ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

БУХОРО ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ

ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСИ

ОЛИЙ ҲАМДА КАДРЛАР МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ТАЪЛИМ ТУРЛАРИ ОРАСИДА ИНТЕГРАЦИЯЛАШНИНГ ДИДАКТИК АСОСЛАРИ

Республика илмий-назарий конференция материаллари

2019 йил 26-27 апрел

БУХОРО – 2019

РЕСПУБЛИКА УЗБЕКИСТАН

МИНИСТЕРСТВО ВЫСШЕГО И СРЕДНЕГО СПЕЦИАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

БУХАРСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

КАФЕДРА ПЕДАГОГИКИ

ДИДАКТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ИНТЕГРАЦИИ МЕЖДУ ВЫСШИМ ОБРАЗОВАНИЕМ, ПОВЫШЕНИЕМ КВАЛИФИКАЦИИ И ПЕРЕПОДГОТОВКОЙ КАДРОВ

Материалы научно-теоретической конференции

26-27 апреля 2019 г.

БУХАРА-2019

Олий ҳамда кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш таълим турлари орасида интеграциялашнинг дидактик асослари //Республика илмий-назарий конференция. Бухоро: “Бухоро” нашриёти, 2019 й. - ... бет.

Масъул муҳаррир: Хамидов О.Х.,

БухДУ ректори, иқтисод фанлари доктори

Тақризчилар: Маҳмудов М.Ҳ.,

педагогика фанлари доктори, профессор

Адизов Б.Р.,

БухДУ ҳузуридаги ПКҚТ МО минтақавий

марказ директори, п.ф.д.,профессор

Тўпловчи ва нашрга тайёрловчи:

Олимов Ш.Ш.- Педагогика кафедраси мудири, п.ф.д.,профессор

Жўраев Б.Т.- педагогика кафедраси ўқитувчиси

Анжуманнинг дастурий қўмитаси

1.	О.Х.Хамидов	–	университет ректори, и.ф.д.,профессор, раис;
2.	О.С.Қаҳҳоров	–	илмий ишлар ва инновациялар бўйича проректор, раис муовини;
3.	Б.Р.Адизов	–	БухДУ ҳузуридаги ПКҚТ МО минтақавий марказ директори, п.ф.д.,профессор, аъзо;
4	Ш.Ш.Олимов	–	Педагогика кафедраси мудири, п.ф.д., профессор, аъзо;
5.	Н.Э.Азимова	–	Педагогика кафедраси доценти, п.ф.н., котиб;

Анжуманнинг ташкилий қўмитаси

1.	О.С.Қаҳҳоров	–	илмий ишлар ва инновациялар бўйича проректор, раис;
2.	Ш.Ш.Олимов	–	Педагогика кафедраси мудири, п.ф.д.,профессор, раис муовини;
3.	О.Ҳ.Рахимов	–	молия ва иқтисод ишлари бўйича проректор, аъзо;
4.	Г.Т.Зарипов	–	И ва ИПКТ бўлими бошлиғи, аъзо;
5.	А.Т.Гулбоев	–	Педагогика кафедраси доценти, п.ф.н., аъзо
6	Қ.Ф.Абдуллаев	–	педагогика кафедраси доценти, аъзо;
7	А.Н.Нусратов	–	педагогика кафедраси ўқитувчиси, аъзо.
8	Б.Т.Жўраев	–	педагогика кафедраси ўқитувчиси, аъзо.

Ушбу тўплам Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 25 февралдаги “2019 йилда ўтказиладиган халқаро ва республика илмий ва илмий-техник анжуманлар режасини тасдиқлаш” тўғрисидаги Фармойиши асосида нашр этилди.

ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ТАЪЛИМ ТУРЛАРИ ОРАСИДА ИНТЕГРАЦИЯНИ ТАЪМИНЛАШ ДАВР ТАЛАБИ

Хамидов О.Х., БухДУ ректори

Замонавий таълимда олий таълим муассасаларидаги таълим сифатини таъминлашга қаратилган тизимли ислоҳотлар замирида профессор-ўқитувчиларнинг касбий маҳорати, уларнинг замонавий таълим ва инновацион технологиялар, илғор хорижий тажрибаларни ўзлаштириш борасидаги замонавий билим, кўникма ва малакаларини ривожлантириш долзарб вазифалардан саналади. Мамлакатимизда педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш жараёнларини модернизациялаш, соҳадаги замонавий ривожланиш тенденциялари, илғор хорижий тажрибалар ва инновацион ёндашувлар асосида таълим мазмуни ва ўқитиш сифатини такомиллаштириш муҳимлиги сабабли у давлат сиёсати даражасига кўтарилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 12 июндаги “Олий таълим муассасаларининг раҳбар ва педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-4732-сон Фармони, 2017 йил 20 апрелдаги “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-2909-сон, 2018 йил 5 июндаги “Олий таълим муассасаларида таълим сифатини ошириш ва уларнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳотларда фаол иштирокини таъминлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” ПҚ-3775-сон Қарори ва бошқалар бунинг яққол мисолидир.

Кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш тизимини ривожлантириш ҳамда модернизация қилишнинг ўзига хос хусусиятларидан бири илм, фан ва ишлаб чиқаришнинг интеграциясини кенг кўламдаги самарали фаолиятини ташкил этишдан иборат. Инновацион технологияларни ҳаётга тадбиқ этиш, соҳага оид илм-фан, фундаментал ва амалий тадқиқотларни олиб бориш, белгиланган устувор йўналишлар асосида таълим тизимида илм-фаннинг замонавий ютуқларини жорий этиш, соҳага оид ишлаб-чиқариш корхоналарида олий таълим муассасалари, академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари базасида тадқиқот ва ўқув илмий марказларни – яъни технопаркларни босқичма-босқич ташкил этиш орқали фан билан таълим ҳамда ишлаб чиқаришнинг ўзаро интеграциясини таъминлаш асосий муаммолардан бири ҳисобланади. Бу жараёнда нафақат раҳбар ва педагогларнинг балки малака ошириш ва қайта тайёрлаш жараёнига жалб этилган олий таълим муассасалари профессор-ўқитувчиларининг ҳам ижодий-интеллектуал салоҳиятини, амалий малака ва кўникмаларини ошириш учун шарт-шароитлар яратиш, жумладан, олий, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизимида фаолият юритувчи илмий даража ва унвонга эга бўлган педагогларнинг салоҳиятини кўтаришдек асосий мақсад белгиланади.

Педагог кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш жараёнида, ўқитувчи-амалиётчилар шахсига янгича ёндашиш ҳозирги ижтимоий тараққиётнинг зарур талабидир. Узлуксиз таълим тизимида умумий ўрта таълим мактаблари ўзининг салмоғи ҳамда бошланғич асос эканлиги билан алоҳида ўрин эгаллайди. Шундан келиб чиққан ҳолда, мактаб ўқитувчисининг малакасини оширишни аниқ меъёрлар асосида ташхис қилиш ва унинг имкониятлари ҳамда мустақил ўз устида ишлашининг афзалликларини тадқиқ қилиш долзарб аҳамият касб этади. Бу эса ўз навбатида ўқитувчининг касбий маҳорати, умумий савиясини муттасил такомиллаштириш учун шароит яратишни талаб этади. Ўқитувчи меҳнатини режали ташкил қилиш таълим-тарбия муваффақиятининг гаровидир. Илмий асосларга таяниб тузилган дарс жадвали, кўргазмали қуроллларнинг етарлилиги, ўқитувчиларни таълим-тарбияга дахлдор бўлмаган ишлардан озод қилиш унинг кучи ва вақтини тежайди ҳамда меҳнати унумини оширади.

Олий ҳамда малака ошириш ва қайта тайёрлаш таълим турлари орасида интеграциялашнинг назарий-методологик, педагогик-психологик ва илмий-методик асосларини тадқиқ қилиш соҳадаги муаммоларни бартараф этишга сабаб бўлади. Педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш масаласида хорижий мутахассислар ва соҳага оид хорижий адабиётлардан фойдаланиш ҳам муҳим масала ҳисобланади. Хорижлик олимлар жаҳон андозаларига мос таълим амалиёти, тизими, илғор технологиялари ва ахборот – коммуникация технологияларининг замонавий усуллари ҳамда ўзларининг илмий – тадқиқот изланишлари ҳақида маълумотлар берадиларки, улар орқали тингловчиларимиз ҳозирги даврнинг энг янги илғор технологиялари билан танишадилар, тажриба алмашадилар.

Бухоро давлат университетида ўтказилаётган “Олий ҳамда кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш таълим турлари орасида интеграциялашнинг дидактик асослари” номли республика илмий-назарий конференцияси ҳам ўз олдида олий ҳамда малака ошириш ва қайта тайёрлаш таълим турлари орасида интеграциялаш жараёнининг долзарб муаммолари, олий таълим тизими профессор-ўқитувчиларининг бевосита ҳамда билвосита қайта тайёрлаш ва малака оширишлари ҳисобига уларнинг тайёргарлик жараёнини ривожлантириш, профессор-ўқитувчилар доимий равишда касбий ва педагогик даражасини узлуксиз такомиллаштириш мақсадида мунтазам мустақил билим олиш орқали ўз малакаларини ошириб боришларининг омиллари ўрганишни мақсад қилиб қуйган. Анжуман ишида оммавий ахборот воситалари, педагогик матбуот, глобал интернет тармоғи, мультимедиа тизимлари ҳамда илғор педагогик тажрибаларни ўрганиб, тегишли мутахассислар билимларини оширишнинг мезонлари ишлаб чиқилиши, олий ҳамда малака ошириш ва қайта тайёрлаш таълим турлари орасида интеграциялаш жараёни муаммоларини ўрганишнинг аҳамияти йўналишида республика етакчи олимлари, ўрта махсус ва олий таълим тизимида фаолият олиб бораётган профессор-ўқитувчилар, илмий ходимлар, тадқиқотчиларнинг илғор тажрибалари муҳокама қилиниши назарда тутилган.

I ШЎЪБА

ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ТАЪЛИМ ТУРЛАРИ ОРАСИДА ИНТЕГРАЦИЯЛАШНИНГ НАЗАРИЙ-МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ

ОЛИЙ ВА МАЛАКА ОШИРИШ ТАЪЛИМ ТИЗИМЛАРИНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Адизов Б.Р., БухДУ ҳузуридаги ПКҚТ МО

минтақавий марказ директори, п.ф.д.,профессор

Республикамизда мустақиллик йилларида кадрлар тайёрлашнинг янги тизими яратилиб, мутахассислар сифатига қуйиладиган замонавий талабларга жавоб берадиган юқори малакали, рақобатбардош, танланган таълим йўналиши бўйича мустақил ишлай оладиган, мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ва маданий ривожланишига муносиб ҳисса қўшишига қодир мутахассислар тайёрлаш изчил амалга оширилмоқда. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси”га мувофиқ “Узлуксиз таълим тизимини янада такомиллаштириш, сифатли таълим хизматлари имкониятларини ошириш, меҳнат бозорининг замонавий эҳтиёжларига мувофиқ юқори малакали кадрлар тайёрлаш сифатини давом эттириш” муҳим вазифалар ҳисобланади [1].

Бугунги кунда узлуксиз таълим (мактабгача таълим, умумий ўрта таълим, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими, олий таълим, олий ўқув юртидан кейинги таълим, педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш, мактабдан ташқари таълим) турлари, жумладан, олий таълим ва педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизими ўртасидаги интеграцияси алоҳида аҳамият касб этади.

Дастлаб интеграция сўзининг маъносига тўхталсак. Интеграция термини ХХ асрнинг ўрталарида сиёсий, иқтисодий ва илмий техник соҳаларда қўлланила бошланган. Таълим жараёнининг мақсадидан келиб чиқиб, интеграция сўзи икки маънода қўлланади. Интеграция–1) ўқув фанларининг ўзаро алоқадорлиги; 2) лотинча "integratio" сўзидан олинган бўлиб, қайта қуриш, тиклаш, тўлдириш деган маънони англатади. "Integr" -тўлиқ, бутун, яхлит деган маънони англатади. Интеграция – бир-бири билан органик бирлашиб кетиш, бир-бирига ўзаро сингдириш, бир-бири билан бирлашиб янги, ягона барқарор умумлашган-яхлит ғояни ҳосил қилиш [3].

Интеграция муаммоси Д.Н. Ушакова, Н.И. Кандаков, В.С. Безруковаларнинг тадқиқотларида атрофлича тадқиқ қилинган. Шунингдек, Ю.С. Тюнников интеграция тушунчасига тегишли бир қатор белгиларни таснифлайди. Булар:

1. Интеграция турли ўзаро алоқадаги элементлар асосида қурилади.

2. Интеграция ўзаро алоқадаги элементларнинг сифат ва сон ўзгариши билан боғлиқ.

3. Интегратив жараён мантиқий мазмун асосига эга.

4. Интегратив жараён ўзининг тузилмасига эга.

5. Педагогик йўналтирилганлик ва унинг нисбатан мустақиллиги [2].

Биз интеграция тушунчасини Шарқнинг буюк олимлари Абу Али ибн Сино, Беруний, Улуғбек ва бошқа қомусий билимларга эга бўлган аллоломаларимизнинг илмий меросини ўрганишда кузатишимиз мумкин. Жумладан, улар фаолиятнинг бир туридан иккинчисига осонлик билан ўта олишган. Чунончи, улуғ адиб Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асарини тарихий, географик, этнографик, адабий ва шу каби маълумотлар мажмуидан иборат бўлиб, уни фанлар интеграцияси асосида яратилган асар десак хато бўлмайди. Гарчанд, Шарқ алломалари “предметлараро алоқа” тушунчасини ишлатмаган бўлса-да, фанлар интеграцияси асосида илмий тадқиқот ишлари олиб борганлар. Бундан кўринадики, таълим-тарбия ва ўқув жараёнларининг таркибини, босқичларини бир-бири билан узвий боғлаш, интеграциялаш тушунчаси тарихи узоқ ўтмишга бориб тақалади десак муболаға бўлмайди.

Олий таълим ва малака ошириш жараёнини интеграциялаш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан бири ҳисобланади. Кадрлар тайёрлаш ва касбий фаолият давомида малака оширишни тизимли таҳлил қилиш, уларнинг алоқадорлигини аниқлаш, бундан ҳосил бўлган таълимий ҳамкорлик қонуниятларини ёритиш, олий таълим ва малака ошириш жараёнида ўзаро боғланмаган, таълимнинг сифатига бевосита таъсир қиладиган концепциялар ҳақида фикр юритмоқчимиз.

Таълимга оид меъёрий ҳужжатларда “таълим тизими”, “кадрлар тайёрлаш тизими”, “кадрлар малакасини ошириш тизими” каби тушунчалар қўлланади. Кадрлар тайёрлаш бу –замонавий мутахассис тайёрлаш ва бундан наф кўриш. Кадрлар тайёрлаш тизимининг мезони ДТСга эришиш бўлса, мутахассис замонавийлигини сақлаган ҳолда ундан фойдаланишнинг мезони эса фойданинг миқдоридир. Фойданинг бир қисмини мутахассиснинг замонавийлигини таъминлашга қаратилган харажатлар ташкил қилади. Юқоридаги фикрларга таянадиган бўлсак, кадрлар тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимлараро боғлиқлик мавжудлигини кўрсатмоқда. Агар кадрлар тайёрлаш ва унинг малакасини ошириш бир бутун тизим сифатида фаолият кўрсатса, бу боғлиқлик янада кучайиб, ҳамкорликка айланади. Бундай тизимнинг мезони икки ўлчов жуфтлиги –ДТСга эришиш ва мутахассиснинг касбий фаолияти давомида олинадиган фойда миқдоридан иборат.

Олий таълим ва малака ошириш жараёнида таълим-тарбияни мақсадга мувофиқ амалга оширишда интеграцион ёндашув иштирокчиларнинг касбий тайёргарлигини орттириш ва самарадорлик кафолатининг муҳим ва зарурий омили ҳисобланади. Олий таълим ва малака ошириш жараёнини интеграциялаш талаба ва тингловчи фаолиятининг ўзаро мослигини кўзда тутади. Иккала фаолият ҳам умумий тузилишга эга: мақсадлар, исботлаш, мазмун, воситалар, натижалар ҳамда назорат. Бироқ талаба ва тингловчи фаолиятларининг мазмунида фарқ бор.

1. Мақсадли босқичда мутахассис умумий мақсад қўяди. Талабалар ўқитувчи раҳбарлигида турли предметлардан керакли билимларни танлаб олишлари, предметлар ўртасидаги боғлиқликни тушуниб етишлари, қизиқиш ва қобилиятларини ривожлантиришга ҳаракат қилади.

2. Исботлаш босқичида мутахассис ўзининг дунёқарашини ўстирувчи билимларга, турли предмет тушунчаларини умумлаштиришга рағбатлантирилса, талабалар ўз ирода ва дунёқарашини кенгайтирувчи билимларга қизиқишга йўналтиради.

3. Фаолиятнинг мазмун босқичида мутахассис янги ўқув материалини киритади, шу билан бирга интеграцион далиллар, тушунчалар, муаммолар мажмуи даражасидаги бошқа предметлардан олинган таянч билимларни қўллайди, талаба эса тушунчаларни умумий билимлар даражасида қўллайди.

4. Воситалар танлаш босқичида мутахассис билимларни умумлаштиришга ёрдам берадиган воситалар кўргазмали қуроллар, дарслик, қўлланмалардан фойдаланса, талабалар топшириқларни интеграцион ёндашув асосида кўргазмалар воситасида бажарадилар.

5. Натижа босқичида мутахассис таълим бериш, тарбиялаш, ривожлантириш мақсадида интеграцияни амалга ошириш учун педагогик билимларни қўллайди. Талаба билимлар тизимида уларни қўллайди.

6. Назорат қилиш босқичида ўқитувчи бир-бири билан боғланган предметларга талабаларнинг тайёрлигини баҳолайди, назорат қилади, ўзлаштириш сифатини баҳолайди. Талабалар ўз билимларини баҳолашни, турли предметлар бўйича ўзини-ўзи ҳам, уларни бирлаштириш кўникмаларини назорат қилади.

Кузатишларимиздан аёнлашадики, олий таълимда кадрлар тайёрлаш ва малака ошириш тизимини ўргансак бу икки бўғин орасида ўзаро бир бутунликни таъминлайдиган яхлит тизим механизми тўлиқ шаклланмаганлигини гувоҳи бўламиз. Масалан, олий таълимда бўлажак мутахассисларга ўқитилаётган фанлар ва уларнинг тайёргарлигини баҳолаш тизими ҳамда малака ошириш жараёнида тингловчиларга ўқитилаётган фанлар ва уларнинг тайёргарлигини баҳолаш тизими ўзаро мутаносиб эмас. Юқоридаги ҳолатларни тизимли таҳлил қилиб, назаримизда, иккала таълим турини ўзаро интеграциялаш, иккала жараённи ўзаро интеграциялаш орқали тайёрланаётган кадрларнинг замонавийлигини ошириш орқали рақобатбардош кадрларга бўлган эҳтиёжни баратараф этиш мақсадга мувофиқ бўлади. Далиллар шуни кўрсатадики, биринчидан, олий таълимда кадрлар тайёрлаш жараёни бўлажак мутахассиснинг билимини баҳолашда рейтинг усулидан фойдаланилса, малака ошириш жараёнида эса тингловчи портфолио ва ассесмент усули асосида баҳоланади. Иккинчидан, олий ўқув юртига кириш Давлат тест маркази томонидан амалга оширилади. Бунда абитуриентнинг билими ҳар томонлама объектив баҳоланади. Бу масаланинг ижобий томони. Лекин олий таълимни битириб, талаба мутахассис сифатида шаклланганда, у жамият учун нечоғли кадр бўлиб етишганлигини аниқлаш давлат тест маркази зиммасига юкланса-ю, битирувчиларнинг якуний давлат аттестацияси натижалари мониторинги олий ўқув юртини рейтингини белгилашда мезон сифатида алоҳида қайд этиш мақсадга мувофиқ. Бу эса олий ўқув юртлари ўртасида соғлом рақобатни келтириб чиқаради. Учичидан, малака ошириш жараёни ва унинг натижаларини сифат жиҳатидан такомиллаштириш лозим. Масалан, бир хил тайёргарликка эга мутахассис малака оширишдан ўтди дейлик. Бири 60%, иккинчиси 75% кўрсаткич билан курсни якунлади дейлик. Бугунги кунда мутахассисларнинг малака ошириш натижалари мониторинги таҳлил этилмайди. Малака оширишга бордими, “малака аттестати” олдими, вазифа бажарилган ҳисобланади. Ҳолбуки, ўзлаштириш даражалари ўртасидаги кўрсаткичлар мутахассиснинг билим, кўникма, малака ва компетентлигини кўрсатадиган мезон саналади. Шу ўринда савол туғилади: бугунги кунда таълимнинг сифатини ошириш давлат аҳамияти даражасига кўтарилган бир вақтда мутахассисларнинг малакасини ошириш шу зайлда давом эттириш кадрларнинг рақобатбардошлигини оширармикин? Юқорида таъкидланган паст ўзлаштирган мутахассиснинг фаолияти ҳеч қаерда таҳлил қилинмаса, юқори кўрсаткич билан ўзлаштирган мутахассис рағбатлантирилмаса, малака ошириш жараёни шунчаки бир номига ташкил этиладиган жараён сифатида қолаверади. Тўртинчидан, бизнингча, талаба олий таълим муассасасида ўқиб юрган даврида унинг электрон маълумотлар базаси яратилса-ю, шу база йиллар ошган сайин талаба фаолияти асосида бойитиб борилса, ўзининг касбий билимини такомиллаштириш учун малака оширишга келганда эса базадаги маълумотларга таянган ҳолда қайта фаолияти таҳлил қилинса мақсадга мувофиқ бўлади. Бу ерда тайёрланган кадрнинг фаолиятини тизимли ўрганиш имконияти пайдо бўлади. Асосийси бугунги талаба эртанги тингловчи иккала фаолият ойнадек кўриниб туради. Кадрнинг жамият учун нечоғли фойдали эканлиги ёки ўз устида ишламайдиган мутахассис бўлса унинг фаолиятини таҳлил қилиш имкони пайдо бўлади.

Олий таълим ва малака ошириш жараёнини интеграциялаш асосида таълим жараёнининг сифатини яхшилаш бўйича қуйидаги таклифларни қайд этиш мумкин:

1. Олий таълимдаги таълим жараёни билан малака оширишдаги таълим жараёнини интеграциялаш механизмини ишлаб чиқиб, амалиётга жорий этиш, мониторингини олиб бориш.

2. Битирувчиларнинг тайёргарлик даражаси ва компетентлигини назорат қилишни ҳамда улар ўртасидаги соғлом рақобатни ривожлантириш мақсадида давлат тест маркази хизматини йўлга қўйиш лозим.

3.Малака оширишдаги таълим жараёнининг натижалари, тингловчиларнинг ўзлаштириш кўрсаткичи доимий ўрганилиб, таҳлил этилса мақсадга мувофиқ бўлади. Малака оширишни паст кўрсаткич билан якунлаган тингловчининг фаолияти назоратга олинса, юқори кўрсаткичга эга бўлган тингловчини рағбатлантиришни йўлга қўйиш зарур. Негаки, тингловчи фаолияти бевосита таълимнинг сифатига таъсир кўрсатадиган омиллардан бири саналади.

4. Олий таълим ва малака ошириш жараёнини интеграциялаш мақсадида олий ўқув юртлари талабаларнинг электрон маълумотлар базасини яратиш лозим. Бугунги кунда бундай база яратиляпти. Бу жараённи давом эттириб, кейинги жараёнда доимий такомиллаштириб боришни йўлга қўйиш зарур.

Адабиётлар

1. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони. 2017 йил 7 февраль.

2. Лутфиллаев М.Ҳ. Олий таълимда ахорот технологиялари интеграцияси. Самарқанд, 2005. -135 б.

3. Педагогик атамалар луғати. Тузувчи: Р.Сафарова ва б. –Тошкент, 2016.

4.Сафарова Р. ва б. Ўзбекистон республикасида умумий ўрта таълим стратегияси муаммолари ва таълим мазмунининг янги моделлари, уларни татбиқ этиш йўллари. -Тошкент, “Фан”. 2005. -255 б.

5. Оғаев С.,Оғаев Ҳ. Дидактик курсларни ўқитишнинг назарий асослари. -Тошкент, “Фан”. 2009. -251 б.

ИНТЕГРАЦИЯ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ И ПОВЫШЕНИЯ КВАЛИФИКАЦИИ ПЕДАГОГОВ В СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ

Работа выполнена в рамках гранта РФФИ №17-06-00862

Андриенко Елена Васильевна

Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Новосибирский государственный педагогический университет», г. Новосибирск, Российская Федерация

Annotation. The article discusses some features of the integration of higher education and professional development of teachers, taking into account the experience of the Novosibirsk state pedagogical University. The author describes the priority areas of training related to public policy. Reveals the regulatory and legal aspects of teacher training in modern Russia.

Key words: higher education, professional development, training of teachers, educational program.

Анализ интеграции высшего образования и системы повышения квалификации предполагает акцентирование проблем согласования, сближения, установления связей и взаимообусловленности процессов подготовки специалистов на основе учета инновационных изменений в науке, профессии и обществе. Интегрировать (от лат. integrum– восполнение, восстановление) это значит создать уникальную модель подготовки, представляющую единое целое образовательное пространство, отвечающее требованиям современности, постоянно меняющимся условиям социокультуры. Очевидно, что такие модели не могут быть раз и навсегда установленными, они также должны меняться, своевременно учитывая новые реалии профессиональной подготовки и потребности образования.

В условиях вуза подготовка профессионалов осуществляется как на базовом уровне (реализация образовательных программ высшего образования), так и в системе повышения квалификации и переподготовки кадров. В современных условиях дополнительное профессиональное образование активно развивается почти во всех вузах России. Нормативно-правовая база всех уровней образования определяет цели, перспективы, основные направления развития подготовки специалистов и отбор содержания обучения, отражающего актуальные задачи и проблемы, стоящие перед обществом и государством.

Современное высшее образование Российской Федерации реформируется весьма активно в связи с динамичными научно-технологическими изменениями, которые происходят в мире. Педагогическое образование в России модернизируется самыми высокими темпами, что связано с реализацией целого ряда государственных программ и национальных проектов в последние два десятилетия. Это проекты поддержки семей, создания повсеместно новой инфраструктуры дошкольных образовательных учреждений, строительства новых школ и учреждений дополнительного образования, развития спортивных комплексов и т.д.

Для Российской Федерации (с централизованным образованием на всех уровнях его реализации) весьма важной является нормативно-правовая база, обеспечивающая регламентацию всей системы (национальной системы образования). В то же время самостоятельность учреждений высшего образования в разработке образовательных программ подготовки бакалавров, специалистов, магистров и аспирантов, также как и подготовка образовательных программ повышения квалификации не ограничивается при решении актуальных профессиональных проблем.

В рамках современного вуза реализуется, как правило, несколько десятков образовательных программ по тем или иным направлениям подготовки. Для педагогического вуза важнейшими направлениями подготовки являются: Педагогическое образование (математическое образование, физическое образование, дошкольное образование и т.д.) и Психолого-педагогическое образование. Нормативная база педагогического образования в высшей школе включает достаточное количество документов, в том числе: Федеральный закон «Об образовании в РФ»; Федеральные государственные стандарты высшего образования по разным направлениям подготовки; ФГОС основного общего образования; профессиональный стандарт Педагог и ряд других.

Актуализация новых целей и образовательных задач, как правило, определяется самыми последними нормативными документами, принятыми на федеральном уровн_е. К таким документам сегодня относится национальный проект «Образование». Этот проект рассчитан на шесть лет реализации до 2024 года и нацелен на развитие конкурентоспособности общего образования (вхождение в десятку ведущих стран мира), а также воспитание гармонично развитой и социально ответственной личности на основе духовно-нравственных ценностей, исторических и культурных традиций [1].

Основные направления реализации проекта указывают на приоритетные задачи, что находит отражение в самих их названиях: современная школа; успех каждого ребенка; поддержка семей, имеющих детей; цифровая образовательная среда; учитель будущего; молодые профессионалы; новые возможности для каждого; социальная активность; экспорт образования; социальные лифты для каждого[1].Самое главное направление реализации национального проекта – это развитие современной школы, совершенствование общего образования на всех уровнях – от дошкольного образования (которое в России является частью общего образования) до средней школы. При этом проект предполагает значительное обновление материально-технической базы и дополнительные возможности образования, связанные с развитием детских технопарков «Кванториумов» во всех субъектах РФ (к 2024 г.).

Особое внимание национальный проект «Образование» уделяет подготовке молодых педагогов, выделяя два направления: учитель будущего и молодые профессионалы. Учитывая тот факт, что проект учитывает практику международных исследований качества подготовки обучающихся, приоритетным статусом обладают те параметры, которые заложены в мировые рейтинги, такие как исследования PISA (Международная программа по оценке образовательных достижений учащихся) илиTALLIS (Международное исследование систем преподавания и обучения). Именно эти программы направлены на выявление актуальных проблем обучения в средней школе и специфику педагогической деятельности.

Кроме того, важно учитывать региональные образовательные проблемы, связанные с развитием конкретного города или региона. Новосибирск, являющийся третьим городом в России по численности населения, представляет собой крупнейший образовательный, научный, индустриальный и культурный центр с высокими потребностями в подготовке педагогических кадров для различных образовательных учреждений города, области и региона. Поэтому здесь реализуются сотни программ повышения квалификации и профессиональной переподготовки кадров (в вузах и институтах повышения квалификации), тем более, что в современных условиях в образование нередко приходят люди, которые не имеют базовой психолого-педагогической подготовки, но закончили университеты, которые дают им возможность осуществлять преподавание определенной учебной дисциплины в рамках предметной подготовки. В связи с этим наиболее востребованными образовательными программами повышения квалификации являются программы с психолого-педагогической направленностью.

Содержание таких программ связано с подготовкой педагогов к решению актуальных задач. Например: развитие мотивации обучения школьников; работа с классным коллективом, имеющим многонациональный состав; психолого-педагогическое просвещение родителей по проблемам воспитания; решение проблем дисциплинированности обучающихся в образовательном процессе; психолого-педагогическая работа с интернет-зависимыми детьми; разрешение конфликтных ситуаций в педагогическом процессе; разработка индивидуальных образовательных траекторий для одаренных детей и т.д. Тематика программ повышения квалификации «заказывается» вузу самими потребителями, в качестве которых выступают школьные учителя, руководители частных и государственных образовательных учреждений. В последние годы участились «заказы» на подготовку проектныхрешений для развития конкурентоспособности субъектов образования и активизации их конкурсной деятельности (участие в различных профессиональных, предметных конкурсах, участие в фандрайзинговой деятельности для привлечения дополнительных средств (гранты всех уровней и т.д.)).

Очевидно, что в рамках высшего педагогического образования все эти вопросы подготовки не могут быть решены, тем более что даже педагогическая практика студентов не дает им полного представления о реальных проблемах педагогической деятельности, которые они должны будут решать в конкретных условиях той или иной образовательной организации. Потому система повышения квалификации представляет собой открытую образовательную среду, чутко реагирующую на потребности субъектов образования, что проявляется в вариативности, гибкости, модернизации, изменениях и постоянном обновлении программ подготовки. В Новосибирском государственном педагогическом университете на сегодняшний день реализуются десятки программ повышения квалификации и профессиональной переподготовки педагогических кадров. Такие программы реализуются как на специально созданном факультете дополнительного образования, так и на каждой кафедре.

В целом, мы выделяет следующие особенности интеграции высшего образования и повышения квалификации педагогов в Российской Федерации:

единая нормативно-правовая база, определяющая приоритеты государства и общества; адаптивные программы повышения квалификации, направленные на решение актуальных проблем образования; согласование содержания программ подготовки на всех уровнях реализации.

Список литературы

1.Национальный проект «Образование» //https://strategy24.ru/rf/projects/project/view?slug=natsional-nyy-proyekt-obrazovaniye&category=education

ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ТАЪЛИМ ТУРЛАРИ ОРАСИДА УЗВИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ МУАММОЛАРИ

Олимов Ш.Ш., БухДУ “Педагогика”

кафедраси мудири, п.ф.д., профессор

Республикамизда амалга оширилаётган таълим ислоҳотларининг асосий мақсади – жаҳон меҳнат бозорида рақобатлаша оладиган, юқори малакали, билимли, мустақил фикрга эга бўлган, ишбилармон ва ижтимоий фаол мутахассис кадрлар тайёрлашдир.

Малакали мутахассис кадрлар тайёрлаш жараёнида ўқитувчи-мураббийларнинг роли муҳимдир. Зеро, ўқитувчиларнинг билими, малакаси, шахсий фазилатлари, ўз ишига муносабати кабилар тайёрланаётган кичик мутахассисларнинг тайёргарлик даражаси ва сифати билан белгиланади, десак хато бўлмайди.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 12 июндаги “Олий таълим муассасаларининг раҳбар ва педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-4732-сон Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2006 йил 16 февралдаги «Педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида»ги 25-сонли қарорлари узлуксиз таълим тизимида тайёрланаётган мутахассис кадрларнинг салоҳияти ўқитувчиларга, уларнинг малакасига боғлиқ эканлигини исботлайди. Ушбу меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар олий таълим ҳамда кадрлар малакасини ошириш бўғинлари орасидаги узвийликни таъминлашга қаратилгандир. Ушбу ҳужжатлар талабларини қаноатлантириш учун олий ҳамда кадрлар малакасини ошириш бўғинлари, Давлат таълим стандартлари ва талаблари ҳамда улар асосида ишлаб чиқилиб, амалга жорий этиладиган барча ўқув-меъёрий ҳужжатларда узвийлашган ҳолда ўз аксини топади. Узвий алоқадорликка амал қилиш узлуксиз таълим тизими сифатини оширишнинг муҳим омилларидан биридир.

Маълумки, узвий алоқадорлик ўрганилаётган объект (предмет, жараён, ҳодиса ва жонли зотлар)ни ҳар томонлама мукаммал ўрганишни кўзда тутиб, Давлаттаълим стандартлари (ДТС)ҳамда Давлат талаблари (ДТ) даражасида тизимли билим, хатти-ҳаракат усуллари (кўникма ва малака) ва шахсий фазилатларни шакллантиришга қаратилгандир. Узвийлик педагогикада предметлараро, ўзаро ва интегратив алоқадорликларнинг илк (дастлабки) босқичи сифатида эътироф этилади. Узвий алоқадорлик билим, кўникма, малака ва шахсий фазилатларнинг тадрижий йўл билан кенгайиб, чуқурлашиб, тизимлашиб ҳамда мукаммаллашиб боришига имкон беради.

Ҳар қандай объект каби ўқитувчиларни тайёрлаш жараёни ҳам ўзига хос яхлитлик хусусиятига эга бўлиб, бу яхлитлик маълум ўзаро боғлиқ ва таъсир этувчи компонентларни талаб этади.

Маълумки, бўлажак ўқитувчиларнинг касбий – педагогик тайёргарлиги даражасига қўйилган талаблар орқали олий таълим босқичларига мос равишда Давлат таълим стандартлари ва Давлат талабларида нималарни билиши ҳамда уддалай олиши зарурлиги ҳамда етарлилиги белгиланган. Бироқ, узлуксиз таълим тизими ислоҳотларининг ҳозирги ҳолати энг аввало таълим мазмунини мақбуллигини таъминлаш йўналишида маълум тадқиқот ишлари олиб боришни талаб этмоқда. Ана шундай муҳим йўллардан бири таълим турлари орасида узвийликни таъминлаш ҳисобланади.

