irof etiladi. Bu bevosita shaxslarning hayotiy manfaatlarini himoyalash va ularni taminlash bilan bog‗liqdir. Davlat ularni amalga oshirishga ko‗maklashadi, sharoit yaratadi. Har bir davlat o‗z Konstitusiyasida o‗zining asosiy vazifasi fuqarolarning huquq va erkinliklarini taminlash ekanligini belgilab qo‗yadi (Ispaniya, Hindiston, Nigeriya, Filippin davlatlarining Konstitusiyalari shular jumlasidandir).

Xorij olimlari ijtimoiy-iqtisodiy huquq va erkinliklarni turlicha turkumlarga ajratishgan. Xorijiy mamlakatlar konstitusiyalarida ijtimoiy-iqtisodiy huquq va erkinliklar ko‗lami nihoyatda keng bo‗lib, har bir mamlakat o‗zining ijtimoiy potensialidan kelib chiqib ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarni juda ko‗plab turlarini ajratib ko‗rsatgan. Xorijiy mamlakatlarning ilmiy adabiyotlarda ular quyidagicha turkumlanadi: mulkdor bo‗lish huquqi, meros olish huquqi, mehnat qilish huquqi, turar-joyga ega bo‗lish huquqi, ijtimoiy taminot olish huquqi, dam olish huquqi, ish tashlash huquqi, sog‗liqni saqlash huquqi, talim olish huquqi, toza atrof tabiiy muhitga ega bo‗lish, madaniy boyliklardan foydalanish huquqi, ijod erkinligi va hokazolar kiradi.

Ijtimoiy-iqtisodiy huquq va erkinliklar qatorida mulkdor bo‗lish va meros qoldirish huquqi salmoqli o‗rinni egallaydi. Sabab yer yuzidagi mavjud bo‗lgan davlatlarning ko‗pchiligi iqtisodiyotni siyosatdan ustunligini tan oladi va hammasi mavjud tamoyillarga rioya etishadi.  Mulkchilik masalalari birinchi bo‗lib, Inson va fuqarolarning huquqlari to‗g‗risidagi fransuz Deklaratsiyaning 17-moddasida mulkning daxlsizligi va muqaddasligi takidlangan. Inson huquqlari bo‗yicha umumjahon Deklaratsiyasining 17-moddasida: "Har bir inson yakka holda, shuningdek, boshqalar bilan birgalikda mulkka egalik qilish huquqiga ega. Hech kim zo‗ravonlik bilan o‗z mulkidan mahrum etilishi mumkin emas".

Davlatning hozirgi rivojlanish davrida uning xususiy sektorga aralashuvi cheklanmoqda. Shuningdek, bozorning o‗zi tartibga soluvchi subyekt sifatida maydonga chiqishi natijasi o‗laroq, turli xil shakldagi mulklar vujudga kelapti.

 

 

 

 

 

QWERTY klaviaturasi aslida qanday paydo bo‘lgan?

Xorazm viloyati Shovot tumanidagi 

29-umumiy o‘rta ta’lim maktabining  matematika va informatika fani o‘qituvchisi QWERTY klaviaturasi shu qadar odatiy narsaki, bu haqida o‗ylab ham ko‗rmaganmiz. Agar undagi harflar joylashuviga diqqat bilan nazar solsak, u har qanday mantiqdan uzoq ekanini anglaymiz. Biroq uning o‗rniga boshqasini ham tasavvur eta olmaymiz.

 

Harflar tasodifiy tarzda joylashganga o‗xshaydi. Odatga ko‗ra, bu ilk texnologiyalarning yetishmasligi bilan izohlanadi. Aytishlaricha, yozuv mashinalari endigina qo‗llanila boshlagach, klaviaturadagi harflarni birbiridan uzoqroq joylashtirish kerak bo‗lgan. Axir mashinkada teruvchi qiz boshqa harflarni ham bosib  yuborishi mumkin edi-da! Bir qarashda hozirgi ko‗rinish mantiqiy bo‗lib tuyuladi. Biroq«E» va «R»harflar birikmasi ingliz tilida ko‗p tarqalganlik bo‗yicha to‗rtinchi o‗rinda. Shuning uchun yoki tarix noto‗g‗ri, yoki klaviaturani yaratgan kishi bu haqida o‗ylamagan va katta xatoga yo‗l qo‗ygan. Xullas, QWERTY klaviaturasini  kim ishlab chiqqan? Bu Kristofer Latam Shoulz kishi edi. 1860 yillarda u kashfiyotchi, harf teruvchi va jurnalist bo‗lgan. Shuning uchun alfavit qanday tuzilganini yaxshi bilishi mumkin bo‗lgan odamlardan biri edi. Biroq yozuv mashinkalarining ko‗pchiligida harflar unga qadar alfavit ketma-ketligida bo‗lgan.

Shoulz Remington kompaniyasi bilan shartnoma imzolaganida o‗zining QWERTYklaviaturasini ham patentlagan. Bu voqea 1878 yilda sodir bo‗ldi. 1890 yillarga kelib, bu klaviatura o‗zini ijobiy jihatdan namoyish etdi va boshqa klaviaturalar orasida eng mashhuriga aylandi. Uni barcha asosiy ishlab chiqaruvchilar o‗zlashtirishdi. Biroq nima uchun?

Aql bovar qilmas nazariya shundan iboratki, QWERTYmashhurligiga ishlab chiqaruvchilarning matn terish kurslaridan daromad topish istagi sabab bo‗ldi. Yana bir nazariya borki, unga ko‗ra QWERTY klaviaturasi Morze alifbosi sabab tanildi. Tasavvur qilib ko‗ring-a, 1890 yil. Siz simlar orqali taralayotgan Morze alifbosi kodini eshityapsiz. Ishingiz eshitganlaringizni telegramma shaklida yozishdan iborat. Biroq simning narigi tomonidagi odamdan ortda qolmasligingiz kerak. Axir sizda to‗xtash yoki orqaga aylantirish tugmasi yo‗q. Boshidagi ayrim nuqtalar ketmaketligi va tire bir xil. Masalan, kodning oxiriga qadar «Z» ni «SE» dan ajrata olmaysiz. Biroq o‗sha vaqtgacha simning narigi tomonidagi odam keyingi harfga o‗tib ketadi. Siz esa tez ishlashingiz kerak. Shunday qilib,«Z» va «SE»klaviaturada yonma-yon joylashdi.  Eng qiziqarli jihat, Shoulzning o‗zi QWERTY-klaviaturasi muvaffaqiyatiga ishonmaganligida bo‗lsa kerak. Vafotidan oldin uning fikricha, QWERTY‘ga qaraganda muvaffaqiyatliroq bo‗lgan bir necha boshqa klaviaturalarni

patentlagan. Uning vafotidan keyin ro‗yxatga olingan patentlardan birida klaviaturaning yuqori chap qatori XPMCHR harflaridan iborat bo‗lgan. 

QWERTY‘ning raqobatchilari ko‗p bo‗lgani ham hayratlanarli emas. Biroq ulardan hech biri bizga ma'lum klaviaturadan o‗zib ketolmadi. Biroq mazkur muddat davomida u biroz o‗zgardi. Shoulzning yozuv mashinasida nafaqat Shift tugmasi, balki yuqori va quyi registr klavishlar ham bo‗lmagan. Ular faqat bosh va kichik harflarni almashtirish hamda tinish belgilariga o‗tishga yordam bergan. Ayrim klaviatura ishlab chiqaruvchilari patentni buzmaslik uchun chizmaga biroz o‗zgartirish kiritishgan.

 

 

 

 

Rajabova Dilnoza Ataxonovna Xoraz viloyati  Shovot tumani 17-maktabning fransuz tili o‘qituvchisi

                                 

                    Objectifs du cours: Compétence communicatif :  -communiquer sur L‘Ouzbékistan et La

France -Repondre aux questions  Compétence langagière :

a)Comprehension orale :ecouter le dialogue

b)Comprehension ecrite :lire le texte

c)production ecrite :Faire des exercices

3 et 4 page 83

d)Production orale :parler de la France et de l‘Ouzbekistan Competence socio –culturel Comparer avec la France  l‘Ouzbekistan Type de leçon :mixte supports : Le manuel, les images,  le matériel  audiovisuel,les cartes distributifs.

Moyens techniques : ordinateur, videoprojecteur.

Méthode : Brise-glace, conversation, situation, travail en groupes

Type de contrôle : évaluer les connaissances des élèves d`après leurs participations. Evaluation : les points     

Demarche de la leçon I.Mise en situation

a)Salutation

Pr : Bonjour, mes enfants ! Est-ce que tout le monde est présent aujourd‘hui ?

Commençons notre leçon par  « Oh,mon pays Ouzbekistan »

 b) La conversation sur la météo, le rapport de service, les informations actuelles. 

Moment d‘organisation : le moment d‘organisation est très nécessaire pour commencer le cours parce qu‘on doit créer une atmosphère linguistique dans la classe pour faire marcher les élèves et pour les faire se sentir bien à l‘aise. Pour cette activité on peut choisir des questions élémentaire : Mes amis, dite-moi quelle leçon estce ? C‘est la leçon de français. Est-ce que vous aimez la leçon de français ?

Oui, nous aimons beaucoup la leçon de français.

Que faites-vous pendant la leçon ?

Pendant la leçon nous parlons français, nous écrivons des mots français, nous chantons des chansons français, nous faisons des exercices...

Où on parle français ?

On parle français en France.

Est-ce que vous savez où se trouve la France ?

Oui , elle se trouve en Europe.

Et où se trouve notre pays ?

Il se trouve en Asie Centrale.

Est-ce que vous aimez l‘Ouzbékistan ?

Oui, nous aimons beaucoup notre pays. Bravo ! Il faut aimer notre pays parce que c‘est notre patrie. Chacun de nous doit aimer sa patrie et servir à son peuple. Après avoir mis les élèves bien à l‘aise, on peut interroger un élève de service sur l‘état de la classe. On peut faire ça à l‘aide des questions suivantes :

Qui est de service aujourd‘hui ?.... Quelle date sommes-nous aujourd‘hui ?....

Quelle jour de la semaine est-ce ?... Qui est absent dans le cours ?...

Quelle était notre dernière leçon ?

 

II.Expérimentation

 

Maintenant,je vous vais composer en deux groupe

La premiere groupes s‘appelle « L‘Ouzbekistan »

La deuxième groupes s‘appelle « La France »

Nous sommes prête le devoir à la maison ?. Le devoir à la maison

Apprendre les informations sur la

Normandie. Repondez aux questions.

-Où se trouve la Normandie ?

-Qui trouve la Normandie sur la carte ? -Quel est le centre de la Normandie ?

-En combien de parties est divisée la Normandie ?

-Elle est comment,les paysages ?

-Quelle fleuve traverse la Normandie ?

-Quel est le climat ?

III.Objectivation   Maintenant,on va commencer le nouveau thème « Le pays où j‘habite »

-Quel est le symbole de la Normandie ? Bravo mes élèves !vous avez bien appris la lecon passé,j‘en suis tres contente.

Regardez la carte.Quel est ce pays ?

C‘est notre pays.Le territoire de l‘Ouzbekistan est occupé par les déserts et les montagnes .A l‘Ouest il y a un grand désert  Kyzyl koum et au Nord-Est il y a des montagnes. Quelquefois on rencentre des oasis fleuris avec les champs de coton.Le pays est arrosé par deux grands fleuves :Amou –Darïa et SurDarïa.Dans les déserts il y a des

.

chameaux et des dromadaires.On les appelle « Navires du désert ».... Le territoire de l‘Ouzbekistan est divisé en douze régions et une République autonome de Karakalpakie.

En 1991,le 31 août L‘Ouzbekistan a proclamé son independance,Republique souveraine .Apres son independance L‘Ouzbekistan se develeppe rapidement

-Presenter le slayd sur les curiosites de l‘Ouzbekistan par le prejecteur

 

 

_Qui va donner les informations sur l‘Ouzbekistan et la France ? Comparez avec notre pays ?

-Où se trouve de l‘Ouzbekistan ?

--Où se trouve de la France ?

-Quelle est la superficie de L‘Ouzbekistan ? -Quelle est la superficie de la France ?

-Quelle est la population de l‘Ouzbekistan ? Quelle est la population de la France ?........

IV.Réinvestissement.

 

Activités complèmentaires.A la page « S‘entraîner » il y aune série d‘exercices que les apprenants doivent se rappeler tous les lieux géographiques du pays. Act 3.Complétez avec les mots de la liste.

1.L‘Ouzbebistan est un grand..................d‘Asie Centrale.2.La ville de Tachkent est  ................... de l‘Ouzbekistan.3.Samarkand est une des plus ................. ville du................. .4.Le territoire de l‘Ouzbekistan est couvert de .............. et de ..............  

. 5.Le grand .............Kara-Koum occupe une partie d‘Ouzbekistan.

Montagnes,Pays,la capitale ,désert ,anciennes , pleines.

Act 4.Reporter le tableau ci –dossous sur votre cahier de français.Remplissezle.Ecrivez dans la grille les noms que vous connaissez.

Objets géografiques	Existe en France	Existe dans votre pays
Un fleuve Un désert
Une haute montagne Une grande ville Une mer Un lac

V.Explication du  nouveau theme.

Ecrire les reponses aux questions ;lire les textes à la page suivante.

. VI.Evaluation

On met les points à chaque élève qui a été /e actif/ve pendant la Leçon et on les remercie.On peut aussi noter leurs points sur une feuille A3 pour que tous les élèves puissent voir et observer quelles notes peut –on avoir si on étudie bien.On concule la leçon et on demande aux élèves de faire le devoir strictement :On dit « Au revoir ! » ou bien « A la prochain fois ! »

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Davlyatova Maxliyo Ziyadullayevna 

Navoiy viloyati Zarafshon shahar 3-umumta'lim  maktabining matematika fani o„qituvchisi

            Chiziqli tenglamalar

Asosiy maqola: Chiziqli tenglama.

Chiziqli tenglama grafigi

Chiziqli tenglama bu ikkala tomoni ham birinchi darajali     (nomaʼlum) koʻphadlardan iborat tenglamadir.    Chiziqli       tenglamani quyidagi koʻrinishda ifodalash mumkin: ax + b = 0, bu yerda a — nol boʻlmagan son, b — ozod had.

Kvadrat tenglamalar

Asosiy maqola: Kvadrat tenglama.

Kvadrat tenglama koʻp hadli, bir oʻzgaruvchili va ikkinchi darajali tenglamadir. Umumiy koʻrinishi odatda quyidagicha ifodalanadi:

Bu yerda a, b, c — haqiqiy sonlar va a≠0. Agar a=1 boʻlsa, kvadrat tenglama keltirilgan tenglama, agar a≠1 boʻlsa, keltirilmagan tenglama deyiladi. a, b, c sonlari quyidagicha ataladi:

•                       a — birinchi (bosh) koeffitsiyent;

•                       b — ikkinchi koeffitsiyent;            c — ozod had.