Ўқитувчиларни тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш муаммосини назария ва амалиётдаги ҳолатини таҳлил этиш бу соҳада қуйидаги муаммоли ҳолатлар мавжудлигини кўрсатади:

- Олий таълим муассасаларининг касб таълими тайёрлов йўналишига талабалар академик лицейлар, касб-ҳунар коллежлари битирувчилари орасидан умумилмий тайёргарлигига кўра танлаб олинади, лекин уларнинг табақалаштирилмасдан ўқитилаётганлиги;

- ўқув режаларнинг ривожланган давлатларникига нисбатан кўп предметлилиги;

- ўқув режасида мавжуд ўқув предметлари мазмунида изчиллик, узвийлик, предметлараро алоқадорлик, ўзаро алоқадорлик, тизимлиликнинг тўла таъминланмаганлиги сабабли бўлажак ўқитувчиларда бир-бири билан боғланмаган лавҳалар характерли билим, кўникма, малака ва шахсий фазилатларнинг шаклланаётганлиги;

- талабаларнинг ўрганилаётган объектлар ҳақида тушунчалари, тасаввури ва ўзлаштирган далиллари билимга ундан кўникма ҳамда малака даражасигача босқичма-босқич мукаммаллаштирилиб борилмаётганлиги;

- турли ўқув предметларини ўрганиш жараёнида маълум ҳажмдаги айрим ўқув материалларнинг такрорланиши ва унинг натижаси ўлароқ талабалар ўқув-билув фаолиятининг маълум маънода сусайиши;

- меҳнат бозори талабларидан келиб чиққан ҳолда баъзи бир педагогик фаолият учун зарур бўлган ўқув ахборотларини ўз вақтида дастурларга киритилмаганлиги;

- касбий таълим тайёрлов йўналишининг ўзига хос жиҳатларини ҳисобга олинмаганлиги;

- моддий-техник ва ўқув-услубий таъминотнинг ҳозирги замон талаблари даражасида эмаслиги;

- умумилмий (амалда умумтаълим ёки фан асослари деб ҳам юритилади) ва умумкасбий ўқув предметларини ўрганишда касбий йўналганлик тамойилининг таъминланмаганлиги;

- педагогик ва ишлаб чиқариш амалиётининг тўлақонли ҳуқуқий-меъёрий асослари яратилмаганлиги ва бу амалиётлар ўтказиладиган муассасалар ҳамда ташкилотлардан ҳамкорлик имкониятларидан оқилона фойдаланиш механизмининг яратилмаганлиги;

- маълум ўқув материали мазмунини турли ўқув предметларида турлича талқин этилиши, яъни якдиллик билан қабул қилинган атамаларнинг ҳар доим ҳам қўлланилмаслиги;

- олий ўқув юртларида ўқитувчилар тайёрлаш ҳамда уларнинг малака ошириш курсларида касбий-педагогик компетентликни таъминлашга оид ишланмаларни давлат таълим стандартлари ва давлат талаблари асосида илмий асосланган ҳолда ишлаб чиқилмаганлиги кабилар.

Юқорида таъкидланган фикрлар ва бошқа номутаносибликларнинг кўпчилиги таълим мазмунига бориб тақалади. Демак, ўқитувчиларни тайёрлаш ишида энг долзарб ва мураккаб масалалардан бири – Давлат таълим стандартлари доирасидаги мазмунни танлаб олиш, унинг мантиқий изчиллиги, узвийлиги, узлуксизлиги ва маълум маънода етарли ва зарурлигини таъминлаш ҳисобланади. Чунки бугун қандай таълим мазмунининг танлаб олиниши ва ўрганилиши билан тайёрлаётган мутахассисларимизнинг тайёргарлик даражаси билан бевосита боғлиқ. Агар таълим мазмуни тўғри танлаб олинмаса, ҳар қандай такомиллашган шакл, метод ва восита ҳам кўзланган умумий ва ўқув мақсадларига эришишимизга кафолат бера олмайди.

Таҳлилларимиз таълим мазмунининг етарли ва зарур даражаси:

- мутахассис эгаллаб турган лавозимий вазифаларини талаб даражасида тўлиқ бажаришига;

- мутахассиснинг бир ишлаб чиқариш ўрнидан иккинчисига горизонтал ва вертикал текисликларда ўтишига;

- мутахассис иш ўрнини ўзгартирмаган ҳолда соҳага кириб келаётган янги техника ва технологияларни ўзлаштиришига;

- ўзи ва сафдошларининг фаолиятини тўғри баҳолашга ҳамда жамоага мослашиб фаолият кўрсатишига;

- экстремал вазиятларда тезкор мақбул қарорлар қабул қилишига;

- мустақил равишда ижодий фаолият билан шуғулланиш ва шу кабиларга имкон беришга кўра танлаб олиниши зарурлигини кўрсатади.

Узвийлик моҳиятига кўра «изчиллик», «узлуксизлик», «мунтазамлилик» ва «тизимлилик» кабилар билан боғлиқдир. Таълим мазмунида узвийлик изчиллик нуқтаи назаридан давомийликни назарда тутса, узлуксизлик эгалланаётган касб-ҳунар сир-синоатлари ҳақида тасаввур, билим, кўникма ва малакаларнинг мантиқий диалектик ривожланишини, мукаммаллашишини кўзда тутади. Ривожланиш ва мукаммаллашиш ўз навбатида ўзаро боғлиқлик ва давомийлик муносабатларида намоён бўлади. Ана шунда ўқув режасига киритилган ҳар бир ўқув предмети тайёрланаётган мутахассис шахсининг таркиб топишида ўзининг муносиб ҳиссасини қўшган бўлади. Шунинг учун ҳам ўқув режасига киритилаётган ўқув предметлари мазмунининг мантиқий изчиллиги, туташлилиги, олдинги ўзлаштирган материални кейингиси учун ўзига хос асос (замин) бўлиши ва натижада яхлит мукаммал тизимли характерга эга бўлишини таъминлаш зарур. Таълим мазмунида узвийликни таъминлаш учун ўқув мақсад ва вазифалари таълим олувчиларнинг индивидуал ёш хусусиятлари ва ҳаётий тажрибаларига таянилиб, таълим жараёнида, бўлажак мутахассиснинг танлаган соҳаси бўйича касбий-педагогик фаолият сир-асрорларини мукаммал эгаллаши билан тугалланиши лозим. Лекин узвийлик фақатгина умумилмий, умумкасбий ва мутахассислик ўзаги ҳисобланган махсус фанлар орасидагина эмас, балки энг аввало бир туркумга кирувчи ўқув предметлари орасида таъминланиши зарур.

Мутахассис кадрлар тайёрлашга тизимли ёндашиш узвийликда ўзининг аниқ ифодасини топади. Таълимда узвийликнинг моҳияти талабаларда ўзлаштирган билим, кўникма, малака ва шахсий фазилатларини кенгайтириш, чуқурлаштириш ва ривожлантириш жараёнида аввал ўзлаштирилган, янги ва истиқболда ўзлаштириладиган маълумотлар орасидаги зарурий алоқадорликни ўрнатишдан иборатдир.

Узвийликнинг таъминланиши таълим жараёнига динамик, истиқбол тавсифини бериб, бу жараён иштирокчиларининг онгли ҳамкорлик фаолиятларини таъминлайди, параллеллик ва такрорлашларни бартараф этади, маълум миқдордаги ўқув вақтини иқтисод қилиб, босқичли олий таълим ҳамда малака ошириш курсларининг мақсади, мазмуни, ташкил этиш шакллари, амалга ошириш методлари ва воситаларини уйғун қўллашда ўзаро алоқадорликни амалга оширади. Шунинг учун ҳам узвийлик таълимда тизимли ёндашувни амалга ошириш механизми сифатида эътироф этилади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

1. Ўзбекистон Республикаси кадрлар таёрлаш миллий дастури //Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.- Т.: Шарқ нашриёт - маатба концерни, 1997. - 31- 61- бетлар.

2. Давлетшин М.Т. Таълимнинг психологик асослари Т.: «Ўқитувчи», 1979. – 20 бет.

3. Педагогическая энциклопедия. М., 1966. ТЗ. – 674 б.

МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ОМИЛЛАРИ

Абдуллаев Қ.Ф., Бобомуродова Н.Ж.

Бухоро давлат университети

Жамиятимизда амалга оширилаётган иқтисодий-сиёсий, ижтимоий-мафкуравий ўзгаришлар ҳамда таълим ислоҳоти талаблари нуктаи назаридан педагог кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш тизимига ёндашадиган бўлсак, унинг янгиланиш жараёни талабларига жавоб бермаётганлигининг гувоҳи бўламиз.

Узлуксиз таълим тизимида илк бор ўқитувчилар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш мустақил таълим тури сифатида эътироф этилди. Бу эса уни илмий методик, педагогик, психологик-физиологик, дидактик ҳамда ташкилий, иқтисодий жиҳатларини ва малака оширувчи субъектларнинг шахсий-касбий хусусиятларини ҳисобга олиб тадқиқ килишни тақозо қилади. Шу билан бир қаторда, унинг педагогик тизим сифатида таркиби, мазмун ва мақсади ҳамда бошқарув тизимини ислоҳ қилиш вазифаси ҳам ўта долзарб эканлигини унутмаслик лозим. Мазкур тизимни ислоҳ қилишда замон талабларига мослашувчан таълимнинг юқори сифатли ва барқарор ривожланишини кўзловчи тизимнинг вужудга келишига эришиш муҳим вазифа ҳисобланади.

Ўқув муассасасидаги таълим-тарбиянинг сифати ўқитувчининг билими, касбий маҳорати, меҳнатининг рағбатлантирилиши, унга моддий ҳамда илмий-методик ёрдам курсатилишига ҳам боғликдир. Педагог кадрлар малакасини ошириш тизимини илмий педагогик жиҳатдан қайта қуриш зарурияти жамият ҳаётида рўй бераётган ўзгаришларга боғлиқ ҳолда амалга оширилиши лозим.

Малака ошириш тизимида инсон омилининг кучайиши ўқитувчиларга ташаббускорлик, ижодий ишлаш ва такомиллашуви учун кенг имконият яратишни тақозо қилади.

Бизнингча, ўқитувчилар малакасини ошириш тизимини ислоҳ қилиш, энг аввало, ҳудудий шарт-шароитларни инобатга олишни тақозо этади. Айниқса, бу борада республикамиз таълим муассасаларида ишлаётган кўп минг сонли ўқитувчиларнинг аксариятини хотин-қизлар ташкил этишини эътиборга олиш лозим. Улар ижтимоий-педагогик фаолият билан бир каторда аёл ва она сифатида ҳам ўзларининг оиладаги бурчларини адо этадилар.

Педагогларнинг малакасини ошириш ва кайта тайёрлаш жараёнларига, унинг жамият ижтимоий тараққиётидаги ўрни нуқтаи назаридан чуқурроқ ёндашиладиган бўлса, мазкур муаммонинг ечими кенг кўламли ижтимоий педагогик аҳамият касб этади. Ижтимоий тараққиётнинг ҳозирги босқичида ўқитувчилар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш мамлакат тараққиётини тезлаштирувчи асосий омил бўлиб қолаверади.

Адабиётлар рўйхати

1. Гулбоев А.Т. педагогик ташхис воситасида ўқитувчилар малакасини узлуксиз ошириш. - Тошкент: Фан ва технология, 2009. -110 6.

2. Mapдонов Ш.Қ. Педагогларни таълимий қадриятлар асосида тайёрлаш ва малакасини ошириш. Методик қўлланма. - Жиззах, 2000. - 48 б.

МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИНИ ТАБАҚАЛАШТИРИШ

Ҳабибова Г.Ғ., БухДУ педагогика кафедраси катта ўқитувчиси

Гадоева Д., 4-курс педагогика-психология таълим йўналиши талабаси

Таълим жараёнида таҳсил олувчиларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш лозимлиги узоқ вақтдан бери таъкидлаб келинади. Бунинг муҳимлиги таълим олувчиларнинг турли-туманлиги, ўзига хослиги билан белгиланади. Бу талаб педагогикада индивидуал ёндашувни таъминлаш имконияти сифатида талқин этилади. Аммо у турли даврларда турлича усулларда амалга оширилган.

Мустақиллик йилларида "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури"да бу муаммо ижтимоий буюртма сифатида педагогика фани намоёндалари, амалиётчи ўқитувчилар, халқ таълими ходимлари олдига куйилган. Чунончи, ўқитувчиларнинг қобилиятлари ва имкониятларига мувофиқ равишда таълимда табакалаштирилган ёндашувни жорий этиш долзарб вазифа сифатида таъкидланган.

Табақалаштириш ўқитувчиларнинг малакасини ошириш жараёнида
ижтимоий-психологик майллар, қизиқишлар, йўналишлар, психофизиологик хусусиятлари (ёш, билиш имкониятлари) ва педагогик маҳорати ҳамда шахсий сифатларини ҳисобга олишдан иборатдир. Шу асосда тингловчиларнинг айрим ёки умумий хусусиятларини ҳисобга олиб, турли ўқув режа ва дастурлар асосида малака оширишни ташкил килиш лозим. Табақалаштириш кўп қиррали ва мураккаб жараён сифатида қатор ташкилий-педагогик, психологик, иқтисодий, илмий-техникавий муаммолар билан боглиқ масала ҳисобланади. Улар куйидагилардан иборат:

Ø мустақил таълим ва УМОТни модернизациялаш;

Ø тингловчиларнинг вакти ва кучини мақсадли йўналтириш, уларни ортикча банд килишнинг олдини олиш;

Ø ўқитувчиларнинг реал билиш ва ижодий имкониятини ҳисобга олиш асосида ўқув жараёнини ташкил этиш;

Ø ўқитувчи ишлайдиган мактабдаги иш шароити, унинг шахсий имкониятларини эътиборга олган ҳолда ҳар бир тинловчига индувидуал топшириқлар бериш кабилар.

Юқорида кўрсатилган вазифалар УМОТнинг ҳамма бўғинларида малака оширишни табақалаштиришни тақозо қилади. Бу ўқитувчи шахсининг маънавий ва касбий камолотини таъминлаш учун қулай шароит яратади. Шу билан бирга таълимнинг барча бўғинлари, жумладан, малака ошириш жараёнини ҳам инсонпарварлаштириш кўзда тутилмокда.

Табақалаштириш:

· ўқитувчиларнинг шахсий сифатлари, фаолият майллари, қизиқишларини уйғунликда ривожлантириш;

· ўқитувчиларнинг интеллектуал, ҳиссий-иродавий, ижтимоий-психологик, психологик-физиологик фарқларини ҳисобга олиб малака оширишни индивидуаллаштириш;

· тингловчиларнинг билиш фаолиятларини малака оширишнинг барча бўғинларида фаоллаштириш.

Табақалаштириш уч хил шаклда ташкил қилиниши мумкин: 1) ички, яъни гуруҳ ичида; 2) ташқи, махсус, реал ўқув имкониятларини инобатга олиб; 3) индивидуал.

Малака ошириш тизимида фаолият кўрсатувчи ўқитувчиларнинг таъкидлашларича, ҳар доим гуруҳларда тингловчилар тайёргарлигининг уч тури (кучли, ўртача ва паст)ни учратиш мумкин. Ўқитувчи (маърузачи) тенглаштириш принципи асосида ўқув материали мазмунини кучли тингловчига нисбатан танлай олмайди. Ўқув жараёнини ўқитувчи ўртача даражадаги тингловчига таяниб ташкил қилса билим даражаси кучлироқ тингловчининг мазкур ва бошқа фанларга бўлган қизиқиши пасаяди. Агар ўқитувчи билими саёзроқ бўлган тингловчига таянса, педагогик талабчанлик ва таълим натижасининг сифати янада пасаяди. Бунда юқори ва ўртача билим даражасига эга бўлган тингловчиларнинг малака ошириш, ўқишга қизиқиши йўқолади. Шунинг учун ўртача ёндапшш принципидан воз кечиб, таҳсил олувчиларнинг реал индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир.

Табақалаштиришнинг иккинчи шакли (ташқи) - махсус, реал ўқув имкониятларини инобатга олиш шаклидир. Бунда тингловчилар таркиби, маълумоти (олий) ва мутахассислик соҳасини инобатга олиб, уларнинг таркиби шакллантирилади. Шунингдек:

· тингловчилар таркиби (турли фан ўқитувчилари);

· иш тажрибаси;

· ёши;

· педагогик мутахасислиги;

·малака оширишда маълум аниқ муаммолар, жумладан, ўқитувчиларнинг касб танлаши, ота-оналарни ўқитиш, оилада таълим-тарбия масалалари билан боғлиқ муаммоларни ўрганиш асосида;

·касбий фаолият эҳтиёжлариини, билим олиш зарурлигини англаб етиш кабилар инобатга олинган ҳолда шакллантирилади.

Ҳозирги вақтда малака ошириш муассасаларида тингловчиларнинг иш стажи, маълумоти (олий ёки ўрта махсус) мутахассислиги (маълум фан ўқитувчиси) табақалаштириш учун илмий асос бўла олмайди.

ЎҚИТУВЧИЛАРНИ КАСБИЙ ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШНИНГ ИСТИҚБОЛЛАРИ

Давронов И.Э., БухДУ катта ўқитувчиси

Жамиятимизда амалга оширилаётган иқтисодий-сиёсий, ижтимоий-мафкуравий ўзгаришлар ҳамда таълим ислоҳоти талаблари нуқтаи назаридан педагог кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш тизимига ёндашадиган бўлсак, унинг янгиланиш жараёни талабларига мукаммал даражада жавоб бермаётганлигининг гувоҳи бўламиз. Мустақиллик йилларида узлуксиз таълим тизимида илк бор ўқитувчилар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш мустақил таълим тури сифатида эътироф этилди. Бу эса уни илмий методик, педагогик, психологик-физиологик, дидактик ҳамда ташкилий, иқтисодий жиҳатларини ва малака оширувчи субъектларнинг шахсий-касбий хусусиятларини ҳисобга олиб тадқиқ килишни тақозо қилади. Шу билан бир қаторда, унинг педагогик тизим сифатида таркиби, мазмун ва мақсади ҳамда бошқарув тизимини ислоҳ қилиш вазифаси ҳам ўта долзарб эканлигини унутмаслик лозим. Мазкур тизимни ислоҳ қилишда замон талабларига мослашувчан таълимнинг юқори сифатли ва барқарор ривожланишини кўзловчи тизимнинг вужудга келишига эришиш муҳим вазифа ҳисобланади.

Педагог кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш жараёнида ўқитувчи-амалиётчилар шахсига янгича ёндашиш ҳозирги ижтимоий тараққиётнинг зарур талабидир. Узлуксиз таълим тизимида умумий ўрта таълим мактаблари ўзининг салмоғи ҳамда бошланғич асос эканлиги билан алоҳида ўрин эгаллайди. Шундан келиб чиққан ҳолда мактаб ўқитувчисининг малакасини оширишни аниқ меъёрлар асосида ташхис қилиш ва унинг имкониятлари ҳамда мустақил ўз устида ишлашининг афзалликларини тадқиқ қилишни тақозо қилади. Бу эса ўз навбатида ўқитувчининг касбий маҳорати, умумий савиясини мутассил такомиллаштириш учун шароит яратишни талаб этади. Ўқитувчи меҳнатини режали ташкил қилиш таълим-тарбия муваффақиятининг гаровидир. Илмий асосларга таяниб тузилган даре жадвали, кўргазмали қуролларнинг етарлилиги, ўқитувчиларни таълим-тарбияга дахлдор бўлмаган ишлардан озод қилиш унинг кучи ва вақтини тежайди ҳамда меҳнати унумини оширади.

Таълим муассасасидаги таълим-тарбиянинг сифати ўқитувчининг билими, касбий маҳорати, меҳнатининг рағбатлантирилиши, унга моддий ҳамда илмий-методик ёрдам курсатилишига ҳам боғликдир. Педагог кадрлар малакасини ошириш тизимини илмий педагогик жиҳатдан қайта қуриш зарурияти жамият ҳаётида рўй бераётган ўзгаришларга боғлиқ ҳолда амалга оширилиши лозим.

Бунинг учун мазкур тизим маъмурий буйруқбозликдан халос этилиши ҳамда таълим-тарбия жараёнлари демократлаштирилиши ва инсонпарварлаштирилиши зарур. Бу эса жамият тараққиётининг барча соҳаларида инсон омилиниг ошиши билан характерланади. Малака ошириш тизимида инсон омилининг кучайиши ўқитувчиларга ташаббускорлик, ижодий ишлаш ва такомиллашуви учун кенг имконият яратишни тақозо қилади.

Бизнингча, ўқитувчилар малакасини ошириш тизимини ислоҳ қилиш, энг аввало, ҳудудий шарт-шароитларни инобатга олишни тақозо этади. Айниқса, бу борада республикамиз таълим муассасаларида ишлаётган кўп сонли ўқитувчиларнинг аксариятини хотин-қизлар ташкил этишини эътиборга олиш лозим. Улар ижтимоий-педагогик фаолият билан бир қаторда аёл ва она сифатида ҳам ўзларининг оиладаги бурчларини адо этадилар.

Ўқитувчилар малакасини ошириш тизими давр талаблари асосида модернизация қилинар экан, энг аввало, унинг ҳамма бўғинларида она тили, халқ маданияти, тарихи, адабиётга оид билимларни ўрганиш ва уларни ўқувчиларга ўргатишга алоҳида эътибор қаратилади. Бу “Таълим тўғрисида”ги қонунда ҳам яққол ифодалаб берилган. Қонуннинг 16-моддаси "Кадрлар малакасини ошириш ва уларни кайта тайёрлаш" деб номланади. Унинг мақсади “Кадрлар малакасини ошириш ва уларни кайта тайёрлаш, касбий билимлари ва куникмаларини чуқурлаштириш ҳамда янгилашни таъминлайди”, деб таъкидланади. Кўриниб турибдики, педагог кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш педагогика фанининг энг муҳим вазифаси сифатида қўйилмокда. Чунончи, педагогларнинг малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш жараёнларига, унинг жамият ижтимоий тараққиётидаги ўрни нуқтаи назаридан чуқурроқ ёндашиладиган бўлса, мазкур муаммонинг ечими кенг кўламли ижтимоий педагогик аҳамият касб этади. Ижтимоий тараққиётнинг ҳозирги босқичида ўқитувчилар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш мамлакат тараққиётини тезлаштирувчи асосий омил бўлиб қолади.

Шунингдек, мазкур тизимни такомиллаштириш учун қуйидаги устувор вазифаларга эътибор қаратиш лозим:

- қайта тайёрлаш ва малака ошириш курсларидаги ўқитиш сифати назорати мониторингини тизимли йўлга қўйиш;

- олий ҳамда кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш таълим турлари орасидаги интеграцияни амалга ошириш;

- замонавий ёндашувлар ва соҳага оид инновациялардан келиб чиққан ҳолда қайта тайёрлаш ва малака ошириш курсларининг ўқув-методик таъминотини такомиллаштириш;

- хорижнинг етук мутахассисларини марказ ўқув жараёнига кенг жалб этиш.

ПЕДАГОГ КАДРЛАР КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ
ТАШХИС ЭТИШ МЕТОДИКАСИ

Инназаров Мажид Амонович

БИММ ходими

Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2017 йил 20 апрелдаги ПҚ-2909-сон, “Олий таълим муассасаларида таълим сифатини ошириш ва уларнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳотларда фаол иштирокини таъминлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2018 йил 5 июндаги ПҚ-3775-сон қарорларида профессор-ўқитувчиларнинг фаолиятини, билимини ва педагогик кўникмасини баҳолашнинг замонавий тизимини яратиш ва амалиётга жорий этиш – таълим сифатини таъминлашдаги устувор йўналишлардан бири сифатида белгиланган.

Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотлар жараёнлари тезкор ривожланиш динамикаси таълим тизими олдида ижодкорлик ва ташаббускорлик қобилиятига эга, мустақил қарор қабул қила оладиган ва техник технологияларга тез мослашишга лаёқатли, малакали мутахассисларни тайёрлаш вазифасини қўйди. Шунингдек, олий таълим тизими олдида турган долзарб вазифалардан бири таълим сифатини ташҳис қилишда ривожланган давлатларнинг тажрибаларини мамлакатимиз таълим тизимига татбиқ этиш ҳисобланади. Меҳнат бозорининг эҳтиёжлари, касбнинг киши олдига қўядиган умумий ва индивидуал талаблари каби омилларни эътиборга олган ҳолда амалга оширилган касбий танлов янги касбни муваффақиятли ўзлаштириш, меҳнат фаолиятига уйғун ҳолда киришиш, рақобатбардош профессионал шахснинг юзага келишида муҳим шартга айланади. Бунда касбий йўналтирилганлик учун ҳозирги замон шароитларига мос келувчи ташҳис этиш ва касбий йўналтириш тизимлари катта аҳамиятга эга бўлиб қолади.

Бугунги замонавий меҳнат бозорида ўзининг фаолият юритиб келаётган ёки потенциал ходимларининг касбий сифатларини баҳолашда энг ёрқин тамойиллардан бири бўлиб иш берувчилар,кадрлар билан ишлаш хизматлари ва яқин келажакда эса – таълим муассасаларининг ҳам касбий стандартларга ўтиши саналади. Ҳозирги вақтда ҳатто фаолият йўналиши бўйича бир хил типдаги ташкилотларда мутахассислар бир хилдаги лавозимларда бўлишларига қарамасдан турли хил вазифаларни бажаришларига дуч келиши мумкин.

Кўпчилик иш берувчилар учун юзага келган бу вазиятдан чиқиб кетишнинг бир йўли бўлиб касбий стандартларнинг функцияларини касбий компетенциялар “тили”га ўтказиш бўйича замонавий психотехнологиялардан фойдаланиш бўлиши мумкин. Бу усул давлат ҳокимиятининг касбий стандартларга ўтиш мажбурийлиги талаби ва иш берувчиларнинг, шунингдек, таълим муассасаларининг имкониятлари ўртасидаги қарама-қаршиликнинг ҳал қилинишига ёрдам берган бўлар эди. Компетентлилик ёндашуви бир томондан, соф академик моделлардан узоқлашишга ва кадрлар билан ишлашнинг самарали тизимини шакллантиришга кўмак беради. Иккинчи томондан эса, компетентлилик ёндашуви илмий ёндашувни инкор этмайди ва психология, социология, иқтисодиёт ва менежментнинг замонавий концепциялари билан яхшигина даражада интеграциялашади.

Инсоннинг касбий ривожланиши жараёнида компетенцияларни ўрганиш технологиясидан фойдаланиш

Бўлажак мутахассисни ўрганиш учун компетенцияларнинг энг умумий турлари – меъёрий-ҳуқуқий, ахлоқий, коммуникатив, ахборотли, ижтимоий-психологик, ўз-ўзини ташкил этиш ва ўз-ўзини такомиллаштириш тизимлари ҳақида тасаввурга эга бўлиш лозим. Компетенцияларнинг мазкур даражаси барча мутахассислар учун таянч саналади, чунки у энг аввало, таҳсил олувчининг шахсий ривожланишини тавсифлайди ва унингсиз мутахассис тайёрлаш жараёнини лойиҳалаштириш мумкин эмас.

Иш берувчилар талабларининг контент-таҳлили нафақат номзодларнинг касбий истиқболларини баҳолашда иш берувчилар фойдаланадиган суҳбатни баҳолашга, балки меҳнат бозорида энг асосий, талаб энг кучли бўлган компетенцияларни шакллантиришга ҳам имкон берди. Эмпирик таҳлил давомида олинган компетенциялар тўплами шупайтларгача маълум бўлган назарий моделлар билан таққослаб чиқилди. Эмперик тадқиқот ва назарий таҳлил асосида ажратиб олинган бу компетенцияларга таяниш меҳнат бозорида юзага келган вазиятга релевант бўлган методиканинг рағбатлантирувчи материалларини ишлаб чиқишга киришиш имконини берди.

Кўрсатиб ўтилан компетенциялар тўплами яратилаётган рағбатлантирувчи материаллар асосига ётқизилди. Ҳар бир компетенция учун синалаётган у ёки бу компетенциянинг ифодаланганлигига боғлиқ бўлган бир нечта таърифлар ишлаб чиқилди (2-жадвалга қаранг). Бунда алоҳида эътибор айнан компетентлилик ёндшувига қаратилди: таърифлар кишининг изоляцияланган сифатлари ёки қобилиятларига эмас, балки унинг у ёки бу меҳнат вазифаларини бажара олишга қобиллигига қараб шакллантирилди.

Сўровноманинг таянч компетенциялари рўйхати

- фикрлаш тизимлилиги, мантиқийлик;

- фикрлаш динамиклиги, ақлнинг мослашувчанлиги, танқидийлиги;

- яхши хотира;

- диққатни жамлай олиш;

- яхши, саводли нутқ;

- ўқитилувчанлик, ўқишга яхши муносабат;

- натижага интилувчанлик;

- режалаштириш ва лойиҳалаштириш қобилияти;

- бошқарувчилик кўникмалари;

- масъулиятлилик;

- коммуникабеллилик;

- ишбилармонлик мулоқоти кўникмалари, музокара олиб бора олиш маҳорати;

- жамоада ишлай олиш маҳорати;

- компанияга хайрихоҳлик (лояллик);

- стрессга чидамлилик;

- мақсадга эришиш мотивацияси;

- мустақиллик;

- ижодкорлик, креативлик;

- ишчанлик, психомоторика;

- ўзига ишонч.

Тадқиқот жараёнида синалаётганлар ижтимоий жиҳатдан ўзлари хоҳлайдиган жавобларни беришга мойил бўлганликларини ҳисобга олиш билан жуфт таққослашлар методи (Терстоуннинг таққослама мулоҳазаларини шкалалаш модели) қўлланилди. Шундай қилиб, иккита таърифдан биттасини (турли хил компетенцияларга мансуб бўлганлардан биттасини) мажбурий танлаб олиш тадбири амалга оширилади. Рағбатлантирувчи материал сифатида турли хил компетенциялар тавсифлари рўйхатидаги таърифлардан фойдаланилади. Таърифлар синалаётган кишига жуфт-жуфт тарзда тақдим этилади (жами бўлиб 50 жуфт), синалувчининг вазифаси – иккита таърифдан биттасини танлаб олишдан иборат бўлиб, бунда у танлаб олган таъриф унинг қобилиятлари ва маҳоратини энг аниқ тарзда тавсифлайдиган бўлиши лозим.

Мазкур методика иш берувчиларнинг потенциал номзодларга талаблари асосида яратилади, шунинг учун мазкур технологияни ишчи-ходимларнинг улар фаолиятидаги касбий стандартлардан келиб чиққан ҳолда баҳолаш учун қўллаш мумкин. Шунга кўра, масалан, дастурчининг касбий стандартида унинг меҳнат функцияси қуйидагича тавсифланган: “техник топшириққа (тайёр спецификациялар билан) мос ҳолда дастурий кодларни яратиш”. Юқорида келтирилган методикадан келиб чиққан ҳолда дипломга эга бўлган дастурчи учун мазкур функцияни муваффақиятли бажариш борасида қуйидаги компетенциялар зарур бўлади:

- қандайдир масалани ҳал қилишда ахборотларнинг катта ҳажми билан ишлай олади;

- бир нечта бир хилдаги масалаларни тезкор суръатда еча олади;

- техник ахборотлар, формула ва рақамларни эслаб қола билади;

- бир вақтнинг ўзида бир нечта операцияларни назорат остида ушлаб туришга қобил;

- ўз фаолияти мақсадларига эришишнинг оптимал йўлларини топа олади;

- исталган муаммони ҳал қилишнинг бир нечта вариантларини таклиф қилишга қодир.

Илғор психотехнологиялар асосида компетенцияларни ҳар тарафлама ўрганиш таълим муассасаларида таҳсил олувчиларда потенциал иш берувчилар учун зарур бўлган компетенцияларни шакллантиришга имкон бериб, бу мутахассисларнинг иш жойларида уларнинг салоҳиятидан максимал даражада фойдаланишга кўмак берган бўлар эди.

Шундай қилиб, “Касбий компетенциялар сўровномаси” каби универсал методикалар ишчи-ходимларни уларнинг оптация босқичидан бошлаб то улар нафақага чиққунларигача бўлган даврда доимий кузатилиб боришлари жараёнида компетенциялари шаклланишининг динамикасини ўрганишга имкон беради.

Адабиётлар руйхати.

1. Давыдов Д.Г., Батищев В.Н., Чмыхова Е.В. “Методика диагностики профессиональных компетенций” [электронный ресурс] // https://muh.ru/wp-content/uploads/docs/davidov_statya_2015.pdf.

2. Корчемный П.А. Компетенции: психологические проблемы восприятия, принятия и реализации // Вестник МГОУ. Серия «Психологические науки». . 2013. (2).

3. Минкомсвязи отказалось от идеи профстандартов для СМИ [Электронный ресурс] дата обращения: 22.03.2015.

4. Профессиональный стандарт: Программист. Приказ Министерства труда и социальной защиты РФ от 18 ноября 2013 г. №679н «Об утверждении профессионального стандарта «Программист» [Электронный ресурс] дата обращения:22.03.2015.

5. Мирсолиева М.Т. Олий таълим муассасалари раҳбар ва педагог кадрларининг касбий компетентлигини ривожлантириш механизмларини такомиллаштириш. Монография. – Тошкент, «Фан ва технологиялар», 2019 йил.

6. www.lex.uz

7. www.natlib.uz

ПЕДАГОГЛАРДА МАТННИ ТУШУНИШ ЖАРАЁНИ ВА УНИНГ ПСИХОЛИНГВИСТИК ОМИЛЛАРИ

Алимова К.Х., Тошкент давлат

аграр университети катта ўқитувчиси

Психолингвистика фанида матнни идрок этиш ва уни тушуниш жараёнига бевосита таъсир кўрсатувчи омилларнинг учта гуруҳи фарқланади. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин:

а) матнни идрок этиш ва тушуниш объекти сифатида қатнашадиган шахс хусусиятлари;

б) матннинг параметрлари ва унда акс этадиган реалликлар;

в) идрок этиш ва тушуниш жараёни кечадиган вазиятлар.

Биз қуйида уларнинг айримларига қисқача тўхталиб ўтамиз.

1.Шахс омиллари. Шахс индивидуал, психофизиологик, психологик ва ижтимоий хусусиятларга (психик жараёнларнинг турли хиллиги, йўналганлик, характер хусусиятлари, ижтимоий-сиёсий ва мафкуравий хусусиятлар ва ҳ.) эга бўлган яхлит система сифатида маълумотни қабул қилади ва қайта ишлаб чиқади.

Китобхоннинг матн билан тўқнашувида қатнашадиган муҳим механизмларидан бири идрок установкасидир. Бу инсонлар онгининг фундаментал компонентларига боғлиқ тайёрлик, маълумотга нисбатан тингловчининг позицияси.

Мазмунга боғлиқ бўлган ҳолда установка идрокнинг характерини белгилайди. Шунинг учун ҳам идрокнинг биринчи қадамлариданоқ предиспозицион омиллар аҳамият касб этади.

Установкаларнинг биринчи босқичи – қидирув операциялари бўлиб, бунда реципиентнинг ҳаётий позицияларига, қадриятларига ва интилишларига мос ҳолда матний маълумотнинг манбаи танланади ва унга маълум муносабат белгиланади. Бу босқичда асарни идрок этиш майдонида юзага чиққан маълумотларни илк баҳолаш содир бўлади ва шунга мос ҳолда идрокнинг асосий предмети аниқланади.

Иккинчи босқич – бевосита идрок жараёнининг ўзи ҳисобланади. Маълумот билан бевосита контактга киришар экан, реципиентнинг установкалари маълумотларни танлайди (идрокнинг танланувчанлиги ҳодисаси), уларнинг реципиент учун муҳимлик даражаси белгиланади ва шундан сўнг муҳим маълумотлар сақланишга юборилади (хотиранинг танланувчанлиги ҳодисаси).

Матн билан контакт тугагандан кейин, яъни реципиент ўқишни тугатгандан кейин барчаси тугамайди, балки установкалар постдиспозицион ҳаракатларни белгилаб беради. Бошқача айтганда, идрокнинг учинчи босқичи бошланади. Бунда илгари идрок этилганнинг кейинги таъсири аниқланади, маълумотлар қайта ишланади, улар онг тизимига ўтказилади ва у ёки бу даражада идрок этилаётган нарсанинг таъсирида маълум ўзгаришларга учрайди.

Матнни идрок этишга нисбатан катта эътибор унинг реципиент учун қанчалик аҳамиятли эканлигига боғлиқ. Бу жараён икки томонлама тушунтирилади: биринчидан, реципиентга матн қанчалик муҳим бўлса, у шунчалик эътиборда бўлади. Иккинчидан, матнга нисбатан қанчалик кўп эътибор бўлса, узатилаётган маълумотнинг майда икир-чикирларигача тушунилади (аналитик эффект), кўпроқ таъссурот қолади (таъсирланувчи эффект) ва шунчалик идрок ва тушуниш аниқроқ бўлади (кучайтирувчи эффект).

Матнни идрок этиш ва тушуниш жараёнига, индивиднинг фаолият ёндашуви,ижтимоий статуси (мавқеи), ижтимоий-маданий ёндашуви, шахснинг психологик хусусиятлари ҳам бевосита таъсир кўрсатади.

Биз қуйида уларни алоҳида-алоҳида кўриб чиқамиз.

Фаолият ёндашуви. Инсоннинг идрок қилиш ва тушуниш субъекти сифатидаги характеристикалари кўриб чиқилар экан, даставвал, унинг томонидан амалга оширилаётган фаолиятнинг характерига ва мазкур фаолиятга унинг қай даражада боғланганлигига эътиборни қаратиш зарур.Чунки воқеликнинг англанилиши ва тушунилиши фақатгина мақсадга йўналган фаолият контекстидагина мумкин бўлади ва у инсон томонидан интилинган аниқ ва ўта мураккаб мақсадлар билан боғлиқ бўлади. Мақсадлар қанчалик мураккаб бўлгани сари шунчалик кўпроқ ўзаро алоқаларни инобатга олишга, ҳодисаларнинг моҳиятига шунчалик чуқурроқ кириб боришга тўғри келади. Натижада матнни кўпроқ тушуниш мумкин бўлади.

Ижтимоий ёндашув. Бу статус даставвал оммавий ахборот воситалари матнларини идрок этиш ва тушунишга тааллуқлидир. Инсон ижтимоий хусусиятларининг маълумотларни қайта ишлаш жараёнига таъсири шундай тушунтириладики, ҳар қандай идрок этиладиган маълумотнинг мазмуни гуруҳий қизиқишлар ва манфаатларнинг призмаси орқали талқин қилинади. Шундай қилиб, коммуникатив жараённинг мавжудлиги ҳам, узатилаётган маълумотларнинг мазмуни ҳам асосан алоқа амалга оширилаётган ижтимоий системанинг характерига боғлиқ бўлади.

Кўплаб тадқиқотларда тасдиқланадики, маълумотларнинг танланиши ва талқини инсоннинг бу сигналлардан нимани кутаётганига, яъни кутилмаларга боғлиқ ҳолда кечади. Бу кутилмалар ўз навбатида маълумотларни тушунишни маълум томонга буриб юборади. Айнан шунинг учун ҳам ижтимоий ёндашув нуқтаи назаридан маълумотларни қабул қилиш жараёнида битта одам қатнашсада, маълумотнинг истеъмолчиси битта одам эмас, балки аудитория бўлади. Аудитория нима дегани? Аудитория маълумотларни идрок этаётган одамлар тўплами бўлиб, у маълумотларни тушуниш жараёнига ўша маълумотнинг ўзгаларга қай даражада муҳим эканлиги нуқтаи назаридан туриб таъсир кўрсатади. Аудитория маълумотларнинг муҳимлиги ва долзарблигини ҳам белгилаб беради. Сабаби аудиторияга (кўпчиликка) муҳим бўлган маълумотни якка киши ҳам муҳим деб қабул қилиши қоидаси мавжуд.

Социомаданий ёндашув. Ҳаммага маълумки, маълумотларнинг идрок этилиши ва тушунилиши инсон томонидан унинг онгида мавжуд бўлган қадриятлар, нормалар, умумий ва махсус қобилиятлар асосида амалга оширилади. Маълум маънода айтиш мумкинки, матнни идрок этаётган ва тушунаётган инсоннинг онгини ўзига хос фильтр кўринишида тасаввур қилиш мумкин. Мазкур фильтр ёрдамида баъзи маълумотлар тўлиқ ўтказиб юборилади, баъзилари ўзгартирилади, баъзилари тўлиқ ташлаб юборилади. Шу нуқтаи назардан инсоннинг онги бир вақтнинг ўзида учта томоннинг бирлиги сифатида кўрилади: биринчидан, маълумотларни қабул қилувчи яшаяпти ва ҳаракат қиляпти (воқеликларнинг ўзига хос олами); иккинчидан, социомаданий намуналарнинг тўплами, яъни қадриятларнинг (мафкуравий, ахлоқий, эстетик ва бошқа қадриятлар) (маданият олами); учинчидан, билимлар тўплами, яъни бу билимларга эга бўлган киши шу билимлар ёрдамида ўз атрофида содир бўлаётган воқеаларни тушунади (билимлар олами). Бу оламлардан ҳар бири маълумотни тушунишнинг ўзига хос фильтри сифатида қатнашади ва матнга нисбатан алоҳида талабни дастурлаштиради.

Психологик ёндашув. Матн идроки жараёнига маълумотни қайта ишлаш учун жавоб берадиган мия структураларининг индивидуал нейрофизиологик конфигурацияси таъсир кўрсатади. Тадқиқотларнинг аниқлашича, инсон миясидаги маълумотларни ишлаб чиқиш ва қайта ишлаш учун тўртта участка жавоб беради. Улар ўнг ва чап ярим шарларда симметрик ҳолда жойлашган: чап тепа қисм – оддий мантиқий конструкциялар учун, чап пешана қисм – мураккаб мантиқий конструкциялар учун, ўнг тепа қисм – оддий эмоционал ҳиссий таассуротлар учун, ўнг пешана қисм – мураккаб эмоционал ва ҳиссий таассуротлар учун жавоб беради.

У ёки бу сабабларга кўра мия пўстлоғининг турли хил қисмлари турли хил даражада ривожланган бўлиши мумкин. Натижада инсон маълумотни танлаб-танлаб қабул қилади.

Тушуниш нафақат интеллектуал, балки эмоционал етуклиги билан ҳам узвий боғлиқ. Бу ерда гап шундаки, тафаккурнинг иши инсонга катта эмоционал лаззат бағишлайди. Бундан ташқари, шахснинг эмоционал боғлиқлик даражаси тушуниш жараёнида бу жараённи тўлиқ қамраб олади.

Ўз позицияларига кўра одамлар бир-биридан фарқланади. Улар битта маълумотни турли хил тушунишади. Битта объектни ҳар хил одамлар ҳар хил қабул қилишади. Шунинг учун маълумотни узатаётган кишининг ўз маълумотига юклаган маъносини ҳеч бир реципиент ўшандай қабул қилмайди. Бироқ маълумот узатувчининг ўзи ҳам реципиентнинг идроки ва тушунишини олдиндан моделлаштира олмайди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.

1. Сахарный Л.В. Введение в психолингвистику: Курс лекций. - Л.: Изд-во Ленингр. ун-та,1989г.

2. Валгина Н.С. Теория текста. – М.: Логос, 2003г.

3. Москальская О.И. Грамматика текста. – М., 1981

4. Долинин К.А. Текст и произведение // Русский текст. 1994, № 2.

5. Кулибина Н.В. Художественный текст в лингводидактическом осмыслении. Диссертация. - М., 2001.

6. Саяпина И.А. Культура как информационно–коммуникационная система. - Краснодар, 2001.

7. Ларин Б.А. Эстетика слова и язык писателя: Сб. статей. Л., 1974.

8. Левидов А.М. Автор — образ — читатель. — 2-е изд., доп. Л., 1983.

МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИДА ПЕДАГОГИК ТАШХИСНИНГ ЎРНИ

Б.Т.Жўраев, Бухоро давлат университети ўқитувчиси

Бугунги кунга келиб Ўзбекистонда ривожланишнинг янги босқичга кўтарилгани барча соҳалар каби таълим тизимига янги принципиал жиҳатдан янгича ёндашиш зарурлигини кўрсатмоқда. Аввало таълим ва тарбия соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотларнинг асосий мақсадларидан бири сифатида мамалакатимизда юксак интеллектуал салоҳиятли, соғлом фикрловчи, етук маънавий-ахлоқий фазилатларга эга бўлган авлодни шакллантириш ва тарбиялашдан иборат. Бунинг учун, аввало, кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлашнинг ахамияти катта эканлигини кўрамиз.

Педагогик ташхис асосида ўқитувчилар малакасини узлуксиз оширишни тадқиқ қилиш ўз ечимини кутаётган долзарб масалалардандир. Педагогик ташхисни кенг маънода қўллаш: ўқув жараёни, ўқутувчилар ва ўқувчилар фаолиятини таҳлил қилиш, ютуқ ва камчиликларни аниқлаш ҳамда маълум ўзгартиришлар киритиш воситаси сифатида қараш ўтган XX асрнинг 90 йилларида республикамиз таълим тизимида кенг кўлланган эди. Бу ишни профессор Ж.Ғ.Йўлдошев бошқариб, ўзи қатор ишлар эълон қилди. Педагогик ташхисдан камчиликларни аниқлаш, уларнинг олдини олиш, ёрдам кўрсатишда фойдаланилади. Педагогик ташхис асосида ўқув жараёни ташкил қилинади, ўқувчиларнинг ўзлаштириши билан таълимнинг мақсади ҳамда ташкилий шакли, шарт-шароитларининг бир-бирига мослиги аниқланади ва бу жараёнда ўқитувчилар касбий маҳорати, ўрни белгиланади. Кўпчилик ҳолларда ўқув жараёнини ташкил қилиш даражаси, ўқувчилар ўзлаштиришининг пастлиги, таълимнинг мақсади, мазмуни, шакл ва методларининг бир-бирига мос танланмаслиги оқибатида педагогларнинг умумий маънавияти ва касбий савиясининг замон талабига тўғри келмаслиги кузатилади.

Бундай камчиликларни бартараф қилиш учун профессор К.З.Зариповнинг ўқитувчилар малакасини оширишга аниқ эҳтиёж асосида ёндашувга доир ишлари, профессор Ж.Ғ.Йўлдошевнинг педагоглар малака оширишининг назарий-методологик жиҳатларига бағишланган тадқиқотлари жавоб сифатида пайдо бўлди.

Педагогик ташхисни торроқ, бизни қизиқтирган ўқитувчилар билиш ўзлаштириш жараёнига нисбатан оладиган бўлсак, бу жараённи индивидуаллаштириш, яъни аниқ бир педагог эҳтиёжига мослаштириш, ундаги педагогик маҳоратнинг замон талабига жавоб бериши, унинг маълум ўлчовларини белгилаб, малака ошириш жараёнини хато ва камчиликлардан халос қилиш, курс тингловчилари таркибини белгилашда бир хил билим, маҳоратга эга бўлганлар учун таълим мақсади, мазмуни, шакл ва методларини танлашга эришиш инструменти сифатида қараш мумкин.

Педагогик ташхисни айнан шундай тушунганда унинг мақсадига мос ташхис усулларни қўллаш асосида тингловчиларнинг малака оширишга бўлган муносабатини ўзгартириш, бунинг учун уларнинг билиш фаолиятини ташкил қилиш, бу жараённи қулайлаштириш орқали кутилган натижага эришилади. Бунда педагогик ташхис ёрдамида малака ошириш жараёни таҳлил қилинади ва унинг самарадорлиги аниқланади.

Педагогик ташхисга хос хусусият - малака ошириш жараёнининг ҳар бир босқичи ва бўғини ҳамда тингловчиларнинг ўзига хос хусусиятлари, индивидуал фарқларини аниқдашдан иборат. Бунда ҳар бир аниқ жараён учун хос хусусиятлар, уларнинг мезонларини аниқлаш алоҳида ёки бир гуруҳ кишилар учун умумий бўлиши ҳам мумкин.

Педагогик ташхис малака ошириш жараёнини такомиллаштириш, ундаги педагогик-дидактик масалаларни аниқ шарт-шароитдан келиб чиқиб ҳал қилиши жиҳатидан психологик диагностикадан фарқ қилади. Психологик диагностика кўпчилик ҳолларда турли мижозларнинг талабини бажарувчи хизматчи вазифасини бажарса, педагогик ташхис педагоглар малакасини ошириш жараёнида ташкилотчилар амалий фаолиятининг назарий пойдевори вазифасини ўтайди.

Педагогларнинг малакасини ошириш узлуксиз таълим тизимининг алоҳида бир бўғини, нисбатан мустақил педагогик тизим ҳисобланади. У мустақил педагогик тизим сифатида ўз тузилиши, мақсади, мазмуни, ўқитиш шакл ва методлари, субъектлари (ўқитувчи, услубшунос, тингловчилар) ҳамда ижтимоий-иқтисодий шарт-шароитлари, шунингдек, натижаси (тингловчиларнинг билим, кўникма, малакалари ҳамда педагогик маҳоратининг ошганлиги) билан характерланади.

Педагоглар малакасини ошириш, модомики ўз хусусиятларига эга педагогик тизим экан, у, энг аввало, катталар (яъни таълимнинг маълум босқичини тугаллаб, маълумоти ҳақида расмий хужжатга эга бўлган шахс), жамиятда маълум ижтимоий мавқега эга, касбли кишиларни ўқитиш тизими ҳисобланади.

Ўқитувчининг педагогик фаолиятини ташхис қилиш, бир томондан, унинг ҳамкасблари, ўқув юрти ва халқ таълими муассасаси раҳбарлари ҳамда жамоатчилик (ота-оналар, маҳалла) томонидан ташқи ташхис асосида амалга оширилиши мумкин. Ташқи педагогик ташхис натижалари ўқитувчиларнинг аттестацияси ёки уларнинг маҳоратини ошириш учун чора-тадбир белгилаш ҳамда малака ошириш курсларига юбориш учун асос бўлиши мумкин.

Иккинчи томондан ўқитувчи фаолиятини рефлексив ташкил қилиш -ўз-ўзини ("ички") ташхис қилишни тақозо қилади. Ички ташхис ўқитувчи шахси фаолиятидаги ютуқ ва камчиликларни ўзи таҳлил қилиб, аниқлаб, уларни бартараф қилиш учун чора-тадбирларни кўриш, ўзгартириш киритишда намоён бўлади.

Педагогик ташхис якка, гуруҳ ва жамоада ўқитувчилар касбий маҳоратини ўрганишнинг метод ва воситалар тизими сифатида педагогик қийинчиликларни аниқлаш, моҳиятини англаш ва уларни бартараф қилишнинг таъсирчан йўлларини топишга имкон беради. Шу билан бир каторда, педагогик ташхис ўқитувчи ишидаги кучли ва кучсиз жиҳатларни аниқлаш, ижобий томонларини ўстириш ва мустаҳкамлаш йўлларини белгилашга ҳам имкон беради. Педагогик ташхис педагоглар малакасини ошириш жараёнида бир-бирига қарама-қарши ижобий ва салбий томонларни аниқлашга хизмат қилиб, уларнинг олий нерв фаолияти, характер хислати, педагогик йўналганлиги, қайси қадриятларга интилиши ҳақида ҳам маълумот олиш имкониятини беради. Шу асосда педагогик ташхис бир томондан ўқитувчи фаолиятининг бўш, кучсиз жиҳатларига ташхис қўйса, иккинчи томондан аниқланган қийинчиликларни бартараф қилиш йўлларини излаш имкониятини беради. Педагогик ташхис ўқитувчи фаолиятига аниқлик киритиб, уни таълим-тарбиянинг ечилмаган амалий вазифаларини ҳал килишга ундаб, ўқув жараёнини оптимал ташкил қилишга замин ҳозирлайди.

Педагог кадрлар малакасини ошириш тизимида педагогик ташхиснинг вазифаси қуйидагилардан иборат:

Ø ўқитувчилар малакасини оширишнинг ягона тизимида ҳар бир бўғиннинг имкониятларини аниқлаш;

Ø ҳар бир бўғин фаолиятидаги ижобий ва салбий жиҳатларни излаб топиш;

Ø ўқитувчилар касбий фаолиятини такомиллаштиришга йўналтирилган педагогик технологияларни ишлаб чиқиш;

Ø ҳар бир бўгиннинг таъсир доирасини аниқлаб, улар ўртасида икки ёқлама алоқа шаклларини белгилаш;

Ø ўқитувчи ишининг таъсирчан механизмларини топиш;

Ø ўқувчилар таълим-тарбиясини такомиллаштиришда ўқитувчи шахсий масъулиятини ошириш;

Ø ўқитувчи касбий даражаси учун зарур билим, кўникма ва малакани қайд қилиш;

Ø педагогларнинг психофизиологик хусусиятлари билан ишчанлиги ҳамда малакаси ўртасидаги боғлиқликни тавсифлаш;

Ø малака ошириш тизими учун таълимнинг оптимал мазмун, мақсад, шакл, метод, воситаларини белгилаш.

Баён қилинган вазифаларнинг ҳар бирини ечиш илмий асосланган ташхис, тадбир ва маълум принциплар асосида амалга оширилиши мумкин. Педагогик ташхис принциплари жумласига куйидагиларни киритиш мумкин: 1) ташхиснинг мақсадга йўналтирилганлиги ва аниқлиги; 2) унинг натижаларидан ўқитувчи фаолиятини ташкил килишда фойдаланиш мумкинлиги; 3) ҳар бир ўқитувчини ўрганишни педагогик жамоа билан боғлиқликда амалга ошириш лозимлиги; 4) танланган педагогик ташхис услуби, методи, технологиялари-нинг педагогика фани ривожининг ҳозирги даражаси ва амалиётига мос килиши; 5) ўқитувчи фаолияти ва шахсини ўрганишнинг тизимлилиги ва узлуксизлиги .

Педагогик ташхис ўз-ўзича, мақсадсиз олиб борилмаслиги лозим. Унинг натижалари чуқур таҳлил қилиниши, шу асосда ўқитувчининг шахеи ва фаолиятини ўзгартириш, коррекция қилишнинг асоси сифатида қаралиши лозим. Шунинг учун педагогик ташхис натижаларини ўқитувчи фаолиятида хисобга олиш муҳим принциплардан бири ҳисобланади. Маълумки, ҳар бир ўкитувчининг фаолияти у ишлайдиган педагогик жамоа билан узвий боглиқликда амалга ошади. Бу ўзаро алоқадорлик кучли таъсир имкониятига эга бўлиб, ҳар бир ўқитувчининг индивидуал иш услубига таъсир курсатади. Педагогик жамоанинг ҳар бир ўқитувчига таъсири турлича бўлади. Маънавий, ахлокий, руҳан тетик педагогик жамоада ўкитувчи ўзини эркин тутади, тарқоқ, таълим-тарбияда ягона мақсади бўлмаган жамоа ўқитувчининг шахеий ва касбий фаолиятига салбий таъсир қилади. Шунга қараб жамоанинг алохида ўкитувчиларга, унинг ижодий ривожланишга таъсири турлича: тезкор ёки сует таъсир кўрсатиши мумкин. Ҳар қандай шароитда ҳам ўқитувчининг педагогик фаолиятини ташхис қилиш, у ишлайдиган муҳит таъсирини ҳисобга олиш лозим.

Адабиётлар:

1. Абдуқуддусов О., Нуриддинов Б.С. Касб таълими ўқитувчилари тайёрлаш ва малакасини ошириш муаммолари. -Тошкент: Ўзбекистон, 2001. -113 6.

2. Аминов А.Х. Халқ таълими ходимлари малака ошириш тизимини такомиллаштиришнинг ташкилий-педагогик асослари. - Самарқанд, 2001.-15 б.

3. Гулбоев А.Т. Ўқитувчилар малака ошириш жараёнини
табақалаштириш педагогик ташхис тақозоси. // Таълим тизимида ижтимоий-
гуманитар фанлар. - Тошкент, 2008, 2-сон. -36-38-6.

4. Гулбоев А.Т. Ўқитувчилар малакасини оширишни узлуксиз ташкил қилиш омиллари.// "Педагогик маҳорат". - Бухоро, 2008, 3-сон. -6-8-6.

5. Гулбоев А.Т. педагогик ташхис воситасида ўқитувчилар малакасини узлуксиз ошириш. - Тошкент: Фан ва технология, 2009. -110 6.

6. Зарипов К.З. Ўқитувчилар малакасини оширишнинг дидактик муаммолари. // "Халқ таълими". - Тошкент, 2000, 3 -сон. -64- 67-6.

7. Йўлдошев Ж.Ғ. Узлуксиз таълим: малака ошириш муаммолари ва ечимлари. - Тошкент: Ўқитувчи, 1991. - 48 б.

8. Йўлдошев Ж.Ғ. Малака оширишнинг назарий ва методологик
асослари. - Тошкент: Ўқитувчи, 1998. - 208 б.

МАЛАКА ОШИРИШ ЖАРАЁНИДА ЎҚИТУВЧИЛАРНИНГ КАСБИЙ МАҲОРАТИНИ ОШИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Ф.Ю.Хамалова

ФДУ ҳузуридаги ХТХҚТМОҲМ катта ўқитувчиси

Annotation. In this article teacher professional knowledge and skills, characteristic features of enhancing have becn paid attention on. It also includes conclusion and recommendation.

Keywords: teacher, professional knowledge, ability

Мамлакатимизда таълим тизимида амалга оширилаётган ислоҳотларнинг муваффақияти бевосита ўқитувчининг касбий маҳорати ва саводхонлигига боғлиқ. Барча соҳаларда бўлганидек, касбий маҳорат ҳам ўқитувчида йиллар давомида амалий ҳамда назарий жиҳатдан шаклланади ва такомиллашади. Шуни алоҳида эътиборга олиш керакки, ўқитувчининг касбий маҳорати, амалий ва услубий тажрибаларга эга бўлиши учун асосий замин олий таълим муассасасида яратилади, педагогик фаолият давомида ривожланиб боради. Ўқитувчининг касбий маҳорати ўта мураккаб хусусиятга эга бўлган жараён.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 28 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида Таълим ва фан соҳасини ривожлантиришда барча ҳудудларда Президент мактабларини ташкил этиш, ҳамда ўқувчилар учун барча қулайликларга эга бўлган замонавий таълим муассасаларини барпо этиш бўйича «Замонавий мактаб» дастурини қабул қилиш масалалари таъкидланди. Мамлакатимизда таълим соҳасидаги янги ислоҳотлар ҳар бир педагогдан янгиланиш жараёнига янгича ёндашув ва тайёргарликни талаб этади.

Таълим муассасасидаги таълим-тарбия сифати ўқитувчининг билим савияси, шунингдек, меҳнатини ташкил этиш ва назорат қилиш, унга маънавий ва моддий ҳамда илмий-методик ёрдам кўрсатишга боғлиқдир.

Педагог кадрларни касбий билим ва маҳоратларини оширишда малака ошириш жараёни муҳим роль ўйнайди. Педагог кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш зарурияти жамият ҳаётида юз бераётган ўзгаришларга боғлиқ ҳолда амалга оширилиши лозим. Бунинг учун эса ўз ўрнида малака ошириш тизимида ўқитувчиларга ташаббускорлик, ижодий ишлаш, ижодий такомиллашув учун кенг имконият яратиш талаб этилади. Ўқитувчилар ижодий имкониятларининг ривожланиши, уларнинг мустақиллигига таяниш ва ўз-ўзини билиш (ўқитувчи сифатида англаш) асосида бўлиши мумкин. Чунки ўзини англаш ва ўзини билиш, ташаббус ва ижод учун катта йўл очади.

Ўқитувчиларнинг малакасини ошириш жараёнида уларнинг билим, кўникма, малакасини ўлчаш мезонлари ва уни аниқлаш методикасининг ташкилий - педагогик асосларини янгидан ишлаб чиқишдир. Бунинг учун ўқитувчиларнинг касбий билим ва маҳоратларини ошириш тизимини қуйидаги ўзига хосликларга эга эканлигини ҳисобга олиш керак. Булар:

- тингловчиларнинг бошланғич билим ва маҳоратлари, тажрибалари, тайёргарлик даражалари хилма-хиллиги;

- кўп тингловчиларнинг амалий иш тажрибалари бойлиги;

- малака ошириш институтларида янги педагогик, илмий ахборотларни ўрганишдан ташқари, олий ўқув юртида билиб олиши зарур бўлган материалларни ҳам ўрганишга тўғри келиши;

- тингловчиларнинг ёши хилма-хил бўлиб, берилаётган ахборотларни қабул қилиш даражаси бир хил эмаслиги;

Малака ошириш жараёнида олиб борилган кузатишлар ва тадқиқотлар натижасида ҳозирги кунда умумий ўрта таълим мактаби ўқитувчиларида қуйидаги педагогик маҳоратлар етишмаслиги кузатилади:

- дарсга мақсадни аниқ қўя олмаслик;

- дарсни режалаштиришда қийналиш;

- кундалик режа дарс ишланмасига аҳамият бермаслик;

- кўргазма ва тарқатма материаллардан кам фойдаланиш;

- тайёрланган кўргазмаларни тўла кўрсата олмаслик;

- интерфаол усулларни жуда кам қўллаш;

- саволларни тўғри тузиш, ўз ўрнида бериш тартиб-қоидаларига эътибор қилмаслик;

- интерфаол методларни тўғри қўллай олмаслик;

- лаборатория жиҳозлари етишмаганда ўрнига мультимедия кўринишида намойиш қилишни билмаслик;

- дарс жараёнида хорижий тил ўқитувчиларини кўпроқ ўзбек тилида сўзлашиши;

- барча ўқувчиларни дарсга жалб эта олмаслик;

- интернетдан фойдалана олмаслик;

- ўқитувчи овоз тембрининг ҳаддан зиёд баландлиги;

- таълимдаги инновациялардан хабардор эмаслик;

Хулоса қилиб айтганда, аниқланган бўшлиқларни ҳисобга олган ҳолда ўқитувчиларнинг малакасини ошириш тизими педагогик маҳоратни ошириш бўйича қўйидаги йўналишларга эътибор бериш лозим:

1. Педагог кадрларнинг педагогик, психологик тайёргарлигини бутун чоралар билан кучайтириш;

2. Малака ошириш жараёнида инсоннинг имкониятлари ҳақидаги янги илмий, назарий, психологик, педагогик ахборотларни ўрганишга алоҳида эътибор бериш;

3. Машғулотларда ўқитувчининг тарбиячилик маҳоратини оширишга, тарбия назарияси, методикаси ва амалиётига оид янги ахборотларни беришга йўналтириш;

4. Ўқитувчиларни ўқувчиларда мустақил фикрлашга, фаолият кўрсатишга, атрофда содир бўлаётган ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ўзгаришларга баҳо бера олишга ўргатувчи методлар билан қуроллантириш;

5. Ўқув жараёнида ахборот коммуникация технологияларини қўллаш;

6. Педагог кадрларни тайёрловчи унверситет, педагогик институтлари ва педагогика каллежлари фаолияти билан малака ошириш тизими ўртасидаги ҳамкорликни йўлга қўйиш;

7. Малака оширишда олган янгиликларни амалиётда қўллай олишларини, таълим жараёнига тадбиқ эта олишларига эришиш мақсадида умумий ўрта таълим мактаблари билан ҳамкорлик режаларини тузиш, методик ёрдам бериш;

8. Ўқитувчиларнинг таълим соҳасидаги ҳар қандай ўзгаришлар ва янгиликларга тайёрлаш,

Малака ошириш мазмунини давр талабларига ва тингловчиларнинг эҳтиёжларига тез мослашувчанлигини таъминлайдиган янги модулли дастурларни ишлаб чиқиш, ҳамда уни амалиётга жорий этиб, самарадорлигини тажриба-синов ишлари орқали исботлаш лозим. Шу билан бирга малака ошириш жараёнида тингловчиларнинг фаоллигини таъминловчи омилларни аниқлаш, бу жараёнда фаол ўқитиш методларидан фойдаланиш методикасини ишлаб чиқиш ҳамда фаол ўқитиш методларидан фойдаланиш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиб, уларни оммалаштириш мақсадга мувофиқдир.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. И.А.Каримов. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.T.1997 й.

2. Х.А. Абдуллаев, Ф.Ю. Хамалова. Ёш ўқитувчилар касбий билим ва махоратларини оширишнинг ижтимоий-педагогик муаммолари. Ф. 2008

3. Педагогик устахона” ёш ўқитувчиларга методик ёрдам. “Маърифат” 2007 йил 11 июль.

4. Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар. Тошкент 2008.

ЎҚИТУВЧИНИНГ ЎЗ КАСБИЙ МАҲОРАТИНИ АНИҚЛАШ УСУЛЛАРИ

Б.Т.Жўраев, Бухоро давлат университети ўқитувчиси

Ш.Ш.Шаропов, Бухоро давлат университети талабаси

Ўқитувчининг ўз касбига бўлган муносабати муҳим ўрин тутади. Ўқитувчи касбининг мазмун-моҳияти унинг фаолиятида акс этади. Бунинг учун у болаларни яхши кўриши, ўз касбини дилдан севиши лозим. Бу сифатлар ўкитувчи учун нафақат инсоний фазилат, балки касбий зарурат ҳамдир.

Шуни таъкидлаш лозимки, ички интилиш ҳам ўз-ўзидан ўқитувчининг ижодий ишлашини таъминлай олмайди. Бунинг учун ўқитувчи энг аввало мустақил ва ижодий изланиш технологияси, ўз фаолиятини таҳлил қилиш, ўз педагогик тажрибасини ўрганиш, умумлаштира олиш, ўз шахси хусусиятларини аниқлай олиш йўллари, воситалари ва методларини билиши лозим. Ўқитувчини шуларга ўргатувчи воситалардан бири ўз шахси ва фаолияти, меҳнатини ўзи таҳлил қилиб, ютуқ ва камчиликларига ташхис қўя олиши, яъни ўз-ўзини педагогик ташхис асосида ўрганишидир. Биз қуйида баҳоли қудрат ўқитувчининг ўз-ўзига ташхис қўйиш технологияси устида тўхталамиз. Таъкидланганидек, ўқитувчи педагогик фаолияти ва шахси “ташқи” экспертлар - мактаб раҳбарлари, назоратчилар иштирокида ташхислаш билан бирга, ўз фаолияти ва шахсини ўзи “ички” ташхислаши ҳам мумкин. Ички ташхиснинг моҳияти шундаки, бунда ўқитувчи ўз фаолиятининг тадқиқотчиси, ташхис эса ўз-ўзини билишнинг кучли инструментига айланади. Ўзини билиш касбий маҳоратни такомиллаштиришнинг муҳим шарти ва асоси хисобланади. Чунки айнан касбий ўз-ўзини англаш педагогик маҳоратнинг таркибий қисми ва ўқитувчи шахсининг ривожланганлик мезони ҳисобланади.

Тадқиқотларнинг кўрсатишича, касбий ўз-ўзини англашнинг қуйидаги тўрт тури мавжуд:

1) ҳозирги "Мен" - ўкитувчининг айни пайтда ўзини қандай кўриши ва баҳолаши;

2) ретроспектив "Мен" - ўқитувчи ўзининг бошланғич иш даври билан ўзини қиёслаши ва баҳолаши;

3) идеал "Мен" - ўкитувчи ўзининг қандай бўлишини хоҳлайди;

4) рефлексив "Мен" - ўқитувчининг ҳамкасблари, мактаб раҳбарлари ва ўқитувчиларнинг унга баҳо бериши. Бунда ҳозирги "Мен" -касбий ўз-ўзини англашнинг марказии элементи ва қолган учта "Мен"ларнинг асоси бўлиб, уларни қиёслаш ўз ютуғи ва касбий тажрибасини муайян вақтда белгилаш мезони ҳисобланади. Идеал "Мен" ўқитувчининг ақлий ривожланиш истиқболи тарзида шахсий ривожининг касб фаолиятида намоён бўлиш соҳаси ҳисобланади. Ўқитувчининг педагогик жамоа ва жамоатчилик томонидан баҳоланиши, унинг ўзини англашнинг ижтимоий истиқболи ёки касбий муҳитда шахсининг ривожланиш даражасини белгилайди. Ўз навбатида бу унинг ўз-ўзига берган баҳосининг объективлигини ифодалайди.

Бунинг учун:

1. Ўқитувчининг ҳозирги "Мен"и билан ҳамкасблари томонидан унга берилган баҳонинг қиёсий таҳлили, унинг ўзи ва ўз фаолияти ҳақида адекват тасаввури шаклланишига йўналтирилган бўлади. Бунда ўқитувчи ҳақидаги аниқ объектив фикр мезони унга баҳо берувчи ҳамкасблари ва мактаб раҳбарлари баҳоси бўлиб, уни ўқитувчи ўзи ҳақидаги фикри билан қиёслайди. Бунда касбий ўз-ўзини таҳлилнинг таъсирчанлиги ўз тасаввурларининг бошқалар баҳоси ва фикри билан мос келишида намоён бўлади. Ўқитувчининг келажакдаги "Мен"и билан ҳамкасблари фикрининг мос келиши унинг рефлексив сифатлари (ўзини бошқалар ҳолатига қўя олиши, кира олиши), ўзига ва бошқаларга адекват баҳо бериш даражаси билан белгиланади.

Ўқитувчида ўз-ўзини ривожлантириш майлларининг шаклланишида ўз-ўзини англаш кўникмаларининг таркиб топганлиги муҳим ҳисобланади.

Чунончи, ўзининг ҳозирги "Мен"и ва келажакдаги "Мен"ини қиёслаб, ўзи ҳақидаги тасаввурининг айни пайтда бошқалар ёки ҳамкасблари фикри билан тўғри келмаслиги сабабини аниқлаши лозим.

Шу асосда ўқитувчи учун жуда муҳим бўлган ўзига баҳо бериш шакл ва мезонларини аниқ тасаввур қилиши ва "Мен"да ўз-ўзига баҳо беришнинг юқори, қуйи (паст) ва адекват (тўғри) шаклларидан қайси шаклланганлигини аниқлаш ёки қўйилган саволга жавоб топиши лозим. Шу асосда "Мен"га қай даражада ҳамкасблари аниқ баҳо беришининг тўғрилигини таҳлил қилиши лозим. Ҳамкасбларимнинг педагогик фаолиятимга берган баҳоси ўқувчилари таълим-тарбиясининг сифатига мос келадими? Агар мос келмаса, бунинг сабаби нимада?

2. Ўқитувчининг ҳозирги "Мен"и ва идеалидаги қандай бўлиши кераклигини қиёслаш асосида ўз шахси ва фаолиятининг қайси жиҳатлари билан ўзи танлаган идеалга мос келмаслигини таҳлил қилиши лозим. Бунда у "Менинг шахсим ва фаолиятимда нима қониқтиради (эришганман) ва нима қониқтира олмайди?" саволига жавоб топиши лозим. Менинг шахсим ва фаолиятимнинг қайси жиҳатларини ривожлантириб, идеал "Мен"га етиш мумкин? Менинг идеал ўқитувчи тўғрисидаги тасаввурим тўла шаклланган ва аниқ? Ҳақиқатда ўзимда мавжуд бўлган қайси жиҳатларни ривожлантира оламан ва нимани қила олмайман?

а) энг муҳими ўқитувчида ўз шахси ва фаолияти ҳақида адекват
тасаввурнинг таркиб топиши унда ўз маҳоратини такомиллаштиришга
тўғри интилишни шакллантиради;

б) ўқитувчи шахси ва педагогик фаолиятининг меъёрий ва идеал
жиҳатлари ҳақида тасаввурнинг шаклланганлиги;

в) ўқитувчи шахси, фаолияти ҳақида ўз тасаввурини меъёрий ва
идеал моделлар билан қиёслай олиши.

Бундай таҳлил ўқитувчининг ўзи учун қайси томонлари кучлилиги ёки қайси жиҳатлари кучсизлигини аниқлаб, фаолияти асосини нима ташкил қилиши, ўз ишини янада яхшироқ ташкил қилиш учун нима етишмаслигини аниқлаб олиш имкониятини беради.

Ўқитувчи фаолиятининг меъёрий (ёки идеал) жиҳати билан ҳақиқий, ҳозирги ҳолати ўртасидаги зиддият ўз-ўзини касбий ривожлантириш имконини беради ҳамда касбий ўз-ўзини такомиллаштириш йўналиши ва мақсадини белгилайди. Агар ижодий фикрлаш муаммоси маълум ва ноъмалумлик ўртасидаги зиддият сифатида бўлса, унда ўқитувчининг ўзини такомиллаштириш борасидаги зиддият айни вактда унинг шахсиятига хос хусусиятни кай даражада англанганлигини ифодалаб, унинг қандай бўлишини хохдашини акс эттиради. Бунда зиддият ҳозирги "Мен" ва идеал "Мен" орасида намоён бўлади. Ўқитувчи ҳозирги ҳолатини идеалига яқинлаштиришга интилади. Бунда касбий ўз-ўзини ташхис қилиш натижаси касбий сифатларни ўзида ривожлантириш мақсадига айланади. Ўқитувчида ўз касбий фаолиятидаги камчиликларни бартараф килиш истаги кучаяди.