Kavadrat tenglama ildizlari quyidagi formula boʻyicha topiladi:

Ratsional tenglamalar

Asosiy maqola: Ratsional tenglama.

Ratsional tenglama deb ratsional ifodalardan tuzilgan tenglamaga aytiladi. Agar f(x) va g(x) ratsional ifodalar boʻlsa,tenglama ratsional tenglama deyiladi. Bunda agar f(x) va g(x) butun ifodalar boʻlsa, tenglama butun tenglama deyiladi. Agar f(x), g(x) ifodalardan hech      boʻlmaganda         biri kasr ifoda       boʻlsa,         f(x)=g(x) ratsional tenglama yoki kasr        tenglama deyiladi.          Chiziqli,      kvadrat       tenglamalar butun tenglamalardir.

Bikvadrat tenglamalar

Asosiy maqola: Bikvadrat tenglama.

Bikvadrat tenglama deb toʻrtinchi darajali tenglamaga aytiladi. Umumiy koʻrinishi quyidagicha ifodalanadi:

Bu yerda a≠0.

Irratsional tenglamalar

Asosiy maqola: Irratsional tenglama.

Irratsional        tenglama deb        tarkibida ildiz belgisi      ostida oʻzgaruvchi boʻlgan tenglamaga aytiladi. Irratsional tenglamalarni yechishning ikkita usuli keng tarqalgan. Bular tenglamaning ikkala tomonini bir xil darajaga koʻtarish va yangi oʻzgaruvchilar kiritish usullaridir.

Koʻrsatkichli tenglamalar

Asosiy maqola: Koʻrsatkichli tenglama.

Koʻrsatkichli tenglama yoki darajali tenglama matematik darajasi koʻphaddan iborat tenglamadir. Koʻrsatkichli tenglamani odatda  (bu yerda a>0, a≠1) koʻrinishga keltirish mumkin.

Logarifmik tenglamalar

Asosiy maqola: Logarifmik tenglama.

Logarifmik       tenglama deb        tarkibida logarifmlar boʻlgan    tenglamaga aytiladi. Logarifmik tenglama odatda

 (Bu yerda a >0, a≠1) koʻrinishga keltiriladi.

Parametrli tenglamalar

Asosiy maqola: Parametrli tenglama.

Parametrli tenglama deb biror-bir bogʻlanishni parametrlar yordamida ifodalagan tenglamaga      aytiladi.      Parametrli   tenglamaga sodda          misol sifatida kinematikadan vaqt parametri       bilan harakatdagi jismning joyini, tezlanishini va boshqa xususiyatlarini ifodalovchi tenglamani keltirish mumkin. Abstrakt maʼnoda parametrik tenglama deb tenglamalar toʻplamini aytish mumkin.

Differensial tenglamalar

Asosiy maqola: Differensial tenglama.

Differensial tenglama nomaʼlum funksiyalar, ularning turli tartibli hosilalari va erkli

oʻzgaruvchilar ishtirok etgan tenglamalardir. Bu tenglamalarda nomaʼlum funksiya i orqali belgilangan boʻlib, birinchi ikkitasida i bitta erkli oʻzgaruvchi t ga, keyingilarida esa mos ravishda x, t va x, y, z erkli oʻzgaruvchilarga bogʻliqdir.  

 

 

 

Tabiatni  asrang, avaylang

 

Samarqand shahar   

73-umumiy  o‟rta  ta‟lim  maktabining boshlang`ich sinf o`qituvchisi  

 Kurbonova Gulnoza Darsning  mavzusi: “Tabiatni  asrang, avaylang” bo’limi  yuzasidan  takrorlash

l. Darsning   maqsadi: 

1). Talimiy  maqsadi: 

“Tabiatni  asrang, avaylang”  bo’limi  yuzasidan  o’quvchilar  egallangan  bilimlarni  mustahkamlash.

2). Tarbiyaviy  maqsadi: 

 O‘quvchilarga   tabiatga  mehr  uyg‘otish  va  vatanparvarlik  hissini  tarbiyalash. O‘z  tevarak-atrofidagi  narsalarning  ahamiyati  orqali  tabiat  boyliklardan  ehtiyojga  yarasha  foydalanish  va  ularni  muntazam  to‘ldirib, boyitib  boorish  zarurligini  o‘rgatish;TK6: tejamkorlikning  ma‘nosini  tushunib  va  unga  amal  qilish.

3).Rivojlantiruvchi  maqsadi: 

O‘quvchilarning  mustaqil  va  mantiqiy  fikrlash,  ijodkorlik  qobiliyatini  o‘stirish, ekologiya, tabiat  va  insinning  o‘zaro  bog‘liqligi  haqidagi  bilimlarni  rivojlantirish; FK2: O‘zbekistonning  ta‘rixiy  shaharlarni  xaritadan  topa  olish.

ll. Dars  turi: Umumlashtiruvchi,yangi pedagogik bilimlarga asoslangan, noan`anaviy dars.

Darsga  foydalaniladigan  metodlar: suhbat-munozara, aqliy  hujum, guruhlarga  ishlash,mustaqil  ishlash, test, ―Kim  birinchi‖  o‘yini, ―Topib  qol‖ texnologiyasi.

“Tabiatni  asrang, avaylang”  bo’limi  yuzasidan  takrorlash  mavzusi  bo‘yicha kompetentlikka yo‗naltirilgan dars ishlanmaning texnologik xaritasi.

 

T/r

Mashg„ulot ning borishi

Darsning borishi

Kerakli jihozlar

Fanga oid kompetensiya

 

	I	Kirish: tashkiliy qism			a)Salomlashish b) O„quvchilarni guruhlarga ajratish s)Tozalikka rioya qilish d)O„quvchilarni darsga tayyorgarligini tekshirish	Me‟yoriy hujjatlar
	I	O„tilgan mavzuni so„rash			O„quvchilarning o„tilgan mavzuni qanday o„zlashtirganini testlar, savollar har xil o„yinlar yordamida aniqlash	Videoproyektor, notebook, testlar, savollar, tarqatma materiallar, rasmlar, jadvallar, plakatlar, marker, doska, chizg„ich, “Zinama-zina”, Tez  aytish, maqollar, topishmoqlar, krassvord.		Axborot bilan ishlash kompetensiyasi Kommunik ativ kompetensiya -                Shaxs sifatida o„z-o„zini rivojlantirish
	III	Asosiy qism: Yangi mavzu bayoni			Yangi mavzu bo„yicha to„liq ma‟lumotlar  berish	Videoproyektor, notebook, rasmlar, slayd va videorolik namoyishi		Kommunikativ kompetensiya  Axborot         bilan ishlash kompetensiyasi
	IV	Yangi mavzuni mustahka mlash			Yangi mavzuni turli xil savollar, topshiriqlar va mashqlar orqali mustahkamlash	“Aqliy  hujum”,“Kim epchil-u, kim chaqqon”,”Otishma”, “Test”		Shaxs sifatida o‘zo‘zini rivojlantirish kompetensiyasi Umummadaniy kompetensiya
	V	Darsni yakunlash			a)Baholarni e‟lon qilish b)Faol qatnashgan o„quvchilarni rag„batlantirish	Rag‟mat  kartochkalari		To„g„ri va ongli kasb tanlay olish kompentensiyasi O„z-o„zini baholay olish kompetensiyasi
	VI	Uyga vazifa			Uyga beriladigan topshiriq yuzasidan ma‟lumotlarni tushuntirish	BBB  metodi		-                Fan texnika yangiliklaridan xabardor bo„lish hamda foydalana olish kompetensiyasi
	O‟quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi			Metod  –  og‘zaki bayon, suxbat, ko‘rgazma-namoyishli,sahna  ko‘rinishi. Shakl  –  muloqot texnologiyasi,   guruhlarda ishlash Vosita – tarqatma matereallar, slaydlar, darslik. Usul – ko‘rsatish, namoyish qilish, mustaqil ishlash, o‘z-o‘zini baholash Nazorat – savol-javob
			Baholash – ―Rag‟mat  kartochkalari ‖ asosida baholash
Kutiladigan natijalar
O‟qituvchi							O‟quvchi
Darsga qiziqtiradi Mavzuni to‘liq yoritadi Ko ‗rgazma namoyishli laboratoriya  mashg‘ulotiga tayyorlanadi va bajaradi Guruhlarda va yakka holda  ishlashni tashkil qiladi Mavzu yuzasidan asosiy tushuncha va xossalarni  yetkazadi O‘quvchilar tomonidan berilishi kutilgan savollarga atroflicha tayyorlanadi Savol-javob, tajriba-tahlil asosida oqilona baholaydi Maqsadga erishadi							Mavzu bo‘yicha yetardi bilim, ko‘nikma va malakalarni oladi Namoyish etiladigan  moddalarning namunalari bilan tanishadi va farqlashni o‗rganadi mashqlarni bajara oladi Materiallar bilan yakka va guruhlarda ishlash malakasiga ega  bo‘ladi Mustaqil fikrlaydi Qo‘yilgan mavzu yuzasidan mustaqil masalalar yechadi. Berilgan savollarga javob topadi Mavzuni o‘zlashtiradi
Kelgusi rejalar
O‟qituvchi							O‟quvchi
Dars jarayonini tahlil qiladi O‘quvchilarni shu mavzu bo‘yicha o‘zlashtirishi zarur bo‘lgan BKM larni qanday  o‘zlashtirganligini  kuzatadi Qo‘shimcha materiallar to‘playdi Keyingi darsni loyihalashtiradi O‘quvchilar tomonidan o‘rganilgan mavzu yuzasidan berilgan savollariga javob topish uchun izlanadi							Uyga vazifa oladi Uy vazifasini bajarishni loyihalashtiradi Qo‘shimcha materiallar topadi , ularni taxlil qiladi, o‘qiydi, Vazifani bajaradi. O‘rganilgan mavzuni kundalik turmush bilan bog‘lash imkoniyatlari haqida izlanadi

I-Darsning borishi:

      Tashkiliy qism: O’quvchilar bilan salomlashish, navbatchi yordamida o’quvchilar  davomatni aniqlash, o’quvchilarni darsga tayyorgarligini hamda o’quv qurollarini tekshirish.              

Davomat aniqlanib, darsning oltin qoidalari yaratiladi.

-Yangilik

-Izlanish

-Faollik

-Ozodalik

-Erkin fikr

-Do’stona munosabat

-Reglament 

O’quvchilar uch guruhga bo’linadilar. -Adolat

II. O‟tgan mavzuni  mustahkamlash:     

 O‟quvchilarni  guruhlarga  bo‟linadi. Har  bir  guruh  o‟ziga  nom  va  sardor  tayinlaydi. Guruhlar  o‟zlarini  tanishtiradilar.

1-topshiriq. “Kim  birinchi” metodi.

Har  bir  guruhga  topishmoq  yozilgan  topshiriq  tarqatiladi. Guruh  a‟zolari  topishmoqning  javobini  topob, rasmini  chizadilar

Oynadayen  yaltirab             (Suv)

2-guruh

Zar  gilam, zar-zar  gilam,

Ko’taray  desam, og’ir  gilam   (Yer)

3-guruh

Osmonda  uchar  oq-u  qora,

Biroq  qanoti  yo’q, qara.           (Bulut)

4-guruh

Oppoq  sochli  boshlari,

Daryo  bo’lar  oshlari.            (Tog’)

 

Tez  aytish

1) Bu  yoz  Niyoz  ekdi  piyoz 2) Suv  keldi-nur  keldi.

3)     Novvoy  non  yopar  

Nonni  novvat  deb  sotar

4)     To’g’ri  yurdim-yetdim  murodga,  Egri  yurdim –qoldim  uyatga.

Maqol

1)  Nima  eksang, shuni  o’rasan, 2)  Yaxshi  bo’lsang, o’zarsan,      Yomon bo’lsang, to’zarsan. 3)  Kitob  bilim  beradi,      Bilim  baxt  keltirar.

4)  Kuzning  qozoni  quyuq  qaynar.

2-Topshiriq    “Topib  o’qi” Mashqi

1.”Zilol  suv”  matnidan  dadasining  gapini  topib  o’qi?

2. .”Zilol  suv”  matnidan    Tohirning  gapini  topib  o’gi?

3.”Zilol  suv”  matnidan  Asadning  gapini  topib  o’gi?

4.”Zilol  suv”  matnidan  oyisinig  gapini  topib  o’gi?

3-Topshiriq   

“Tezkor  savollar”  musobaqasi.

Guruhlarga  o’qiyuvchi  tomonidan  bittadan  savol  beriladi.  O’quvchilar  savollarga  tezkor  javob  berishadi.

1)                   Siz  Tohirning  o’rnida  bo’lsangiz  nima  qilar  edingiz?

2)                   Suvni  asrash  uchun  nima  qilish  kerak?

3)                   Yer  nega  onaga  qiyoslanadi?

4)                   Siz  tevarak  atrofingiz  tozaligi  uchun  nima  qila  olasiz?

 

4-Topshiriq       

Guruhlarga  krassvord   echish  topshirig’I  beriladi.

Bunda  o’quvchilar  savollarga  javob  berib,  “Yong’ir”  so’zini  hosil  qiladilar. O’quvchilar  boshqotirmada  berilgan  savollarga  javob  berib,  kalit  so’zi  “Yomg’ir” ni  topadi.

 

O’quvchilar  darslikda  berilgan  topshiriqlarni  bajaradilar.

Topshiriqni  bajarishni  tekshiriladi  va  ragbat  yulduzchalari  tarqatiladi.

III.Darsga  yakun  yasash  va  baholash.

1.Bo’limni  o’rganish   davomida  qanday  yangi  ma’lumotlarni  bilib  oldingiz?

2.Zilol  suvlarning  ifloslanishiga  kimlar  sabab  bo’ladi?

3. Suvni  asrash  uchun  nima  qilish  kerak?

-Bugun  biz  sizlar  bilan   “Tabiatni  asrang, avaylang” bo’limi  yuzasidan  bilimlaringizni  musobaqa  tarzda  umumlashtirib  oldik.

Guruhlarning  har  bir  topshiriqlari  bo’yicha  to’plagan  ballari  e’lon  qilinadi  va  g’olib  guruh  aniqlanadi.

O’quvchilar  darsda  ishtirok  etishlariga  qarab  baholanadi.

V.Darsni yakunlash: Faol  qatnashgan  o‘quvchilar  rag‘batlantiriladi.

 

VI.Uyga vazifa  berish:

Bo’limdagi  mavzularni  takrorlab  o’qib  kelish.

 

 

 

 

 

Amonova Shahnoza Fayzullo qizi 

Bo'stonliq tumani 34- sonli umumta'lim maktabining

O'zbek tili fani o'qituvchisi

     Kelishik — ot yoki otlashgan soʻzning boshqa soʻzlar bilan aloqasini koʻrsatuvchi grammatik shakl. U ot shakli ekanligi holda, birikma yoki gap tarkibida uning boshqa soʻzga tobelanishini koʻrsatadi. Bu sintaktik munosabat kelishik shaklining oʻzi b-n, koʻmakchi yoki koʻmakchi vazifasidagi soʻz bilan birga ifoda topishi ham mumkin.