Ўқитувчининг ҳозирги "Мен"и билан идеал "Мен" ўртасидаги муносабатнинг тахлили шу вақтда таъсирчан бўлади, қачонки унинг ҳозирги "Мен"и адекват, объектив бўлиб, унда идеал образ ва меъёрий эталон аниқ шаклланган бўлса.

Ташхиснинг бош мақсади билиш эканлигини назарда тутиб, ўз-ўзини ташхислаш жараёни тўрт босқични ташкил қилади. Булар: ўз-ўзини кузатиш, ўз-ўзини таҳлил қилиш, ўзига баҳо бериш ва ўзини тузатиш.

Келтирилган босқичлар ўқитувчи ўз фаолиятини ўзи тартибга солишининг ёпиқ яхлит циклини ташкил қилади. Бунда ўқитувчи ўз ҳолатини қайд қилади, шахсий хусусияти ва фаолиятини таҳлил қилади, уларга ўз муносабатини билдиради ва маълум ўзгартиришлар киритади.

БОЛА ШАХСИНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА ОИЛАНИНГ

ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ТОМОНЛАРИ

Рустамова Ш.М., ФДУ ҳузуридаги ХТХҚТМОҲМ Педагогика ва психология, таълим технологиялари кафедраси ўқитувчиси.

Оилаларнинг ижтимоий-сиёсий муҳофазаси, ундаги муносабатларнинг мувофиқлашуви Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 63-моддасида асосланган бўлиб, “Оила жамиятнинг асосий негизи ҳисобланади ва жамият ҳамда давлат ҳимояси ҳуқуқига эга”[1] эканлиги эътироф этилган.

Буюк аллома Ибн Сино болалик даври ҳақида шундай ёзади: “Боланинг истаган нарсасини муҳайё қилинг. У ёқтирган нарсасини бериб, ёқтирмаган нарсасини ундан узоқлаштиришга тайёр туринг. Агар ёмон хулқ одат тусига кириб қолса, унда ёмон мижозни шакллантиради, яхши хулқ яхши мижозни шакллантиради. Ёмон муомала бола мижозини қуруқлантиради, натижада бола аффект, апатия ҳосил қилади. Яхши муомала билан икки томонлама ютасиз. Биринчидан, болангиз соғлом бўлади, иккинчидан болангиз самимий бўлади.”

Аммо афсуски, кўпгина ота-оналар боланинг “бебош” бўлиб қолмаслиги учун бу ажойиб инсоний туйғудан чўчийдилар. Улар бола ўзини севишларини яхши билиб олса, у тантиқ, шахсиятпараст бўлиб қолади, деб ўйлайдилар. Шу хилдаги жуда кўп салбий хусусиятлар бола ота-онанинг тўғри мурувватидан, эркалашидан, эътиборидан маҳрум бўлган шароитларда вужудга келади. Шунинг учун ҳам болада ўзини севишга, ўзига ғамхўрлик кўрсатилишига ишонч ҳосил қилиш ота-онанинг муҳим вазифасидир. Болада ота-онасининг унга бўлган муҳаббатига ҳеч қачон шубҳа туғилмаслиги керак. Ота-онанинг болага нисбатан меҳри муҳаббати энг муҳим ҳиссиётдир.

Болани қўрқитиб тарбиялаш энг нотўғри йўл ҳисобланади. Чунки қўрқоқ одамда ҳеч қачон мустақил фикр, ўз ҳақ-ҳуқуқи, ўзлиги бўлмайди. Аслида қўрқоқ одам бошқа ҳар қандай одамдан хавфлидир. Қўрқиш хавфи хавфнинг ўзидан минг чандон қўрқинчлидир. Боланинг ички дунёси ҳамма нарсани тўғри қабул қилишга мойил. Шу боис унга бирон нарсани тушунтираётганда имкон қадар тўғри маълумот бериш зарур. Боланинг сезгилари кучли, кўникиш хусусияти юқори бўлади. Шунинг учун унга бир иш буюрганда, “Мен биламан, сен буни осонликча уддалайсан, қўлингдан ҳамма иш келади, дарҳол бажара оласан” каби сўзларни ишлатиш лозим. Бундай рағбат боланинг куч-ғайратини оширади, ўзига бўлган ишончни кучайтиради.

Ижобий одат болада қанчалик эрта шакллантирилса, унинг меҳнат ва идрок этиш қобилияти шунча тез ва мукаммал ривожланади. Кўпинча болада мустақилликка интилиш жуда эрта вужудга келади ва у ҳар бир нарсани ўзи мустақил бажаришга ҳаракат қилади. Ота-она боланинг ҳар бир ишига аралашмасдан, унинг ўзи мустақил бажариши учун имкон бериши лозим. Ана шундагина болада қилаётган ишига нисбатан тезроқ малака ҳосил бўлади.

Боладаги “эго” хусусияти ривожланиб кетишининг олдини олиш лозим. Шундагина бола тенгдошлари ва бошқа болалар билан муносабат ўрнатиш, ўз-ўзини ҳимоя қилишга ўрганади. Ижтимоийлашуви жараёнида унинг ўз тенгқурлари билан турли эгоистик, шахсиятпарастлик мавқеларни англаш ва шу тариқа ўз-ўзини, ўзгалар мавқеини англаш ҳамда “ўзга шахс бўла олиш” қобилияти ривожланади. Болани вояга етказиш жараёнида унинг ижтимоийлашувига, ижтимоий таъсирлар унинг онгига сингдирилишига, хулқининг мустаҳкамланишининг психологик табиатини ўрганишга ота-она катта эътибор қаратмоғи керак. Оиладаги таълим-тарбия жараёнини ташкил этишда болаларга ҳаддан ташқари кўп талаб қўйилмаслик керак, кўп насиҳат қилиш ҳам фойда бермайди, таъқиқлаш, қўрқитишлар билан эмас, балки ўрнак кўрсатиш, ибратли хатти-ҳаракатлар билан тарбияни намунали йўлга қўйиш лозим. Шу билан бирга болаларнинг ҳамма талаб ва хоҳишларини бажаравермаслик, турли қийинчиликдан ҳуда-беҳуда муҳофаза қилавермай, балки мураккаб вазиятларда сабр-бардош билан иш тутиш аҳамиятини мисоллар билан тушунтириш лозим.

Кичик ёшдагилар етарлича баҳолай олмайдиган жанжалли ҳолатларга уларни аралаштирмаслик мақсадга мувофиқдир, қўрқинчли ёки ёқимсиз фаолият турлари билан шуғулланишларига мажбурлаш зарарли, зеро улар қалбида жисмоний меҳнатга нисбатан меҳр-муҳаббат туйғусини шакллантириш лозим. Оилавий даврада таҳлика-хавотир уйғотадиган воқеа-ҳодисалар ҳақида гаплашмаслик керак, шундай эҳтиёткорлик билангина болалардаги безовталаниш ва қўрқув ҳисси кучайишининг олди олинади. Қўполлик ва меъёридан ортиқ қаттиққўллик ўғил-қизларни катталардан қочишга, агрессив ва антисоциал хатти-ҳаракатлар қилишга мажбурлайди.

Билдирилган фикрлардан келиб чиқиб, қуйидагиларни асосий вазифа қилиб белгилаш мумкин:

1. Ёш ота-оналарнинг фарзандлар тарбиясини олиб боришга ғоявий ва услубий тайёргарликларини кучайтириш.

2. Оила кутубхонасини ташкил этиш, таълим муассасалари билан яқиндан алоқа ўрнатиш.

3. Таълим муассасалари қошида ташкил этилган «Оила институти»да ота-оналар учун оилавий тарбия жараёнига боғлиқ суҳбатлар, тренинглар уюштириш.

4. Тарбия борасидаги кўрсатмаларни оммабоп рисолалар, буклетлар, илмий оммабоп мақолалар орқали тарғиб қилиш.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Расулова M. Ва бошқалар. «Учинчи минг йилликнинг боласи». T. 2000.

2. Смирнова Е.О. “Психология ребенка”. М., 1997.

3. Раҳимова К. “Оилада бола шахсига муносабат”. Фарғона, 2011.

ЎҚИТУВЧИ ФАОЛИЯТИДАГИ ҚИЙИНЧИЛИКЛАРНИ АНИҚЛАШ ВА УЛАРНИ БАРТАРАФ ҚИЛИШ ЙЎЛЛАРИ

Исматов С.Р., Жумаев Р.Х., Бухоро давлат университети ўқитувчилари

Ҳозирги тараққиёт нуқтаи назаридан биз инсон фаолияти, меҳнати ҳамда уни ташкил қилишни таҳлил этадиган бўлсак, бу соҳада анча билим ва тажрибага эга эканлигимизга ишонч ҳосил қиламиз. Бу инсон фаолиятини ташкил қилиш даражаси, ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг тезлашувига катта таъсир кўрсатади. Тараққиёт тезлашуви эса, у ни ташкил қилишга юқори талаб қўяди. Инсоннинг ўз фаолиятини тўғри, тежамли ташкил қилиши ўзи учун ҳам, у билан биргаликда яшайдиган, ишлайдиганлар учун ҳам қулайлик туғдиради. Инсон маълумот даражасининг ошиши ўз-ўзидан унинг фаолиятини самарали ташкил қилишга олиб келмайди. Бунда кишиларни ёшлигидан, ўқиш ва меҳнат даврида, тажриба ҳамда махсус методлар билан ўргатиш лозим.

Жамият ҳаётида ижтимоий салмоги жиҳатидан ўқитувчи фаолияти ва мехнати алоҳида аҳамиятга эга. Ўқитувчи меҳнатининг ўзига хослиги - кўп қирралилиги ва мураккаблигидадир. Шу билан бир қаторда, ўқитувчи меҳнати ижодий характерга эга. Унинг ижодий характери фақат янгилик яратишида эмас, балки меҳнат объекти-ўкувчи шахсининг мураккаб ва ўзгарувчанлигидадир.

Ҳар бир он, вазият, ўқитувчилар билан мулоқот маълум маънода бир-бирига ўхшамаслиги, такрорламаслиги билан ижодийдир.

Ўқувчи мутассил тарзда жисмоний, руҳий, ақлий ўзгаришда бўлади. Ўқитувчи меҳнатининг бундай мураккаблиги ва қийинчилиги ўкувчи билан мулоқотга киришиш, унга таъсир кўрсата олиш усул ва воситаларини билишини тақозо қилади.

Ўқитувчи меҳнатининг натижаси фақат ўз фаолиятини ташкил қилиш ва бошқариш даражаси билан эмас, балки ўкувчи шахси ва фаолияти хусусияти ҳамда уни бошқара билишига ҳам боғликдир.

Ўқитувчи педагогик фаолиятини кузатиш ва назарий таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатадики, педагогик қийинчиликлар таълим жараёнининг ажралмас қисми ҳисобланади. Педагогик фаолият моҳиятидан келиб чиқиб, уларни аниқлаш ва бартараф қилиш ўқитувчининг ўзини такомиллаштириши учун муҳим восита саналади.

Уларнинг келиб чиқиши ўқитувчининг меҳнат объекти - ўқитувчи шахсининг индивидуаллиги ва ўзгарувчанлиги билан боғликдир. Меҳнат объектининг доимий ўзгарувчанлиги ўқув жараёнининг ҳар бир босқичида янги-янги қийинчиликларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади.

Уларни англаш масаланинг бир томони бўлса, иккинчи томони, уларнинг келиб чиқиш сабабларини аниқлашдир. Ушбу сабаблар ташхис воситасида аниқланади. Шунинг учун ўқитувчи фаолиятидаги педагогик қийинчиликларнинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаш ва уни бартараф қилишнинг йўлини белгиламай, ўқитувчи педагогик маҳоратини такомиллаштириб бўлмайди.

Педагогик фаолият янгидан-янги вазифаларнинг пайдо бўлиши билан боглиқ бўлиб, уларнинг ечимини топишни талаб қилади.

Педагогик қийинчилик - бу "психологик таранглик ҳолати ва уни ҳал қилиш учун шароит етарли бўлмаган ҳолда ёки ўз ҳиссий ҳолатини бир жойга тўплаб тайёрланиш бўлиб, уни бартараф қилиш шароити, педагогик маҳорат, "педагогик фикрлаш" кўникма ва малакаларни ривожлантиришни таъминлайди".

Бу ўқитувчилар тайёрлашда инобатга олиниб, келажакда шундай қийинчиликларнинг олдини олиш имкониятини беришига асосланган. Аммо малака ошириш жараёнида ишлаётган ўқитувчилар фаолиятида намоён бўладиган педагогик қийинчиликларни бартараф қилинишини эътиборга олсак, юқоридаги тадқиқотлар етарли эмас. Чунки унда асосан ёш ўқитувчилар фаолиятидаги қийинчиликлар аниқланган ва уларнинг бартараф этиш йўллари кўрсатилган. Малака ошириш жараёнида педагогик қийинчиликларни бартараф қилиш эса, маълум иш тажрибасига эга ўқитувчилар фаолиятини такомиллаштириш билан боглиқ. Бу ҳол аввало малака ошириш муассасасида ишлаётган ўқитувчилар учун педагогик қийинчиликлар динамикасини билишни тақозо қилади. Бундан ташқари педагогик қийинчиликларни малака ошириш жараёни ва ундан кейинги даврларда бартараф қилиш кўникма ва малакалари, инструментини билиш зарур.

Ўқитувчи фаолиятида педагогик қийинчиликларнинг келиб чиқишида меҳнат жараёнининг ўзгарувчанлиги ҳамда назарий тайёргарликнинг етарли эмаслиги сабаб бўлмоқца. Педагогик қийинчиликларни муваффақиятли бартараф қилишда ўқитувчи педагогик маҳоратининг юқори даражаси муҳим аҳамиятга эга.

Юқори педагогик маҳоратга эга бўлган ўқитувчилар педагогик жараёнда ўзига хос педагогик воситалар тизимидан фойдаланиб, таълим жараёнини ташкиллаштиради ҳамда ўқувчилар таълим-тарбиясига вақт сарфлаб, юқори натижаларга эриша олади. Шуни таъкидлаш лозимки, ўқитувчи фаолиятининг муваффақияти, унинг шахсий сифатлари ҳамда касбига мослигига боғлиқ. Айнан шу сифатлар унинг ўзига хос касбий услубини белгилайди. Педагог шахсининг индивидуаллиги, унинг билиш фаолияти, кўникма ва малакалари педагогик маҳорат эгаллашининг асосини ташкил этади.

Ўқитувчининг мактаб ва малака ошириш жараёнидаги бутун фаолияти йўналиши, ўз шахси ва фаолиятини англаши, ўзининг рефлекциясига қаратилган бўлиши лозим. Чунки педагогик маҳорат таҳлил ва назоратсиз ривожланмайди. Ўз фаолиятини мунтазам таҳлил қилиш ва бошқалар билан таққослаш ижод ва ташаббусни ривожлантириш воситаси ҳисобланади. Шу нарсани алоҳида таъкидлаш лозимки, ўқитувчи фаолияти кўпгина кишилар: мактаб рахбари, халқ таълими бўлими назоратчилари, методистлари, ҳамкасблари томонидан (эксперт) назорат килиб борилади. Аммо ўқитувчининг ўз фаолиятини таҳлил қилиб, уни такомиллаштириш заруриятини англаши ҳар қандай текшириш ва таҳлилдан устун туради. Ўзгалар таҳлилларидан ўз-ўзини таҳлил этишнинг устунлиги шундаки, бунда педагогик қийинчиликлар тез аниқланиб, уларни бартараф қилишга чоралар тез белгиланади.

Ўқитувчи фаолиятидаги педагогик қийинчиликларни бартараф қилишнинг ўз-ўзини ташхис технологиясини ишлаб чиқиш учун қуйидаги вазифаларни ечиш зарурияти тугилди:

ўқитувчи фаолиятини аниқ педагогик шароитларда тахлил қилиб, олинган натижалар асосида мазкур фаолият мазмунини оптимал, қатъий, алгаритмик тарзда белгилаш;

аниқ педагогик вазифалар (дарсни тайёрлаш ва ўтказиш, уни ўзи таҳлил қилиш)ни ечиш жараёнида ўқитувчи фаолиятида намоён бўладиган йирик педагогик қийинчиликларни аниқлаш;

ўқитувчи касбий фаолиятининг турли жиҳатларини ажратиб, унинг ҳар бир ҳолатида вазифа ва муносабатни белгилаш;

педагогик-психологик билим, кўникмалари мазмуни ва изчиллигини аниклаб, улар ёрдамида ўқитувчининг ўз касбий фаолиятида учрайдиган қийинчиликларни ажратишига эришиш;

ПЕДАГОГИК ЖАМОАНИ БОШҚАРИШДА РАҲБАРЛИК МАҲОРАТИ.

Пўлатов Ж.А., ЖТСБМИМТҚТМО Маркази катта ўқитувчиси

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришишдаги тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқида кадрлар билан ишлашнинг бутун тизимини такомиллаштириш, кадрлар салоҳиятидан фойдаланиш, уларнинг вазифа ва ваколатлари тақсимоти самарали йўлга қўйилмагани, ҳар бир давлат хизматчиси ўзининг бурчи ва мажбуриятини аниқ, равшан билиши, кадрларнинг амалий заҳирасини шакллантириш, уларни тайёрлаш ва қайта тайёрлашнинг муҳим масалаларини ўз ичига олган мақсадли дастурни ишлаб чиқишга алоҳида эътибор қаратди. Бугунги кунда асосий вазифа-бу юқори касб маҳорати ва замонавий тафаккурга эга, пухта ўйланган, ҳар томонлама тўғри қарорлар қабул қила оладиган, белгиланган мақсадларга эришадиган раҳбар шахсини тайёрлашни тақоза этмоқда. Бунда авалло педагогик жамоанинг руҳий муҳити, илмий салоҳияти, устоз ва шогирд анъаналарининг доимийлиги ҳамда жамоанинг жипслиги унинг тарбиявийлиги муҳимдир.

Психологлар педагогик жамоанинг руҳий муҳитининг асосий хусусиятлари сифатида қўйидаги кўрсаткичларни ажратиб кўрсатадилар:

- Педагогик жамоа аъзоларининг ўзаро муносабатларидан, меҳнат жараёнидан, бошқарувдан қаноатланганлик;

- Педагогик жамоада ижобий кайфиятнинг устунлиги;

- Раҳбар ва ходимларнинг бир бирини ўзаро тушиниши;

- Жамоани бошқариш ва ўзини - ўзи бошқаришда жамоа

аъзоларининг иштирок этиш даражаси;

- Уюшқоқлик ( фаолият мақсадлари теварагида);

- Интизомлилик;

- Ишнинг унумдорлиги.

Бу жараёнлар ҳар қандай педагогик жамоада таркиб топиши, малакали педагог кадрларни тайёрлашда илғор педагогик технологияларга асосланган фаолиятни уйғунлашувини таъминлайди.

Р.Х.Шакуровнинг кўрсатишича, ҳамма авторитар раҳбарлар ҳам қўпол ва қизишиб кетадиган кишилар эмас. Уларнинг орасида осойишта, жуда хотиржам кишилар учрайди. Лекин, совуқлик, ҳукмини ўтказиш, бошқарувнинг барча дастакларини ўз қўлида жамлашга интилиш бундай кишиларни бир-бирига яқинлаштириб туради. Руҳий тарқоқлик шароитида раҳбар «итоатсиз»ларга таъсир кўрсатиш чораларини қидиришга мажбур бўлади ва шу тариқа жамоа аъзоларини оддий ижрочилар ролига йўналтиради, бу эса ўз навбатида уларни таълим муассаса ҳаётига бефарқ қилиб қўяди, уларни пассив дарс берувчиларга айлантиради.

Шунга мувофиқ педагогик жамоада психологик бошқарув самарадорлигини таъминлашда қўйидаги тамойилларга таяниш лозим:

· Ўқув-моддий базадан қаноатланиш ҳисси;

· Соғлом психологик муҳитни таркиб топтириш (маънавий-маърифий, спорт тадбирлар);

· Педагогларнинг билим савияларининг тенглиги ёки “Устоз ва шогирд” аънаналарини жорий этиш;

· Касбнинг маъсулиятлилик ҳисси ва уни педагогик жамоага уйғунлаштириш;

· Бўш вақтдан унумли фойдаланиш каби тамойилларга асосланган ҳолда таркиб топтиришдир.

Мазкур тамойилларни таркиб топишида педагогик жамоанинг руҳий муҳити унда ижодий вазиятнинг бор ёки йуқлигига ҳам боғлиқ бўлади. Педагогик жамоада ижодий вазият ҳам раҳбарлик усули билан белгиланади.

Ўқитувчининг ижодий ўсиши унинг негизини, шахснинг ўзини ўзи такомиллаштиришга асосланган энг самарали иш усулларини излаш ташкил этгандагина бугунги кун талабларига мос бўлиши мумкин. Бироқ таълим муассаса раҳбарларига педагогика, психология фани ва тажрибасини, бунинг устига турли фанлар буйича янгиликларни кўзатиб туриши тобора қийин бўлиб бормоқда. Тадқиқотлардан маълумки, раҳбарнинг педагогик жамоа бошқарувида “Ўқитувчининг ижодий ўсишини рағбатлантириш учун сизга қандай сифатлар, билим ва кўникмалар энг кўп ёрдам беради?”-деган саволга кўпроқ уларнинг жавобларида “Ўқитувчи ишидаги муваффақиятини сезиш ва уни қўллаб-қувватлаш, унинг ютуқларини жамоада оммалаштириш кўникмаларини биринчи ўринга қўйганлар. Демак, бу ҳолда раҳбарнинг вазифаси-ўқитувчининг ижодкорлик куч-ғайратини рағбатлантириш орқали унинг шахси ривожланишига ёрдам беришдан иборатдир.

Педагогик жамоанинг маънавий ҳаёти муаммосини ҳар доим биринчи ўринга қўйган В.А.Сухомлинский бундай деб ёзган эди: “Педагогик жамоада раҳбарликнинг кўп йиллик тажрибаси шунга ишонч туғдирадики, ўқитувчиларни турли-туман ёзув-чизувлардан холи этиш ва ҳимоя қилиш керак…” Бизнинг педагогик жамоа қўйидагиларни қоида қилиб олган эди: ўқитувчи дарслардан кейин ҳафтасига фақат икки кун банд бўлиши мумкин (методик иш, педагогик кенгаши, синфдан ташқари иш). Иложи борича кўпроқ вақт мустақил ўқишга, маданиятнинг энг муҳим манбаи бўлмиш китоб билан маънавий мулоқотда бўлишга сарфланиши керак эди. Бу жамоа маънавий турмушининг асосидир деб таъкидлаган.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ҳар биримизнинг хаётимиз ана шу жамоалар фаолияти билан боғлиқ. Жамоанинг руҳий муҳитини эса ўзимиз яратамиз. Жамоангизда ҳамкасбларингиз билан ўзаро ҳурмат, самимийлик, ҳамдардлик, келишувчанлик, тушунувчанлик, уюшшқоқлик каби ижобий сифатлар шаклланган бўлса, иш унумдорлиги ҳам самарали бўлади, ҳар куни ишга яхши кайфиятда келасиз, ишхонангиздаги муаммолар ҳамкасбларингиз ёрдамида осонроқ ҳал бўлади. Бунинг учун ўзимиз ҳам ана шу қоидаларга риоя қилишимиз зарур.

ОСНОВНЫЕ ПОНЯТИЯ И ЗАКОНОМЕРНОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ И РАЗВИТИЯ У СТУДЕНТОВ ЭКОНОМИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ

Сайфуллаева Нигора Закиралиевна

Бухарский государственный университет

Annotation. The article provides an overview of the fundamental definitions of an important component of economic culture - economic thinking and its components, as well as the methods of its development among students.

Keywords: economic thinking, development of economic thinking, economic education, economic consciousness.

Под экономическим мышлением принято понимать совокупность взглядов и представлений, способов подхода к оценке явлений, связанных с участием в экономической жизни. В образовательной технологии, развивающей экономическое мышление, наиболее эффективными методами развития являются деловые игры, проектная деятельность, тесты, эссе.

Экономическое мышление представляет собой один из ведущих компонентов общей культуры человека и является категорией смежных наук, таких как философия, экономика, педагогика, психология управления. В связи с этим и подход к его развитию должен быть интегративным, а выбор методов и технологий — междисциплинарным.

Применение современных методов развития экономического мышления проходит в контексте формирования тех свойств мышления студентов, которые продуцируют эффективность развития наиболее важных индивидуальных характеристик в контексте воспитания их экономической культуры, общего и профессионального становления.

На основе анализа научной литературы в структуре экономического мышления можно выделить следующие компоненты: альтернативность; гибкость; системность; экономичность; способность составить точный прогноз о развитии объекта или ситуации на базе изучения отобранных и проверенных данных; самостоятельность и критичность.

По мнению теоретиков, экономическое мышление выполняет определенные виды функций. Наиболее значимыми среди них являются: воспитательная (развитие у обучаемых необходимых умений и качеств); познавательная (вовлечение в экономическую реальность); прогностическая (прогнозирование экономических изменений); преобразовательная (совершенствование экономических отношений, способность решения экономических задач); критическая (критическое отношение к экономическим событиям, преодоление устаревших стереотипов). Все функции взаимосвязаны и тесно переплетаются [1,5187].

Экономическое воспитание - организованная педагогическая деятельность, направленная на формирование экономической культуры учащихся.

Важным компонентом экономической культуры является экономическое сознание - знание основных законов развития рыночной экономики, повышения эффективности производства, перестройки его структуры, совершенствование в производственных отношений, системы управления и методов хозяйствования Экономическое сознание обеспечивает понимание экономической жизни общества, превращение каждого работника в активного, творческого участника производственного процесса. В условиях экономических реформ формирования экономического сознания подрастающего поколения становится общим и обязательным.

Составляющим экономического сознания является экономическое мышление - способность к осмыслению явлений экономической жизни с учетом достижений науки и техники Оно способствует творческому решению личностью экономичным них проблем, конкретных трудовых задач.

Экономической жизни человека присущи такие социальные чувства, как коллективизм, хозяйственность, ответственность, обязанности и дисциплина Экономическая культура предполагает и формирование у студентов определённых моральных и деловых качеств, необходимых для их будущей трудовой деятельности: общественной активности, предприимчивости, инициативности, хозяйственного, бережного отношения к общественному добру, ответственности, стремление к рентабельности, обновление технологических процессов и оборудования, производительности труда, высокого качества продукции, личного успеха и благосостоянию.

Экономическая деятельность в сфере личной жизни предусматривает: планирование и организацию личного бюджета, доходов и расходов семьи; экономически обоснованную оценку товаров.

В процессе экономического воспитания важно формировать у учащихся здоровые материальные потребности.

Важными предпосылками экономической подготовки подрастающего поколения являются:

- привлечение молодёжи к общественно полезному, производительному труду, которая сопровождается усвоением знаний по экономике и организации производства в процессе труда, на уроках, факультативах;

- привитие учащимся умение рационально вести домашнее хозяйство, экономить материальные ценности и время;

- соблюдение режима экономии в сфере материального производства и обслуживания.

Экономическое воспитание осуществляется, прежде всего, в процессе изучения основ наук, в частности, основ экономических знаний, экономической географии, трудового обучения [2,384].

Список использованной литературы

1. Ковалёва Н.С., Технология развития экономического мышления у студентов в вузе //Фундаментальные исследования. – 2015. –№ 2 (часть 23) – С. 5187-5190.

2. Фицула М.М., Педагогика: Учебное пособие для студентов высших педагогических учебных заведений. - М .: Издательский центр "Академия", 2000. - 554 с.

ПЕДАГОГ- КАДРЛАРНИНГ МАЛАКА ОШИРИШ КУРСЛАРИДАГИ ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯ ЖАРАЁНИГА ҚЎЙИЛГАН ЗАМОНАВИЙ ТАЛАБЛАР

Тешабоев А.Ю., Андижон вилояти ХТХҚТМО маркази доценти

Кийикбоев Ф.Қ., Андижон давлат университети доценти

Бугунги кунда таълим сифатини ошириш ва кадрларнинг касбий тайёргарлигини тизимли такомиллаштириб боришда Ўзбекистон Республикасининг “ Таълим тўғрисида” ги Қонуни ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури, 2017-2021–йилларга мўлжалланган “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича “Ҳаракатлар стратегияси”, Ўзбекистон Республикаси Президентининг ”Педагог-кадрларни тайёрлаш, халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги Қарорига мувофиқ таълим босқичларинг узлуксизлиги ва изчиллигини таъминлаш, таълимнинг замонавий методологиясини яратиш, давлат таълим стандартларини компетенциявий ёндашув асосида такомиллаштириш ва амалиётга жорий этиш ҳамда педагог ходимларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштиришни тақозо этмоқда.[1,2,3]

Халқ таълими педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва малака ошириш курси тингловчиларининг таълим-тарбия жараёнларини ташкил этишга оид маъёрий-хуқуқий асослар ҳақидаги билимларини такомиллаштириш, меъёрий ҳужжатларни қўллашдаги муаммоларни аниқлаш, таҳлил этиш, шунингдек, уларда халқ таълимининг меъёрий-ҳуқуқий асослари тўғрисидаги кўникма ва малакаларни таркиб топтиришни такомиллаштириш лозим.

Меърий-ҳуқуқий ҳужжатлар тушунчаси уларнинг турлари ва ишлаб чиқилиши, қонун ва қонун ости ҳужжатларининг амалга киритилиши ва улар ижросининг таъминланиши зарулигини билиши муҳим саналади. Педагогик фаолиятларида таълим соҳасига доир меъёрий- ҳуқуқий ҳужжатлар асосида ишлаш уларнинг иш самарасини янада ошириш имконини беради.

Таълим жараёнини такомиллаштириш жараёнида ўқитувчилар ушбу соҳадаги янгиликлардан дидактик ва методик таъминотни бойитиб боришда педагогик дастурий воситалар ёрдамида электрон ўқув ресурсларини яратиш компетенцияларини ривожлантириш малакаларига эга бўлиши зарур.

Педагоглар малака ошириш курсларида дастурий воситалар ва Web технологияларидан фойдаланган ҳолда ўқув жараёнини ташкил қилиш имкониятлари билан таништирилади. Амалий жиҳатдан педагогик дастурий воситалар ёрдамида фанга доир мультмедияли ва дидактик электрон ўқув материалларини яратиш компетенцияларини ривожлантириш ўзлаштирилади.

Малака ошириш курсларида тингловчилар фанлар кесимида мактабдаги иш тажрибаларини ривожлантириш мақсадида хусусан, она тили ва адабиёт фанини ўқитишда замонавий ёндашувларни тадбиқ қилиш, инновацион технологиялардан фойдаланиш учун зарур бўлган билим ва кўникмаларни такомиллаштирадилар. Шу билан бирга, дарсларда таълим воситаларидан фойдаланган ҳолда, фаннинг назарияси ва уни ўқитиш методикаси ютуқлари билан бирга фанга доир янги тадқиқотлар билан ҳам танишадилар.

Кимё фани ўқитувчилари ҳам янги киритилган ва ўзлаштирилиши қийин мавзулар мазмуни ва ўқитиш методларини қўллаш компетенцияларини янада кенгроқ ўрганадилар.Тингловчилар янги киритилган ва ўзлаштирилиши қийин мавзулар мазмунига оид назарий билимларини ва мавзуларга оид масалалар ечиш кўникмаларини ривожлантирадилар. Бир вақтнинг ўзида ўқитувчиларни ўқитишда самарали методларни қўллаш кўникма ва малакаларини ошириб боради. Бу эса мактабда дарсларнинг самарали бўлиши имконини яратади.

Биология фани ўқитувчилари ҳам таълим- тарбия жараёнида замонавий ёндашувлар ва жараёнда қўллаш мумкин бўлган янги инновациялар, компетенцияларни ўрганадилар.

Тингловчиларда биология фанини ўқитишда замонавий ёндашувларни тадбиқ қилиш инновацияларидан фойдаланиш учун зарур бўлган билим ва кўникмалари кўламини ва имкониятларини ошириб борадилар. Ўқитувчилар ўқиш давомида дарсларида фанга доир дидактик ва методик ишлар билан танишадилар ва амалий жиҳатдан методик тизимдаги янгиликлар орқали замонавий таълим тизимини ўрганадилар. Илғор тажрибалар ва фан ютуқларини ўзлаштирадилар.Таълим ва тарбия жараёнидаги долзарб масалаларнинг ечимларини топадилар.[7]

Таълим – тарбия жараёнининг самарадорлигини ошириш учун зарур бўладиган касбий билим, кўникма ва малакаларини мунтазам янгилаш, барча малака йўналишларига қўйилган малака талаблари асосида уларнинг касбий компетентлигини ривожлантиришдан иборат. Ўқиш давомида тингловчилар барча фанлар бўйича таълим-тарбия технологиялари ва педагогик маҳорат, креативлик, компетенция, компетентлик, инновацион фаолият каби тушунчаларни янада кенгроқ ўзлаштирадилар. Жаҳон тажрибаларидан таълим-тарбия жараёнида фойдаланиш тўғрисида билимлари ва улардан фойдаланиш методикаларини қиёсий ўрганадилар. Таълим-тарбияни самарали бўлишида исътемолчилар талаблари даражасидаги дарсларни ташкил этишда интерфаол методлардан фойдаланиш бўйича малакаларини орттиради.

Бугуннинг долзарб масаллардан бири бу мактабгача таълим соҳасини ривожлантиришдир. Ушбу масалада тингловчилар мактабгача таълим муассасалари тарбиячиларининг машғулотларини ташкил этиш ва ўтказишга оид касбий билим ва кўникмаларини малака талаблари асосида чуқурлаштириш, ”Илк қадам” ўқув дастуридаги талабларни бажариш ва таълим-тарбия жараёнида замонавий педагогик технологиялар имкониятларидан фойдаланиш кўникмаларини эгаллайдилар.

Тарбиячилар мактабгача таълим муассасаларида машғулотларни ташкил этиш методикаларидан самарали фойдаланиш ва янги методларни жорий этиш йўлларини ўрганадилар.

Демак,малака ошириш курсларида ўқитувчиларнинг олий таълимда олган ва эгаллаган касбий билимлари орқали ташкил этган дарсларини назарий-илмий ва амалий тажриба натижаларини янада ривожлантириш имконини берадиган тизим сифатида фанлар кесимидаги фанларга доир долзарб масалаларнинг ечимини топиш ва тажрибаларини ошириш имконини берувчи таълим муассасаси фаолиятини такомилллаштириб бориши лозим. Бу эса ўз навбатида ўқитувчилар фаолиятларини самарали ва ижобий натижали бўлишига имкон яратади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси.-Т.: Ўзбекистон, 2014.

2.Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1997 3.Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури”.Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1997 4.Ўзбекистон РеспубликасиПрезидентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 4947-сонли Фармони.

5.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 26 сентябрдаги “Педагог-кадрларни тайёрлаш, халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги №ПҚ -3289-сонли Қарори.

6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 сентябрдаги “ Халқ таълими тизимига бошқарувнинг янги тамойилларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги № ПҚ -3931-сонли Қарори.

7.Малака ошириш курси тингловчилари учун ўқув –услубий мажмуалар.Т.: 2018 йил

II ШЎЪБА

ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ТАЪЛИМ ТУРЛАРИ ОРАСИДА ИНТЕГРАЦИЯЛАШ ЖАРАЁНИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ

ТАСАВВУФ ПСИХОЛОГИЯСИ ИЗЧИЛ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ЖАРАЁНИГА ИННОВАТИВ ЁНДАШИШ ОМИЛИ

У.А.Қосимов -Бухоро вилояти халк таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш худудий маркази «Педагогика, психология ва таълим технологиялари» кафедраси мудири пс.ф.н.