      Kelishik miqdori turli tilda har xil. Oʻzbek tilida 6 ta kelishik boʻlib, ular bosh (shaklsiz), qaratqich (shakli ning), tushum (shakli -ni), junalish (shakli ga -ka -qa), oʻrin (shakli -da), chiqish (shakli -dan) kelishiklaridan iborat. Shulardan qaratqich kelishigi ot tomonidan boshqarilib, hokim soʻz egalik qoʻshimchasini olib keladi: kitobning varagʻi. Qolgan tushum, joʻnalish, oʻrin, chiqish kelishikli otlar feʼl yoki sifat tomonidan boshqariladi: kitobni varaqladi, kitobga qaradi, kitobda yozilgan, kitobdan olindi.

Qaratqich kelishigi biror predmetning shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmetga yoki shaxsga qarashli ekanligini ifodalaydi. Qaratqich kelishigida kelgan ot kimning?  nimaning? qaerning? kabi so‗roqlardan biriga javob beradi. ning affiksi bilan shaklla nadi. Masalan: Bilim va donishmandlik insonning bezagidir (A.Navoiy). Ba‘zan  she‘ riyatda  qaratqich  kelishigi  egalik  affiksidan  so‗ng  shaklida  ham  qo‗llanadi:  Har  bolam ufurgan nafasin atrii. SHe‘rimning eng etuk, eng yaxshi satri (G‗ .G‗ulom). Q aratqich  kelishigidagi  ot  egalik  affiksini  olgan  ot  bilan  grammatik  jihatdan  bog‗ lanib,  gapda aniqlovchining  turi  qaratuvchi  vazifasida  keladi.  Qaratqich  kelishigi dagi  so‗z  qaratuvchi,  unga  bog‗lanib  kelgan  egalik  affiksini  olgan  ot  esa  qaralmish  sanaladi.  Masalan:  Guruchning  kurmagi  bor,  yomonning  to‗g‗  mog‗i  bor (Maqol). 

    Qaratqich kelishigi ikki xil – belgili yoki belgisiz shaklda qo‗llanadi. 

Qaratqich kelishigi ning (n) affiksi bilan qo‗llansa, belgili sanaladi.

 Belgili qaratqich kelishigidagi ot aniq qarashlilik ma‘nosini ifodalaydi: daraxtning il dizi, onaning baxti kabi. Qaratqich  kelishigining  affiksi  bilan  qo‗llanmasa,  belgisiz   sanaladi:  umid  uchquni,  bahor  fasli  kabi. Belgisiz  qaratqich  kelishigidagi  ot  o‗ zi  bog‗lanib  kelgan  ot  anglatgan  predmetning  qaratqich  kelishigidagi  ot anglatga n predmetga aloqador hodisa ekanligini ifodalaydi. Belgisiz  qaratqich  kelishigidagi  ot  o‗zi  bog‗langan  ot  bilan  ma‘no  va  grammatik  jihatdan  juda   zich bog‗langan bo‗lib, ular orasiga boshqa so‗z kiritish mumkin emas. 

      

                 Qaratqich kelishigi quyidagi hollarda belgili qo‗llanadi: 

1.Qaratqich kelishigidagi ot shaxs otlari bo‗lganda: Zulfiyaning xati, talabaning baho si kabi. 

2.Butunning qismini anglatgan otlar: uzukning ko‗zi, stolning oyog‗i kabi. 

3.Qaratqich  kelishigidagi  so‗z  o‗zi  bog‗latgan  otdan  anglashilgan  predmet   bilan  o‗zaro  genetik  aloqada bo‗lsa: buvining nevarasi, sherning bolasi kabi. 

4.Qaratqich kelishigidagi so‗z manba ma‘nosini ifodalaganda: olimning ma‘ruzasi, ta labaning fikri kabi. 

5.Qaratqich  kelishigidagi  so‗z  bilan  qaralmish  o‗rtasida  boshqa  so‗zlar  kelganda:   shaharning  baland imoratlari, yozning issiq shamoli kabi. 

6.     Qaratqich kelishigida ot o‗zining maxsus aniqlovchisiga ega bo‗lganda: alo‘chi o‗q uvchining hulqi kabi. 

7.     Qaratqich kelishigidagi so‗z tarkibidalar ko‗plik affiksi qo‗llanganda: qizlarning ra qsi, gullarning hidi kabi. 

8.     Qaralmish  otlashgan  so‗zlar  bilan  ifodalanganda:  olmaning  shirini,   so‗zning  ozi,  do‗stlarning  uchtasi  kabi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Saparboyeva Yulduzoy  Xorazm viloyati Shovot tumanidagi

 17-son maktabining boshlang'ich 

sinf o'qituvchisi

            ―Ta‘lim to‘g‘risida‖ gi qonun, ―Kadrlar tayyorlash‖ Milliy dasturi mustaqil yurtimizga barkamol shaxsni yetishtirib berish vazifasini ilgari suradi.. Xalqimizda

―Bola boshidan, o‘g‘lon yoshidan‖ degan naql bor. Yoshlikdagi to‘g‘ri tarbiya inson kamolatini tarbiyalaydi. ―Odobnoma‖ fanining maqsad vazifasi yosh avlod qalbiga odob va axloq nurlarini sochishdan iboratdir. 

     Odobnoma darslari farzandlarimizda insif, adolat, iymon-e‘tiqod, vijdon va mehrmuhabbat hislarini tarbiyalashga qaratilgandir. ―Odobnoma‖ darslari o‘quvchilarni xalqimizning unitilayotgan boy tarixi, madaniy va ma‘naviy merosi, so‘z san‘ati, xalq pedagogikasi va milliy qadriyatlari bilan tanishtiradi.

      Mazkur hujjatlarni hayotda tadbiq etish maqsadida 1998-1999 o‘quv yilidan umumta‘lim maktablariga I-IV sinflariga tarbiya sifatida ―Odobnoma‖ fani davlat o‘quv rejasi asosida o‘qitiladigan bo‘ldi. ―Odobnoma‖ dasturi I-IV sinflar uchun mavjud dastur asosida, zamon talabiga mos ravishda yangidan qayta ishlab chiqildi.      Odob va axloq ilmini farzandlarimiz ongi va qalbiga singdirishimizda o‘qituvchilarimizga maktab, oila, mahalla va keng jamoatchilik yaqindan yordam berishlari zarur. Odobnoma ilmi-Vatan tuyg‘usi salom berish odobi, oilada milliy urfodat va an‘analarga rioya qilish demakdir. Xalq pedagogikasi, ota-onalar nasihatlari, xalq og‘zaki ijodiyoti materiallari bo‘lmish doston, ertak, rivoyat hamda buyuk shaxslar ijodi, hayotidan namunalar keltirish va ular o‘gitlarini o‘rganish orqali murg‘ak qalbni tarbiyalashdir. 

     I-IV sinflarda ―Odobnoma‖ dasturi oddiydan murakkabga qarab boradi. Biri ikkinchisini to‘ldiradi, boyitadi. I-sinfda ―Odob salomdan boshlanadi‖ mavzusida o‘quvchilarga dastlabki salomlashish odobi o‘rgatiladi. II-sinfda u asta-sekin rivojlantirilib, ―Yaxshi so‘z-jon ozig‘i‖ mavzusiga bog‘lanib ketadi. III-sinfdagi ―Orastalik-yaxshi odob‖ mavzusiga doir darsda insonlarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi vosita, ularning odobi ochiq chehrali ekanligini, IV-sinfdagi ―Odob-inson ziynati‖ mavzusida salomlashish, xushxulqlik, insondagi odoblilik fazilat ekanligini asoslab beriladi. Shuningdek, bolalarga yoshligidanoq nima savobu nima gunoh, nima halolu nima harom kabi o‘zbekona turmush tarziga xos tushunchalarni o‘rganishga ahamiyat berish zarur. 

           I-IV sinflar uchun yangi yaratilgan ―Odobnoma‖ dasturining ahamiyati shundaki, kerak bo‘lgan o‘rinda Qur‘on, Hadis ilmidan foydalangan holda, diniy aqidaparastlikni oldini olish masalalari ham ochib berilgan. Darslardagi har bir

mavzu bolalarning kundalik hayoti, turmush tarzi bilan bog‘langan. Har bir bo‘lim va mavzular tarbiyaviy jarayondan ayricha emas, o‘qituvchi mavzularni o‘zi yashayotgan mahalliy sharaitdan ham olishi mumkin. Tarixiy, madaniy, rasm-rusmlar dars yo‘nalishini tashkil etadi.

          I-IV sinflar uchun ―Odobnoma‖ fani bo‘yicha mazkur yaratilgan mazkur dasturidagi bo‘lim mavzularida boshlang‘ich sinf o‘quv-chilarining yosh xususiyatlari, bilim darajalari hisobga olingan. Ular asta sekin takomillashtirib rivojlantirilgan. Buyuk hazrat Alisher navoiy ―Haqiqiy sharaf hayo va odobdan keladi‖ - degan edi. Darhaqiqat, odob muammosi kishilik jamiyati paydo bo‘lgan davrdan boshlab, xalq ijodining mahsuli-afsona, ertak, doston, maqol, rivoyat va hikoyalarda o‘z ifodasini topgan. Mustaqillik sharofatida o‘zbek diyorida xalqimizning o‘z ona tili va madaniyatiga bo‘lgan e‘tibori kuchayadi. Biz shu ona tilimiz orqali mutafakkir va ma‘rifatparvarlarning asarlarini dilimizga jo qilamiz. Shuning uchun ―Odobnoma‖ darslarida sof o‘zbek tilida so‘zlashga alohida ahamiyat berish lozim.

 

 

 

Tashanova  Sevinch  Kamilovna

Qoraqalpog'iston  Respublikasi 

 Nukus  shahar  XTB  ga qarashli 

 37-sonli  ixtisoslashtirilgan   umumta'lim 

 maktabi   ingliz  tili  o'qituvchisi 

          Modal verb is a type of verb that is used to indicate modality – that is: likelihood, ability, permission, request, capacity, suggestions, order, obligation, or advice. Modal verbs always accompany the base (infinitive) form of another verb having semantic content. In English, the modal verbs commonly used are can, could, may, might, must, will, would, shall, should, ought to, had better, have to and sometimes need or dare. In English and other Germanic languages, modal verbs are often distinguished as a class based on certain grammatical properties.

        A modal auxiliary verb gives information about the function of the main verb that it governs. Modals have a wide variety of communicative functions, but these functions can generally be related to a scale ranging from possibility ("may") to necessity ("must"), in terms of one of the following types of modality:

•              epistemic modality, concerned with the theoretical possibility of propositions being true or not true (including likelihood and certainty)

•              deontic modality, concerned with possibility and necessity in terms of freedom to act (including permission and duty)

•              dynamic modality,^[2] which may be distinguished from deontic modality in that, with dynamic modality, the conditioning factors are internal – the subject's own ability or willingness to act^[3]

The following sentences illustrate epistemic and deontic uses of the English modal verb must:

•              epistemic: You must be starving. ("It is necessarily the case that you are starving.")

•              deontic: You must leave now. ("You are required to leave now.")

An ambiguous case is You must speak Spanish. The primary meaning would be the deontic meaning ("You are required to speak Spanish.") but this may be intended epistemically ("It is surely the case that you speak Spanish.") Epistemic modals can be analyzed as raising verbs, while deontic modals can be analyzed as control verbs.  

Epistemic usages of modals tend to develop from deontic usages.^[4] For example, the inferred certainty sense of English must developed after the strong obligation sense; the probabilistic sense of should developed after the weak obligation sense; and the possibility senses of may and can developed later than the permission or ability sense. Two typical sequences of evolution of modal meanings are:

•              internal mental ability → internal ability → root possibility (internal or external ability) → permission and epistemic possibility

•              obligation → probability

Comparison with other Germanic languages[edit]

        The English modal verbs share many features and often etymology with modal verbs in other Germanic languages.

       The table below lists some modal verbs with common roots in the West

Germanic                 languages English, German, Dutch, Low                 Saxon, West

Frisian and Afrikaans, the North Germanic languages Danish, Swedish and Faroese, and the extinct East Germanic Gothic language. This list comprises cognates, which evolved from old Germanic modal auxiliaries. It does not attempt to be complete for any one of the modern languages, as some verbs have lost or gained modal character later in separate languages. (English modal auxiliary verb provides an exhaustive list of modal verbs in English, and German verb#Modal verbs provides a list for German, with translations. Dutch verbs#Irregular verbs gives conjugations for some Dutch modals.)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nukus shahar  32-sonli  umumta‘lim maktabining  o‘zbek (davlat) – tili  metod birlashma  boshlig‘i:   

Ko‘shekova  Tamara  Majitovna.

 

 

          Davlat tili — muayyan mamlakatda qonun chiqarish, ijroiya va sud hokimiyatlarida ish yuritish uchun rasmiy belgilangan til.

         1989-yil 21-oktyabr. ―Davlat tili haqida‖gi qonun qabul qilinib, oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berildi. Xalqimizning muqaddas qadriyatlaridan biri boʻlgan ona tilimiz oʻzining qonuniy maqomi va himoyasiga ega boʻldi. Ona tilimiz milliy oʻzligimizdir. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlab qoʻyilgan. Shu tariqa oʻzbek tili mustaqil davlatimizning Bayrogʻi, Gerbi, Madhiyasi qatorida turadigan, qonun yoʻli bilan himoya qilinadigan muqaddas davlat ramziga aylandi. 

         O‗zbek tili asrlar davomida shakllanib, sayqallanib kelmoqda. Bunda albatta buyuk ajdodlarimiz Mahmud Qoshg‗ariy, Yusuf xos Hojib, Mavlono Lutfiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Boburlarning o‗rni beqiyosdir. Ajdodlarimiz, olimlarimiz asrlar davomida o‗zbek tilining davlat tili bo‗lishini orzu qilishdi, yaratganga behisob shukrki bunday ne‘mat bilan Alloh bizni siylab qo‗ydi.

Til millatning boyligi, tuganmas xazinasi, ko‗zgusi hamdir. Shu sabab ham ―Til boyligi – el boyligi‖ deyishadi. Tilni asrash, avaylash, boyitish, mazmunli so‗zlash har-bir insonning burchi, vazifasi hisoblanadi.

         Biz bir narsani tushunishimiz kerak, milliy tilning ravnaqi uchun faqat tilshunos emas, millatning har bir vakili jon kuydirishi shart. Odam o'z milliy tiliga befarq bo'lar ekan , til me'yorlari buzilaveradi. Til me'yorlarining buzilishini hayotimizda internet tizimi faollashuvi bilan bog'lashlarini ko'p eshitamiz. Aslida esa u buzilgan og'zaki nutqning yozma shaklini ko'rsatadigan oyna xolos. Nutqqa bo'lgan loqayd munosabat avval unchalik ko'zga ko'rinmagan bo'lsa, endi internet bahonasida "hujjatlashtirildi". Internetning ommalashuvi esa tildagi nuqsonlarni ham ommalashtirdi.