Жаҳон психологиясининг бой тажрибаларига ва шахсий кузатишларимизга қараганда, шахс ижтимоий (шахслараро) муносабатларнинг маҳсули эканлиги-унинг онгини ва тафаккурини ижтимоий шарт-шароитларга, муайян атроф-муҳитнинг вазиятларига мослашиш жараёни ундан дунёқарашни, маълум билимларни, тажрибаларни, миллий ва умумбашарий ахлоқий мезонларни ўзлаштиришни уни изчил ва узлуксиз кечишини талаб қилади. Бу ижтимоий воқелик, ҳодиса ўз навбатида алоҳида, индивидуал билим олиш, жамоавий ўқитишнинг инновацион фаол методлари инсондан (сабоқ олувчи ёки илмий изланувчидан) мустақилликни, оперативликни, ижодий (креатив) ёндашишни тақозо этади. Комиллик сари интилувчи шахс (гуруҳ, этнос) ақл-заковатининг мазкур хусусиятларини, энг аввало унинг камол топган тафаккури ҳосил қилади, бинобарин, ушбу шакллантирувчи, ривожлантирувчи жараён узлуксизлигини таъминловчи механизм функциясини бажаради. Бу ўз навбатида шахсдан ички ва ташқи мувофиқ шарт-шароит муҳитни яратилишини талаб қилади. Шахснинг изчил равижда ўз устида ишлаши билимларини чуқур эгаллаб бориши ва ҳосил қилган малакаларини узвий равишда ҳар хил формаларда бевосита, билвосита, дистант кўринишларда ошириши ва ривожлантириш орқали шахснинг юқори статусларни эгаллаб боришини таъминлайди. Худди шу жараён тасаввуф таълимоти контекстини ташкил этади.

Ҳозирги замонда юз бераётган ўзгаришларнинг кўпёқламалиги, жумладан, ахборотнинг мўл-кўллиги, соҳалараро билимлар салмоғининг тезкор ошувчанлиги билим олувчининг ички психологик ҳолатининг фаоллиги кучайишини талаб қилмоқда. Комиллик даражасининг бу босқичига эришиши учун инсон (индивид, этнос, гуруҳ) ўз ички руҳий фаолиятида узлуксиз равишда ўзини ўзи назорат қилишни, бошқаришни, ўзига ўзи буйруқ беришни, ўзини ўзи баҳолашни, ўзини ўзи камолга узлуксиз равишда етказишни таъминлай олиши даркор.

Ўзини ўзи англаш ва ҳис этиш, камолга эришиш йўл-йўриқларини ўрганиш ҳамда унга етиш жараёни ижтимоий-тарихий ривожланишнинг ҳар бир босқичида, қолаверса бизнинг замонамизда глобаллашув шароитида оммавий маданиятнинг ҳаётимизга шиддат билан кириб келиши боис ҳам долзарб муаммоларнинг бири бўлиб келмоқда. Бизнингча, инсоннинг ички психологик фаоллигида нарса ва ҳодисаларга нисбатан чуқур масъулиятни ҳис этиш, ички мукаммал назорат қилиш механизми мавжуд бўлмаса, у ҳолда уни ташқаридан (ташқи) ҳеч қандай ижтимоий куч ёки қонун-қоидалар назорат эта олмайди.

Шу билан бирга мақсадга мувофиқ интилишга мутаносиб (мос) объектив ва субъектив шарт-шароитда инсон томонидан ўзини ўзи камол топтиришда ўзини ўзи рўёбга чиқаришда унинг ўзи юзага келтирадиган тўсиқдан бошқа тўсиқ бўла олмайди. Шунинг учун ҳам шахс фаоллигининг икки томони ички ва ташқи томонлари мавжуд бўлиб, улар ҳамма вақт ҳам бир бирига мувофиқ келавермайди. Инсоннинг руҳиятидаги бу ички (субъектив) ва ташқи ижтимоий психологик муҳитларнинг номувофиқлиги (номутаносиблиги)нинг маҳсули сифатида шахснинг индивидуал ҳамда миллий (ижтимоий) онги шаклланади. Бу ижтимоий қарама-қаршилик онгда ўзини ўзи мукаммал назорат қилиш, бошқариш, баҳолаш, ўзига ўзи буйруқ ва тасалли бериш, ўзини ўзи рўёбга чиқариш ҳамда камолга етказиш орқали шахс онгининг ички яхлитлигини таъминлаш эҳтиёжи вужудга келади. Ушбу эҳтиёж хусусийлик билан умумийлик ўртасида узлуксиз ҳаракатни амалга оширади ҳамда ўзаро ўрин алмашишни таъминлаб туради. Чунки шахслилик миллийлик билан уйғунлашган бўлиб, бу ўз навбатида умумбашарийлик билан муайян алоқага эгадир.

Ўзини ўзи англаш жараёнини чуқурлаштириш миллий иқтисодиёт ҳамда ижтимоий муносабатларга мос уйғун бўлишини тақозо қилмоқда. Жамиятимизнинг асосий ишлаб чиқарувчи кучи ва олий бойлиги бўлмиш инсоннинг ўзини ўзи камол топтириш ҳозирги замон манфаатлари нуқтаи назаридан ёш авлодларга таълим ва тарбиянинг янги усулларини миллий онг ва маданий, маънавий қадриятларимизнинг меросий маҳсули ҳисобланмиш этнопсихологик хусусиятларнинг салмоқли таъсирини ҳисобга олган ҳолда яратишни талаб қилади. Мана шу хусусиятларга ва ижтимоий-тарихий тажрибаларга асосланган ҳолда ҳар миллатда миллий онг, миллий қиёфа шаклланади. Шунинг учун миллий, маданий ва маънавий қадриятларимизнинг хусусиятларини, турмуш тарзини чуқур ўрганиш лозим. Айни пайтда таълим-тарбиянинг янги усулларини жорий қилишда ҳар бир халқнинг этник ва миллий, ҳамда диний руҳиятини ўзига хос сифатларини ҳисобга олиш шартдир.

Миллатнинг ҳаётий давомийлиги шундаки, у ёш авлоднинг тарбияланиши, миллий онгнинг шаклланиши жараёни шу миллатнинг узоқ аждодлари ва кекса авлодлари томонидан қолдирган маънавий ва маданий қадриятлар таъсири остида кечади. Тасаввуфий таълимот зоҳирий томони билан бирга унинг ботиний–фақат хос-алоҳида кишиларгагина тушуниш насиб этадиган ички нозик маънолари билан ҳам иш кўради. Бунинг учун ақл-идрок мантиқий тафаккурнинг ўзигина етарли бўлмайди. Шуни айтиш жоизки, аслида инсон ўзи учун янги рационал билимларни онг остилик ва онгсизлик даражасида илҳом, фаросат орқали яратади. Инсоният ижтимоий тарихий тараққиётида таниқли ва буюк олимларнинг ижодий (креатив) фаолиятида номаълум қонуниятларни, янгиликларни очишда илҳом, фаросат орқали эришгани ҳеч кимга сир эмас. Бизнингча, маълум муаммони ечимини қидирувчи шахс (субъект) ижодий (креатив) фаолиятида бутун диққатни шу муаммога тааллуқли билимлар тизимига тўплаб (жамлаб) хотирани бошқа нарсалардан халос қилиб боргани учун, онг ости ва онгсизлик даражасига киради ва бу ҳолатда ушбу муаммонинг ечими учун экстрасенсор, субсенсор, субцептив имкониятлар, илҳом, фаросат мавжудлиги боис ушбу муаммонинг ечими янги рационал бўлади.

Тасаввуф таълимот ижтимоий фаолиятда (муомалада) хуш хулқ-атворни, ўзини ўзи англаш, ўзини ўзи ахлоқий англаш ва «Мен» ликни ҳамда қадр-қиммат мезонини (ориентациясини) тўғри шакллантириб, маънавий баркамол қилса, ботиний томондан онгнинг барча шакллари: онг ости ва онгсизлик имкониятларидан самарали фойдаланишни ўргатиб, шахсда «установка»лар ва юқори даражадаги диспозициялар мажмуасини юзага келтириш билан инсоннинг ҳаёт тарзида ички ва ташқи қўрқув (фобия)лардан қутултириб, барча ҳаётий муаммолар маҳсули аффектлар, стресслар туғилиш имкониятидан қутултиради.

Бунинг учун аввало ҳар бир шахс (индивид, миллат, элат) ўзида бу нарсаларга маънавий эҳтиёжи сезиши, муайян мотивация билан қуролланиши мақсадга мувофиқ. Энг муҳими шуки, ижтимоий ҳаётда инсонда (элатда) юксак эътиқод, англанилган мотив, мукаммал ҳис-туйғулар, қолаверса муқаддас иймон бўлиши жоиз. Фақат ана шундагина юксалиш, равнақ, адолат тўғрисида мулоҳаза юритиш мумкин бўлиб, шу аснода «Мен» билан «Биз» ҳамда «Улар» ўртасида бирлик вужудга келади, иллатлар, нуқсонлар йўқолади, ҳар қандай оммавий маънавий таҳдидларга қарши тура оладиган самарали психологик муҳофаза шаклланади.

МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИДА ПЕДАГОГЛАРНИНГ АХБОРОТ-КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МАЗМУНИ

И.А.Эшмаматов -Мустақил тадқиқотчиси

Глобаллашув шароитида ахборот эгаллаган ҳудуд, унга пропорционал равишда шахснинг ахборот олиш, алмашиш имконияти кенгайди. Аммо кенг кўламли ахборот муҳитида шахс нафақат фойдали, зарур, муҳим маълумотларни, шу билан бирга зарарли, нозарур, номуҳим ахборотларга ҳам дуч келади. Бу эса, биринчидан, шахснинг асосий масаласи ҳисобланиб, ўрганилаётган муаммодан чалғитади; унда иккиланиш, гумонни юзага келтиради; қарашлар, ёндашувларда “оғиш” юзага келади; тажрибасиз ёшлар томонидан зарарли маълумотлар фойдали тарзда қабул қилинади.

Шу боис ахборот глобал ахборотлашув шароитида шахсни ахборотни излаш, таҳлил қилиш, қайта ишлаш, сақлаш, ундан фойдаланиш, уни узатиш метод, усул ва воситаларидан хабардор қилиш, амалий фаолиятда уларни қўллаш мақсадга мувофиқдир. Олий таълим муассасалари педагогларида ахборот-коммуникатив компетенликни ривожлантиришда қуйидагиларни ҳисобга олиш лозим:

Ø ахборотлашган жамият талаби, ижтимоий-таълимий эҳтиёждан келиб чиққан ҳолда ахборот-коммуникатив компетенцияларнинг функцияларини аниқлаштириш;

Ø малака ошириш тизимида педагогларда ахборот-коммуникатив компетентликни ривожлантиришда шахсий ва касбий ахборот майдонининг уйғунлигига эришиш;

Ø педагогларда ахборот-коммуникатив компетенцияларни таркиб топтиришда етакчи хорижий мамлакатлар тажрибасидан самарали фойдаланиш;

Ø педагогларда ахборот-коммуникатив компетентликни ривожлантириш борасида тўпланган тажрибаларни умумлаштириш;

Ø малака ошириш тизимида педагогларда ахборот-коммуникатив компетентликни мажмуавий ривожлантиришга эътибор қаратиш;

Ø педагогларда ахборот-коммуникатив компетентликнинг яхлит намоён бўлишига эришиш.

Педагогнинг ахборот-коммуникатив компетентлиги узлуксиз таълим олишга мотивацияси билан боғлиқ ва аниқ вазиятларда ўз имкониятларини тўғри баҳолаш орқали танлаш малакасида намоён бўлади. Замонавий педагог қуйидаги асосий ахборот компетенцияларини ўзлаштириши зарур: ўз фани бўйича компьютер ва Интернет технологияларидан фойдаланиш кўникмасига эга бўлиши, ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланиб дарс ўтиш методикаси; замонавий ахборот массивларидан ахборотларни қидириб топиш, сақлаш методларидан фойдаланишни билиш; компьютер, локал ва глобал тармоқдан фойдаланиш кўникмаларига эга бўлиш ҳамда уни такомиллаштириш, турли шаклдаги компьютер ахборотлари билан ишлаш ва уларни Интернет тармоғига жойлаштириш кўникмаларига эга бўлиш; дарс ва дарсдан ташқари машғулотларда интернет технологиялар воситасида ўқувчиларнинг мустақил ишлашини ташкил этиш кўникмасига эга бўлиш.

Тадқиқот муаммосининг самарали ечимини топиш, мазкур жараённинг моҳиятини ёритувчи моделни шакллантиришда ОТМ педагогларининг ахборот-коммуникатив компетентлигини ривожлантиришга хизмат қиладиган тамойилларни белгилаш муҳим аҳамиятга эга (1.расм):

Қуйидаги педагогларнинг ахборот-коммуникатив компетентлигини ривожлантиришда устувор бўлган тамойилларнинг моҳияти ёритилади. Улар қуйидагилар:

1. Ижтимоий-маданий мослик. Бугунги кун талаби ҳар бир мутахассиснинг замонавий билимлардан хабардор бўлишини тақозо этмоқда. Қайси соҳада фаолият юритишидан қатъи назар мутахассисларнинг, янги илмий билимлар, айниқса, АКТ асосларидан хабардор бўлиши муҳим аҳамиятга эга. Бинобарин, мавжуд шароитда замонавий илм-фан, техника ва ишлаб чиқариш уларсиз ривожланишини тасаввур этиб бўлмайди. Мазкур тамойил айнан мана шу ҳолатни ўзида акс эттиради. Малака ошириш курсларида тингловчиларнинг ахборот-коммуникатив компетентлигини ривожлантиришда педагогларнинг АКТ асосларини ўзлаштиришга қўйилаётган ижтимоий талаб билан улар эришган БКМ, ҳаётий тажрибада умуминсоний таълимий қадриятларнинг акс этиши ҳолатининг ўзаро мослиги шу жиҳатдан аҳамиятга саналади.

2. Мажбурийлик-ихтиёрийлик. Малака ошириш курсларида ўқитиладиган модуллар бўйича ўқув дастурлари талабларини бажариш уларга жалб этилган тингловчилар учун мажбурийлик касб этади. Ихтиёрийлик эса малака ошириш курсларидан кейинги ўзаро ҳамкорлик мазмунида етакчи ўрин тутади. Зеро, малака ошириш курсларидан кейинги касбий ривожланиш вазифалари ҳар бир педагогнинг индивидуал эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Шу сабабли бу жараён мажбурийлик касб этмайди. Бироқ, замонавий талаблар нуқтаи назардан педагогларнинг доимий равишда ўз устида ишлаши, касбий ривожланиши тобора кучаяётган рақобатга бардошли бўлишлари учун зарур. Шунга кўра педагог курсидан кейин ҳам малака ошириш тармоқ ҳамда минтақавий марказлари билан изчил алоқа бўлиш фойдадан ҳоли эмаслигини тушуна олиши зарур.

3. Модулли ўқитиш. Ўқитишни такомиллаштиришга оид халқаро тажрибаларининг кўрсатишича, замонавий таълимда модулли ўқитиш самарали бўлиб, ўқув предмети асосларини пухта ўзлаштирилишини таъминлайди.

Қисқача хулоса килиб айтганда тадқиқотчилар фикрича, модулли ўқитиш таълим жараёнини шундай қайта ўзгартирадики, бунда тингловчи мақсадли индивидуал дастур асосида мустақил иш олиб боради. Таълимга нисбатан модулли ёндашувга бағишланган тадқиқотлар таҳлили ахборот-коммуникация технологиялари соҳасида педагоглар малакасини оширишда модулли технологияларни қўллаш мумкинлиги тўғрисида хулоса чиқариш имконини беради. Чунки мазкур технология таълимнинг мосланувчанлигини, тингловчилар мустақил фаолиятини шакллантириш, уларнинг ўқишдаги ютуқлари доимий мониторингини олиб боришни таъминлаб беради.

Фойдаланган адабиётлар:

1. Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури” /Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Шарқ нашриёт-матбаа концерни, 1997. – 31-61-б.

2. Искусственный интеллект: философия, методология, инновации // Сборник трудов VIII Всеросс.конф.студентов, аспирантов и молодых учёных. Под общей ред. Е.А.Никитиной. Часть II. – М.: Радио и Связь, 2014. – 184 с.

3. Лисицына Л.С. Теория и практика компетентностного обучения и аттестаций на основе сетевых информационных систем. – СПб.: СПбГУ ИТМО, 2006. – С. 147.

4. Osborn Marilyn. Changing the context of teachers’ work and professional development: A European perspective // International Journal of Educational. – New York: Research 45 (2006). – pp. 242–253.

ЎҚУВЧИЛАР ТАРБИЯСИГА АХБОРОТ ВОСИТАЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ

Раҳимова Гулбаҳор Валижоновна

ФДУ ҳузуридаги ХТХҚТМОҲМ ўқитувчиси

Annotution Some feutures of improving the information competence of pedagogs, particulary of educating the culture of information usage by learners are described in this article.

Key words: Moderen school, freedom of in formation, the cultureof usage, culture of intelligence, Intellectual capability, information literacy

Замонавий мактаб ўз фаолиятини, тезкор ва шиддат билан ривожланиб бораётган жамият талабларига мослаштириб борар экан, янгича талабларига мос равишда, узоқни кўзланган ҳолда, ўқувчиларга, нафақат, билим кўникма ва малакаларни назарий асосда етказиш, балки шахсини ривожлантириш, индивидуал сифатларини мақсадга йўналтириш, унда келажакда шахсий, касбий ва ижтимоий фаолияти учун зарур бўлган таянч компетенцияларни шакллантиришга қаратишга қаратилгандир.

“Замонавий билим бериш учун аввало, мураббийнинг ўзи ана шундай билимга эга бўлиши керак, деганда ҳақ эди биринчи президентимиз И.Каримов. Зеро, донишмандлар таъкидлаганидек: “Ким ҳар қандай тўсиқларни енгиб, узоқ довонни кўзлаб интилмас экан, у киши узоққа бора олмайди”.[2]

Ўқитувчи ёш авлод қалби ва тафаккурига бевосита таъсир ўтказиш билан бирга, уларнинг маънавий эҳтиёжларини замон талаблари асосида янги босқичга кўтаради. Янгича фикр ва дунёқарашни шакллантиради. Ўқувчиларнинг ахборот муҳити билан ўзаро таъсиридаги асоосий муаммолардан бири уларнинг ахборотнинг яхши ёмонлигини фарқига бормаслиги; ахборот олишнинг ҳаддан ортиқлиги, ахборот хафвсизлигининг мавжуд эмаслигидир. Шу сабабли ахборотларни тўғри қабул қила билиш масаласи бугунги кунга келиб энг муҳим масалага айланди.[3]

Ҳаттоки, бугун замонавий мактабларда замонавий ўқитувчилар ижтимоий психолог бўлмасликлари мумкин эмас. Шунинг учун ҳам ўқувчилар ўртасидаги ўзаро муомала муносабатларни йўлга сола олиши, болалар жамоасида ижтимоий-психологик механизмлардан фойдаланишни билиши, ўқувчиларнинг фаолият мотивациясини ангалаши зарурдир.

Бугунги жамиятда ўз фаолиятини унинг мазмунини аниқ кўра биладиган ва ҳар қандай муаммоларни мустақил ҳал қила оладиган ёшлар керак. Ёшлар барча даврларда жамиятнинг фаол қатлами доимий йўналтириб ва қўллаб – туришни қувватлашни талаб этади.

Хўш, ўқувчилар тарбиясида бу ахборот воситаларининг таъсири қандай? деган саволга икки хил маънода (салбий, ижобий) жавоб топиш мумкин. Ижобийлиги шундаки, газета, журнал телевидения орқали янгиликлардан хабардор бўлиб, огоҳликка чорловчи дарс машғулотлари олиб борилмоқда. Салбий томони суҳбатларга кўра, ёш хусусиятига мос бўлмаган сериаллар, жангари фильмларни қизиқиб кўришаётганлиги ва уларнинг фаол истимолчисига айланаётганларини кўриш мумкин.[4]

Агар фикран мулоҳаза эта олувчи томошабин бўлса у ҳолда ўзича фикр мулоҳаза юритиб тўғри соғлом фикрлай олади. Агар аксинча бўлса у ҳолда фикрлар бузғунчиликка қаратилиши эҳтимолдан ҳоли эмас.

Глобал ахборот тизимидаги хабарларни “Фильтрсиз” қабул қилиш оқибатида ёшлар онги заҳарланмоқда. Масалан, бирор керакли маълумотни олиш мақсадида сайтга кирган ёшларнинг “фалончи машҳур шахс ҳалокатга учради” каби шов шувли эълонга кўзи тушади ва беихтиёр уни очади ва уни алдамчи хабарларнинг давомини ўқийди. Шу тариқа ғўр ёшлар ғаламисларнинг тузоғига илинади. Бундай жирканч “маданият” таъсирига берилган ўсмир лоқайд, ҳаётга енгил – елпи қарайдиган, юрт равнақи ва халқ тинчлигига бефарқ кимса бўлиб улғайди.[5] Демакки, ўқувчи шахси ахборот воситаларининг бевосита кузатувчиси сифатида, ёритиб борилаётган воқеа ҳодисаларга нисбатан, турли шахсларга нисбатан тақлид қилиб ўзлаштиришни амалга оширади.

Берилаётган ахборотларни ўқувчиларнинг фаолият мотивациясида салбий жиҳатлар шакилланиб қолмаслигини олдини олишда ўқувчи ёшларнинг қуйидаги хусусияталарни шаклантириш лозим. Биринчидан, берилаётган ахборотларни танлай билиш, саралаш, таҳлил этиш, фойдаланиш ва идрок эта олиш мадниятини тарбиялаш, танқидий баҳолай олиш кўникмаларини ривожлантириш; Иккинчидан, ахборотларни танлай билиш, ахборотда илгари сурилаётган фикр мазмунини тушуниш, мафкуравий жиҳатдан салбий, зарарли жиҳатларини бартаф этиш, идрок этиш маданиятининг етарлича шаклланганлигини билдиради. Идрок этиш маданиятининг пойдеворини ахборот саводхонлиги ва ахборот хафвсизлиги ташкил қилади. Ахборот саводхонлиги инфарматика дарсларида шакллантирилади, ахборот хавфсизлиги қонун йўли билан мустаҳкамланади.[6]

Олдимиздаги асосий вазифа, ўқувчиларда ахборот воситаларининг ижобий мулоҳазали, фаол истеъмолчисини шакллантириш, тарбиявий моҳиятини юксалтириш, фойдаланиш маданиятини тарбиялаш зарурки, зеро ўқувчининг фаолият мотивациясига таъсир этиши натижасида салбий жиҳатларни келтириб чиқармасин.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. М.Пардаева, О.Мусурмонқулова, А.Қўшмонов., “Ўқитувчиларнинг таълим – тарбиясидаги муҳит: МУАММО ВА ЕЧИМ”. Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги Республика Таълим маркази; Тошкент-2015, 152-бет 2. Р.С.Касимов ва бошқалар.“Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиеёвннг Олий Мажлисга Мурожатномасини ўрганиш ва кенг жамоатчилик ўртасида тарғиб этишга бағишланган илмий –оммабоп қўлланма” Тошкент “Маънавият” -2018й. 119, 243 бетлар

3. Ф.М.Кучукбаев ва бош.“Ўқувчи шахсига салбий таъсир кўрсатувчи интернет сайтлари ва телекўрсатувларнинг уларда салбий ҳис – туйғуларни вужудга келтиришнинг олдини олиш бўйича профилактик коррекцион дастур”. Тошкент-2016й. 10 бет.

MOODLE TIZIMIDA KURS ELEMENTLARINI TASHKIL ETISH

Zaripov N.N., BuxDU Axborot texnologiyalari kafedrasi o`qituvchisi

Maqolada oliy ta`lim muassasalarida boshqaruv samaradorligini va ta’lim jarayoni sifatini oshirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari yoritib berilgan.

Статья посвящена изучению способов использования информационных технологий в повышении качества управления университетом и эффективности образовательного процесса.

Talabalarni o`qitishda LMS Moodle tizimidan foydalanish, tizimda kurslar tashkil etish ta’lim sifatini oshiradi va sarf-xarajatlarni kamaytiradi. Moodle tizimida so’rovnoma, chat, tashqi uskuna, gipermurojaat, ma’ruza, so’rov, ma’lumotlar bazasi, topshiriq, fayl, sahifa, papka va boshqa resurslar bilan ishlash mumkin.

Ma’ruza resursi orqali har bir dars baholanish imkoniga ega ekanligi, dars tarkibida bir necha sahifalar yaratish, yangi mavzularni mustaqil o`rganish, darslarni nazorat qilish uchun turli xildagi test savollaridan foydalanish imkoniyati mavjud.

Moodle – bu o’qituvchilar tomonidan onlayn-kurslarni yaratish uchun maxsus ishlab chiqilgan sayt tarkibini boshqarish tizimi (Content Management System - CMS) dir. Moodle tizimi orqali masofaviy ta’lim tizmini tashkil etishda keng imkoniyatlar mavjud[1]:

► Kurs mazmunini boyitish uchun o'nlab kurs elementlarining mavjudligi;

► Talabalar uchun resurslarning bir qancha turdaligi;

► Foydalanuvchining ixtiyoriy tilida ishlay olishi;

Moodle LMS tizimida quyidagi rasmda aks ettirilgan kurs elementlari mavjud:

$Описание: F:\Sindor akaga\Ashampoo_Snap_2014.05.06_10h56m29s_030_.jpg$

1-rasm. Kurs elementlari ro`yxati.

Анкета (So`rovnoma) – elementining uch turdagi anketalari masofaviy ta’lim kurslarini baholash va rag`batlantirish uchun xizmat qiladi. Professor-o`qituvchilar anketa moduli yordamida o`z talabalarini yaqindan bilishga yordam beruvchi ma’lumotlarga ega bo`ladilar. Shuningdek, dars samaradorligini oshirishga yordam beruvchi talabalar fikrlariga ham ega bo`lishlari mumkin. Shuni ta’kidlash joizki, ushbu modul savollari oldindan ishlab chiqilgan bo`lib, ularni o`zgartirib bo`lmaydi. Talabalar uchun maxsus anketa taqdim etishda teskari aloqa xizmatidan foydalanish mumkin.(1-rasm)

Файл (Fayl) – moduli professor-o`qituvchilarga fayllarni kurs resursi sifatida foydalanishga imkon yaratadi. Yuklangan fayllar kurs tarkibida ko`rinadi. Talabalar esa yuklangan fayllarni ko`chirib olish imkoniga ega bo`ladilar. Файл moduli tarkibiga HTML, flash yoki grafik fayllarni ham biriktirish mumkin[1].

Глоссарий (Izohli lug`at) – elementi foydalanuvchilarga resurs va ma’lumotlarning tizimlashtirilgan hamda faoliyat doirasida foydalaniladigan lug`at tashkil etish imkonini beradi. Professor-o’qituvchilar izohli lug`atga fayllarni biriktirish uchun ruxsat berishlari mumkin.

Чат (Chat) – elementi kurs ishtirokchilari o`rtasida o`zaro yozma muloqot qilish imkonini yaratadi. Kursga kirish imkoni bo`lgan foydalanuvchilar chat modulidan ham faol foydalanishlari mumkin. Chat modulini yaratishda chatning ishlash vaqtini ko`rsatish zarur. Chat faol bo`ladigan vaqtlar oldindan belgilanadi[2].

Форум (Forum) – elementi uzoq vaqt davomida foydalanuvchilar o`rtasida muloqotni tashkil etadi. Forum modulini chat modulidan farqi bo`lib, chat aniq bir vaqt mobaynida qisqa xabarlar orqali muloqot tashkil etish uchun xizmat qiladi.

Лекция (Ma’ruza) – o`quv elementi masofaviy ta’lim tizmining asosiy mazmunini yoritib beruvchi elementlardan biri hisoblanadi. Uning yordamida ma’ruza, amalaiy mashg`ulot darslarining ma’lumotlari tashkil etiladi. Ma’ruza sahifalar to`plami asosida tashkil etiladi. Odatda, sahifalarning har biri savollar bilan yakunlanib, savollarga berilgan javobga qarab talabalar keyingi bosqichga o`tishi yoki oldingi bosqichni qayta o`zlashtirishi aniqlanadi.

Внешний инструмент (Tashqi uskuna) – elementi boshqa web-saytlarda joylashgan ta’lim resurslari va faol namunaviy elementlarni kursga bog`lash imkonini yaratadi. Masalan, tashqi uskuna kursga tegishli bo`lgan yangi ma’lumot yoki ilova bo`lishi mumkin[2].

Wiki – elementi ishtirokchilarga bog`langan web-sahifa to`plamini yaratish va tahrirlash imkonini beradi. Wiki individual va hamkorlikda yaratilishi mumkin. Wikida har bir ishtirokchi tomonidan amalga oshirilgan o`zgarishlarning har bir sahifasi saqlanib qoladi.

Talabalarni o`qitishda Moodle tizimidan foydalanib darslarni olib borish har bir talabani mavzuni o`zlashtirishda mustaqil tayyorlanishi, o`z ustida ishlashi va istalgan vaqtda topshiriqlar, testlarni bajarishi mumkin.

Adabiyotlar

1. Белозубов А.В. Система дистанционного обучения Moodle: Учебно методическое пособие СПб.: СПбГУ ИТМО, 2007. – 108 с.

2. Галузо И.В. Методика реализации обучающей функции тестов в среде MOODLE / И.В. Галузо, В.В. Небышинец, П.А. Сташулeнок // Современное образование Витебщины, 2013. – № 1. – С. 76-80.

ТЕХНОЛОГИЯ ФАНИ ДАРСЛАРИДА ТУРЛИ МАТЕРИАЛЛАРГА ИЖОДИЙ ИШЛОВ БЕРИШНИ ЎРГАТИШ ОРҚАЛИ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ КОГНИТИВ ВА АХЛОҚИЙ ЖАРАЁНЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Узоқов О.Ҳ., Бухоро вилояти ХТХҚТМОҲМ “Амалий фанлар ва мактабдан ташқари таълим” методикаси кафедра мудири техника фанлари номзоди (Ph.D)

Бугунги кунда содир бўлаётган жамият демократиясининг муҳим ташкил этувчиларидан бири-бу таълим сифати даражасини ошириш ва ёшларни, уларнинг шахс сифатида ривожланиши жараёнига бевосита ва билвосита таъсир этувчи объектив факторларни ҳисобга олган ҳолда тарбиялаш. Бундай факторлар қаторига: ўқувчилар ўсиб-улғаядиган психологик ва моддий шарт-шароитлар; улар шахс сифатида самарали ижтимоийлашувидаги ижтимоий муҳит киради.

Умумий ўрта таълим мактабларида технология курсининг таркибида “Турли материалларга ижодий ишлов бериш” бўлими алоҳида ўрин тутади, унга ўқувчилар оддий ва енгил усулларда турли материаллар билан ишлаш кўникмаларини ҳосил қилишини шакллантириш киради.

Шунингдек, унда мактаб болаларини халқ ҳунармадчилиги турлари билан таништириш, уларни эстетик тарбиялаш ва ижодий қобилиятини ривожлантириш кўзда тутилади.

Айтиш жоизки, бунда аппликация ишларининг муҳим ўрни бор. Қадим-қадимлардан аппликациялардан халқлар анъанавий кийимларини безатишда фойдаланилиб келинган. Улар билан юбка-поневаларни, сарафанларни, тулупларни, оёқ ва бош кийимларини пардозлашган. Аппликацияларни тикишда чиройли кашталардан, майда ва катта мунчоқлар, марваридлардан фойдаланишган.

Аппликация исталган турдаги кийимлар учун жуда оммавий ва самарали безак бўлиб ҳисобланади: блузкалар, свитерлар ва байрамларда кийиладиган кўйлаклар бу безак билан янгича чирой очади. Болалар кийимларида ҳам кўп ишлатилиб, уларнинг кийимларини бошқаларникидан ажратиб туради. Фартуклар, сочиқчалар, ошхона анжомлари, дастурхонлар, ёстиқлар, гиламчалар ва бошқаларни безатганда жуда чиройли кўринади.

Шунингдек, уларни кийим-кечакларни таъмирлашда, яъни қўшимча чоклар, камчиликлар, қўшимча элементлар ва илгакларни яширишда ишлатиш мумкин. Аппликациялар фетр матоси бўлаклари, юмшоқ чарм кесмалари ва иплари қаттиқ тўқилган турли матолар бўлакчаларидан бажарилади. Аппликация – бу чиройли нақш ёки бадиий расм-тасвирларни қоғоз, мато ва турли материалларга солиш орқали яратиладиган усулдир. Технология фани таълимида ривожлантирувчи хусусиятни шакллантириш-ҳозиргача меҳнат тарбияси методикасида энг долзарб муаммолардан бири бўлиб қолмоқда. Бугунги кунда мактабдаги ўқув-тарбия жараёни ўз ичига ривожлантиришнинг самарали шакллари ва усулларини, болаларни халқ санъати, анъаналари, асрлар давомида халқ донолиги ва маданияти билан яратилган қадриятларини асраб-авайлаш руҳида тарбиялашни олиб, замонавий одамни тарбиялаш ва таълим жараёни ичига кириб кетиши керак.

Аппликация бўйича дарслар давомида ўқувчилар декоратив ишлар, мураккаб композициялар, атроф-муҳит манзараларини ифодаловчи предметлар, эртакларга хос эпизодлар ва ҳоказоларни ясашни ўрганишади. Ишларнинг мавзулари жуда хилма-хил, масалан: сеҳрли айланиб қолишлар, гул, жўжа, сабзавотлар, “қордаги дарахт”, товус ва бошқалар.

Аппликация дарслари болаларда реал ҳаётни, унинг гўзаллигини, табиийлигини кўра олиш ва етказа олиш қобилияти пайдо бўлишига, ижодий дид шаклланишига кенг йўл очиб беради.

Фаолиятнинг энг юқори даражасига ижод орқали эришилади, деб ҳисобланади. Ижодий фаолият шахсни моддий ва маънавий бойликлар истеъмолчиси поғонасидан уларни яратувчиси поғонасигача кўтаради.

Репродуктив фаолият кўникмалари кам ривожланган одамлар жамият маданий анъаналарини энг кўп бузувчи шахслар бўлишади. Ўқувчилар ижодий қобилиятини ривожлантиришдек мақсадга йўналтирилган педагогик таъсир бўлмаса, уларнинг сўниши бошланади. Шунинг учун ҳам, болалардаги қобилият қай даражада бўлишига қарамай, барча болаларни ижодий ишга жалб эта олиш керак. Амалий-декоратив санъат дунёнинг исталган мамлакатида анъанавий ҳисобланади. Кўпчилигимиз болалигимиздаёқ қўлимизга чўткачани олганмиз, кимдир қизиқиш билан тўқишни ўрганишга, кимдир кашта тикиш ҳаракат қилганмиз, кимлардир эса, қоғоздан, матодан ва бошқа материаллардан ажойиб ўйинчоқлар ясаган. Амалий-декоратив санъат яратиш бўйича ижодий жараён нафақат тарбиявий, балки ўргатувчи характерга ҳам эга, у бадиий-амалий фаолиятда буюмлар ясаш бўйича амалий ишлар бажариш давомида умуммеҳнатий, махсус иш ҳунари ва кўникмаларини шакллантиришга имкон беради.

Мактаб ўқувчиларида меҳнат қилишга хоҳиш ва эҳтиёж пайдо бўлади, чунки, улар бу жараёндан завқ олишади, бу фаолият ижобий ҳис-туйғулар уйғотади. Меҳнат қилиш жараёнида инсон ҳис этадиган маънавий ва ижодий қониқиш-шу жараёндан ва натижалардан завқ олиш, қувониш туйғусини яна кўпроқ ҳис этиш иштиёқини уйғотади. Болаликдаги қизиқишлар кейинчалик инсоннинг ҳақиқий касбига айланган ҳоллар ҳам бўлган. Лекин, ўқувчилар кейинги ҳаётларини амалий-декоратив санъат билан боғламасликлари ҳам мумкин, ҳар қандай ҳолатда ҳам, бу машғулотларда эгалланган кўникмалар исталган касбда ишлаганларида ёрдам беради. Ахир, кўпгина ёши катталар ўз бўш вақтларини болаликдаги қизиқишларига қайтиш билан ўтказишлари аниқ-ку!

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, аппликация –болалар бажарадиган ижодий ишлар орасида улар энг яхши кўрадиганларидир. Болаларни қоғозларнинг ёрқин ранглари, фигураларнинг ўз жойига тўғри жойлаштирилиши ўзига тортиб, қувонтиради, ёпиштириш ва қирқиш техникаси қизиқтириб қўяди.

Аппликация-тасвирий санъат фаолияти сифатида болаларда аниқ билимларнинг шаклланиши, маҳорати ривожланиши, кўникмалар ҳосил бўлишига ва шахсни тарбиялаш ишига йўналтирилган.

Аппликация болаларга ранг ҳақидаги, предметларнинг тузилиши, уларнинг катталиги, шакли ва композициялари тўғрисидаги билимларни ўзлаштириш имконини беради. Шундай қилиб, амалий-декоратив санъат, шу жумладан,бошланғич мактабда аппликация техникаси, бугунги кунда таълим-тарбия соҳасида энг муҳим бўлган масалаларни ечишга ёрдам беради.

Исталган ижодий фаолият турли билим ва кўникмаларга эга бўлиш имкониятини яратади. Мозаика ва коллаж билан ишлаш жараёни-бизни ўраб турган атроф-муҳит, предметлар ва уларнинг сифати ҳақида тасаввурни чуқурлаштиради. Иш жараёни ақлий фаолиятга замин яратади, болани кўникмалар ҳосил қилишга, бу кўникмалардан фойдаланишни ўргатади ва биргаликдаги фаолият натижасидан завқ олиш имконини беради.

ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ЖАРАЁНИДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАНИШИ

Юлдошева Феруза Мамасахатовна

ТерДУ Мактабгача таълим методикаси кафедраси катта ўқитувчиси

Мақолада таълим- тарбия жараёнида инновацион технологияларнинг қўлланилиши орқали таълим самарадорлигини ошириш, янги технологияларни лойиҳалаш ва педагогик амалиётга тадбиқ этиш.

В данной статье показано повешение эффективьности образования с использованием инновационных технологий в воспитательно –образовательной процессе, проектирование новых технологий и использование их в педагогической практике.

Инсоният тарихий тараққиётидан маълумки, жамият ҳаёти ривожланган сари барча соҳалар қаторида таълим соҳаси, унинг тизимлари, таълим-тарбия бериш жараёни, усуллари ҳам такомиллашиб бормоқда. Чунки ҳар бир мамлакатнинг ривожи, жаҳон ҳамжамиятида эгаллаган ўрни, мавқеи ўша ҳудуд аҳолисининг интеллектуал салоҳияти билан белгиланади.

Ўзбекистон Кадрлар тайёрлаш миллий дастури асосида жамиятнинг потенциал имкониятларини юзага чиқариш, кучли интеллектуал ва маънавий салоҳиятни шакллантириш жараёни босқичма-босқич амалга оширилмоқда. Фуқаролик жамиятини барпо этиш концепцияси бевосита таълим-тарбия тизимини ривожлантириш, янги технологияларни лойиҳалаш ва педагогик амалиётга тадбиқ этиш билан узвий боғлиқдир.

Олий таълимда таълим-тарбия олаётган талабалардан таълимнинг давлат таълим стандартлари асосида фан, амалиёт илғор педагогик тажриба бирлиги ҳамда ўзаро алоқадорлигида унинг самарадорлигини таъминлаш учун зарур бўлган таълим меёрлари, қоидалари, даража ва сифат кўрсаткичларини ўзларида мужассамлаштириб малакали мутахассис бўлиб етишишни талаб қилади. Талабаларнинг олган мутахассислигига тайёргарлик даражаси замон талабларига, бозор иқтисодиётига жавоб бериши лозим. Бу эса биз ўқитувчилар олдига ижодий изланиш ўқитишинг прогрессив усулларини қидириб топиш, фанлар ютуқларидан ўқитишнинг ноанъанавий услубларидан унумли фойдаланиш каби талабларни қўймоқда. Олий таълимда ўқув фаолиятини бошқаришнинг ўқитувчи томонидан эмас, балки ўқитувчи бошқарувида, талаба томонидан ўқув жараёнини олиб боришнинг янги услубларини қўллаш мақсадга мувофиқдир. Бундай ҳолда талабаларда олий таълимнинг мазмуни, ўқув фаолиятининг таркибий қисмлари, унинг педагогик-психологик хусусиятлари ва қонуниятлари, уни таркиб топтириш йўллари, воситалари, ўзлаштириш, эгаллаб олиш усуллари англанган асосда сингдириб борилиши лозим.

Ҳозирда янги педагогик технология бўлиб эмас балки таълим технологиялари сифатида барча таълим муассасаларида маъруза, семинар, амалий машғулотларда қўллаб келинмоқда. Бунга кўплаб мисоллар келтиришимиз мумкин. Замонавий педагогик технологиянинг мақсади ўқув жараёнини фаоллаштириш, тингловчилар томонидан ўқув материални ўзлаштиришнинг юқори даражасига эришиш ва тингловчиларни мустақил фикрлашга ҳамда ўз фикрини баён этишга ўргатишдан иборат. Педагогик технологиялар ўқитиш жараёнини самарали тартибда амалга ошириш, бошқариш, кўзланган мақсад асосидаги натижаларга эришиш имкониятини яратади. Бироқ методик ҳамда дидактик тадқиқот натижаларига эътиборсизлик билан муносабатда бўлиш таълимни технологиялаштиришни жиддий назарий асосдан маҳрум қилади. Бу эса кўпчилик муаллифларнинг ишларида кузатилаётганидек, технологиялаштириш муаммосининг айрим алоҳида масалалари атрофида чекланиб қолишга олиб келади.

Педагогик технологиянинг бу таҳлитда тарғиб этилиши эса уни кенг педагоглар оммаси томонидан нотўғри талқин қилинишига, охир оқибатда эса амалиёт билан боғланмаган назария сифатида инкор этилишига олиб келиши мумкин. Ҳар бир ўқитувчи ўзининг таълим-тарбиявий мақсадига эришмоқчи экан, дарснинг ташкилий, асосий ёки тугалланиши давомида “Ассесмент” усулини қўлласа мақсадга мувофиқ бўлади.“Ассесмент” – бу марказ, шахсга нисбатан ўз-ўзини баҳолаш технологияси ҳисобланади.“Ассесмент” - англ. assessment «баҳолаш» деган маънони англатади. Ушбу усулни қўллашдан мақсад –талабаларнинг билимини бир неча хил ёндашувлар орқали баҳолаш, таҳлил қилиш, синаб кўришдан ва ўз-ўзини баҳолашга имконият беришдан иборатдир.Бу технология ҳар бир машғулот якунида уни мустаҳкамлаш учун қўлланилади. Ассесмент усули тўрт босқичдан иборат бўлиб, кетма-кетликда вазифалар бажарилади. Биринчи ва иккинчи босқичида талабаларнинг аниқ олган назарий билимлари тест ёрдамида баҳоланиб, учинчи босқичда эса талабага муаммоли вазият берилиб ечими талаба томонидан бажарилади. Тўртинчи босқичда талабанинг амалий кўникмалари баҳоланади. Талабалар берилган вазифаларини бажариб бўлганларидан сўнг жавоб вариант талабаларга намойиш этилади, пировардида талабалар ўзини-ўзи баҳолашга ўрганади. Ушбу технология орқали ўқитувчи талабанинг билим, кўникма ва малакаларини асосли баҳолайди. Натижада талаба мавзуни тўлиқ ўзлаштиришга эришади.

Хуллас, анъанавий таълим методикаси ютуқ ва камчиликларини таҳлил қилиш, ундаги бой педагогик тажриба ва ғоялардан унумли фойдаланган ҳолда замонавий педагогик технологиялар асосида республикамиз таълимига мос бўлган янги педагогик технологияларни яратиш ҳамда ундан фойдаланиш самарадорлигини оширишда педагоглар жуда эътиборли, зукко, маҳоратли бўлишлари зарур.

Адабиётлар:

1. Каримов.И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т; Маънавият, 2016, 61-бет.

2. Камолдинов М., Вахобжонов Б. Инновацион педагогик технология асослари, Т., 2010, 105- бет.

3. Ишмуҳамедов Р.Ж “Таълимда инновацион технологиялар” 2014, 73-бет.

4. Ҳакимов.Т.М. Ҳакимова У.Т. Таълим жараёнида компьютердан самарали фойдаланишнинг касбий компетентликка таъсири. Узлуксиз таълим тизимини ахборотлаштириш хусусиятлари. Ўрта махсус ва Олий таълим тизимида фаолият кўрсатаётган педагогик кадрларнинг касбий компетентлигини такомиллаштириш. Республика-амалий конференция материаллари. Бухоро, 2015, 246-бет

ТРЕНЕР-ЎҚИТУВЧИЛАРНИ МАЛАКАСИНИ ОШИРИШДА БОКСЧИ ҚИЗЛАРНИ ТЕХНИК-ТАКТИК ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ БЎЙИЧА КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Хадиятуллаев З.Ш. - ЖТСБМИМТҚТМО Маркази ўқитувчиси

Пўлатов Ж.А.- ЖТСБМИМТҚТМО Маркази катта ўқитучиси

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 мартдаги “Жисмоний тарбия ва спорт соҳасида давлат бошқаруви тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5368-сон Фармонида Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни оммалаштириш, аҳоли, айниқса ёшлар ўртасида соғлом турмуш тарзини тарғиб қилиш учун зарур шарт-шароитлар ва инфратузулмани яратиш, мамлакатнинг халқаро майдонларида муносиб иштирок этишини таъминлаш борасида изчил чора-тадбирлар амалга оширилаётганлиги, лекин жисмоний тарбия ва спортни ташкил этишда қатор тизимли муаммолар ва камчиликларнинг мавжудлиги ушбу соҳада давлат сиёсатини самарали олиб боришга ва мамлакатнинг мавжуд салоҳиятидан тўлиқ фойдаланишга тўсиқликлар мавжудлиги таъкидлаб ўтилган. Шу сабабли хотин - қизлар спортини ривожлантиришга қаратилган чора-тадбирлар тизимини янада ислоҳ қилиш бугунги кунни давр талаби эканлигидан далолат бермоқда. Маълумки, жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланиш хотин – қизларни ҳар томонлама жисмонан ривожланиши ва физиологик функцияларнинг такомиллаштириш ва соғломлаштиришга қаратилган муҳим воситадир.

Ўзбекистонда бокс–энг оммавий олимпия спорт турларидан бири.
Боксчи қизларнинг бундай кенг оммалашуви унинг томошабоплиги, спорт курашининг юқори эмоционал шиддати ва инсоннинг ҳаракат, психик ҳамда иродавий сифатларига ҳар томонлама таъсир кўрсата олиши билан тушунтирилади.
Бокс йилдан-йилга хотин-қизлар орасида кенг тарқалмоқда. Ҳар йили юқори малакали боксчи қизлар қаторини катта муваффақиятларга эришиб келаётган иқтидорли ва моҳир спортчилар тўлдирмоқдалар.
Бокс спортчидан нафақат жисмоний, балки ақлий жиҳатдан ҳам юқори даражада ривожланишни тақозо этади. Жангда “тез фикрловчи”, рингдаги доимо ўзгариб турадиган вазиятларни тўғри баҳолай ва таҳлил қила оладиган, техник ҳамда тактик жиҳатдан яхши тайёрланган спортчи ғалаба қозонади. Халқаро турнирларда рақобатнинг юксак даражада ўсиб бориши юқори малакали боксчи қизларнинг тайёргарлик воситалари ва услубларини такомиллаштириш заруратини келтириб чиқаради. Ҳозирги босқичда янги машғулот услубларини ишлаб чиқиш, иш қобилиятини оширишнинг янги самарали воситаларини излаб топиш ўзбек боксчиқизларинингспорт маҳоратини ошириш асоси ҳисобланади. Тактика – бокс назарияси бўлими бўлиб, унда жанг олиб бориш услуби турли хил бўлган рақиблар билан олишиш шакллари, турлари, услублари ва вариантлари ўрганилади. Боксчи қизларнинг тактик маҳорати жангнинг тўғри ташкил қилиниши ва унинг бошқарилиши билан белгиланади.

Боксчи қизларнинг тактик маҳорати рақибнинг кучли томонларини бартараф этиш, унинг бўш томонларидан фойдаланиш ва шу билан бир вақтда индивидуал жанг олиб бориш услубини қўллай билишида намоён бўлади. Жангни бошқариш, уни олиб бориш санъати жанг режасини амалда қўллай олиш, унга аниқлик киритиш, зарур ҳолларда эса жанг давомида униўзгартираолишдан иборат. Жангни бошқариш кўникмаси боксчи қизларнинг жанговар тез фикрлашига, унинг иродавий сифатларига боғлиқ. Жанг режасини тузиш боксчининг чуқур фикрлаш, рақиб ҳаракатларини таҳлил қилиш ва синтезлаш қобилиятига, шунингдек, техник-тактик воситаларнинг эгалланганлик даражасига боғлиқ. Улар қанчатурли-туман бўлса, жангни режалаштириш вариантлари шунча кўп бўлади. Олишувни режалаштириш ва уни бошқариш боксчи қизларнинг турли хилжанг шаклларини қай даражада мукаммал ўзлаштириб олганлиги билан чамбарчас боғлиқ. Жанг олиб боришнинг учта тури мавжуд: разведка, ҳужумкор ва ҳимоя.

Разведка шаклидаги жанг унинг режасини тузиш пайтида рақиб тўғрисида маълумотлар олиш воситаси сифатида мустақил ҳисобланади. Ҳужум ёки ҳимоя ҳаракатларини тайёрлашда у ёрдамчи шакл бўлиб хизмат қилади.

Ҳужумкор шаклдаги жанг – ташаббусни олиб қўйишни назарда тутувчи рақиб билан олишишнинг фаол шакли. У узоқ, ўрта ва яқин масофалардаги ҳужум, қарши ва жавоб ҳаракатлари ёрдамида амалга оширилади.

Ҳимоя шаклидаги жанг ташаббусни тортиб олган рақибдан ҳимояланишшакли ҳисобланади, бунда у мустақил ва ёрдамчи бўғин бўлиши ҳамда ҳужумнинг ривожланишида бирга амалга оширилиши мумкин. Замонавий жанг – турлимасофаларда бажариладиган силжишлар, зарба ва ҳимоя ҳаракатларининг мураккаб уйғунлигидир. Рақиблар жанговар ҳаракатларини олиб борадиган масофа кўп ҳолларда боксчи қизларнинг техникаси хусусиятларини, жангда у ёки бу жисмоний ва иродавий сифатларнинг намоён бўлишини белгилаб беради. Ҳар бир масофадаги олишув турли-туманшароитларда ўтади ва ўзининг қонуниятларига эга.

Зарбаларни бериш ва ҳимояга ўтиш вақти рақиблар ўртасидаги масофага боғлиқ. Жанговар масофа қанча қисқа бўлса, зарба шунча тез ва сезилмасдан нишонга етиб боради ҳамда ундан ҳимояланиш шунча қийин бўлади. Масофа қанча узоқ бўлса, боксчи рақиби зарбаларидан шунча осонликча ҳимояланади. Ҳар бир масофа учун зарбалардан ҳимояланиш имкониятини белгилаб берувчи вақт чегараси мавжуд. Боксчида узоқ масофада ўрта масофага қараганда, ўрта масофада эса яқин масофага қараганда ҳимояланиш учун яхши шароит мавжуд. Узоқ масофада ўрта масофага нисбатан ҳаракатларни бажариш учун вақт кўп бўлишига қарамасдан, у барибир секундларда ҳисобланади. Шунинг учунзарбадан ҳимояланаётганлар узоқ масофада турганликларига қарамасдан, рақиб ҳаракатларига ўз вақтида реакция қилиш учун етарлича тез реакция ва ҳаракатга эга бўлишлари лозим.Турли масофалардаги вақт чегараси тегишли техника, тактикани танлашни белгилаб беради, реакция ва фикрлаш тезлигининг, тезкорлик ва ҳаракат координацияси, диққат ҳамда бошқа сифатларнинг турли даражада ривожланишини тақозо этади. Узоқ масофада, ўрта масофага қараганда, боксчи қизлар ҳар доим ҳужум бошлашга қийналади, чунки зарба бериш доирасиданташқарида турган рақиб бошланғич ҳаракатларни нисбатан осонлик билан қабулқилади ва уларга ҳимояланиш билан реакция қила олади. Ҳужум ва қарши ҳужум рақиб учун кутилмаганда бўлиши учун боксчи, зарбани тайёрлаётиб, унинг диққатини масофани доимо ўзгартириб туриш ва алдамчи ҳаракатлар билан чалғитиши лозим.

Узоқ масофадаги жанг ўзига хос хусусиятларга эга. Боксчи қизлар қадди ростланган ҳолда тик туриб, оёқлари учида (оёқлар текис, кенг керилган) ринг бўйлаб енгил силжиб ҳаракатланади ва ҳар доим силжиб юриш турлари ҳамда рақибгача бўлган масофани ўзгартириб, ҳужумдан қарши ҳужумга тез ва силлиқ ўтишга тайёр туради. Узоқ масофада жанг олиб борувчи боксчи қизлар асосан тўғридан зарбалардан фойдаланади, енгил, чалғитувчи зарбаларни шиддатли ва кескин зарбалар билан бирга қўшиб бажаради, кўпроқ орқага ва ён томонга қадам ташлаб ҳимояланишлар, шунингдек, тўсишлар ёрдамида турли ҳимояланишларни қўллайди. Тўғридан зарбалар ва ажойиб тарзда силжиб юришлар билан бирга финтлардан фойдалана билиш узоқ масофада жанг олиб борувчи боксчиқизларнинг ўзигахос хусусияти ҳисобланади. Бироқ узоқ масофадаги жанг техникаси фақат шу хусусиятлар билан чекланиб қолмайди. Узоқ масофада жанг олибборадиган паст бўйли, жисмонан кучли боксчи қизларда ўзларининг техникаси шаклланган. Бу боксчи қизлар, ринг бўйлаб анча юмшоқ ва оёқ учида ўта кўтарилмасдан силжиб юриб, ринг бўйлаб ҳаракатланишларни гавданинг алдамчи ҳаракатлари ҳамда гавдани бир оёқдан иккинчисига ўтказиш ҳаракатлари билан доимо бирга бажарадилар. Уларнинг энг севган зарбалари – олдинга зарба бераётган қўлга қарама-қарши оёқда қадам ташлаш билан ён томондан ҳамда пастдан зарбалар. Энг асосий вазифа – боксчи қизларнинг малакаларини муваффақиятли эгаллаш асоси ҳисобланган ҳар томонлама жисмоний ривожланиш бўлганлиги сабабли, машғулотларни шундай ташкил этиш жоизки, машқлар кўп жиҳатдан ана шу вазифаларнинг ҳал этилишини таъминлаши даркор.

Хулоса қилиб айтганда, тренер-ўқитувчиларни малакасини оширишдабоксчи қизларнингмашғулотларда кўпроқ спорт ва ҳаракатли ўйинлар, координация, тезкорликка мўлжалланган гимнастика машқлари, югуриш, сакраш, комбинациялашган эстафеталар қўлланилишиҳамда снарядлар билан (тўлдирма ва теннис тўплари, ҳалқалар, гимнастика таёқчалари, арқон ва боксчи қизлар снарядлари) бажариладиган машқларга катта эътибор бериш керак. Бу эса уларда бокс техникасини одатдаги кетма-кетликда бажариладиган усулларни амалиётда самарали қўллашларида тўртки бўлувчи омил бўлиб хизмат қилади.

TA’LIM -TARBIYA JARAYONI SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA O’QITUVCHINING PEDAGOGIK TEXNIKASI

G.Saidnazarova- BuxDU Pedagogika kafedrasi o’qituvchisi

K.Ro’ziyeva TIQXMMI Buxoro filiali o’qituvchisi

Hozirgi zamon pedagogika fani pedagogik mahorat tizimida pedagogik texnikaning roli beqiyos deb qayd etadi. Chunki u o‘qituvchiga o‘z gavdasini tuta bilish (mimika, pantomimika), his-tuyg‘ularini (emotsiyasini) boshqara olish, ishtiyoq, qobiliyatlar, nutq texnikasini egallash va ularni o‘quv faoliyatida, o‘qishdan tashqari ishlar jarayonida qo‘llash yo‘llarini tushuntirishda dasturamal bo‘lib xizmat ko‘rsatadi. Demak, pedagogik texnika shunday kasbiy va shaxsiy malakalar yig‘indisidirki, u o‘qituvchining pedagogik faoliyatini yo‘lga qo‘yish, o‘quvchi - yoshlarga ta’sir ko‘rsatish, tashkil qilish va boshqarishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.Ilg‘or va novator pedagoglarning ish tajribalarini kuzatish ilg‘or tajriba maktablari faoliyatini o‘rganish shundan dalolat bermoqdaki, pedagogik texnikani to‘liq egallash, uning malakalarini o‘zida shakllantirish ta’lim – tarbiya samaradorligini oshirishga, o‘quvchi-yoshlar tarbiyalanganligini yuksaltirishga va shu asosda pedagogik mahorat pillapoyalari sari ko‘tarilishga sabab bo‘ladi.

Respublikamiz MXD va xorijda pedagogik - psixologik ta’limot tizimida pedagogik mahorat nazariyasini o‘rganuvchi va tadqiq qiluvchi olimlarning fikriga ko‘ra pedagogik texnika malakalari pedagogik mahoratni takomillashtirish uchun o‘ta muhimdir.

O‘qituvchining pedagogik faoliyat madaniyati tizimida pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari pedagogik texnikaning roli katta ekanligi e’tirof etilgan. Mazkur muammoni ham pedagogik, ham psixologik jihatdan ilmiy –nazariy, uslubiy –tashkiliy hamda amaliy jihatdan tadqiq qilgan YU.P.Gonobolin, N.V.Kuzmina, A.N.SHerbakov, V.A.Selastenin, L.I.Ruvinskiy, V.N.Kuxarev, I.A.Zyazyun N.N. Tarasevich, M.G.Davletshin, K.Zaripov S.Rajabova, B.Xo‘jaev va boshqalar o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligida pedagogik texnikaning muhim ahamiyat kasb etishini alohida e’tibor bilan qayd qiladilar.

Darhaqiqat pedagogik topshiriqlarni oliy darajada bajaradigan pedagoglar faoliyatini kuzatish shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar bilish faoliyatlarini tashkil etish va ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishda pedagogik texnika muhim ahamiyat kasb etadi. CHunki, u o‘qituvchiga o‘z gavdasini tuta bilish his-tuyg‘ulari (emotsiyasi) ni boshqara olish, ishtiyoq, qobiliyatlar, nutq texnikasini egallash va ularni o‘quv faoliyatida, ishlash jarayonida qo‘llash yo‘llarini o‘rgatadi.

Shunday qilib, pedagogik texnika ma’lum kasbiy va shaxsiy malakalar yig‘indisidirki, u o‘qituvchining pedagogik faoliyati jarayonida ta’sir ko‘rsatish, o‘quv –tarbiya ishlarini tashkil qilish va boshqarishda etakchi omil bo‘lib xizmat qiladi.Chunonchi, texnika – usullar yig‘indisi bo‘lgani kabi, pedagogik texnika ham o‘qishni o‘rgatish, ta’sir ko‘rsatish, o‘rganish, munosabat bildirishning ta’lim va tarbiya usullari yig‘indisidir. Chiroyli, savodli, ta’sirchan gapiruvchi o‘qituvchilarning fikrlari o‘quvchi-talabalar ongiga tez yetib boradi va o‘quv materiallarini o‘zlashtirib olishiga katta imkoniyat yaratadi, o‘quvchi-talabalar bunday o‘qituvchilar darslarini toqatsizlik bilan kutadilar. SHuning uchun, o‘qituvchilar o‘z nutqlari ustida tinmay ishlashlari, so‘zlarining chiroyli, ma’noli, ta’sirchan bo‘lishi ustida mashq qilishlari, ovoz diapozonlari, kuchi, tembri, harakatchanligi, diksiyasini doimo tarbiyalab borishlari lozim. Pedagog quyidagi malakalarga ega bo’lishi kerak

O‘qitish samaradorligini oshirish va ijobiy tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish uchun o‘qituvchi pedagogik texnikasi tizimidan o‘rin olgan yana bir malaka – bu o‘qituvchining aktyorlik masalasidir.Xususan, adabiyot, odobnoma, ma’niviyat asoslari, tarix o‘qituvchilari uchun aktyorlik malakasi nihoyatda zarur. Ma’lum mavzular, obrazlar, tarixiy qahramonlarni tavsiflayotganda aktyorlik, o‘quv ma’lumotlarini so‘rash, o‘quvchi-talabalar faoliyatini tashkil etishda esa, o‘qituvchiga rejissyorlik malakalari zarur. Bu malakalar o‘qituvchiga yoshlar bilan muomala qilishda tarbiyalanuvchi - talabalarning aql - idrokkina emas, balki ularning his-tuyg‘ulariga ta’sir ko‘rsatish, ularga olamga nisbatan hissiy - qadriyatli munosabatda bo‘lish tajribasini o‘zlashtirishga yordamlashadi. Shunday qilib, o‘qituvchida yuqorida qayd etib o‘tilgan pedagogik texnika ko‘nikmalar tarbiyalangan bo‘lsa, u yoshlarni o‘qitish, tarbiyalash, va ularni shaxs sifatida kamol toptirish sohasida muvaffaqiyatga erishadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Tariyaviy ish metodikasi. /L.I. Ruvinskiy taxriri ostida.-T.: “O‘qituvchi”,1990.

2. Osnovы pedagogicheskogo masterstva.:Uchebnoe posobie dlya ped. spets. ucheb. zavedeniy.-M.: Prosveщenie, 1989, s.15-16.

3. Хo’jaev N., Хoshimova M., Hakimova M. va boshqalar. Pedagogika. (darslik) – T.: TDIU, 2007.

BO’LAJAK O’QITUVCHILAR KASBIY MADANIYATINI

SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIK ASOSLARI

Saidnazarova G., Pedagogika kafedrasi o’qituvchisi

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim siyosatining muhim omillaridan biri yosh avlodni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalashdan iborat.Inson shaxsi haqida gap ketganda albatta ko’z o’ngimizda komillikka intilgan ma’naviy jihatdan yetuk jamiyatning taraqqiy etishiga munosib hissa qo’sha oladigan yurt ravnaqining buguni va ertasini o’ylaydigan shaxsni keltiramiz.Shu o’rinda pezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning quyidagi fikrlarini keltiramiz: “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma`naviy salohiyatga ega bo`lib, dunyo miqyosida o`z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo`sh kelmaydigan insonlar bo`lib kamol topishi, baxtli bo`lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”. Pedagogik madaniyat –o’qituvchining o’quvchilar bilan munosabatlar jarayonida zarur bo’lgan umumiy axloqiy qoidalar majmuasi,pedagogning meyoriy-ma’naviy qarashlarga asoslangan odobidir.Ma’lumki o’qituvchilarda ma’naviy –axloqiy, xususan,pedagogik qiyofasini shakllantirish bo’yicha o’qituvchi - tarbiyachining olib boradigan ishlari murakkab va ko’p qirralidir.

Pedagogik madaniyat imkoniyat yaratgan pedagogik tajribalarni egallab olish orqali ko‘p qirrali munosabatlar va muammolarni vujudga keltirishga yordam beradi, o‘zini anglashni, o‘zini takomillashtirishni ta’minlaydi.

Pedagogik madaniyat muammolari bo’yicha F.N.Gonobolin, N.V.Ko‘zmin, A.I.Sherbakov, A.A.Slastenin va boshqalar tomonidan tadqiqot ishlari olib borilgan.

Bu tadqiqotlarda pedagogik faoliyatning turli xil sifatlari va ko‘rsatkichlari o‘rganilgan va pedagogik faoliyat orqali o‘qituvchining pedagogik madaniyati darajasini, uning mazmuni va mohiyatini anglaydilar.

E.A.Grishin pedagogik madaniyatni ifoda etib, o‘qituvchining quyidagi kasbiy ahamiyatga molik sifatlarini ko‘rsatadi:

- umumiy bilimdonlik;

- o‘z fanini bilish;

- pedagogik bilim va mahoratlarini doimiy rivojlantirib boorish;

- pedagogik kasbini sevish;

- odamiylik, haqiqatgo‘ylik va talabchanlik;

- ko‘zatuvchanlik, e’tiborlilik va odoblilik.

V.A.Slastelin pedagogik madaniyatning integral ko‘rsatkichlari deb quyidagilarni hisoblaydi:

- mutaxassislik sharafi va g‘ururini his etish;

- jamiyatga xizmat qilish shakli sifatida pedagogik faoliyatga tayyorlik darajasi.

V.A.Kan-Kapin pedagogik faoliyat madaniyati tizimiga quyidagilarni kiritadi: Ijodiy individuallik- sezgi, farosat, odob, intuistiya. V.A.Kan-Kapin pedagogik faoliyatga ijodiy jarayon sifatida qaraydi. Pedagogik mahoratga u pedagogik mahoratlilikni kiritib, uni pedagogik madaniyatning bir qismi deb hisoblaydi.

Pedagogik madaniyatning muhim tashkil etuvchilari sifatida V.I.Pisarenko quyidagilarni ko‘rsatadi:

- intelegentlilik;

- bilimlar doirasining kengligi;

- kasbi bo‘yicha bilimlarining chuqurligi;

- ilmiy va ijtimoiy ma’lumotlar oqimida yo‘l topa olish mahorati;

- pedagogik faoliyatda bilm va mahoratlardan foydalana bilishi.

Pedagogik madaniyat muamolarini o‘rganish. Bu tizimning quyidagi tashkiliy qismlarini ajratib ko‘rsatishga imkoniyat beradi.

O‘qituvchining shaxsiy kasbiy pedagogik yo‘nalganligi. Bu komponent tizimini tashkil etuvchi element hisoblanadi. U pedagogik jarayonning uning qiziqishlari, layoqati, ishonchi, g‘oyalari orqali pedagog faoliyatni insonparvarlashtirishga qaratilgan mustahkam sabablar to‘plamidan iborat bo‘ladi.

Pedagogik jarayoni tashkil etishda o‘qituvchining shaxsi kasbiy pedagogik yo‘nalganligi quyidagilarni o‘z ichiga oladi.

G‘oyalarini (pedagogik vazifalarni keng ko‘ra olishi, pedagogik fikrlashi, rivojlanishi, o‘zini rivojlantirish bilan shug‘ullanishi, pedagogik o‘zaro aloqalarda professionalzmga erishish)

Qiziqishlari (fanga qiziqishi, psixologik-pedagogik bilimlarini takomillashtirishi, o‘qituvchilarning ta’lim darajasini va umumiy ma’naviy madaniyatlarini oshirish)

Qadriyatli yo‘nalishlari (yuqori bilmga ega bo‘lish, tarbiyalash, o‘qituvchi va rivojlantirish jarayonlarida o‘quvchilarini faollashtirish)

Bu tadqiqotlarning umumiy xulosalariga asosan, kasbiy pedagogik yo‘nalganlikning muhim omili bo‘lib, o‘qituvchining insonparvarligi, uning o‘quvchilarga oliy qadriyat sifatida munosabati, o‘quvchining shaxsi, qadr-qimmatini hurmat qilish, mehribonligini do‘stona talabchanligini, befarqlik kamsitish va shavqatsizlikka yo‘l qo‘ymasligi hisoblanadi. Pedagogik faoliyatga iste’dodi asosida sabablari va maqsadlari yotadi. Sabablari pedagogning pedagogik faoliyatiga anglab etgan holda intilishi bilan ifodalanadi.

Maqsadlari - bu o‘qituvchining kasbiy faoliyatida natijalarga erishishga intilishlaridir.

Shunday o‘qituvchi shaxsining kasbiy pedagogik yo‘nalganligi o‘zida uning g‘oyalarini, qiziqishlarini, qadriyatli yo‘nalishlarini birlashtiradi va pedagogning shaxsiy sifatlarini moslashtirishi haqiqiy imkoniyatlarini, uning o‘quv tarbiyaviy jarayon talablari kasbiy darajasini aks ettiradi. Demak yoshlar va kasb tanlash kasbiy o’zlikni anglash va kasbiy shakllanishi sharoitida kasbiy qiziqishlari bilan bog’liq bo’lgan muammolarning yechimini topishi lozim.Aks holda kasbiy madaniyat bosqichlari o’rtasidagi uyg’unlik yo’qoladi va mutaxasis talabga javob bermaydi.Bo’lajak o’qituvchilarda asosan yuksak pedagogik madaniyatning mavjudligi shu bilan o’lchanadiki u tinib-tinchimaydigan shaxs bo’lib doim izlanishda bo’ladi.Dars-mashg’ulotlarini bir xil usulda emas balkim har bir mavzuga mos holda turli xil metod va vositalardan foydalanishi bundan tashqari kiyinish va muloqot madaniyatini ham alohida e’tibor qaratishi zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. “O‘zbekiston” 2016.

2.Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. “O‘zbekiston” 2017

3. Sh.Qurbonov. Ta`limning yangi qadiriyatlari. "Ma`rifat" 25sentyabr 1999., 75-76 son.

4. M.Ochilov. O`qituvchi odobi. T., 1997 yil.

5. Safo Ochil. Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari. T., "O`qituvchi", 1995 yil.

6. A.Munavvarov. Pedagogika. T., "O`qituvchi", 1996 yil.

ОБЩЕНИЕ И РАЗВИТИЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ

Л.С.Элибаева - ст.преподаватель кафедры педагогики БухГУ

М.Ш.Курбанова - Студентка 4-курса БухГУ

Приобретение Узбекистаном независимости поставило перед Республикой немало важнейших и неотложных задач, как первоочередная была выдвинута проблема подготовки высококвалифицированных специалистов современного уровня. Именно поэтому в Узбекистане, с первых шагов обретения независимости, придается большое значение возрождению и дальнейшему развитию нашей духовности, совершенствованию системы национального образования, укреплению его национальной основы, поднятие его до уровня мировых стандартов в гармонии с требованиями времени.

Президентом Республики Узбекистан Ш.М.Мирзиёевым неоднократно было подчеркнуто воспитание здорового поколения как одна из приоритетных государственных задач.

Благодаря принятому Закону Республики Узбекистан «Об образовании» были внедрены новые учебные планы, программы, учебники; проведена аттестация и аккредитация учебных заведений, созданы новые типы образовательных учреждений.

Такое отношение к образованию и воспитанию молодежи имеет свои философско – исторические корни, к ним в первую очередь относятся, культурное наследие нашего народа, всемирно известная тяга узбекистанцев к просвещению, почитанию образованности и учености, труды наших прославленных мыслителей.

Подтверждение этому мы находим в следующих строках: Важнейшим напутствием для мусульманина является: «учись» (из Корана), стремление быть знающим – великая честь (Мирзо Улугбек), «нет ничего подходящего, что можно сравнить со знанием» (Самарканди). Однако, несмотря на все принятые меры, проводившиеся в течении нескольких лет реорганизационные мероприятия недостаточно обеспечили соответствие содержание образования и качества подготовки процесса социально – экономического развития страны требованиям к профессиональной готовности, компетентности и квалификации молодых специалистов.

«Человек, вставший за преподавательский стол, ответственен за всё, он обязан всё знать и уметь – именно ответственность за судьбу каждого воспитуемого общества и государства возлагается на преподавателей. Какими будут результаты труда педагогов сегодня – таким будет наше общество завтра. Поэтому к профессиональным и личностным качествам преподавателя требования были всегда жестокими. Испокон веков к личностным качествам педагога относились с особыми требованиями. По мере развития общества совершенствовались и требования к профессиональным и личностным качествам педагога.

Абу Али ибн Сино писал, обучать детей – это ответственная обязанность учителя и перечислял их профессиональные качества. Он указал семь педагогических заповедей.

Ибн Сино глубоко понимал склонности и трудности процесса воспитания. Анализ его произведений убеждает в том, что он предлагал разрешить их с гуманистических позиций. Он предпочитает внушение и добрый пример педагогов, воспитателей и взрослых людей.

Ибн Хамадун подчёркивал, что овладение наукой требует систематических и интеллектуальных усилий. Наша страна испокон веков была центром науки, воспитания и культуры. В этом крае жили и творили такие великие мыслители, учёные, писатели и поэты, как Хаким ат Термизи, Исо Термизи, Самандар Термизи, которые внесли большой вклад в развитии педагогической культуры, духовности нашего народа.