        Til bilan bog'liq bu kabi salbiy holatlarni bartaraf etish uchun eng birinchi o'rinda yoshlarning qalbida tilga bo'lgan muhabbat hissini uyg'otish kerak. Odamzodning tabiati shunday - faqat ozi yaxshi ko'rgan narsasi uchungina ko'ngli achinadi. Mana masalan, televizormi, muzlatkichmi yoki mashinamiz buzilsa, uni ta'mirlatish uchun eng yaxshi ustaga olib borish payiga tushamiz. Lekin negadir tilimiz buziladigan bo'lsa, parvoyimizga ham kelmaydi...

Agar kimki  o‘zining  davlat  tilini  hurmat qilsa, yaxshi ko'rsa, uni avvalambor o'zi asraydi, asragan narsasiga boshqalar ham ziyon yetkazishiga yo'l qo'ymaydi.

          Davlat tiliga doir qonun ijrosi zaifligicha qolar ekan, so‘nggi yillarda o‘zbek tiliga doir muammolar qamrovi ham kengaygan; jamoatchilikda, ayniqsa, ta‘lim sohasida o‘zbek tiliga nisbatan ishonch yo‘qolib borayotgani, rus tilli maktablarga ehtiyoj keskin kuchaygani kuzatilgan.

Shu  sababli  o’tgan yilgi  yangi «Kongress-xoll» saroyida o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining 30 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimda  O‘zbekiston Respublikasi  Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ishtirok etdi.

«Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri bo‗lgan o‗zbek tili xalqimiz uchun milliy o‗zligimiz va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho ma‘naviy boylik, buyuk qadriyatdir. Kimda-kim o‗zbek tilining bor latofatini, jozibasi va ta‘sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi bo‗lsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, o‗lmas maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qo‗shiqlariga quloq tutsin», — dedi prezident.

Prezident o‗zbek tilining davlat va jamiyat hayotidagi ta‘siri va mavqeini yanada oshirish, «Davlat tili haqida"gi qonunni bugungi kun talablaridan kelib chiqib takomillashtirish zarurligini ta‘kidladi. Bu boradagi dolzarb vazifalarni ko‗rsatib o‗tdi.

Davlat rahbari 21 oktyabr kuni «O‗zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‗g‗risida» farmon qabul qildi. Unga binoan 21 oktyabr sanasi O‗zbekistonda «O‗zbek tili bayrami kuni» deb belgilandi.        Shu munosabat  bilan o‘tgan yili mamlakatimizning barcha hududlarida Oʻzbekiston Respublikasining ―Davlat tili haqida‖gi qonuni qabul qilinganining oʻttiz yilligi keng nishonlangan  edi. Lekin  bu yil  pandemiya munosabati  bilan  o‗zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining 31 yilligiga bag‗ishlangan bayram va tadbirlarga  ruxsat   yo‘qligini  hisobga  olgan  holda  21-oktabr  til  bayramini  kichikroq, iqshamroq  qilib  tashkillashtirish rejalashtirilmoqda.  Shunday  ishlarning  bazilari  bu  o‘zbek (davlat) tili  o‘qituvchilari   dars  beradigan sinf  o‘quvchilari  orasida  ―Til millat ko‘zgusi‖, ―Ona tilim – jon – u dilim‖, ―Iftixorim, g‘ururim – ona tilim‖  nomli  onlayn  she‘riy ko‘rik tanlovlar, insholar ko‘rik tanlovi  va ulug‘ mutafakkirlarimiz  tomonidan yozilib, me‘ros  qolgan  til haqidagi  hikmatli so‘zlaridan keltirish, ularni  video challenge qilish va  rasmlarga  tushirib yuborish  vazifasi  tushintirildi.  Ulardan eng sara  va  yaxshi  ijro etgan o‘quvchilarni  taqdirlash va  munosib  sovg‘alar berish rejalashtirildi. Oqituvchilarimiz orasida  ―O‘zbek tili – davlat tili‖ mavzusida  dars ishlanmalar  ishlab chiqish, ularning taqdimoti  va o‘quvchilar uchun videodarslar ishlab chiqish  yuklatildi. Ularning ichida eng yaxshi dep topilganlarini  Respublika  miqiyosida ommalashtirish, o‘qituvchilar uchun  yaratilgan  ijtimoiy  kanallar va guruhlarda  ommalashtirish rejalashtirilgan.     

 

Nurinova Gulchehra Yoldoshevna 

 Surxondaryo  viloyati  Denov tumani 

 6-umumiy  o‗rta ta'lim maktabi                 ona tili va adabiyoti  o‗qituvchisi      Qoʻshma soʻzlar — ikki yoki undan ortiq oʻzak morfemaning qoʻshilishidan hosil boʻlgan va yagona struktur-semantik birlikni tashkil etgan soʻzlar. Mas; koʻzoynak, bilaguzuk,   uchburchak,          atirgul,        boʻtakoʻz,    nomoz-shomgul,     mehmondoʻst, balandparvoz, erksevar, jigarrang kabi. Qoʻshma soʻzlar yasalishi uchun asos boʻlgan soʻzlar oʻzlarining dastlabki maʼnolarini qisman yoki butunlay yoʻqotadi: ular birgalikda tamoman yangi lugʻaviy maʼno bildiradi. Chunonchi, osh va qozon soʻzlari alohida leksemalar sifatida oʻz lugʻaviy maʼnolariga ega. Lekin ularning qoʻshilishidan hosil boʻlgan oshqozon soʻzi mazkur soʻzlarning dastlabki maʼnolaridan farqlanuvchi yangi maʼnoni — "inson va hayvonlarning ovqat hazm qilish   aʼzo-si"       maʼnosini    bildiradi. Qoʻziqorin, itogʻiz,        oqsoch,       oqsuyak, kampirchopon singari Qoʻshma soʻzlar haqida ham shunday fikrni aytish mumkin.

Qoʻshma soʻzlar qismlari orasidagi maʼno munosabati har xil. Ular oʻxshatish, qiyoslash (karnaygul, otquloq, tuyaqush, sheryurak, qoʻykoʻz), xoslik, biror narsaga moʻljallanganlik (gultuvak, molqoʻra, olovkurak, tokqaychi, qiymataxta), biror oʻrinjoyga mansublik (suvilon, togʻolcha, choʻlyalpiz, qoʻqonarava), biror belgiga nisbat berish (achchiqtosh, olaqargʻa, shoʻrdanak, qizilishton, Qiziltepa), miqdorga munosabat (beshbarmoq, mingoyoq, qirqogʻayni, Beshariq) va boshqa maʼnolarni anglatadi. Qoʻshma soʻzlar strukturasi mavjud sintaktik aloqalarni eslatadi, boshqacha aytganda, Qoʻshma soʻzlar ega-kesim munosabatida, boshqa-ruv, moslashuv. bitishuv aloqalarida boʻlgan soʻz birikmalari asosida yuzaga kelgan. Mas, goʻshtkuydi, kelintushdi kabi Q.s ega va kesim munosabatini eslatsa, toʻyboshi. tomorqa, koʻzoy-nak kabi Qoʻshma soʻzlar moslashuvni, kitobsevar, dunyoqarash kabilar boshqaruvni, xom-kalla, koʻksulton, iskabtopar kabilar esa bitishuvni eslatadi.

Q.s ot, sifat, ravish va qisman feʼl turkumida tarqalgan. Ularning komponentlari bir soʻz turkumiga yoki turli soʻz turkumlariga mansub boʻlishi mumkin. Mas, qoʻshma otlar ot-+ot (belkurak), sifat+ot (oqqush), son+ot (sakkizoyoq), feʼl+ot (Yoril-tosh), ot+feʼl (boʻyoʻsar), feʼl+feʼl (Sotib-oldi, ishlabchiqarish) kabi qoliplarda boʻladi. Boshqa soʻz turkumlariga oid Q.s ham oʻziga xos qoliplar asosida yasaladi.

     Ot — mustaqil soʻz turkumlaridan biri. U boshka turkumlardan bir necha belgi —  xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular quyidagilardan iborat: 1) ot yasalish xususiyatiga ega: ishchi, suh-batdosh, paxtakor, bogʻbon, oshpaz, Mirzachoʻl; b) sonmiqdorni bildirish xususiyatiga ega: bola — bolalar, daftar—daftarlar; v) egalik koʻrsatkichiga ega: otam, otang , otasi — otamiz, otangiz, otalari; g) kelishik shakllari bilan oʻzgaradi; maktab, maktabning , maktabni, maktabga, maktabda, maktabdan; d) gapda barcha gap boʻlaklari vazifasida keladi.

Anik, predmetlarni yoki predmet sifatida tasavvur qilinadigan tushunchalarni ifodalaydigan Otlar maʼnosiga koʻra, atokli va turdosh Otlarga boʻli-nadi. Bir xildagi predmet yoki hodisaning birini ajratib koʻrsatuvchi Otlar atokli Otlar sanaladi: Rustam, Olimjon, Jomboy, Mars, Venera, Boychibor kabilar. Bir jinedagi predmetlarning umumiy nomi turdosh Otlardir: gul, daraxt, qalam, daftar kabi.

Ot turkumi 3 xil grammatik kategoriyaga ega: 1) son kategoriyasi; 2) egalik kategoriyasi; 3) kelishik kategoriyasi.

Otning funksional shakllari mavjud boʻlib, ular maʼlum bir qoʻshimcha grammatik maʼno ifodalash, Otlarning kategorial shakllariga xos boʻlmagan biror sintaktik vazifasiga moslashish uchun xizmat qiladi. Otga xos funksional shaklning yasalishga koʻra 3 tipi mavjud: 1) sintetik shakl; 2) analitik shakl; 3) juft va takror shakl. 

 

 

 

 

 

 

 

      

Bugungi kunda qayesi televideniyani ko‘rsangiz, bir jinoyat tarixi yoki jurnalistik surushtiruv xaqida gapirishadi, qayesi ijtimoiy tarmoqni kuzatsangiz yoshlar, yosh qizlar yosh onalar yoki yosh kelin kuyovlar o‘rtasidagi gaplarni jinoyatini mish - mishini eshitasiz, buni eshitaverib kuzataverib ko‘raverib oddiy xolga aylandi, xattoki turk seriallarida xam jinoyat, kimdir kimnidir otadi, kimdadir farzandi ulg‘ayib keyin ota onasini topadi yillab jinoyatni yashiradi oxiri oshkor bo‘ladi, xind turk seriallarida mazmun moxiyati shundan iborat.Ayniqsa eng zaif tomonimiz o‘zbek kino ijodkorlari tomonidan miyani dam oldiradigan, intiqlik bilan sevib kutadigan seriallar paydo bo‘lmayapti, ba"zida ko‘rging xam kelmaydi, o‘ldir o‘ldir, pichoq ur, ot, Aliboeva Feruza Abduxoliqovna

Surxondaryo viloyati Denov tumani

                                            8-umumiy ta‟lim maktabining 

boshlang‟ich sinf o‟qituvchisi 

benzin quy, tiriklay ko‘m bu o‘zbek teleseriallarida bosh g‘oya bo‘lib qo‘yilayapti! Biz bu ko‘rsatuv seriallar mish mishlardan yaxshi ibrat bo‘ladigan tomonini ko‘rmayapmiz, ta"sirchanlik qilaolmayapmiz yomon xolatlarni ko‘rsatib ibrat ol deb emas, yaxshi tomonlama ibrat bo‘ladigan yoqimli so‘zli shirin so‘zli muommoli vaziyatlardan aql bilan ish yuritish kerakligini uqtiradigan, etkazib beradigan, serial va lavxalar bilan insonga yaxshi tayosirchanlik mexr uyg‘otuvchi ko‘rsatuvlar ko‘payishi kerak, ayniqsa, ur urdan, pichoqdan, otishmayu benzin sepishdan odamlarga ta"sirchanlik kuchini bermaydi, aksincha, g‘ashini keltiradi, asab tizimiga yomon ta"sir ko‘rsatadi, o‘g‘iriyu, jinoyatga qo‘l

urishga moil insonlarga qo‘llanma qilib berayapti xolos! Biz pedagoglar yoshlarga uyda ota ona oldida bola ruxiyatiga yomon ta"sir qiladigan serial va mish mishlarni ko‘rishmasdan ota ona bilan birga xamfikr bo‘lib darsga berilsa, ota onalar o‘sha seriallar o‘rniga farzandi ta"limi va tarbiyasi bilan shug‘ullanishsa yoki qo‘shimcha til o‘rgatishsa yaqin kelajakda o‘z mevasini terishga zamin xozirlaydi.        Ota onalar o‘z oldida farzandi bilan serial ko‘rar ekan! Bolaga juda yomon ta"sir qilib, uning xato yo‘lni tanlashga engil yo‘ldan ketishga majbur bo‘lishadi. Ustozlar ota onalar biriksa xamjixatlikda bir birlarini qo‘llab quvvatlab ish qilishsa, bolani ruxiy xolati xaqida bir birlarini xabardor qilishsa, albatta

natijasi yaxshi bo‘ladi, xamda ichki ishlar xodimlariga, ruxshunosga aslo xojat va ish qolmaydi, pandemiya sabab yoshlar ayniqsa maktabda o‘rganiladigan gigena qoidalarini ikki uch yashar bola o‘rganishni boshladi amal qilib ozoda bo‘lishni o‘rgandi. Bir necha yillar avval oddiy qishloq bolalari nam salfetkadan foydalanmasdi, smechka yoki marojni o‘rniga nam salfetka olishni yonida olib yurio‘gi o‘rgandi, tez tez qo‘llarni toza zoda tutib yuvib turishga o‘rgandi. Bu xolatlar qishloq sharoitidagi bolalarni sal chetlab o‘tardi, endichi? Ular xam tozallikga rioya qilishni o‘rganishdi, farzandarimizning qayesi yo‘lni tanlashi ota onaga, ustozlarga, tashqi muxit va oilaviy muxitga bog‘liq. Bola tug‘ilganda jinoyat olami ichida tug‘ilmaydi pok niyatlar bilan kutgan xonadonda tug‘iladi, ona qornida yaxshi niyatlar bilan to‘qqiz oy kichkina vatanda jigar ostida ulg‘ayadi vaqti kelib tug‘iladi, nega yosh bolalar, o‘smirlar, yosh kelin kuyovlar jinoyat olamiga bilmay kirib qoladi? Ona o‘z qornida avaylagan farzandiga to‘g‘ri tarbiya berib nega jinoyatga qo‘shilib qoladi? Aslida ona yagona olloxdan qornida farzandi ulg‘ayotganda qur"on tilovat qilib, poklanib, olloxdan kechayu kunduz uning taqdirini so‘ramaydi, eng katta zaif tomonimiz shu deb o‘ylayman, qur"on o‘qilmagan, nomoz o‘qilmagan, qalbni poklamagan, nafsni poklamagan xonadonda farzand tug‘ildimi xar qanday jinoyatni kutsa bo‘ladi, chunki o‘zini yaratgan robbisi yaqindan tanimagan, bilmagan xonadonda ruxi zaif, qalbi pardaga ko‘zi pardaga qoplangan insonlar ulg‘ayadi, bejizga «Olim bo‘lish oson,  odam bo‘lish qien deyilmagan» biz farzandlarimizni,

ayollarimizni, qizlarimizni , bilib bilmay xato qilishida ota ona va ustozlarning xam aybi bisyor!! 

      Chunki o‘zini tinchligini o‘ylagan, asabimni buzib o‘tiramanmi, deydigan beg‘am beparvo insonlar aqlan zaif, qalban qashshoq insonlar bo‘ladi, o‘z tinchligi uchun jamiyatga befarq bo‘lish yurtga beparvo bo‘lish bilan barobar. Chunki

«Sen menga tegma , men senga tegmay»  diydiganlar safi kun sayin afsuski ko‘payib bormoqda.bunday beg‘amlar, o‘z foydasiga ish qiladiganlar afsuski, o‘qituvchi bo‘lgani juda achinarli, birovni ko‘rib ko‘rmaslikka olish, unga zarracha tushuncha beraolmaydigan ustoz ustoz emas, bunga ota ona emas biz o‘zimiz ustozlar aybdor, eng zo‘r avliyo, ziyolilarni xam ustozlar ta"lim berishgan bir vaqtning o‘zida bir nechta soxani o‘rganishgan , qani o‘sha avliyo va ziyolilarni o‘qitgan ustozlar?!!

 

        

Muxtorova Dilnavoz Muzaffarovna

 Navoiy viloyati Nurota tumani 

             XTB Boshlang'ich ta'lim metodisti  

    Tushum  kelishigi  ot  ish harakatni  o‗z  ustiga  olgan  predmetni  anglatadi.   Tushum kelishigidagi  ot,  odatda, ish harakatni  o‗z  ustiga  olgan  predmetni,   ya‘ni  ob‘ekt  ma‘nosini  ifodalaganda  kimni?  nimani?  so‗rog‗iga  javob beradi: Ha yot harakatni talab qiladi (Arastu). 

Tushum  kelishigidagi  otning  negizi  o‗rin  ma‘nosini  anglatsa,  qaerni?  so‗rog‗iga  javob  beradi:  Hujrani yasatganmisan? (A.Qahhor). To‗rtta karnay, oltita  surnayning shovqini ko‗kni tutdi (O.). 

Tushum kelishigini affiksi bilan shakllanadi: Ulug‗  kishilarni mehnat etiltiradi («Taf akkur gulshani»). Ba‘zan  she‘riyatda  egalik  affiksidan so‗ng shaklida  ham   uchraydi:  Olmazorlar  gulin  to‗kadi,  Meva bog‗lab shoxin bukadi (H.O.).  Tushum  kelishigida  kelgan  ot  fe‘l  bilan  bog‗lanadi  va  gapda  asosan,   vositasiz  to‗ldiruvchi  vazifasini bajaradi. 

Tushum  kelishigi  ham  qaratqich  kelishigi  singari  2  xil  shaklda  qo‗llanadi:

  belgili  tushum  kelishigi  va belgisiz tushum kelishigi. 

Beligili  tushum  kelishigi  shaklidagi  otni  (n)  affiksini  olgan  holda  keladi:

Xushro‗yning  rahmsiz muhokamasidan oqqan bu haqiqatlar Zaynabni yig‗latdi  (A.Qodiriy). Belgisiz tushum kelishigi shaklidagi otda esani affiksi qo‗llanmaydi: Gu l tufayli tikan suv ichar (Maqol). 

Tushum kelishigining ham belgili va belgisiz shaklda qo‗llanishi ma‘no talabi va  grammatik holatga ko‗ra belgilanadi.  Belgisiz  tushum  kelishigidagi  otning   tushum  kelishigida  ekanligi  uning  mazmunidan  va  fe‘lga bog‗lanishidan  bilinib turadi. Belgisiz  tushum  kelishigidagi  ot  fe‘l  kesim  bilan  juda  zich   bog‗langan  bo‗lib,  ular  orasiga  boshqa  so‗zni kiritib bo‗lmaydi: Nazira singlisiga  xat yozdi. 

Tushum kelishigi quyidagi hollarda faqat beligili qo‗llanadi: 

1.Tushum  kelishigi  shaklidagi  ot  atoqli  ot  bilan  ifodalangan  holda:  Saidani   o‗z  qanoti  ostiga  oldi (A.Qahhor). 

2.Tushum kelishigidagi ot payt bildiruvchi otlar bilan ifodalansa: Zulfiya ta‘tilni yaxs hi o‗tkazdi. 

3.Tushum kelishigidagi ot o‗z aniqlovchisiga ega bo‗lsa: Buk uchli irodani, bu  jahoniy qudratni har kimki mensimasa, o‗ziga-o‗zi zolim (G‗ .G‗ulom). 

4.Tushum  kelishigidagi  ot  bilan  uni  boshqargan  fe‘l  o‗rtasida  boshqa  so‗zlar  ke lsa:  Bog‗  ni  bir  bog‗  bon yaratadi, Ming odam bahramand bo‗ladi (Hikmatlar xazi nasi). 

5.Tushum kelishigi shaklidagi ot, ya‘ni kelishik affiksidan oldin egalik affiksi bo‗lsa,

belgili qo‗llanadi: ... Uzoq vaqt hayotda yo‗lini topolmay yuribdi (A.Qahhor).  SHuningdek, boshqa so‗z turkumlari (olmosh, fe‘lning harakat nomi shakli, otlashgan  so‗zlar) faqat belgili tushum kelishigi shaklida keladi. Jo‗nalish  kelishigidagi  ot  ish harakat  yo‗nalgan  predmetni,  shuningdek,  harakatning  bajarilish  payti,   ish harakatning  bajaralishida  vosita  bo‗lgan  predmetni  anglatadi.  Otlarda   jo‗nalish  kelishigining  asosiy  ma‘nosi harakatning yo‗nalish nuqtasini ifodalashdir.  Ob‘ekt, payt, sabab, maqsad kabi ma‘no xususiyatlarining ifodalanishi  bu  kelishik  shaklini  olgan  va  uni  boshqargan  so‗zning  leksik  ma‘nosiga  bog‗liq .  SHu  ma‘nolariga  ko‗ra  jo‗nalish kishilik shaklidagi ot kimga? nimaga? qaerga? q achon? kabi so‗roqlarga javob beradi.  Jo‗nalish kelishigiga affiksi bilan shakllanadi: daftarga, osmonga kabi. Lekin so‗z ne gizi k tovushi bilan tugasa, - ka shaklida: q tovushi bilan tugasa, qa shaklida qo‗shiladi: terak-terakka, qishloqqishloqqa kabi. Jo‗nalish kelishigidagi otlar quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi: 1.Harakatning  bajarilishida  vosita  bo‗lgan  predmetni  anglatganda,  kimga?   yoki  nimaga?  so‗rog‗iga  javob bo‗ladi  va  gapda  vositali  to‗ldiruvchi   vazifasida  keladi:  Mahmadona,  valdirovchi  odam  ochiq  bir  maktubga  o‗xshaydi (Oz-oz o‗rganib dono bo‗lur).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sirdaryo  viloyati  Boyovut  tumani XTB ga  qarashli  45-maktabning

Ona  tili  va  adabiyot  fani  o’qituvchisi  Do’stmamatova  Dilobar

 

Armonlarim  bordir  o’tmishdan , Yoysam  toshga  qizib  yonadi Kun  ham  botar,oy  yuzida  dog’ , Menda  ne  ayb, deb  to’lg’onadi.

 

Dardim  aytsam  sarviqor  tog’ga, Erib  qori, ko’zda  daryo  yosh. Shuncha  alam  sig’ib  ko’ksiga, Yorilmadi  falak,  bag’ritosh.

 

Aylanadi  kurrai  Zamin,

Yashirindir  sirlar, dunyo  tor.

Ocholmadi  ne-ne  fozillar,

Falak  sirin  takroru  takror.

 

Derlar: qamish  nisor  etib  jon,

Dil  dardini  ayt,  dermish  nayga. Hayyom  olam  sirin  ocholmay, Bejiz  ruju  qo’ymagan  mayga.

 

Qiziq  axir, cho’ng  olam, dunyo, Ne-ne  mardlar  kelib  ketdilar.

Misli  yong’oq  chaqolmay  mag’zin, Arosatda  ojiz, netdilar?!

 

Tosh  sag’ana  qurdirgan  fir’aun, O’ylaganmi  nelar  bo’lishin?

Rum  fotihi-mag’rur  Iskandar,

Bilganmikan  qachon  o’lishin?!

 

Yurtim  talab  fors, yunon, arab Tuprog’imni  toptadilar  xo’p.

To’maris-u  Shiroq, Muqanna

Vatanparvar  ajdodlarim  ko’p.

 

Elim  ezib  mo’gul  galasi,

Yetoldimi  so’nggi  dengizga?

Manguberdi  Ona-yurt  deya,

Keldimi  bas  qonxo’r  Chingizga?!

 

Al-Beruniy, Ibn  Sinoni

Sig’dirdimi  bag’riga  dunyo? Sohibqiron  Temur, Boburning Orzulari  go’yo  tush, ro’yo!

 

Yurt  talashgan  ne-ne  birodar, Bo’g’izladi  biri  birini,

Yulduzlardan  Mirzo  Ulug’bek, Biloldimi  falak  sirini?

 

Ezgulikka  doimo  qarshi,

Ilon-chayon  sanchar  ekan  nish.

Nahot  bag’ring  to’la  kasofat, Otasini  so’ysa  padarkush…

 

Muhabbati  doston  Navoiy, Misralarin  tizganda  qalam.

Ishq  dardida  fido  Mashrabning, Osilgani  qiladi  alam!

 

Ketdi  shahid  esiz  Nodira,

Furqat  yurtin  qumsab  jon  halak.

Bag’ritoshsan  beshafqat  taqdir, Dod  solaman  dastingdan  falak!

 

Moziylardan  dard  ochib, yonib

Qilsam  armon, dil  to’rida  cho’g’, Nolalardan  ko’zlarimda  yosh.

Mendek  kuygan  yer  yuzida  yo’q!

 

 

O’tmishimga  tashlayman  nigoh, Dardim  yutib, ko’ngil  yonadi.

Yurt  jamolin  ko’rib, quvonib

Baxt-iqbolga  mehrim  qonadi.

 

Yosh-u  qari, yigit-qizlarning.

Yuzida  oftob, ko’zlarida  nur,

Ijod, mehnat, ezgulik-odat,

Totli  hayot  gashtidan  surur.

 

Mazlum  edi, qul  edi  ayol, Yorug’likni  ko’rmas,to’rt  devor. Paranji-yu  yuzida  chachvon, Bugun  olim,shoir, shifokor.

 

Qomatiga  yarashgay  libos,

Kulgan  endi  iqbol, baxti  yor.

Dillarida  yo’q  zarra armon,

Bu  jannat  yurt  aytgil, qayda  bor?!

 

Kelajagi  buyuk  o’zbekman,

Osmonim  tinch, dilda  yo’q  g’ubor, Gullab  yashnar  shahar-qishlog’im, Olam-olam  orzularim  bor.

 

Dunyo  tanir, ahil  millatmiz,

Boshda  do’ppi, belda  belbog’  bor. Yurtim  obod, bog’larim  chaman, Halol  yashash  hayotda  shior.

 

 

 

 

 

 

“Boshlang’ich sinf darslarida  multimediyalardan foydalanish,dars jarayonlariga  multimediyalarni tadbiq etish ahvolini o`rganish  ”.

 

To`raqo`rg`on tumani 42-maktabning                           boshlang`ich sinf o`qituvchisi     

Ahmedova Munisxon Movrilbekovna

Bizga ma’lumki, O’zbekiston Respublikasini vazirlar mahkamasining bir qator qarorlari  qabul qilingandan so’ng mamlakatimiz ta’lim tizimida, ayniqsa boshlang’ich ta’limda ta’lim sifatini oshirish eng asosiy dolzarb vazifalardan biriga aylanib bormoqda. 

Boshlang`ich  sinf  o`qituvchilarining dars  mashg`ulotlari  jarayonida AKT  vositalaridan unumli va samarali foydalanishlari, kompyuter savodxonligi past  bo`lgan  o`qituvchilarni  qo`shimcha AKT o`rganish  mashg`ulotlariga  jalb  etilishlari   bunga misol bo’la oladi.  

Bugungi kunga kelib bizning kelajagimiz va taraqqiyotimiz davomchilari bo’lgan yosh avlodni  bizdan ko’ra bilimli, dono va barkamol inson bo’lib voyaga etishi bizning asosiy maqsadimizga aylangan.

Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun birinchi navbatda o’qituvchi qanday bo’lishi kerak? Farzandlarimizni har tomonlama yetuk inson bo’lishi uchun biz o’zimiz qanday vazifalarni amalga oshirmog’imiz darkor?

Yuqoridagi savollarga javob berish - bugungi kundagi zamonaviy, ziyoli o’qituvchining eng asosiy shiori va maqsadi bo’lishi lozim.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini  misoli bir yangi ekilgan nihol yoki endigina qurilayotgan uyning poydevori deb atash mumkin.

Bu nihollarni o’z vaqtida parvarishlab, voyaga yetkazish esa o’z kasbining mohir ustasi bo’lgan - bog’bon, ya’ni o’qituvchilarning tinimsiz mehnatlari va izlanishlari natijasida amalga oshadi 

          Bolalikning  shishadek tiniq va nihoyatda nozik ixlos ko`zgusining hamisha shaffofligicha qolishida biz o`qituvchilarning fidoyiligi muh’im rol  o`ynaydi, zimmamizga ulkan mas’uliyat yuklaydi ham. Kun  sayin taraqqiylashayotgan zamon  oldimizga  o`ziga xos talablar qo`ymoqda. Ana shunday talab  darajasida ishlaydigan pedagoglarni qo`lidan muvaffaqiyat kaliti tushmaydi, desam mubolag`a bo`lmaydi.     

Boshlang`ich ta’lim maktabning yuragi,  mening nazarimda.  Shu bois bolalarga  bilim  berishda ta’lim jarayoniga eng yangi pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish, AKT vositalari yordamida darslar va mashg`ulotlar tashkillash ta’lim sifatini yangi bosqichga olib chiqishda  muhim ahamiyatga ega deb hisoblayman. Darslarda multimediyalardan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Pirovardida,

o`rni bilan musiqa, videofil’mlardan lavhalar namoyishi   o`quvchilarning qiziqishlarini sezilarli oshiradi. Chunki murakkab mavzularni o`rganishda turli ko`rgazmalardan farqli o`laroq  multimediyalar  yaxshi natijalar beradi. Bunda o’quvchi yangi ma’lumotlarni eshitibgina qolmay ko`radi, tasavvur qiladi, eng asosiysi, esda saqlab qolish darajasi yuksaladi.