Мыслители Востока в своих педагогических взглядах указывали глубоко гуманистические мысли о педагогической культуре и о учителе и педагогическое общение – педагогические взгляды. Учитель должен не только в совершенстве знать свой предмет и обладать глубокими знаниями, но и понимать нужды народа, показывать во всём пример.

Концепция закон об образовании требует существенного изменения всей стратегии преподавания, поиска эффективных путей формирования и развития педагогической культуры и знании иностранных языков у будущих учителей.

Личность учителя характеризуется многими социально значимыми чертами, одна из которых – его педагогическая культура. Синтезируя в себе различные элементы сознания и практической деятельности, педагогическая культура содержит в своей основе мировозреченскую, нравственную, профессиональную, интеллектуальную, эмоциональную, эстетическую, физическую и гигиеническую стороны культуры.

В структурном плане педагогическая культура представляет собой синтез психолого-педагогических убеждений и мастерства общего развития и профессионально – педагогических качеств, педагогической этики и системы многогранных отношений, стиля деятельности и поведения.

Объединяя взаимообусловленные компоненты личности, педагогическая культура обогащает и развивает каждый из них до высшего уровня.

В этой связи большими потенциальными возможностями располагают социально-педагогические резервы педагогического общения в университетах. Педагогическое общение как фактор формирования и развития педагогической культуры выполняет разнообразные функции в процессе развития личности будущего учителя.

Посредством общения передаются общественные, научные, культурные и нравственные ценности, педагогическая этика, стиль педагогической деятельности и воздействие на сознание, и поведение людей.

Педагогическое общение в учебной деятельности в университете протекает в рамках трех отношений: «преподаватель - студент», «студент - студент», «преподаватель - преподаватель». Одной из важных организационных предпосылок эффективного формирования и развития педагогической культуры, являются деловые игры. Как показывает наше исследование, разработку деловых игр с целью развития творческих способностей, педагогической культуры по иностранных языков у студентов целесообразно вести соблюдая структуру педагогической деятельности, которая требует формирования специальных способностей (конструктивных, организаторских, коммуникативных и гностических).

По характеру игровой деятельности направленной на развития творческих умений и педагогической культуры у студентов выделены 4 направления деловых игр.

1. Деловые игры с элементами конструирования, направленные на проектирования деятельности педагога и учеников, на раскрытие содержания занятий.

2. Деловые игры, направленные на формирование организаторских способностей.

3. Деловые игры, направленные на установление правильных взаимоотношений с окружающими.

4. Деловые игры с творческим подходом к педагогическому труду, направленные на умение обобщать, поиск нового, грамотный анализ личного и передового опыта.

При этом педагогическая культура преподавателя должна рассматриваться как необходимое условие формирования и развития педагогической культуры у студентов в рамках общения систем: «преподаватель – студент» и «студент – преподаватель».

Для глубокого изучения духовного, нравственного мировоззренческого наследия этих гениев можно использовать следующие формы подходов :

- создание методических пособий для студентов, проведение различных деловых игр, изучения биографий учёных, труды произведения, мысли, идеи о профессии учителя иностранных языков, о педагогической культуре общения и их педагогическое мастерство.

Литература

1. Азизходжаева Н.Н. Педагогические технологии и педагогическое мастерство. «Чулпан» Т. 2005

2. Курбанов Ш. и др. Мечта о совершенном поколении. Т.: «Шарк», 1999.

3. Педагогическое мастерство преподавателя высшей школы М. 1980.

КРИТЕРИИ ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ОБЩЕНИЯ КАК ВАЖНЫЙ КОМПОНЕНТ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО МАСТЕРСТВА

Л. С. Элибаева - ст.преподаватель кафедры педагогики БухГУ

М.Х. Бурханова - Студент 4-курса БухГУ

Общение — вид контактов между людьми, связанный с обменом информацией. Общение включено в их практическое взаимодействие, совместную жизнь, ее регуляцию. Вместе с тем оно удовлетворяет и особую социальную потребность людей — в контактах с другими . людьми, потребность находить вместе способы достижения жизненного успеха и преодоления трудностей путем обмена опытом и знаниями.

В педагогической деятельности общение играет огромную роль. С ним и его средствами связаны и основные «рабочие инструменты» педагога, владеть которыми он обязан в совершенстве. Это не простой разговор педагога с обучающимися, а особый вид общения — педагогическое общение, специфика которого определяется педагогическими целями, содержанием и применением его средств. Общение делается педагогическим, когда отвечает целям и специфике педагогической деятельности, когда обладает особыми свойствами ^; (чертами), к которым относятся: педагогическая направленность;

• контактность, диалогичность, тактичность;

• гуманистичность и демократичность;

• открытость, искренность, правдивость и убедительность;

• речевая культура;

• техническое богатство.

Культура педагогического общения — высокий уровень выраженности этих свойств в общении педагога, отвечающий специфике педагогической деятельности и требованиям к ее эффективности. Овладение культурой педагогического общения — одна из важнейших задач в становлении профессионализма педагога и достижении успехов.

Подлинно педагогическому общению свойственны гуманистичность, демократичность, нравственность. Это выражается уже в позиции педагога, его отношении к собеседнику. Все элементы его поведения при общении «...нравственно насыщены. Дети всегда по каким-то едва уловимым признакам четко улавливают ваше отношение к ним. Его трудно скрыть даже самой отточенной системой педагогических приемов»[7]. Уже стремление педагога оказать помощь человеку, научить успешно действовать и жить, тактичность общения демократичны и гуманны. Диалогичность общения выражает уважение к мнению другого, стремление стать не над ним, а рядом с ним, действовать не силовым нажимом, а убеждением. Гуманистичность в педагогическом общении выражена в стремлении педагога видеть в обучающемся человека, индивидуальность, обладающую своим взглядом на вещи, чувством собственного достоинства, самолюбием, имеющую и свои интересы, планы, намерения, свое окружение и образ жизни. Наряду с понятиями гуманизма в педагогике существуют понятия милосердие и благотворительность. Милосердие – это готовность помочь кому-либо или простить кого-либо из сострадания, человеколюбия.Благотворительность – деятельность, направленная на оказание безвозмездной помощи человеку, нуждающемуся в ней. В нашей республике установилась традиция – каждый год посвящать решению какой-нибудь проблемы. 2004 год в Узбекистане был объявлен годом Доброты и Милосердия.

Демократичность — признание прав другого человека, в частности на собственную позицию и мнение, отношение к нему как к равному. Поэтому в общении важно быть доброжелательным, уважительным, понимающим, сопереживающим, готовым помочь, заботливым, справедливым; не допускать, унижений, оскорблений, игнорирования интересов, высокомерия, беззастенчивого психологического давления.

Невозможно добиться педагогической действенности общения без открытости, искренности, правдивости и убедительности. Общение педагога по содержанию должно быть искренним, без лукавства и умалчивания о противоречиях и проблемах. Чтобы быть понятым и добиться согласия, надо обязательно быть честным и правдивым. Убедительно то, что реально существует, что достоверно, что подтверждается практикой жизни, что подкреплено обоснованиями и доказательствами, опирается на методологию, теорию, исследования, логику, апелляции к господствующим мнениям, практическому опыту, а нередко и здравому смыслу.

O‘QITUVCHI FAOLIYATI VA DIDAKTIK LOYIHALASH

Sh.M.Farmonova -Buxoro davlat universiteti tayanch doktoranti

Loyiha keng ma’noda ma’lum ob’ekt, xatti-harakat, holatning tarhi demakdir. Didaktik loyihalarda ta’lim sub’ektlari o‘zaro ta’siridan shakllanadigan, istiqbolga yo‘naltirilgan shirkat faoliyat moddiylashtiriladi. Didaktik loyihalarning eng oddiysi (mas., dars konspekti)dan tortib toki ularning o‘ta murakkab ko‘rinishlari (mas., ta’lim etaloni)gacha bo‘lgan turlari inson faoliyati antitsipirik – oldindan payqash, ko‘ra bilish layoqati ma’sulidir. Pedagogik hodisalarning borishi, rivojlanishidagi o‘zgarishlarni loyihada akse ttirish, loyihada ko‘zlangan maqsad, vosita, natijalarni o‘quvchi faoliyatiga nisbatan tasavvur qilish, ma’lum bir didaktik nazariya zamirida loyihani tayyorlash loyiha muallifi pedagogik bilimlari takomillashuviga, pedagogik amaliyotdagi yangi bog‘lanishlarni sezish va ajratishga olib keladi. Garchand, loyiha faoliyatning normativ sohasiga taalluqli bo‘lsa-da, u didaktik hodisalarni qurish yo‘li bilan bilishning eng faol vositasi sanaladi.

Didaktik loyihalash ta’limning amal qilish namunasini tayyorlash jarayonidir. U jarayon sifatida loyihalash faoliyati, vositasi, predmetidan iborat. Bu jarayonda ma’lumot mazmuni yoki uning bir qismi - o‘quv materiali loyihalash predmeti vazifasida qatnashadi. O‘quv materialiga pedagogik ishlov berilib, darslikdagi holatdan yangi shaklga olib kiriladi. O‘quv topshiriqlari, muammolari, testlar tizimi va shu kabilar o‘quv materialining o‘qitish va o‘qish ehtiyojlariga ko‘ra o‘zgartirilgan – loyihalashtirilgan shakllaridir. Loyiha muallifining didaktik bilimlari, orttirgan hayotiy tajribasi loyihalash vositalari bo‘lib, ular loyiha sifatini belgilovchi omillardir. Didaktik bilimlar ko‘lami, hajmi, aniqligiga, pedagogik tajribaning yetukligi va uning puxta egallaganligiga ko‘ra didaktik loyihalar bir-biridan farq qiladi. Binobarin, didaktik loyihalarning samaradorligi va sifati pirovard natijada loyiha muallifining bilimi, tajribasi, mahoratiga borib taqaladi. Didaktik loyihalash – bu ta’lim sub’ektlari o‘zaro ta’sirining ta’lim mazmuniga yo‘nalgan akt, bosqich, davr shaklidagi harakatlarini kelgusida amalga oshirish namunasi yoki timsolini tayyorlash demakdir.

Didaktik loyiha mohiyatiga ko‘ra o‘ta murakkab populyativ tizim bo‘lib, o‘zini shakllantirishga yo‘nalgan faoliyatni, loyihalash sohasiga oid bilim va vositalarni, loyihalash predmeti - o‘quv materialini tahlil qilishni taqozo qiladi. Biz shunday tahlilni "didaktik bilim va didaktik loyiha" tizimida o‘tkazamiz. Tahlil loyihadan, aniqrog‘i, loyiha to‘g‘risidagi tasavvurlardan didaktik bilimlarga yo‘nalish yo‘sinida tashkil etiladi.

Pedagogik ta’lim nazariyasida loyihalash quyidagicha ikki jihatdan tahlil qilinadi. Birinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan pedagogik loyihalash texnologik loyihalash jarayoniga o‘xshashlikda ko‘rib chiqiladi. Bunda tegishli bosqichlar boshlang‘ich materialni tanlash, uning xossalari darajalari va tayyor mahsulot sifati talablarini belgilash, texnologik jarayonning borishi va tayyor mahsulot sifati ustidan nazorat metodlarini aniqlashga qaratiladi (D. Dikson, Ya. Ditrix, Gig DjonVan, E.F.Zeer, N.A. Zelenko, Z.F.Mazur, W.N.Chambers, E.L.Cowen).

Ikkinchidan, ijtimoiy-pedagogik jihatdan loyihalashtirish pedagogik voqelikni o‘zgartirish va shaxsiy o‘sishni ta’minlashga qaratilgan faoliyat sifatida qaraladi.

Tadqiqotlarda (N.A.Alekseev, V.S.Bezrukova, G.M.Muravyeva) aniqlanganki, loyihalash jarayon sifatida me’yoriy va ijodiy xarakterga ega. Bir tomondan, loyihalash jarayoni me’yorlangan, o‘z bosqichlari, amalga oshirish tamoyillari va usullariga ega. Boshqa tomondan, pedagogning ijodiy qadriyatli yo‘nalganligiga tayanadi.

Pedagogik ta’lim nazariyasida loyihalash muammosini ishlab chiqishda u "faoliyat" tushunchasi bilan uzviy bog‘langan va faoliyatning taxminiy variantlarini yaratish hamda uning natijalarini tashxislashdan iborat, deb qaralgan tadqiqotlar (A.N.Leontev) alohida o‘rin tutadi. Mazkur faoliyatda asosan loyihalash g‘oyalari va uning yechimlarini generatsiyalash, ishlash va integratsiyalash, loyihalashning ijobiy natijasi sanaladi.

Loyihalashda muayyan pedagogik-texnologik vazifalarni hal qilish natijasi ifodalangan bo‘lib, muayyan g‘oyani yaratish, konstruksiyalash va amaliyotda foydali natijagacha yetkazishni ko‘zda tutadi (V.S.Bezrukova). Shunga ko‘ra, ushbu tadqiqotda loyihalash ta’limning texnologik jarayonini loyihalash, tashkil qilish va tahlil etishni o‘z ichiga olgan kasbiy-pedagogik faoliyat turi sifatida tavsiflanadi.

Ayonki, loyihalash faoliyati tuzilmasida faoliyatning ikki darajasi kuzatiladi: loyihalashning loyiha ko‘rinishidagi yangi bilimlarni yaratishni ko‘zda tutadigan ijodiy xarakteri; ilg‘or pedagoglar tajribasini o‘rganish asosida yaratilgan loyihada pedagog shaxsini aks ettiradigan loyihalashning individual xarakteri. Loyihalash faoliyatini pedagogning kasbiy kompetensiyasining pedagogik faoliyatni amalga oshirishga nazariy va amaliy tayyorgarligi birligini ifodalaydigan va kasbiy sifatini tavsiflaydigan qismi sifatida qarash zarur(V.A.Slastenin). Loyihalash faoliyatiga nazariy tayyorgarlik- loyihalash ko‘nikmalari va kompetensiyalar majmuini yuqori darajada egallaganlik hisoblanadi. G.Y.Muravyeva loyihalash ko‘nikmalariga didaktik jarayon rivojining natijasini oldindan ko‘ra bilish sifatida tashxislash; loyihani amalga oshirishni rejalashtirish; moddiy vositalarni yaratishga doir texnologik jarayonni konstruksiyalash; obyekt haqida yangi axborot olishni modellashtirish masalalarini kiritadi.

Pedagogik loyihalash muammosiga bag‘ishlangan ishlarning nazariy tahlili va tajriba-sinov natijalari loyihalash faoliyatining «bilim» – «bilim+ tajriba» – «bilim+ tajriba + mustaqillik» kabi uch bosqichda kechadigan, bo‘lajak pedagogning individualligi va o‘z-o‘zini kasbiy takomillashtirishga tayyorligining namoyon bo‘lishini ta’minlaydigan loyihalash ko‘nikmalari va kompetensiyalar majmuini yuqori darajada egallaganlik sifatidagi ta’rifini shakllantirish imkonini berdi.

MASOFAVIY TA’LIMNI SHAKLLANTIRISHDA MOODLE TIZIMI ELEMENTLARIDAN FOYDALANISH

Zaripov Nozimbek Nayimovich

BuxDU Axborot texnologiyalari kafedrasi o`qituvchisi

Maqolada oliy ta`lim muassasalarida boshqaruv samaradorligini va ta’lim jarayoni sifatini oshirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari yoritib berilgan.

The article is devoted to the ways of using information technologies for improving the quality of the University administration and the effectiveness of educational process.

Ma’lumki, har bir ta’lim muassasasi o’z ta’lim jarayonini boshqarish uchun zamonaviy texnologiyalardan kelib chiqqan holda, o’zining virtual axborot ta’lim muhitini yaratishga harakat qiladi. Hozirgi vaqtga kelib, virtual axborot ta’lim muhitini yaratishning hojati qolmagan, chunki Web muhitiga moslashgan har xil turdagi dasturiy majmualar jonkuyar dasturchi va ta’lim sohasida ishlab kelayotgan xodimlaming hamkorlikda ishlashlari, shuningdek, ta’limga yo’naltirilgan fondlar tomonidan qo’llab-quvvatlanishi natijasida, erkin va ochiq kodli dasturiy ta’minotlar yaratilgan. Masofaviy ta’limni tashkil etuvchi tizimlardan biri bu Moodle tizimidir. Moodle tizimida bir nechta resurslar yaratish mumkin. Jumladan: ma’lumotlar bazasi, topshiriq, fayl, sahifa, papka va boshqalar.

Задание (Topshiriq) – o`quv elementi talabalar ishlarini jamlash, baholash va ularni sharhlash hamda o`qituvchilarga kommunikativ topshiriq qo`shish imkonini yaratadi. Talabalar istalgan toifadagi raqamli fayllarni yuborishlari mumkin[1].

База данных (Ma’lumotlar ombori) – elementi foydalanuvchilarga barcha joydan yozuvlarni izlash, yaratish va xizmat ko`rsatish kabi imkoniyatlar yaratadi. Yozuv strukturasi o`qituvchilar tomonidan maydonlar soni orqali aniqlanadi. Maydonlarning menyu, matnli soha, bir tanlovli va ko`p tanlovli maydon, qalqib tushuvchi ro`yxat, giperhavola, rasm va fayl yuklovchi maydon kabi turlari mavjud. Shuningdek, yozuvlar professor-o`qituvchilar va talabalar tomonidan baholanishi mumkin. Natijaviy ballar baholar jurnaliga yozilishida birlashtirilishi mumkin. База данных dan quyidagi holatlarda ko`proq foydalaniladi:[2]

► Web-havola, kitob, kitobga berilgan taqriz, jurnal havolalari, bibliografik ro`yxat kabi hamkorlik to`plamlari uchun;

► Yaratilgan surat, plakat, web sayt yoki ertaklarlarni talabalar ko`rishlari va o`zaro sharhlashlari uchun.

Семинар (Seminar) – o`quv elementi talabalar ishini o`zaro baholash, jamg`arish, ko`rib chiqish hamda taqriz berish imkonini yaratadi. Talabalar o`z ijodiy ishlarini har qanday fayl ko`rinishida taqdim etishlari mumkin. Masalan, Word hujjati, Excel elektron jadvali, shuningdek, matn maydoni yordamida matn ko`rinishida ham taqdim etishi mumkin. Taqdim etilgan ma’lumotlar bir qancha baholash mezonlari asosida topshiriq bergan o`qituvchi tomonidan baholanadi. Talabalarning bir yoki bir nechta kursdoshlarini baholash vakolatlari mavjud. Olingan bahoning har ikkisi ham baholash jurnaliga yoziladi[2].

Опрос (So`rov) – elementi professor-o`qituvchilarga so`rov o`tkazish imkonini beradi. Yaratilgan so`rov tarkibida faqat bitta savol bo`ladi. Javoblar soni esa istalgancha bo`lishi mumkin. So`rov javoblaridan bir yoki bir necha variantlarini tanlash imkoniyati ham mavjud bo`lib, bu imkoniyat so`rov yaratilish jarayonida belgilanadi. So`rov natijalari belgilangan muddatda keyin namoyon bo`lishi yoki umuman natijalar ko`rsatilmasligi mumkin. Natijalar talabalar nomi bo`yicha yoki yashirin holda aks etishi ham mumkin.

SCORM (Sharable Content Object Reference Model, «berilgan ob’yektdan hamkorlikda foydalanish uchun namunaviy modeli») – elementi o`quv obyektlari uchun muvofiqlikda kelishilgan standart fayllar to`plamini o`zida mujassam etgan bo`lib, ular arxiv fayl ko`rinishida bo`ladi. SCORM paketi bir necha sahifa ko`rinishida bo`lib, fayldan foydalanish davomida fayllar biridan-biriga xarakatlanishi mumkin. Ularning aks etilishi turli xil bo`ladi. SCORM paketidan quyidagi hollarda foydalanish mumkin:

► Multimediyali va animatsion fayllarni aks ettirish uchun;

► Baholash uskunasi sifatida.

IMS – paketi muvofiqlikda kelishilgan standart asosida ixchamlashtirilgan fayllar to`plamini yuklash imkonini yaratib, yuklangan fayllardan turli tizimlarda bir necha marta qayta foydalanish mumkin. Ushbu modul IMS-paketini arxiv shaklida yuklash hamda kurslarda resurs kabi foydalanish imkonini beradi. IMS paketi bir necha sahifa ko`rinishida bo`lib, fayldan foydalanish davomida fayllar biridan biriga harakatlanishi mumkin.

Пояснение (Izoh) – moduli kursning boshqa element yoki resurslariga havola tashkil etish, multimediyali va matnli ma’lumot kiritish imkonini beradi. Kursning tashqi ko`rinishi yaxshilashda Пояснение resursi universal modul hisoblanadi.

Гиперссылка (URL ) – moduli professor-o`qituvchilarga kurs resurs sifatida qo`llaniluvchi web-havolalarini joylash imkonini beradi. Гиперссылкаlar Internetda himoya qilinmagan ixtiyoriy resursga (masalan, hujjatlar va rasmlar) bog`langan bo`lishi mumkin. Гиперссылка web saytlarning bosh sahifasiga emas, balki aniq web-sahifaga bog`lanishi zarur. Professor-o`qituvchilar resurs sifatida YouTube, UzDisc, Wikipedia, Gmail+ kabi saytlarning ma’lumotlaridan foydalanishlari mumkin. Гиперссылкаlarni aks ettirishni sahifa ichiga joylashtirish va yangi oynada ochish variantlaridan birini tanlashi mumkin. Zarur bo`lganda sahifaga qo`shimcha ma’lumotlarni yuborish mumkin. Masalan, talabaning ismi. Shuni ta’kidlash joizki, URL-manzillarini faqat mazkur resursda emas, balki matn muharririga ega bo`lgan barcha resurslarga ham qo`shish mumkin.

Adabiyotlar

1. Гильмутдинов А.Х. Электронное образование на платформе MOODLE- Казань, КГУ, 2008. –169 с.

2. Белозубов А.В. Система дистанционного обучения Moodle: Учебно методическое пособие СПб.: СПбГУ ИТМО, 2007. – 108 с.

ОЛИЙ ТАЪЛИМДА ТАЛАБАЛАРНИНГ МУСТАҚИЛ ИШЛАРИНИ ЭЛЕКТРОН ШАКЛДА ҚАБУЛ ҚИЛИШ УСУЛ ВА ВОСИТАЛАРИ

Турдиева Гавхар Саидовна -Бухоро далат университети Ахборот технологиялари кафедраси катта ўқитувчиси

Собиров Улуғбек Ғофурович -Бухоро давлат университети Педагогика –психология таълим йўналиши 3 курс талабаси

The article analyzes the ways and means of organization of independent work with the use of innovative learning technologies. Considered one of the platforms that organize remote execution of independent tasks - the system Moodle. One of Google's services is MOOC (publicly available open online courses) and interactive learning technologies that shape learning methods.

Key words:electronic education, google services, google calendar, internet, interactive technology.

Ўзбекистонда олий таълим тизимини такомиллаштиришнинг асосини Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида” ва “ Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури тўғрисида”ги қонунлар белгилаб беради. Бу қонунлар юксак умумий ва касбий маданиятга эга бўлган, ижодий ва ижтимоий фаол, ижтимоий-сиёсий ҳаётда мустақил ҳолда ҳаракат қила оладиган кадрларнинг янги авлодини шакллантиришга йўналтирилган. Таълим сифатини ошириш ва унинг жахон ҳамжамияти талабларига жавоб бериши борасида бир қанча қонуности ҳужжатлар ишлаб чиқилмоқда.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги ПҚ-2909-сонли қарорига асосан “олий маълумотли мутахассислар тайёрлашнинг мақсадли параметрларини шакллантириш, олий таълим муассасаларида ўқитиш йўналишлари ва мутахассисликларини истиқболда минтақалар ва иқтисодиёт тармоқларини комплекс ривожлантириш, амалга оширилаётган ҳудудий ва тармоқ дастурларининг талабларини инобатга олган ҳолда оптималлаштириш;таълим жараёнини, олий таълимнинг ўқув режа ва дастурларини янги педагогик технологиялар ва ўқитиш усулларини кенг жорий этиш, магистратура илмий-таълим жараёнини сифат жиҳатидан янгилаш ва замонавий ташкилий шаклларни жорий этиш асосида янада такомиллаштириш; [1] каби энг муҳим вазифалар белгилаб берилди.

Таълим сохасида интернет технологияларнинг кириб келиши жахон миқиёсида электрон таълим мухитини шакллантиришга хизмат қилди. Барча хорижий олий таълим муассасаларида талабаларнинг мустақил таълим олишлари учун электрон ўқув курслар ёрдамида фанлардан маъруза, амалий машғулот, лаборатория машғулотлари ва виртуал лабораториялар мустақил ўрганувчиларга интернет орқали тақдим қилинмоқда. Талабалар томонидан топширилиши режалаштирилган мустақил ишлар электрон тарзда, лойиха ва илмий ижодий ишлар кўринишида қабул қилинмоқда.

Талабанинг мустақил иши – муайян фандан ўқув дастурида белгиланган билим, кўникма ва малаканинг маълум бир қисмини талаба томонидан фан ўқитувчиси маслахати ва тавсиялари асосида аудитория ва аудиториядан ташқарида ўзлаштирилишида йўналган тизимли фаолиятдир.

Ўқишнинг бошланғич босқичларида талабаларнинг мустақил ишини ташкил этиш бир қатор вазифалар билан боғлиқ. Айниқса биринчи курс талабалари таълимнинг навбатдаги тури –олий таълимда кўникиш қийин бўлади. Чунки улар таълим олиш жараёнида ўз мустақил фаолиятларини тўғри ташкил эта олмайдилар.

Маълумотларни қайси манбадан, қандай қилиб топиш, уларни тахлил қилиш ва зарурларини ажратиб олиб тартибга солиш, конспектлаштириш, оз фикрини аниқ ва ёрқин ифодалаш, ўз вақтларини тўғри тақсимлаш, шунингдек, ақлий ва жисмоний имкониятларини тўғри баҳолаш улар учун катта муаммо бўлади.

Талабалар томонидан мустақил равишда ўзлаштириладиган билим ва кўникмаларнинг курсдан-курсга муракаблашиб, кенгайиб боришини хисобга олган ҳолда уларнинг ташаббускорлиги ва ролини ошириб бориш зарур. Шунда мустақил таълимда кўникма орттирган талаба факат ўқитувчи томонидан белгилаб берилган ишларни бажарибгина қолмай, ўзининг эҳтиёжи, қизиқи ва қобилиятига қараб, ўзи зарур деб ҳисоблаган қўшимча билимларни ҳам мустақил равишда танлаб ўзлаштиришга ўрганиб боради.

Аудиториядан ташқари мустақил ишларни ташкил этишда у ёки бу омилларнинг қай даражада халақит беришини баҳолашга талабалар таклифи бўйича ёндошилди.

Мустақил таълимолишга халақит берувчиомиллар

1. Мустақил ишнибаҳолашдамеъёрвамезоннингйўқлиги

2. Мустақил ишҳажминингмеъёрдаэмаслиги

3. Топшириқнингўзвақтидабажарилмаслиги

4. Талабаларўқувюкламасинингтенгтақсимланмаганлиги

5. Мустақил ишучунвақтнирежалаштирабилмаслик

6. Мустақил ишларназоратинингдоимийэмаслиги

Талабаларнинг мустақил таълим олишидан асосий мақсадлар қуйидагилардан иборатдир:

·Янги билим олиш усулларини эгаллаш, жараёнларни мустақил таҳлил қила олиш;

·Аудиториядаги машғулотларга олган билимларини мустаҳкамлаш, чукурлаштириш, кенгайтириш ва тартибга солиш;

·Меъёрий ҳукукий АКТлар, маълумотлар ва махсус адабиётлар билан ишлашни ўрганиш;

·Ўқув материалларини мустақил ўрганиш;

·Олган билимларини амалиётда қўллай олишини шакллантириш;

·Мустақил фикр юритиш, ўз-ўзини ўстириш, режаларини амалга оширишини шакллантириш;

·Тадқиқот қила олиш қобилиятини ривожлантириш

Талабаларнинг мустақил ишларини ташкиллаштириiнинг энг кулай ва инновацион усулларидан бири бу интернет технологияларидан фойдаланишдир. Талабалар интернет ресурслардан фойдаланган холда мустақил равишда ўрганиб, топшириқларни мустақил бажариш кўникмасига эга бўладилар. Бундай технологияларга булутли технологиялар, таълим веб-қидирувлари, тармоқ таълим лойиҳалари,LMS тизимлари ва бошқалар киради. Булутли технологиялар асосида ташкиллаштирилган ишларни барчасини серверлар бажаради.

Google хизматлари таълим учун бепул ускуналар панелига эга булиб, талабалар ва ўқитувчилар учун самарали таълим жараёнини таъминлайди.Булутли хисобнинг асосий онлайн тизимларидан талабаларнинг мустакил ишларини ташкиллаштириш ва қабул қилишда фойдаланиш мумкин.Gmail почта серверининг асосий хусусиятларидан бири почта хабарлари учун кучли қидирув алгоритмининг мавжудлигидир. Хабарларнинг уйланган иерархияси Gmailда хабарни контекстда куриш имкониятини яратиб, матнни тахрирлашга юборилган ва кабул килинган хабарларни автоматик равишда кетма-кет жойлаштиради. Бу эса хабарларни бир жойда мухокама килиш ва таклиф киритиш имкониятини яратади.

Талабаларнинг мустақил таълимини масофавий таълим технологиялари(LMS, Moodle, MOOC тизимлари) ёрдамида ташкиллаштириш кам вакт сарфлаб катта хажмдаги ахборотларни ўзлаштиришни, талабаларни ўзаро ҳамкорликда мустақил таълим олишини, топшириқларни қоғоз вариантидан воз кечишни электрон таълим мухитини янада мукаммалроқ шакллантиришга олиб келади.

Масофавий таълим жараёнида мустақил иш топшириқларини қабул қилиш жараёни ҳам қатъий белгилаб қўйилади. Талабалар белгиланган муддатларда топшириқни топширишга ҳаракат қилишлари керак. Бу ўз навбатида талабаларни тартиб-интизомга риоя қилишга, топшириқларни ўз вақтида бажаришга ўргатади.Талабалар бўш вактларида ҳам таълим олишига, ўз устида мукаммалроқ ишлашга, ижодкорлик қобилиятини шаклланишига замин яратади ва таълим сифатини ошишига хизмат қилади.

Адабиётлар

1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги ПҚ-2909-сонли қарори: “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”. http://www.lex.uz/docs/3171590

2. Arroso, LuizAndré, JeffreyDean, andUrsHölzle. Websearchfor a planet: TheGoogleclusterarchitecture. 2003. IEEE Micro 23 (2): 22-28. DOI: https://doi.org/10.1109/MM.2003.1196112

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ИНТЕГРАЦИЯ ВА ИННОВАЦИОН МЕТОДЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ АФЗАЛЛИКЛАРИ

Касимова Эъзозхон Алижоновна

ФДУ ҳузуридаги ХТХҚТМОҲМ Педагогика

ва психология, таълим технологиялари

кафедраси катта ўқитувчиси

“The advantages of using integrative and innovative methods in teaching process”. Modern educational methods, such as the advantages of integrative training, ways of improving pupils’ interest to getting knowledge are defined in this article. Moreover, there is given materials of world practice about using them in teaching process.

Key words: Мotivation, integrative training, state educational standards, teaching process.

Ўқув жараёнларини ташкил этишда ўқувчиларни билим олишга бўлган қизиқишларини ошириш, мотивация уйғотиш, мустақил билим олиш иштиёқини ҳосил қилиш, таълим соҳасидаги долзарб вазифалардандир.

Кўпгина ривожланган давлатларнинг таълим соҳасида ўқувчиларнинг билим олиш самарадорлигини ошириш, уларнинг қобилятларини қўллаб-қувватлаш мақсадида интеграцион таълимга қўпроқ эътибор қаратилмоқда.

Интеграция - «бутун» деган маънони билдиради, демак, бу тафаккур ўсиши жараёнининг турли қисм ва элементларини битта бутунга бирлаштириш бўлиб ҳисобланади ёки айрим бўлакларнинг ёки элементларнинг бир-бирига қўшилиши, бир бутунга айланиши, яхлитланишидир.

“Интеграция” тушунчаси дастлаб XVIII асрда Спенсер томонидан тафаккур ўстириш омили сифатида изоҳланган ва шу билан бирга уни фанлараро алоқа ҳамда таълим шаклларини синтезлаш тарзида талқин этиш мумкин.

Умумтаълим мактабларида ўқув предметлари ва фанлар доирасидаги мазмунни интеграциялаш, турли ўқув предметларидан таҳсил берувчи шахсларнинг фаолиятларини интеграциялаш, таълим-тарбия ишини ташкил этиш шаклларини интеграциялаш орқали жорий этиш таълим-тарбия самарадорлигини оширишнинг муҳим омилларидандир.

Ривожланган давлатларнинг таълим тизимидаги тажрибасига эътибор қаратадиган бўлсак, уларнинг 70 фоизи таълим тизимида интегратив характердаги ўқув дастурлари ва дарсликлардан фойдаланишларини кўришимиз мумкин. Жумладан, Буюк Британия таълим тизимида асосан интегратив фанлар жорий қилинган бўлса, Корея ва Швейцарияда интеграциялашган фанлар, Венгрияда маданият йўналишидаги ўқув фанлари, Ирландияда фан ва техника каби блокларда барча ўқув фанлари мужассамлаштирилган ҳолда ўқитилади.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 25 январда қабул қилинган “Умумий ўрта, ўрта махсус ва касб-ҳунар таълими тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармонида ҳам айнан, узлуксиз таълим тизимини янада такомиллаштириш, сифатли таълим хизматларидан фойдаланишни оширишга, меҳнат бозорининг замонавий талабларига мувофиқ юқори малакали кадрлар тайёрлашга давлат томонидан алоҳида эътибор қаратиш, таълим тизимини ислоҳ қилиш, республикада мустаҳкам ҳуқуқий, ташкилий, моддий-техник база яратиш ҳамда интеллектуал салоҳияти юқори ва баркамол ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялашнинг мазмунини янгилаш каби вазифалари белгиланган.

Интегратив дарсларни ташкил қилиш орқали мунозара қилдириш, фантазия қила олишга ўргатиш, гуруҳлараро мусобақа, савол-жавоблар ташкил қилиш мумкин. Ана шундай педагогик технологиялар ўқувчиларда дунёни ўзгача тасаввур қилишга ўргатади, амалиётни ҳаёт билан боғлашга, назарий қоидаларни сўзма-сўз ёдламасликка, шахс ва жамият уйғунлигини англашга, фикрлар ранг-баранглигига эришишга, ностандарт тафаккур қилишга, шунингдек, ўз-ўзини ривожлантириш йўлларини тушунишга имкон яратади.

Интеграцияли дарсларни ташкил қилиш орқали ўқув дастурларида ўзаро уйғунлашган нуқталарни вужудга келтиришга асосланган интеграция, яъни мавзулараро уйғунликни таъминлашга эришиш лозим. Жумладан, тарих ва адабиёт, миллий истиқлол ғояси, ботаника фанига оид мавзу ва матнларни «Она тили» дарсларида бериш мақсадга мувофиқдир.

Тажрибадан шу нарса маълум бўлдики, ўқув фанлари ва мавзуларни интеграциялашнинг илмий, педагогик асосларини ишлаб чиқиш натижасида таълим самарадорлиги ошади ҳамда ортиқча куч, зўриқиш сарфланишлари-нинг олди олинади.