Hozirgi zamon o`qituvchisi mavzu bo`yicha qo`shimcha manba kamligi uchun bori bilan cheklanmasligi lozim, deb o`ylayman.

Yaratilgan elektron darsliklar,  multimediya ilovalari, turli harakatli ko’rgazmalarning oddiy ko`rgazmalardan  ustunlik jihatlari anchagina. Mulg’timediya ilovalari, video darslar va testlar ta’lim jarayonining ham qiziqarli, ham esda qolarli bo`lishini ta’minlaydi.  Boshlang`ich sinfda     ta’lim oluvchi o`quvchilar uchun interaktiv, multimediyalarga boy elektron darsliklar keng imkoniyatlari va foydalanish qulayligi bilan ko`pchilikning e’tiborini tortadi. Sababi  mazkur vositalar ta’lim oluvchilar bilim samaradorligi va kompyuter savodxonligini oshirish uchun  ko`zlangan. Bu usul  bolaning mustaqil ishlash malakasini oshirishdan tashqari,    o’qituvchilarga mavzuni yetkazib   bera  olishini yengillashtiradi.  

Mulg’timediya ilovalari, video darslar orqali o`quvchining  mustaqil ishlash imkoniyati ko`paytirilgan, o`qituvchiga bo`lgan ehtiyoj esa minimallashtiriladi.    Mavzu mohiyatini yoritib beruvchi tasvirlar, jadvallar, shakllar va videolavhalar  o`g`il-qizlarga   mavzuni ustozisiz tushunishga ham katta yordam beradi.  

Barchaga ma’lumki, dars o`tishda muallimning asosiy ko`makchilaridan biri   ko`rgazmali qurollar hisoblanadi. Lekin ularni yaratish va chop ettirish vaqt va mablag` talab etuvchi jarayon.   Shuning uchun o’qituvchi tayyor videodarslardan  foydalanibgina qolmay,o’z ustida ishlashi, AKT vositasi orqali ana shunday videodarslarni o’z qo’li bilan yarata olishi,o’z darsini  taqdimotini ikkilanishlarsiz tayyorlashi lozim deb o’ylayman.   

Multimediyalarni dars jarayonlariga tadbiq etish shuni ko’rsatadiki, multimediya vositalari asosida bilim olishda 30% gacha vaqtni tejash mumkin,olingan bilim esa xotirada uzoq vaqt saqlanib qoladi.Agar o’quvchilar berilgan mavzuni ko’rish orqali qabul qilsa,xotiraga eslab qolishi 25-30% gacha bo’ladi.

Multimediya vositalari asosida o’qitish o’quvchilarga quyidagi avzalliklarni

beradi: 

-         o`rganillayotgan mavzuni chuqurroq va mukammalroq  o‘zlashtirish  imkoniyati  ;

-         Ta’lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan tanishishi;

-         Ta’lim olish vaqtining qisqarishi natijasida,vaqtni tejash imkoniyatiga erishish;

-         Olingan bilimlar  xotirasida uzoq muddat saqlanib,kezi kelganda amaliyotda qo’llay olishi;

-         Ma’lumotlarni qabul qilish katta mehnat va vaqt talab qilmasligi;

               Multimediya vositalaridan foydalanishda ayrim muammolar ham mavjud,bulardan asosiysi,o’quvchilar uchun kerakli bo’lgan materiallarni va boshqa rasmlar,jadvalar va boshqa  ko`rsatmalarni qo’llanma qilib kompyuter dasturlarida ishlab chiqishdir.So’ngra esa,ushbu qo`llanmalarni kompakt disklarga joylashdir.

Binobarin, bunday multimediyali   materiaallar bir necha o’n minglab matnlar ,minglab rasm va tasvirlar,jadval va ilovalarning saqlanish muddatining uzoqliligini ta’minlaydi  .Fikrimcha, bunday vositalar axborot tehnologiyalari asrida yashayotgan o`qituvchi va o`quvchilar uchun ulkan izlanish ,muvaffaqiyat va yangi marralar eshigini ochadi.

 

 

 

 

 

 

 

 

INTERNETDAN FOYDALANISH MADANIYATINI O’QUVCHI YOSHLARGA SHAKLLANTIRISHNING ZAMONAVIY USULLARI.

 

Botirova Shaxlo Bozorovna

Qarshi shaxar 6- umumiy orta ta’lim maktabida 

matematika fani o’qituvchisi

 

Kundan kunga yashnab, gurkurab ketayotgan mustaqil O’zbekiston Respublikasiga har tamonlama o’qimishli barkamol shaxslar kerak. Barkamol shaxs bo’lib yetishish uchun har bir darsga zamonaviy talablar asosida   yondashishni talab etadi.Hozirgi zamon shaxsini tarbiyalash –“Ta’lim to’g’risida” gi qonuni bilan “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da Respublika ta’lim xodimlari zimmasiga   mas’ulyatli vazifalar yuklaydi.

      Bugun dunyoning bir chekkasida bo’layotgan voqea, yangiliklar bir zumda agar qiziqsak moslamalar orqali olishimiz mumkin. Internet bir necha 10 yil ichida global tarmoqqa aylanib bo’lgan va dunyo bo’ylab joylashgan yagona tarmoqqa birlashtirilgan minglab tarmoqlarning majmuasidir.

      Internetdan foydalanish madaniyatini shakllantirish maqsadida maktablarda bir necha amaliy dasturlar bilan tanishtiriladi. Masalan: Word-matn, Paint-grafik ko’rinishidagi axborotlar bilan ishlashda , kalkulyator esa hisob – kitob ishlarini bajarishdagi dasturdir.

    Internet   WWW xizmatlarida foydalanish uchun ham maktablarda mahsus dasturlar ishlab chiqarilgan ular Veb-brauzerlar deb ataladi. Hozirgi kungacha juda ko’p  Veb-brauzerlar ishlab chiqarilgan bo’lib, ulardan eng ko’p foydalaniladigani Google Chrome, Mozilla Firefox va Microsoft Internet Explorerdir. Internet axborot olish, almashish va uzatishning eng samarali qulay vositasidir. Uning multimediya (tasvir, ovoz, matn) hizmati va boshqa bir qator qulayliklari insoniyatni virtual olamga tobora jalb qilib bormoqda. Ma’lumotlarga ko’ra  hozirgacha internetdan foydalanuvchilar soni 1 mlrd 700 mlndan oshgan yana bir necha o’n yildan so’ng bu raqamlar yana necha mln nafarga oshishini tasavvur qilish qiyin emas, Bundan bir necha yillar avval faqatgina kompyuter orqali Internet tarmoqlariga ulangan bo’lsak, hozirga kelib nafaqat kompyuiterlardan balki mobil telfonlardan ham ’’ Odnoklassiki’’, ’’Twitter’’, ’’Opera mobile’’ , ’’Whatsapp’’, ’’Telegram’’, va x. k. kabi internet tarmoqlariga ulansa bo’ladi. Bu  Bu internetdan foydalanishni yaxshi va yomon tomonlari bor.Yaxshi tomoni shundan iboratki inson ish faoliyatini yengillashtiradi shu  bilan birga jamiyatning kompyuter tizmlariga bog’liqligi ham ortib bormoqda hozirgi kunda tibbiyot, soliq, bank tizimi, transport va bosqa boshqaruv tizmlari kompyuter va internet zimmasiga yuklatilga bu esa jamiyatda ma’lum bir pog’onasida kompyuterlar yakka va uyishgan jinoyatchilik guruhlarini o’ziga jalb etdi. Ma’umki XXI asr ko’plab olamshumul ixtirolar yangiliklar davri bo’ldi. Shu jumladan internetdagi ekstremizm masalasi bo’yicha ekspert  Erin Soldamaning fikricha, ISHID olib borayotgan tag’ribot yangi XXI asr mahsulidir har safar jangarilar tomonidan yangi videolavha chiqarilganida avvalgisidan farq qilib bormoqda jangarilar o’zlari tayyorlagan a’zolariga qo’paruvchilik buzg’unchilik amaliyotlarini oshkora o’rgatolmaydi. Taqib tobora kuchayib borayotgan bugungi kunda internet ularga ayni qo’l kelmoqda . Ular global tarmoq orqali qo’lbola bombani yasash, o’z o’zini o’ldirish, ko’proq qo’rbonlar keltirish usullarini muttasil o’rgatib boradilar. Qo’llanmalar video, audio va kitob shaklida internetga joylashtiriladi misol uchun ,,Al-Qoida’’ tashkiloti o’z safdoshlariga mo’ljallangan ming betdan oshiq,,jihot ensiklopediyasi ’’ni internet orqali tarqatgan Albatta, bunga kimdir ishonib, kimdir ishonmasligi mumkin. Biroq uzbeklarni yo’ldan ozdirib, ular o’rtasida o’z-aro nizo tug’dirib, davlatimizning,jamiyatimizning xalqimizning birligiga hamda totuvligiga rahna solishni niyat qilganlar o’zlarining bunday xxatti-harakatlarini ochiq oydin amalga oshirayotganliklari bor haqiqat. Bunday missionerlik harakatiga hatto ommaviy axborot vositalarini ham jalb qilmoqdalar ular internet saytlaridagi buzg’unchilik chiqishlari bilan chegaralanib qolishda foydalaniladi. Yangi a’zoni jalb qilishda qo’llaniladigan uslub bu – ekstri mestik tashkilotlarga taalluqli veb-sahifalarga ko’p kiradigan internet foydalanuvchini ko’zatish, o’rganish va oxir oqibat u bilan aloqaga kirishish. Shuningdek, mutaassiblar chatlar va forumlarda ( o’tkir) munozarali masalalarni onlayn muhokama etadilar va o’zlariga o’xshash fikrlaydiganlarni saralab, ular bilan aloqa o’rnatadilar. Qayd etish kerakki, bunday jarayonlarning qurbonlari ko’p hollarda yoshlar bo’lib qolmoqda. lekin masalani ikkinch jihati  ham bor. Internet shaxsda fikriy rivojlanishni, mushohada, tahlil qilish qobiliyatini, izlanuvchanlikni va xotirani susaytiradi biz va bizdan oldingi avlod vakillari Navoiyning , Fuzuliyning yuzlab satrlarini yod bilgan. Hozir esa to’rt qator satrni xotirasida saqlab qololmaydigan va shaxsiy kompyuterining xotirasiga suyanib qolgan, komputersiz umuman fikrlay olmaydigan ololmaydigan yoshlar oz emas. Kompyuter  xususan , internet  farzandlarimizni o’ylamay, fikrlamay yashashga o’rgatmayoptimikan, deya xovotirga tushasan kishi... Kompyuter o’yinlari inson ruhiyatida moyillikni uyg’otadi. Bularning oldini olish uchun bolalarni, yoshlarni internetdan to’g’ri foydalanishga o’rgatishimiz,  eng to’g’ri yo’l nazarimizda, farzandlarimizga vertual olamda nima yaxshi, nima yomonligini o’rgatishimiz ularda internetdan foydalanish madaniyatini shakllantirishimiz kerak. Bunda asosiy mas’uliyat ota-ona  o’qituvchi pedagoglar zimmasiga tushadi. Ha bugun internet imkoniyatlarini uning foydali jihatlarini hech kim yomon deb ayta olmaydi, faqat undan foydalanish madaniyatini shakllantirmoq bolalarni unga o’rgatmoq kerak.

 

 

 

 

 

Yoshlarimizni har qanday yod unsurlardan himoya qilish orqali taraqqiyot poydevori yaratiladi.

 Bu esa har tomonlama rivojlangan mustaqil fikrlay oladigan chuqur bilimli vatanimizning taqdiri va kelajagi uchun ma’suliyatli yosh avlodni tarbiyalashga xizmat qiladi.

 

 

 

Алгебраические дроби. Сокращение алгебраических дробей

 

 Алгебраические дроби. Сокращение→ Сложение и вычитание алгебраических дробей→ Умножение алгебраических дробей→ Деление алгебраических дробей

Прежде чем перейти к изучению алгебраических дробей рекомендуем вспомнить, как работать с обыкновенными дробями.

Запомните!  Любая дробь, в которой есть буквенный множитель, называется алгебраической дробью.

Примеры алгебраических дробей.   ;           ;  ;          ;         

Как и у обыкновенной дроби, в алгебраической дроби есть числитель (наверху) и знаменатель (внизу).

Сокращение алгебраической дроби Алгебраическую дробь можно сокращать. При сокращении пользуются правилами сокращения обыкновенных дробей.

Напоминаем, что при сокращении обыкновенной дроби мы делили и числитель, и знаменатель на одно и тоже число.

Алгебраическую дробь сокращают таким же образом, но только числитель и знаменатель делят на один и тот же многочлен.

Рассмотрим пример сокращения алгебраической дроби.

 

Определим наименьшую степень, в которой стоит одночлен «a» . Наименьшая степень для одночлена «a» находится в знаменателе — это вторая степень.

Разделим, и числитель, и знаменатель на «a²». При делении одночленов используем свойство степени частного.

 

Напоминаем, что любая буква или число в нулевой степени — это единица. Нет необходимости каждый раз подробно записывать, на что сокращали алгебраическую дробь.

Достаточно держать в уме степень, на которую сокращали, и записывать только результат.  Краткая запись сокращения алгебраической дроби выглядит следующим образом.

 

Важно!

Сокращать можно только одинаковые буквенные множители.

Нельзя сокращать                                                                  Можно сокращать

                                        

Другие примеры сокращения алгебраических дробей.

 

Как сократить дробь с многочленами

Рассмотрим другой пример алгебраической дроби. Требуется сократить алгебраическую дробь, у которой в числителе стоит многочлен.

 

Важно!   Сокращать многочлен в скобках можно только с точно таким же многочленом в скобках!

Ни в коем случае нельзя сокращать часть многочлена внутри скобок!

Неправильно                                                                                    Правильно

                                                           

Определить, где заканчивается многочлен, очень просто. Между многочленами может быть только знак умножения. Весь многочлен находится внутри скобок.

 

После того, как мы определили многочлены алгебраической дроби, сократим многочлен «(m − n)» в числителе с многочленом «(m − n)» в знаменателе.

 

Примеры сокращения алгебраических дробей с многочленами.

 

Вынесение общего множителя при сокращении дробей

Чтобы в алгебраических дробях появились одинаковые многочлены иногда нужно вынести общий множитель за скобки.  Рассмотрим пример.

 

В таком виде сократить алгебраическую дробь нельзя, так как многочлен   «(3f + k)» можно сократить только со многочленом «(3f + k)».  Поэтому, чтобы в числителе получить «(3f + k)», вынесем общий множитель «5».

 

Сокращение дробей с помощью формул сокращенного умножения

В других примерах для сокращения алгебраических дробей требуется  применение формул сокращенного умножения.

В первоначальном виде сократить алгебраическую дробь нельзя, так как нет одинаковых многочленов.

Но если применить формулу разности квадратов для многочлена «(a² − b²)», то одинаковые многочлены появятся.

 

Другие примеры сокращения алгебраических дробей с помощью формул сокращенного умножения.

     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                              

Nurinova Gulchehra Yoldoshevna 

 Surxondaryo  viloyati  Denov tumani 

 6-umumiy  o‗rta ta'lim maktabi   ona tili va adabiyoti  o‗qituvchisi 

    Qoʻshma soʻzlar — ikki yoki undan ortiq oʻzak morfemaning qoʻshilishidan hosil boʻlgan va yagona struktur-semantik birlikni tashkil etgan soʻzlar. Mas; koʻzoynak, bilaguzuk, uchburchak, atirgul, boʻtakoʻz, nomoz-shomgul, mehmondoʻst, balandparvoz, erksevar, jigarrang kabi. Qoʻshma soʻzlar yasalishi uchun asos boʻlgan soʻzlar oʻzlarining dastlabki maʼnolarini qisman yoki butunlay yoʻqotadi: ular birgalikda tamoman yangi lugʻaviy maʼno bildiradi. Chunonchi, osh va qozon soʻzlari alohida leksemalar sifatida oʻz lugʻaviy maʼnolariga ega. Lekin ularning qoʻshilishidan hosil boʻlgan oshqozon soʻzi mazkur soʻzlarning dastlabki maʼnolaridan farqlanuvchi yangi maʼnoni — "inson va hayvonlarning ovqat hazm qilish aʼzo-si" maʼnosini bildiradi. Qoʻziqorin, itogʻiz, oqsoch, oqsuyak, kampirchopon singari Qoʻshma soʻzlar haqida ham shunday fikrni aytish mumkin. Qoʻshma soʻzlar qismlari orasidagi maʼno munosabati har xil. Ular oʻxshatish, qiyoslash (karnaygul, otquloq, tuyaqush, sheryurak, qoʻykoʻz), xoslik, biror narsaga moʻljallanganlik (gultuvak, molqoʻra, olovkurak, tokqaychi, qiymataxta), biror oʻrinjoyga mansublik (suvilon, togʻolcha, choʻlyalpiz, qoʻqonarava), biror belgiga nisbat berish (achchiqtosh, olaqargʻa, shoʻrdanak, qizilishton, Qiziltepa), miqdorga munosabat (beshbarmoq, mingoyoq, qirqogʻayni, Beshariq) va boshqa maʼnolarni anglatadi. Qoʻshma soʻzlar strukturasi mavjud sintaktik aloqalarni eslatadi, boshqacha aytganda, Qoʻshma soʻzlar ega-kesim munosabatida, boshqa-ruv, moslashuv. bitishuv aloqalarida boʻlgan soʻz birikmalari asosida yuzaga kelgan. Mas, goʻshtkuydi, kelintushdi kabi Q.s ega va kesim munosabatini eslatsa, toʻyboshi. tomorqa, koʻzoy-nak kabi Qoʻshma soʻzlar moslashuvni, kitobsevar, dunyoqarash kabilar boshqaruvni, xom-kalla, koʻksulton, iskabtopar kabilar esa bitishuvni eslatadi.

Q.s ot, sifat, ravish va qisman feʼl turkumida tarqalgan. Ularning komponentlari bir soʻz turkumiga yoki turli soʻz turkumlariga mansub boʻlishi mumkin. Mas, qoʻshma otlar ot-+ot (belkurak), sifat+ot (oqqush), son+ot (sakkizoyoq), feʼl+ot (Yoril-tosh), ot+feʼl (boʻyoʻsar), feʼl+feʼl (Sotib-oldi, ishlabchiqarish) kabi qoliplarda boʻladi. Boshqa soʻz turkumlariga oid Q.s ham oʻziga xos qoliplar asosida yasaladi.

     Ot — mustaqil soʻz turkumlaridan biri. U boshka turkumlardan bir necha belgi —  xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular quyidagilardan iborat: 1) ot yasalish xususiyatiga ega: ishchi, suh-batdosh, paxtakor, bogʻbon, oshpaz, Mirzachoʻl; b) sonmiqdorni bildirish xususiyatiga ega: bola — bolalar, daftar—daftarlar; v) egalik koʻrsatkichiga ega: otam, otang , otasi — otamiz, otangiz, otalari;

g) kelishik shakllari bilan oʻzgaradi; maktab, maktabning , maktabni, maktabga, maktabda, maktabdan; d) gapda barcha gap boʻlaklari vazifasida keladi.

Anik, predmetlarni yoki predmet sifatida tasavvur qilinadigan tushunchalarni ifodalaydigan Otlar maʼnosiga koʻra, atokli va turdosh Otlarga boʻli-nadi. Bir xildagi predmet yoki hodisaning birini ajratib koʻrsatuvchi Otlar atokli Otlar sanaladi: Rustam, Olimjon, Jomboy, Mars, Venera, Boychibor kabilar. Bir jinedagi predmetlarning umumiy nomi turdosh Otlardir: gul, daraxt, qalam, daftar kabi. Ot turkumi 3 xil grammatik kategoriyaga ega: 1) son kategoriyasi; 2) egalik kategoriyasi; 3) kelishik kategoriyasi.

Otning funksional shakllari mavjud boʻlib, ular maʼlum bir qoʻshimcha grammatik maʼno ifodalash, Otlarning kategorial shakllariga xos boʻlmagan biror sintaktik vazifasiga moslashish uchun xizmat qiladi. Otga xos funksional shaklning yasalishga koʻra 3 tipi mavjud: 1) sintetik shakl; 2) analitik shakl; 3) juft va takror shakl. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

G„ofurova Umida Mamaradjabovna   Surxondaryo viloyati Denov tumani

 6-umumiy o„rta ta'lim maktabining   ona tili va adabiyoti o„qituvchisi      

        

          Yuklamalar nutqiy qo„llanishining umumiy masalalari. Yordamchi so‗zlarning umumiy funksional belgisi ―bog‗lash‖dir. Shu belgi asosida ko‗makchi, bog‗lovchi, yuklamalar so‗z va gaplarni bir-biriga bog‗lash uchun xizmat qiladi. Ammo bu vazifa bog‗lovchi va ko‗makchilar uchun o‗zgarmas, barqaror sanaladi. Yuklamalarning o‗ziga xos xususiyati shundaki, ular so‗z yoki gaplarga so‗roq, ta‘kid, kuchaytiruv, ayirish-chegaralash, o‗xshatish kabi qo‗shimcha ma‘nolarni beradi va funksional ―bog‗lash‖ belgisiga nisbatan beqaror, o‗zgaruvchan sanaladi, ya‘ni ―bog‗lash‖ belgisi bo‗lishi ham, bo‗lmasligi ham mumkin. Chunonchi, nana yordamchisi teng bog‗lovchilarning bir turi sifatida inkor bog‗lovchisi sanalib kelgan. G‗.Abdurahmonov esa uni inkor bog‗lovchisi deb atash bilan birga, yuklamalik xususiyatiga ham egaligini ko‗rsatadi. Haqiqatan ham, bu yordamchi ham bog‗lovchilik, ham yuklamalik vazifasini bajaradi. Bog‗lovchi vazifasida kelganda ayrim teng huquqli bo‗lak (komponent)larga inkor ma‘nosini berib, ularni bog‗laydi: Na so„zlarida ma‟no bor, na ishlarida hayo. (Oybek). Bu yordamchi so‗z yuklama vazifasini bajarib, mazmunidan inkor anglashilgan gaplar tarkibida keladi va inkor ma‘nosini ko‗rsatadi: Raisning erkatoy o„g„li na o„qiydi, na biror joyda

ishlaydi.⁴⁴

 Yuklamalar shakliy jihatdan uch xil ko‗rinishga ega:

1.   Qo‗shimchasimon yuklamalar: -mi, -chi, -a, -ya….

2.   Sof yuklamalar: xuddi, faqat, axir….

3.   Nisbiy yuklamalar: yolg„iz, ba‟zan, tanho, bir….

Yuklamalar vazifaviy jihatdan quyidagi ma‘no turlariga bo‗linadi:

So‗roq yuklamalari:-mi, -chi, -a, -ya, nahotki. Bu yuklamalar turli so‗z turkumlariga qo‗shilib, so‗roq ma‘nosini bildiradi. Ba‘zan so‗roq ma‘nosidan tashqari taajjublanish, hayratlanish ma‘nolarini ham ifodalaydi.

 

-mi affiks yuklamasi o‗zidan oldingi so‗zga qo‗shib yoziladi, -chi, -a, -ya yuklamalari

esa o‗zidan oldingi so‗zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi: 1. Kiyganingiz ipakmidi, kimxobmidi, Sevganingiz bizlardan ham ortiqmidi? 2. Opang-chi? Sen-chi? Men-a? Meni-ya? 2. Nahotki shu gaplarga ishongan bo„lsangiz. Bu yuklamalar ayrim narsa va hodisalarni boshqalardan ajratish, harakatni chegaralash uchun qo‗llaniladi. gina affiks yuklamasi o‗zidan oldingi so‗zga qo‗shib yoziladi: To„yga Sheraligina kelmadi, xolos. O„ktam indamadi, faqat yuragida to„lqinlangan mehr bilan onasiga tikildi. Faqat yuklamasining o‗rnida yolg„iz so‗zini ham qo‗llash mumkin. Sifat so‗z turkumiga oid bu so‗z nisbiy yuklama hisoblanadi: Sobir, yolg„iz senga suyandim (Sobir, faqat senga suyandim).

     Ta‘kid yuklamalari: -ku, -da, -u, -yu. Gapda ifodalangan biror voqeani ta‘kidlash uchun qo‗llaniladi: Sobir-ku keldiku Gulnoza kelmadi-da!

Kuchaytiruv          yuklamalari: axir,          hatto,          hattoki,          -oq           (-yoq).

 

-oq, (-yoq) affiks yuklamasi o‗zidan oldingi so‗zga qo‗shib yoziladi.

     Yordamchi so‗zlar – ko‗makchi, bog‗lovchi va yuklamalar tilimizni, uning cheksiz imkoniyatlarini yana ham boyroq, ifodalarimizni yana ham aniqroq va go‗zalroq qilishning vositalaridandir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Radjabova  Sevaraxon  Xakimovna

Farg`ona viloyati Qo’qon shahar 13-umumiy  o’rta ta’lim maktabi boshlang`ich fani                                               o’qituvchisi. 

  O’zbek tili-o’zbek xalqining milliy tilidir. Bu til tillarning genealogik tasnifiga ko’ra turkiy tillar oilasining qarluq guruhiga mansub bo’lib, tillarning morfologik tasnifiga ko’ra agglyutinativ til hisoblanadi.

  Tarixdan turli ilmiy manbalarda eski o’zbek tili ,,turkiy’’, ,,turkcha’’ , ,,chig’atoy tili’’singari nomlar bilan atalib kelgan. Xususan, H.Vamberi va uning izidan bir qator G’arb olimlari  XIII-XIX asrlar oralig’idagi eski o’zbek tilini not’g’ri ravishda  ,,chig’atoy tili’’ deb nomladilar. Vaholanki, eski o’zbek  tilining Chig’atoyga, mo’g’ullarga hech qanday aloqasi  yo’q. Buning ustiga  Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi buyuk shoir va mutafakkirlar o’zlari ijod qilgan tilni ,,turkiy’’, ,,turk’’, ,,turkcha’’ deb atab, bu tilni boshqa turkiy tillardan alohida ajratib ko’rsatadilar.  

  O’ tgan asrning birinchi choragidan boshlab umumiy majburiy o’rta ta’limning yo’lga qo’yilishi, ta’lim tizimida ,,ona tili’’ predmetining alohida fan sifatida o’qitilishi, matbuot, ommaviy axborot vositalarining aholi o’rtasida keng tarqalishi xalq shevalarining adabiy tilga yanada yaqinlashuvi, hozirgi o’zbek adabiy tili vazifa doirasining kengayishiga olib keldi.

   O’zbek tili fanining shakllanishida Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla

Avloniy, Mahmudxo’ja Behbudiy , Qayum Ramazonov, Ashurali Zohiriy va ayniqsa Abdurauf Fitratning xizmatlari katta bo’ldi. Ularning ma’rifatparvarlik sa’y-harakatlari tufayli ilk o’zbek tili darsliklari yaratildi.

 Lekin sho’ro davrida olib borilgan noto’g’ri til siyosati va turli tazyiqlar oqibatida sobiq ittifoq hududidagi rus bo’lmagan xalqlar milliy –adabiy tillarning, jumladan, o’zbek tilining turli sohalardagi vazifa imkoniyatlari nihoyatda cheklandi. Yuzaga kelgan bunday ahvol ilg’or ziyolilar orasida norozilik kayfiyati tug’ilishi, milliy g’urur, milliy iftixor hissining uyg’onishiga olib keldi. Nihoyat xalq istak-irodasi, talabi hisobga olingan holda 1989-yil 21-oktabrda O’zbekiston Respublikasining ,,Davlat tili haqida’’gi qonuni qabul qilinib, unda o’zbek tiliga davlat tili maqomi berildi.

O’zbek tili O’zbekiston Respublikasining rasmiy hujjatlari yuritiladigan, rivojlanish istiqboli qonun bilan belgilangan tilga aylanadi.

 Mustaqil O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasida: ,,O’zbekiston Respublikasining davlat tili o’zbek tilidir. O’zbekiston Respublikasi o’z hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf –odatlari va an’analari hurmat qilinishini ta’minlaydi, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi’’ deb bayon etilganki, mamlakatimizda yashaydigan barcha  millat va elat vakillari bilan ayni paytda tinch –totuv, do’st inoq, yagona maqsad yo’lida qo’lni qo’lga berib yashab kelmoqdamiz.    

  1995-yil 21-dekabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining VI sessiyasida ,,Davlat tili haqida’’gi qonunning yangi tahriri qabul qilindi.

 O’zbek tili tarixini o’rganish va uning rivojlanishida juda ko’plab tilshunos va dabiyotshunos olimlar va adiblar tilimiz taraqqiyotiga behisob hissa qo’shganligiga hamda bugunga qadar bu ishda sobitqadamlik bilan davom etayotganligiga guvoh bo’lamiz.

   Ona tili kishilik jamiyatining, elatning, qavmning , millatning xalqning mohiyatini tayin etadigan oddiy, ammo oily omil ekanligi kunday ravshan. Ayni vaqtda ona tili inson kamolotini ta’min etadigan, uni aqlan va ruhan harakatga keltiradigan benazir kuchdir. Qadim ajdodlarimiz bu kuchni farzandlarining murg’ak shuuriga qanchalik ertaroq singdirib borilsa, jamiyat jadal ilgarilashini yaxshi anglaganlar.               Darhaqiqat, tilimizga bo’lgan mehr go’dakligimizdanoq jajji qalbimizga, qonqonimizga onajonimiz tomonidan aytilgan allalar-u ertaklar orqali kirib boradi. Dastlab onajonimiz tilida so’zlashishiga o’rganamiz. 

        Har bir davlat, har bir millat, birinchi navbatda, o’zining yuksak madaniyati bilan kuchlidir. Bebaho boyligimiz-Davlatlatimiz tili esa xalqimizning ma’naviyat ko’zgusidir. Mamlakatimizda  O’zbek tili Davlat tili maqomiga ega bo’lishi bilan bir qatorda hududimizda yashovchi barcha elatlarning tillari va urf-odatlari saqlanib, bolalari o’z ona tilida bilim olishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratilgan. Jumladan, maktab darsliklarining yetti tilda chop etilishi ularning tiliga bo’lgan hurmat va e’tiborining yaqqol dalilidir.     

   Bugungi kunda mamalakatimiz butun dunyo bilan keng miqyosli hamkorlikka kirishayotgan paytda til bilish muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun yurtimizda xorijiy tillarni o'rganishga ham keng imkoniyatlar yaratilmoqda.  Darhaqiqat, ayni vaqtda yoshlarning bir nechta xorijiy tillarni egallab, dunyoga chiqayotganliklari va erishayotgan yutuqlarini ko’rib xursand bo’lamiz, ular bilan faxrlanamiz. 

  

 

 

 

Boshlang’ich  sinflarda  zamonaviy  pedagogik texnologiyalardan  foydalanish.

                                                           A‘zamova  Gulshoda  Abdumuxtorovna

                                                           Farg‘ona viloyati Quva tumani 7-maktab

                                                           Boshlang‘ich  sinf  o‘qituvchisi

      Ta‘lim-tarbiya  masalasi jamiyat taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liqdir.

Farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish biz pedagoglarning asosiy vazifamizdir. 

     Bugungi kunda maktablarda darslarni qiziqarli tashkillash uchun o‘qituvchilar yangicha dars turlaridan, turli-tuman interfaol usullardan foydalanib kelishmoqda.Darhaqiqat, o‘qituvchilar pedagogik jarayonni tashkil etishda darslikdagi mavzular bilan cheklanib qolmasligi hayotiy materiallarga ko‘proq murojat etishlari lozim. Bu kabi mashg‘ulotlar ertaklar asosida ham uyushtirilishi mumkin.Ertaklarni sahna darsi tarzida tashkil etish ham jiddiy ta‘sir kuchiga ega bo‘ladi. 

      Pedagogik tehnalogiyalarni mukammal bilishimiz va ulardan maromiga yetkazib qo‘llay olishimiz juda muhim.

      Dastlab ―texnalogiya‖ tushunchasiga aniqlik kiritib olsak.Bu so‘z texnikaviy taraqqiyot bilan bog‘liq holda fanga 1872-yilda kirib kelgan va yunoncha ikki so‘zdan –―texnos‖(techne)-san‘at, mahorat, hunar va ―logos‖- fan so‘zlaridan tashkil topib ―hunar fani‖ ma‘nosini anglatadi. Texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalangan holda operatsiyalarning muayyan ketma-ketlikda bajarilishini nazarda tutadi.

       Pedagogik texnalogiya asrimizning 60-yillarida AQSH da, 70-80 yillarda boshqa rivojlangan davlatlarda keng qo‘llana boshlagan.

        Ped texnalogiyaning rivojlanishini 4 bosqichga bo‘lish mumkin:

1.     40-50 yillar. Ped texnologiya ta‘lim jarayonining audiovizual (texnik vositalar) vositalaridan foydalanish deb tushunilgan.

2.     50-60 yillar. Ta‘lim yexnologiyasiga programmalashtirilgan ta‘lim sifatida qaralar edi.

3.     60-70 yillar. Ta‘lim jarayonini loyihalashtirib aniq belgilangan maqsadning kafolatlangan natijasiga erishish sifatida qaraladi.

4.     Ta‘lim jarayoniga kompyuter va axborot texnologiyalarining kirib kelishi bilan bog‘liq.

      Zamoniviy Ped texnalogiyaga olimlar juda ko‘p ta‘riflar keltirishgan. Masalan: professor N. Saidahmedov ped texnologiyaga  ―Ped texnologiya bu o‘qituvchi tomonidan o‘qitish (tarbiya) vositalari yordamida o‘quvchilarga ta‘sir ko‘rsatish va bu faoliyat maxsuli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayoni‖ – degan ta‘rifni beradi. 

    Ped texnalogiyada ta‘lim jarayonining maqsadini belgilash muhim.Shuning uchun o‘qituvchilar naqsadni aniq belgilashga alohida e‘tibor qaratishlari zarur. Belgilangan maqsad asosida o‘tkaziladigan didaktik jarayonning aniq loyihasi ishlab chiqilsa, uni amalga oshirish osonlashadi. 

     Ta‘limda faqat qiziqishga tayanib qolish ham motivatsiyaning asosli, samarali bo‘la olishini taminlamaydi. Bunda eng muhim samarali usul motivatsion muammoli vaziyatlarni qo‘yish yoki o‘rganilayotgan predmetning ijtimoiy mohiyatini aks ettiradigan maxsus bilishga oid vazifalarning qo‘yilishidir. Masalan, yangi dars boshlanishida yoki o‘tgan darsni so‘rash va mustahkamlash paytida didaktik o‘yinlardan foydalanib, o‘quvchilarning darsga qiziqishlarini oshirish mumkin.

      Didaktik o‘yinlardan ta‘lim shakli sifatida foydalanish o‘qituvchidan o‘ziga ishonch va o‘yinni qo‘llashda mohirlik talab etadi.

     ―Boshqotirma‖ (krossvord) –o‘quvchilar bilimini tekshirib ko‘rish, mustahkamlashga imkon yaratadigan didaktik vositalardan biridir. Bunda boshlang‘ich sinf o‘quvchilar yoshiga mos, sodda ko‘rinishdagi boshqotirmalar tuzib olinadi.

       Ta‘limda innovatsion metodlar.

Innovatsiya jamiyat paydo bo‘lishadan boshlab o‘zgarib kelinmoqda. Ta‘lim sohasidagi ayrim yangi tushunchalarni, islohot, o‘qitishni zamonaviylashtirish, takomillashtirish, optimallashtirish kabilar bilan almashtirmoqdalar. Ta‘lim jarayonida intereaktiv metodlardan foydalanish ta‘lim samaradorligini oshiradigan innovatsion usuldir.

Interaktiv metodlardan namunalar:

      ―Tarmoqlar‖ metodi (klaster), ―Bilaman. Bilishni xohlayman. Bilib oldim.‖,

FSMU texnologiyasi, ―Bumerang‖ texnologiyasi, ―Muloqot‖ treningi, ―Blits-o‘yin texnologiyasi,‖Aqliy xujum‖ metodi,‖ Kichik guruhlarda ishlash‖ usuli, ―Fikriy hujum‖ metodi, ―Dumaloq stol‖ metodi, ―Ruchka stol ustida‖ metodi, ―Rotatsiya‖

(aylanma) metodi bilan fikrlarni ko‘rib chiqish metodi, ―Davra‖ metodi, ―Munozara‖ metodi va xokozo.      Xulosa qilib aytganda, ped texnalogiya jarayonida o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchi mustaqil ravishda bilim oladi, o‘rganadi, o‘zlashtiradi. Bu faoliyatni amalga oshirish, uni tashkil qilish, olib boorish, takomillashtirish, tahlil qilish, tadqiq qilish, qiyoslash, umumlashtirish, xulosa chiqarish, boshqarish,  

nazorat qilish, baholash kabi jarayonlarni o‘z ichiga oladi.        

Матёкубова Кундузхон Курбоновна учительница  русского языка и литературы школы №16 Янгиарыкского 

района Хорезмской области

Аннотатция: Современный  учитель должен быть профессиональным и любознательным человеком, который полностью о своим современные образовательные стандарты. В данной статье рассматриваются требования к компетентный учительям и процедуры их реализации. 

                                                                                 Ум    заключается          не       только            в знании, но и в умении                                                                                   применять знания на деле.

                                                                                                                                 

Аристотель.

    Современный учитель должен быть честным, справедливым, активным, трепетным и чутким, считают педагоги . Кроме того , наставники считают , что учитель нетолько должен любить  детей, но и сам должен быть в душе ребенком, а также многогранной, интересной для любого возраста личностью. “Это значит иметь свои увлечения, постоянно развиваться. Но за своей личностью нужно обязательно видеть личности в учениках, уважать их и быть рядом ”.

    Современный учитель должен в первую очередь любить свою работу и быть увлеченным ею. “Когда дети и родители видят,что у педагога горят глаза, что он постоянно использует что – то новое, чтобы увлечь учеников , азарт передается и им. В итоге в выигрыше все ”.

    Профессионально компонентным можно назвать учителя, который на достаточно высоком уровне осуществляет педагогическую деятельность, достигает стабильно высоких результатов в обучении и воспитании учащихся.

        Компонентный педагог – это специалисть, овладевший профессиональными знаниями и умениями. Категории: профессионализм, творчество, мастерство, эффективность, оптимальность, индивидуальный почерк. 

       Итак, качество и эффективность образования и воспитания в первую очередь зависят от качественного образования. Качественное же образование зависит от хорошего преподавателя, учителя и воспитателя. С момента образования воспитательно- образовательного процесса перед учителями и наставниками растут и требования. Следует особо отметить, что за словом «хорошо» всегда кроется положительное, эффективное достижение результатов. В частности, хорошего учителя характеризует большое количество учеников, добившихся в жизни высоких результатов и занявших свое определенное место в обществе. В научных исследованиях сфере в педагогики проведено немало работ на тему «Мастерство учителя», «Образ современного учителя», Профессиональная компетентность учителя». Все работы написаны научным языком, велись исследования в поисках ответа на вопрос «Каким же должен быть современный учитель?» В целях внедрения качественного образования в этом направлении в практику был внедрен ряд простых понятных каждому учителю инновационных технологий «Урок – это святое», «Учи – обучай», «Здоровая среда – здоровое общество», «Безотрывное образование». Рекомендуем в качестве логического продолжения перечисленных инноваций комплекс организационно-методических мероприятий «Хороший учитель – качественное образование». Данная инновация отличается от предыдущих прежде всего тем, что она вобрала в себя все предыдущие инновации, развила их, а также здесь внедрен метод самоанализа и самооценки. Учитель должен четко обладать всеми этими знаниями; - кабинет должен быть оформлен в интерактивной форме согласно рекомендаций министерства и быть готовым для проведения урока на высоком уровне.      Три качества современного учителя: умение поддерживать порядок, профессионализм и любовь к своему делу – должны быть видны родителям.

     “ Наши дети – это наша старость. Правильное воспитание – это наша счастливая старость; плохое воспитание – это наше будущее  горе, это наша вина перед другими людьми , перед всей страной” –это всегда должен помнить Современной учитель.

 Литературы:  1).Тернова Л.Н. Методика преподавания иностранного языка.М.: «Издателство ЮРАЙТ»,2009.

2).” ИКТ в начальных классах” из работы учителей. Ташкент. 2012.

 

 

 

                         

 

Raximova Dilbar Masharipovna

Xorazm viloyati Qo'shko'pir tumani 

14-son umumiy o„rta ta'lim maktabining  boshlang„ich sinf o„qituvchisi       Feʼl — harakat bildiruvchi soʻzlar turkumi va shu turkumga oid har bir soʻz. Grammatikada "harakat" soʻzi keng tushunchali boʻlib, nafaqat harakatni, balki holat yoki hodisani ham bildiradi, mas: yugurmoq, sakramoq, yigʻlamoq, uxlamoq, oʻylamoq, sevmoq, tinchimoq, qurimoq, koʻpaymoq va boshqa

Fe‘llar lugʻaviy maʼnoga ega yoki ega emasligiga koʻra 2 turga boʻlinadi: mustaqil fe‘llar, yordamchi fe‘llar. Mustaqil fe‘llar, xuddi boshqa mustaqil soʻz turkumlariga oid soʻzlar kabi, lugʻaviy maʼnoga ega boʻladi, gapning mustaqil boʻlagi vazifasida kela oladi va h.k. (qarang Soʻz turkumlari). Yordamchi fe‘llar lugʻaviy maʼnoga ega boʻlmaydi. Ular turli yordamchi vazifalarda kelib, turli qoʻshimcha maʼnolar ifodalash uchun xizmat qiladi. Yordamchi fe‘llar oʻz vazifasiga koʻra 3 asosiy turga boʻlinadi: 1) feʼl yasash uchun xizmat qiluvchi yordamchi fe‘llar: qil, et, ayla, boʻl (qabul qilmoq, taklif etmoq, tamom boʻlmoq kabi); 2) fe‘lning analitik shaklini yasash uchun xizmat qiluvchi yordamchi fe‘llar (bular, odatda, "koʻmakchi fe‘llar" deb yuritiladi). fe‘lning bunday shakllari turli grammatik, modal va boshqa maʼnolarni ifodalaydi: oʻqib boʻldi, koʻrib qoldi, qoʻrqib ketdi va boshqa; 3) bogʻlama vazifasini bajaruvchi yordamchi fe‘llar. Masalan, qil, boʻl: sportchi boʻlmoq, oʻqituvchi boʻlmoq.

      Nisbat kategoriyasi — harakatning subʼyekt va obʼyektga munosabatini koʻrsatuvchi grammatik kategoriya. Harakatning subʼyekt va obʼyektga munosabatini koʻrsatishiga koʻra nisbat kategoriyasining 5 turi farklanadi: bosh nisbat; oʻzlik nisbati; orttirma nisbat; majhul nisbat; birgalik nisbati. Har bir nisbat shakli maxsus qoʻshimcha yerdamida yasaladi. Faqat bosh nisbat maxsus yasovchi (koʻrsatkich)ga ega emas. Bosh nisbat harakatning ega bilan ifodalangan shaxs yoki predmet tomonidan bajarilishini bildiradi: oldi, keldi, soʻrayapti va boshqa Oʻzlik nisbati shakli (i)n, (i)l qoʻshimchalari yerdamida yasaladi va harakatning subʼyektning oʻziga obʼyekt sifatida karatilganligini yoki subʼyektning oʻzi doirasida yuzaga kelishini (bajarilishini) bildiradi: maqtanmoq, koʻrinmoq, tugʻilmoq va boshqa

Orttirma nisbat shakli dir, ir, taffikslari yerdamida yasaladi va obʼyektsiz fe‘lni obʼyektiv fe‘lga aylantiradi, obʼyektli fe‘ldan yasalganda esa unga yana obʼyekt qoʻshilganini bildiradi: keltir, kuldir, ichir, oʻqit va boshqa Majhul nisbat shakli (i)l,

(i)n qoʻshimchalari bilan yasaladi va asosiy eʼtiborni harakatning bajaruvchisiga