Таълим жараёнига интеграцияни олиб киришда ўқувчиларни борлиқни ҳис қилдиришга ўргатиш, ўқитувчиларнинг ўқитишнинг замонавий усулларидан фойдаланиш маҳоратини таълим мақсадлари ва мазмунига мос тарзда ривожлантириб бориш, эҳтиёж туфайли билим олишга одатлантириш, ўқувчиларни мустақил билим олишини тўғри ташкил этишга эътибор қаратилиши лозим.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Мирзиёев Ш.М. 2017-2021 Харакатлар стратегияси. Т.: Адолат 2017

2. Ишмухамедов Р. ва б. “Таълимда инновацион технологиялар”

4.Таълимда илғор хорижий тажрибалар. Ўқув услубий мажмуа 2017.
ТДПУ хузуридаги ПХҚТВУМОТМ

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТ ТИЗИМИДА ТАЛАБАЛАРДА ФУҚАРОЛИК МАДАНИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Б.Қ.Ходжаев, БухДУ доценти

Ёш авлодни маънан баркамол, жисмонан соғлом бўлиб камол топишида уларнинг фуқаролик маданиятининг шаклланишида, маънfвий–маърифий тарбия ишлари асосий омил ҳисобланади. Чунки, маънавият талабанинг меҳр–мурувват, адолат, тўғрилик, софдиллик, виждон, ор–номус, ватанпарварлик, гўзалликни севиш, ундан завқланиш, ёвузликка нафрат, ирода, матонат ва шу каби кўплаб асл инсоний хислатлар, фазилатларнинг узвий бирлик, муштарак ҳолда шакллантиришга хизмат қилса, маърифат уларнинг онгига муайян билимлар, ғоялар, эътиқод ва иймон, ахлоқ ва одоб нормаларини сингдиради ҳамда таълим–тарбия ишларини такомиллаштиради, миллий ва умуминсоний қадриятларга садоқат руҳини таркиб топтиради. Тарбия жараёнида эса талаба ижтимоий–иқтисодий тажрибаларни чуқур ўрганади.

Демак, маънавий –маърифий тарбия жараёнлари талаба қалбида инсоний фазилатларни камол топтириш билан бирга, ҳаёт ва турмуш учун зарур бўлган иқтисодий, сиёсий, маданий билимлар бўйича тўпланган тажрибаларни ўрганишга, ундан сабоқ олиш хусусиятларини шакллантиради. Шунинг учун маънавий–маърифий тарбия ишлари ижтимоий–иқтисодий, сиёсий–маданий билимларни ва талаба фаолиятининг самарадорлигини оширишда муҳим аҳамият касб этади. Зеро, маънавий–маърифий тарбия ишларини амалга оширишда профессор–ўқитувчилар билан бир қаторда гуруҳ мураббийлари, олийгоҳ жамоа ташкилотлари, ота–оналар, маҳалла, давлат ва нодавлат жамғармаларининг иштироки таъминланади. Тажриба ват адқиқотимиз натижалари шундан далолат бермоқдаки, мақсадли педагогик нуқтаи назардан самарали ташкил этилган маънавий–маърифий тарбия ишлари фан асосларини чуқур ва мукаммал ўзлаштириш, ижтимоий–иқтисодий, маданий–сиёсий маълумотларни кенгайтириш билан бирга, унинг ҳаётга бўлган муносабатини, дарсда олган маълумотларни турмуш ва тараққиёт ҳодисалари билан таққослаш тасаввурларини кенгайтиришга, мустақил хулоса чиқаришга, топшириқларни аниқ ва мустаҳкам якунлашга, талаба–ёшлар фаоллигини оширишга амалий ёрдам кўрсатади ва уларнинг фуқаролик маданиятини шаклланишига пойдевор қўяди.

Шу сабабли олий ўқув юртларида ташкил этиладиган маънавий-маърифий ишларни ташкил этишда ва уларнинг йўналишини баркамол шахсни, жумладан талабаларда фуқаролик маданиятнинг шакллантиришга қаратиш учун қуйидаги илмий–педагогик ва ташкилий–методик жиҳатларга таяниш мақсадга мувофиқдир.

1) маънавий–маърифий ишларнинг ташкилий–педагогик жиҳатларини кучайтириш, яъни ўтказиладиган тадбирларнинг тарбиявий таъсирларини уйғунлаштириш, узлуксизлигини таъминлаш, тадбирнинг мақсад ва вазифаларини мазмун асосида белгиланишини йўлга қўйиш, уни амалга оширишнинг шакл, метод, воситаларини аниқ белгилаш, бошқага айтганда тадбирга технологик ёндашиш;

2) ўтказиладиган тадбирларни таълим-тарбия қоидалари, қонуниятларига бўйсундирилишини йўлга қўйиш, яъни тадбирнинг мақсадга йўналганли, фаоллик, ижодкорлик, мустақиллик, ўйин, романтика, субъективлик ва ташаббускорликни рағбатлантириш каби принципларига таяниш;

3) маънавий–маърифий ишларнинг дарс машғулотларининг давоми сифатида ўқув вазифаларини бажаришга бўйсундирилиши, уларнинг узвийлиги таъминланиши ва педагогик раҳбарлик амалга оширилиши лозим.

Мазкур илмий–педагогик, ташкилий–методик ишлар тизимига қуйидагиларни киритиш мақсадга мувофик:

-фуқаролик маданияти шакллантирилаётган талабга шахсини олий ижтимоий қадрият деб билиш;

-ҳар талабанинг бетакрор ва ўзига хослигини ҳурматлаш ва ахлоқий –ҳуқуқий хусусиятларини эътиборга олиш;

-миллий анъана, қадрият ва урф-одатларга таяниш;

-талабаларнинг қизиқиш, ҳоҳиш ва имкониятлари мутаносиблигини қарор топтириш;

-профессор–ўқитувчилар, мураббийлар ва талабалар ўртасида ўзаро ҳурмат, бир-бирини ижтимоий–ахлоқий қўллаб-қувватлаш муносабатларини шакллантириш.

Олий ўқув юртларининг факультет, гуруҳ талабалари билан ташкил этиладиган маънавий–маърифий тарбия ишларини:

а) фан–маданият тўгараклари;

б) маънавият соатлари ва маънавият кунлари;

в) миллий ҳунарчилик ва техник ижодкорлик тўгараклари;

г) спорт ва оммавий жисмоний маданият тадбирлари;

д) турли танловлар, заковат клублари ва бошқалар каби шакллари талабалар ҳаётидаги тарбиявий фаолиятни тўлдиришга, дунёқарашларининг такомиллашувига, назарий билимларнинг амалиёт, ишлаб чиқариш билан узвий боғлашга замин яратиши қуйидаги масалаларни ҳал этишга қаратилиши даркор.

Талаба–ёшларда фуқаролик маданиятини шакллантиришда халқ педагогикасининг мазмунида ўрин олган халқ оғзаки ижоди, халқ ўйинлари, қўшиқлари, миллий урф–одатлар, қадриятлар, маросимлар, диний таълимот намуналари, халқ меъморчилиги, ҳунармандчилиги, шарқ мутафаккирлари асарларини маънавий соатлари, маънавият кунларида мукаммл ўрганиш ишларини амалга ошириш;

Ўқув–тарбия жараёнини, маънавий–маърифий тарбия ишлари Билан уйғунлаштириш орқали талабалар жамоаларида онгли интизом, соғлом руҳий–маданий муҳит, илмий–ижодий вазиятни яратиш, талабаларда бурч ва маъсулиятга садоқатни тарбиялаш ҳамда улар фаолиятига илмий–маданий педагогик раҳбарликни амалга оишириш;

Талабаларда олийгоҳнинг ички тартиб–интизомга маъсулият билан риоя этишни кучайтириш, Олий мажлиснинг иккинчи чақириқ тўққизинчи сессиясида кўрсатиб ўтилган фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг етти устивор йўналишдаги масалаларни ҳал этиш жараёнига талабаларнинг фаол иштирокини таъминлаш;

Олий ўқув юртида тузилган маънавият ва маърифат маркази факультетлардаги бўлимлар, турли йўналишда ташкил этилган клублар, тўгараклар билан ҳамкорликда талабаларни ўз–ўзини бошқариш ишларини амалга ошириш мақсадида турли тадбирлар ўтказиш, ҳар бир талабалар гуруҳи жамоасида ўз-ўзида маданиятни таркиб топтиришга маъсулиятни ошириш.

Тизим таркибига кирган талабаларга фуқаролик маданиятини шакллантириш блоклари аниқлаштирилди ва уларнинг фаолият йўналишлари қуйидагича белгиланди: Олийгоҳ маънавий–маърифий ишлар маркази блоки бўйича:

-тизимдаги бўлимлар фаолиятини йўлга қўйиш, раҳбарлик қилиш ва бошқариш;

-ижтимоий фойдали тадбирлар дастурини тузиш, бажарилишини назорат қилиш;

-бўлимлар фаолияти, натижаларни таҳлил қилиш ва коррекция (тузатиш) лаш.

Гуруҳ мураббийлари блоки бўйича:

-гуруҳ жамоасининг эҳтиёжи, қизиқишлари, талабларини ўрганиш ва талабалар мустақиллиги, фаоллигини инобатга олиб тадбирлар паталогини ишлаб чиқиш, унинг бажарилишини назорат қилиш;

-гуруҳ тадбирларида фан ўқитувчилари, ота-оналар, норасмий ташкилотлар фаолиятини уйғунлаштириш;

-гуруҳ тадбирларининг тарбиявий таъсирларни жонлаштириш учун олийгоҳ раҳбарияти, факультет раҳбарияти, жамоа ташкилотлари ва бошқалар ҳамкорлигини йўлга қўйиш.

Фан ўқитувчилари блоки бўйича:

-билимлар билан қуроллантириш, маънавий етукликни таъминлаш орқали мукаммал шахсни шакллантиришда изчилликка эришиш;

-талабаларнинг билим даражаси, қизиқиши, мойиллигини аниқлаб уларни тўгараклар, клубларга тавсия қилиш;

-дарс машғулотлари ва аудиториядан ташқари машғулотлар ьаълим –тарбиясининг узвийлигини таъминлаш;

-дарс машғулотларида миллий қадриятлар, маросимлар, Марказий Осиё мутафаккирлари таълимотининг тарбиявий аҳамиятидан кенг фойдаланиш;

-ўз фани хусусиятидан келиб чиқиб ҳар бир мавзу мазмунини миллий мафкура, фуқаролик жамияти ўзига хос жиҳатларини ёритиш орқали талабаларда фуқаролик маданияти ва шахс сифатларини таркиб топтиришга эришиш;

-«Маънавият кунлари», «Маънавият соатлари»да кўтарилган масалаларни ўз машғулотининг давоми сифатида тарбиявий имкониятларидан фойдаланиб талабалар онгига фуқаролик бурчи ва масъулиятини сингдириш;

-дарс машғулотларида талабалар шахсини шакллантиришга қаратилган машғулотларнинг технологик харитасини ишлаб чиқиш;

-ҳар бир дарсда талабаларни миллий мафкура, фуқаролик жамиятининг ўзига хос томонларини ёритишга интилиш;

-дарс мазмунини олийгоҳд амалга оширилаётган ишлар, олийгоҳ жамоат ташкилотлари («Камолот», касаба уюшмаси, Хотин-қизлар қўмитаси, устоз–шогирд) фаолиятини ёритиш ва ҳ.к.

Жамоат ташкилотлари бўйича:

- баркамол мутахассисни шакллантиришда ҳамкорлик ишларини олиб бориш;

-талабанинг оилада, узлуксиз таълим жараёнида ўзлаштирган миллий, умуминсоний қадриятлар, тарихий мерос, ижтимоий–иқтисодий тараққиёт борасидаги билими, кўникма ва малакаларини такомиллаштириш, мустаҳкамлаш ва бойитиш;

-ижтимоий–иқтисодий тараққиёт, давр ва талаба ёшлар эҳтиёжи, талаби, қизиқишини инобатга олиб фуқаролик маданиятини шакллантириш бўйича фаолиятни йўлга қўйиш;

-фуқаролик бурчи ва онгини тарбиялашда буюк инсонлар, қадимий анъаналарини талабалар эътиқодига айлантириш. Эзгу сўз эзгу амал яхлитлигини ҳосил қилиш;

Маҳалла ва ота–оналар блоки бўйича;

-Ватан туйғуси, Ватан соғинчи, Ватан қайғуси билан яшаш ҳиссиётини уйғотиш;

-«Бир болага етти маҳалла ота–она» шиорини тўлиқ ва мукаммал амалга оширишга эришиш;

- диний ва бағрикенглик ва миллатлараро тотувликни йўлга қўйиш, руҳий–маънавий рағбатлантириш;

-оила ва маҳаллада маънавий–маданий муҳитни барпо этиш;

-ота-оналарнинг педагогик–психологик ўқувларини ташкил этиб, ота-оналарнинг руҳий–маънавий савиясини ошириш;

-талабалар иштирокида байрамлар ва белгиланган мудддатларда оилавий маросимлар, урф–одатларни намойиш этувчи тадбирлар уюштириш ва бошқалар.

Тажриба синов ишларини олиб бориш жараёнида талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантиришга йўналтирилган маънавий–маърифий тарбия ишларини қайд этилган блоклар фаолияти тизимида қамраб олиш ва фаолиятни амалга ошириш учун муайян педагогик қонуниятлар ва қоидаларга риоя қилиш талаб этилади. Бу биринчидан, маънавий–маърифий тарбия ишлари принциплари, асосида фаолиятни йўлга қўйишдир. Чунончи, маънавий–маърифий тарбия принциплари–бу маънавий–маърифий тарбия ишининг йўналишига, мазмунига, уни ташкил этиш шаклига, методларига, усулларига, маънавий–маърифий тарбия жараёни иштироклари ўртасидаги муносабатларга қўйиладиган асосий талабларни ифодаловчи қоидалардир.

ИНТЕГРАЦИЯ ТВОРЧЕСКИХ ЦЕННОСТЕЙ МЕЖДУ ВУЗОМ И ШКОЛОЙ

Доцент М.Б.Файзуллаев, студентка Д.Р.Носирова.

Бухарский государственный университет

Статья посвящена творческой деятельности учеников, как продукт интеграции образования. Здесь особое внимание уделено индивидуально-психологическим способностям детей. Приведены образцы показательных творческих работ учащихся.

Ключевые слова: визуальная культура, клиповое сознание, интеллект, художественная дикция, познание.

This article is devoted to the creative activities of students.Here special attention is paid to the individual psychological abilities of children. Samples of illustrative creative works of children are given.

Keywords: visual culture, clip consciousness, intellect, artistic diction, enjoyment.

Интеграция между высшим учебным заведением и школой предусматривает тесную последовательную связь в единой системе образования, что является одним из важных задач современности.

Эпоха, в которой мы живем, особая: она уже вошла в историю под знаком визуальной культуры. Сегодня все по-другому. Телевизор медленно, но верно отодвигает привычку читать на второй план. Ясно, что данность, с которой мы имеем дело, ставит ряд сложных проблем перед людьми, занимающимися воспитанием и развитием детей. Если ребенку попадет в руки «сложная» книга или он посещает «трудный» спектакль, то оказывается погруженным в сложнейшую ситуацию непонимания: как читать такую книгу и как смотреть такой спектакль. Понимание книг и спектаклей требует серьезной интеллектуальной работы, к которой, оказывается, не готовы наши дети. Они часто бывают, не мотивированны в данном роду занятий.

В настоящее время человек, как правило, не читает «толстые» книги, у него нет времени, поскольку оно заполнено фрагментами новый культурных образований. Современному ребенку легче заглянуть в телевизор, как в чужое окно, фиксируя сиюминутный событийный момент, не обременяя себя сущностью происходящих событий. Наблюдение чаще и чаще заменяет рассуждение и размышление. Это одна из плачевных установок современной культуры. Особое фрагментарное, клиповое сознание выражает ее сущность.

Клиповое сознание можно сравнить с мозаичным зрением мухи: она видит множества картинок разных сторон жизни. « Мы сами часто подкидываем ребенку эти картинки, а не будим в нем желание созидать, создавать что-то самостоятельно. Так проще и для нас взрослых. Вот только последствия порой оказываются не всегда благоприятными» [1,3] Ребенок не может связать отдельные картинки, фрагменты, детали в единое целое, не получает полноценного представления об окружающем мире и своем месте в нем.

Клиповое сознание, становясь массовым явлением в современном обществе, может быть опасным, поскольку оно открывает новую форму бегства от реальности. У ребенка с детства формируется привычка воспринимать мир посредством короткого, яркого, предельно артикулированного посыла, воплощенного в форме или видеоклипа или теленовостей или в любом другом виде. « Главное требование к клипу-краткость и красочность- в настоящее время не имеет ничего общего с глубиной восприятия и творческим отношением к миру». [1,14]

Таким образом, в самом общем виде определение творческих способностей выглядит следующим образом: творческие способности- это индивидуально- психологические особенности индивида, которые имеют отношение к успешности выполнения какой-либо деятельности, но не сводятся к знаниям, умениям, навыкам, которые уже выработаны у школьника. Творческие способности представляют собой сплав многих качеств. И вопрос о компонентах творческого потенциала человека остается до сих пор открытым, хотя в настоящий момент существует несколько гипотез, касающихся этой проблемы.

« Творчество-это созидание, это деятельность, результатом которой является создание новых материальных и духовных ценностей. В деле воспитания творчество обычно связывается с понятиями «способности», «интеллект», «развитие»».[2,7]

В зависимости от вида творческой деятельности можно выделить 3 группы методов и приемов, которые нацелены на стимулирование творческой активности младших школьников и развитие творческих способностей на уроках литературного чтения: 1.словесное развертывание образов произведения.2.Театральная творческая деятельность.3.Изобразительная творческая деятельность.

Словесное развертывание образов произведения на уроках литературного чтения при этом ( при работе с художественными текстами) основным будет метод творческого чтения, направленность которого выражается прежде всего в стремлении сделать чтение актом сотворчества с создателем текста. Другой стороной этого метода является развитие способности к творческом самовыражению в процессе интерпретации прочитанного, при выполнении разнообразных работ творческого характера с текстом. Целью данного метода является активизация художественного восприятия как в начале изучения произведения та и после анализа. Творческое чтение- основа формирования высокого художественного вкуса и им движет любознательность. Методические приемы, обеспечивающие реализацию метода творческого чтения: выразительное чтение, комментированное чтение, творческие задания, постановка на уроке учебной проблемы.

Большое внимание на уроках уделяется фольклору, особенно работе с пословицами, загадками, народными сказками. «Работа над загадками - это упражнение в самостоятельном развитии мышления, сообразительности, воображения».[3,5] Они учат детей говорить ярко, образно, просто.

«Одним из самых благодатных способов активизации учащихся к творчеству – это работа с пословицей.

Виды творческих работ с пословицами: коллективное составление поучительного устного рассказа по пословице; выбрать сказку, к которой подходит пословица; определить какая пословица выражает главную мысль сказки, рассказа, басни».[4.11]

Таким образом, развивать творческие способности учащихся можно следующими способами: а) применение в учебном процессе методов, которые способствуют развитию логического мышления, инициативы, активности, самостоятельности. Особая роль в этом принадлежит проблемному обучению; б) включение элементов исследования в различные виды учебной деятельности; в) приобщение к изобразительности на уроках и внеклассных занятиях; г) организация индивидуальных занятий творческого характера.

Хотелось бы закончить словами-советами А.Дистервега, которые служат в деле развитию творческих способностей учащихся:- старайся установить план преподавания, вполне соответствующий потребностям своих учеников; -учитель должен изучит и определить реальные возможности учащихся; -выбрать наилучшее сочетание методов обучения; -обеспечивать наиболее благоприятные, гигиенические, морально-психологические и материальные условия обучения; -пробудить заложенное в каждом ребенке творческое начало, научить трудиться, помочь понять и найти себя, что и будет продуктом интеграции.

Литература:

1. Матвеева Е.И.Методы пробуждения у младших школьников интереса к творчеству. М, Экемо, 2007.

2. Матвеева Е.И. О проблемах творчества в начальной школе. М, экемо, 2007.

3. Майданик Н. Расскажу Вам интерес! Сибирсоке университетское издание. Новосибирск- 2008

4. Файзуллаев М., Майзуллаев О., Янбулатова Д., Киргизбаева Н., « Дидактические игры», издательство « Дурдона», 2013.

TALABALARNING FAZОVIY TASAVVURINI SHAKLLANTIRISHNING AYRIM QIRRALARI (Chizmachilik fani misolida)

D.Q.Mamatov – Buxoro davlat universiteti dotsenti.

O`quvchilarning grafikaviy tayyorgarligi takоmillashuvi so`nggi yillardagi ilg’оr g’оyalar asоsida ta’limni qayta qurishning qanchalik tеz va muvaffaqiyatli amalga оshirilishi bilan bеlgilanadi. Umumta’lim maktablarida hоzir yangi dasturlar bo`yicha ish izchil tashkil etilgan, yangi avlоd darsliklari yaratish ustida mutaхassis-оlimlar ish оlib bоrmоqdalar. Endi esa o`qitish mеtоdlarini yanada takоmillashtirish asоsiy masalalaridan biridir. Bu yo`nalishdagi izlanishlarning zarurligi, birinchidan hоzirgi zamоn darsiga, o`qituvchilarning ilmiy mеtоdik tayyorgarligiga bo`lgan talablarning оrtayotganligidan bo`lsa, ikkinchidan so`nggi yillarda mеtоdik yangiliklarni didaktik nuqtai nazardan o`qituvchilarning bahоlay оlishiga bo`lgan talabning оrtib bоrishi bilan izоhlash mumkin.

Hоzirgi kunda chizmachilik fani yangi dasturining yaratilishi bilan bir qatоrda o`quvchilarning intеllеktual faоliyatini rivоjlantirish yo`llarini izlash bo`yicha ham tinimsiz ilmiy va uslubiy ishlar amalga оshirilmоqda. Amaldagi chizmachilik Davlat ta’lim standartlari оliygоhda chizmachilik fanini o`qitish jarayonida talabalarning fazоviy tasavvurini rivоjlantirishga katta e’tibоr qaratish lоzimligi taqazо etadi.

Talabalarning fazоviy tasavvurlarini shakllantirish va u bilan bоg’liq bo`lgan malakani оshirish grafik faоliyatining eng muhim tarkibiy qismidir. Zеrо, hеch bir o`quv fani fazоviy tasavvurni chizmachilik faniday rivоjlantira оlmaydi.

Ilmiy-mеtоdik adabiyotlarda fazоviy tasavvur, fazоviy tushuncha, хоtira оbrazlari, хayoliy оbrazlar, fazоviy tafakkur kabi so`zlarni ko`p uchratish mumkin.

Bu so`zlar mazmuniga ko`ra har хil mоhiyat kasb etadi, chunki tasavvur tafakkurdan, tafakkur esa tushunchadan kеskin farq qiladi. Chizmachilik darslarida bu so`zlarni qo`llashda jism prоеktsiyalarini yasash bilan narsaning fazоviy qiyofasini tasavvur etishni tushunamiz. Buyumlar va ularning fazоviy munоsabat va хususiyatlarini anglash bilan bоg’liq bo`lgan bu tushunchalar talabalarda tasоdifan sоdir bo`lmay, balki grafik tasavvurni o`rgatish jarayonida chizmachilik o`qituvchisining yordami bilan hоsil bo`ladi.

Ko`pgina dеtallarning shakli gеоmеtrik jismlarning yig’indisi yoki ularning ayrmasidan tuzulganligi uchun ularni gеоmеtrik tushunchalar bilan aniqlanishi bеjiz emas. Talaba buyumning shakli (qiyofasi) haqida aniq bir fikrga kеlishi uchun gеоmеtrik jismlar va ularning o`zarо bоg’lanishlari haqida aniq tasavvurga ega bo`lishi kеrak.

Хo`sh, fazоviy tasavvur o`zi nima?

Bеrilgan jismning shaklini, o`lchamlarini, qismlarini hamda uning fazоda tutgan o`rnini fikran qayta tiklashga fazоviy tasavvur dеyiladi. Fazоviy tasavvurlar jismning хоtirada shakllangan оbrazi yoki хayoliy оbrazlari оrqali fikran kishi оngida qayta tiklanadi. Ushbu хususiyatiga ko`ra psiхоlоglar fazоviy tasavvurlarni ikkiga ajratadilar: хоtira оbrazlari va хayoliy оbrazlar.

Prеdmеtni хоtirada mavjud tushunchalar оrqali qayta ishlamasdan taхminiy ko`rinishda tasavvur qilishga хоtira оbrazi dеyiladi.

Хayoliy оbrazlar esa хоtira оbrazidan farq qiladi. Bunda jism to`g’risida хоtirada mavjud оbrazlar fikran qayta ishlanadi va jism yangi farazlar bilan bоyitilgan hоlda tasavvur qilinadi. O`z navbatida хayoliy оbrazlar hоsil bo`lishiga qarab ikkiga bo`linadi: a) fikran qayta ishlash natijasida hоsil bo`lgan хayoliy tasavvur оbrazlari; b) ijоdiy tasavvur оbrazlari.

Хayoliy tasavvur оbrazlari bеrilgan matеriallar (chizma, tavsif, yaqqоl tasvir)ni fikran qayta ishlash natijasida hоsil bo`lgan yangi оbrazdir. Chizmachilik darslarida jismning shaklini uning chizmasi asоsida fikran tasavvur qilish, tavsifi bo`yicha jismni tasavvur etib, uning tasvirini hоsil qilish, dеtalni bеrilgan ikkita prоyеksiyasi bo`yicha tasavvur etib, uchinchi prоyеksiyani yasash fikran qayta ishlash natijasida hоsil qilingan хayoliy tasavvur оbrazlar asоsida amalga оshiriladi. Yaqqоl tasviri bo`yicha dеtal chizmasini hоsil qilish, tasavvur etish asоsida uning yig’ma chizmalarini, qurilish chizmalarini va sхеmalarni o`qish ham fikran qayta ishlash natijasida hоsil qilingan хayoliy tasavvur оbrazlarining mahsulidir.

Quyidagi bеrilgan mashqlarni bajarish ham talabalarda fazоviy tasavvurni shakllantirish jarayonini faоllashuviga yordam bеradi. Talabaga dеtalning bеrilgan ikkita ko`rinishiga asоsan uchinchi ko`rinishini chizish hamda uning yozma tavsifini bayon etish tоpshiriladi. Bu хildagi mashqlarni bajarganda talabalarning fazоviy tasavvurida hоsil bo`lgan оbrazlarni yozma tarzda bayon etish malakalari оshadi. Yoinki, yaqqоl tasviri bеrilgan dеtalni оg’zaki tahlil qilib, uning qirralari, yoqlarini alоhida-alоhida tasvirlash va dеtal uchlarini tеgishli harflar bilan bеlgilash tоpshiriladi. Bu mashqlarni bajarganda talabalar yaqqоl tasvirda bеrilgan uchlar-nuqtalar ekanligini, qirralar to`g’ri chiziq kеsmalari, yoqlar esa tеkislik bo`laklari ekanligini anglab yеtadilar. Dеtalning tavsifiga yaqqоl tasvirini va shu asоsda uning chizmasini chizishga dоir misоllar yеchganda talabalar matndagi ma’lumоtlarga tayanib, dеtal elеmеntlarini tasavvur qiladi va dеtal оbrazini ko`z оldiga kеltirib uning tasvirini chizadi. Ana shunday tasvirlarni almash-tirishga dоir mashq va masalalar yеchish talabalar fazоviy tasavvurlarining qo`zg’aluvchanligini rivоjlantirishga yordam bеradi. Ayniqsa, chizmada dеtalning fazоviy vaziyati va shaklini o`zgartirishga dоir mashqlar talabalarning fazоviy tasavvurlarini rivоjlantirish bilan birga ularning tехnik ijоdini o`stirishga sеzilarni yordam ko`rsatadi. Hоzircha bunday mashq va masalalar mеtоdik adabiyotlarda yеtarlicha emas.

Tasvirlarni almashtirishga dоir bunday mashqlarni bajarish talabalar fazоviy tasavvurini rivоjlantirish bilan birga kеlgusida ularni оliy o`quv yurtlari va kasb-hunar kоllеjlarida grafik fanlardan muvaffaqiyatli dars bеrishlariga zamin hоzirlaydi.

Ijоdiy tasavvur оbrazlari-bular yangi оbrazlar bo`lib, ularni yaratishda chizma, sхеma, tavsif kabi tоpshiriqlar va yo`llanmalar bеrilmaydi. Ijоdiy tasavvur jarayonida shunday yangi оbrazlar shakllanadiki, ularni amalda jоriy etish natijasida yangi mashinalar lоyihasini iхtirо etish, yangi san’at va badiiy adabiyot asarlarini yaratish mumkin bo`ladi.

Оliygоh talabalari faоliyatida bunday tasavvur оbrazlariga misоl qilib оliygоh chizmachilik kursida tavsifi bo`yicha kоnstruktsiyalashga dоir bеrilgan turli tоpshiriqlar va ularni yеchish uchun zarur bo`lgan barcha chizmalarni bajarish talab etadigan ijоdiy хaraktеrdagi masalalarni ko`rsatish mumkin.

Bunday yangiliklar bizlarning iqtisоdiy va madaniy bоyliklarimiz rivоjiga katta hissa qo`shadi. Ijоdiy tasavvur etish kоnstruktоr, iхtirоchi, arхitеktоr, musavvir va yozuvchi kabi ijоdkоrlarga хоsdir.

Fazоviy tasavvur оliygоhda o`qitiladigan gеоmеtriya, matеmatika, chizma gеоmеtriya, pеrspеktiva, qalam tasvir, rang tasvir, kоmpоzitsiya va shu kabi fanlarni o`zlashtirishda muhim rоl o`ynaydi. Оliygоhda chizmachilik fanini o`qitish jarayonida talabalarda fazоviy tasavvurlarni yеtarli darajada rivоjlantirmay turib, bu fanni talab darajasida ularga o`rgatib bo`lmaydi.

Mazkur fanni talabalar chuqur egallasalar, оliygоhda o`qitiladigan bоshqa grafik fanlarni tеz va оsоn o`zlashtiradilar. Shu sababli ham talabalarning fazоviy tasavvurlarni rivоjlantirish оliygоhda o`qitiladigan chizmachilik kursining dоlzarb masalasi hisоblanadi. Masala mоhiyati оliygоhlarning chizmachilik o`quv dasturida o`z aksini tоpgan. Bu masalani hal etish uchun ko`rsatmali vоsitalar, kоmpyutеr tехnikasi, shuningdеk darslik, o`quv hamda mеtоdik qo`llanmalarida еtarli matеriallar mavjud. Masalani muvaffaqiyatli hal etish esa chizmachilik o`qituvchisining bilim, malaka va mahоratiga bоg’liq bo`lib, undan shu sоha bo`yicha ilmiy izlanishlar оlib bоrishni taqazо etadi.

Adabiyotlar

1. Адилов П., Ташимов Н., Хошимова X. Чизма геометрияда мураккаб ва қийин масалаларни бериш талабаларда фазовий тафаккурни ошириш воситаси сифатида. - Т., Педагогик таълим, 2005/3.

2. Халимов М. Фазовий тасаввурлаш ва мантиқий фикрлаш қобилиятини ўстиришнинг тезкор усули. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ, Республика ИАК материаллари, 2005.

3. Якиманская И.С. Развитие пространственного мышления школьников. - М.: Просвещение, 1980.

БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА ПЕДАГОГИК ЭЪТИҚОДНИ МУСТАҲКАМЛАШНИНГ НАЗАРИЙ-АМАЛИЙ МАСАЛАЛАРИ

Ф.Х.Рамазонова

Бухоро давлат университети педагогика кафедраси ўқитувчиси

Мамлакатимизда таълим тизимининг асосий вазифаларидан бири бўлажак юқори малакали кадрларда чуқур ва мустаҳкам билимларни шакллантириш, миллий истиқлол ғояларига садоқатни, Ватанга муҳаббатни, бу йўлдаги фидойиликни тарбиялашни давом эттиришдан иборат. Шунинг учун юртимизда истиқлол йўлидаги биринчи қадамларданоқ, ўқитувчи шахси, унинг касбий фазилатларини ўрганиш, янада юксалтириш, такомиллаштириш соҳасида ижобий ишлар қилинмоқда.

Бундай муҳим вазифани бажаришда бўлажак ўқитувчиларнинг саводхонлик даражасини юксалтириш ва улардаги касбий компетентликни ривожлантириш қолаверса, уларнинг педагогик маданиятини ошириш орқали эришилади. Бўлажак ўқитувчиларни олий ўқув юртининг дастлабки босқичларидан бошлаб педагогик фаолиятга тайёрлаш, касбий маданияти, касбий компетентлиги моҳиятини ўрганиши лозим. Оммавий адабиётларнинг баъзиларида маданият ва цивилизация тушунчалари синоним сўзлар деб қайд этилган. Цивилизация лотинча сўз бўлиб, тамаддун, баъзи ҳолларда онгли мавжудотлар мавжудлигининг ҳар қандай шакли сифатида талқин этилган[3]. Шунингдек, маданият сўзи таълим, тарбия, ривожланиш каби кўплаб маъноларни ўзида мужассамлаштиргани маълум. Америкалик олимларнинг эътирофига кўра маданият сўзи 250 дан ортиқ маънога эга.

Академик В.П.Максаковский “Маданият - бу инсон саводхонлиги ва касбий компонентлигининг олий инъикосидир” деб таъкидлаган[2].

Таниқли академикнинг бу хулосасини педагогикадан тайёрланган қисқача луғатдан ўрганганимизда биргина, компетентлик атамасининг ўндан ортиқ тури тавсифланган. Касбий, педагогик ва бошқалар шулар жумласидандир. Е.А.Коняева ва Л.Н.Павлова томонидан нашр эттирилган луғатда компетентлик - лотинча сўз бўлиб, “лаёқатли, жавоб беради” каби маъноларни англатиши, зарур билим ва кўникма, хулосалайдиган ва баҳолайдиган малакаларга эгалик деб қайд этилган [1]. Шунингдек, мазкур луғатда компетентликнинг информацион, коммуникатив, маданият компетентлиги кабилари ҳам изоҳланган. Жумладан, касбий компетенция мутахассислик билимларини доимо бойитиб боришни, янги ахборотларни ўрганишни, муҳим ижтимоий талабларни англай олишни, янги маълумотларни излаб топиш, уларни қайта ишлаш ва ўз фаолиятида қўллай билишни тақозо этиши атрофлича таҳлил этилган. Касбий компетентлик қуйидаги ҳолатларда - мураккаб жараёнлар, ноаниқ вазифаларни бажаришда, бир-бирига зид маълумотлардан фойдаланишда, кутилмаган вазиятда ҳаракат
режасига эга бўла олишда намоён бўлади.

В.Д.Шадриков педагогик компетентликнинг таркибий асосларини 3 та турини ажратган.

1. Эгологик компетентлик; 2.Педагогик компетентлик;
3. Ўқитувчи компетентлиги.

Юқоридаги илмий атамаларнинг мазмунида ҳар бир ўқитувчининг касбий эътиқоди, унинг педагогик компетентлиги ва касбий маданият даражасига узвий боғлиқ. Бўлажак педагогларни ўз фанини чуқур билиши, педагогик маҳоратининг юқори кўтарилиши уларни ўз касбига бўлган садоқати ва эътиқодини янада оширади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Коняева Е.А., Павлова Л.Н. Краткий словарь педагогических понятий. Челябинск. 2012.

2. Максаковский В. П. Географическая культура. М.: Владос. – 1998. – 416 с.

3. “Ўзбекистан миллий энциклопедияси”. 9-жилд. Давлат илмий нашриёти, 2005.

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ЎҚУВЧИЛАР ФАОЛЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

А.Т.Гулбоев, БухДУ Педагогика кафедраси ўқитувчиси

Annotation: This article discusses some types of modern innovative technologies. Innovative technology is developing day after day and sets us big challenges that can be solved during the training of students. Modern technology opens up new perspectives for learning the language and reveals the potentials of students.

Keywords: multimedia technology, educational process, usage aspects

“Давлатимиз ва жамиятимизнинг бугунги куни, айниқса келажаги учун ғоят муҳим бўлган соғлом ва баркамол авлодни тарбиялаш вазифасини ўз олдимизга қўяр эканмиз, авваламбор, биз яшаётган XXI аср – интеллектуал бойлик, юксак билим ва салоҳият талаб этадиган, айнан шу қадриятлар устувор аҳамият касб этадиган аср деган ҳаётий ҳақиқатдан келиб чиқамиз”.

Таълим инсон ривожланишининг муҳим таркибий қисми сифатида жамиятнинг глобал муаммоларини ҳал этишда асосий ўрин эгаллайди ва қатор ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва гуманитар муаммоларни бартараф этишга мислсиз таъсир кўрсатади. Таълимга нисбатан инсон ҳаётининг ажралмас бир бўлаги ва унга ўзини жамият ҳаётида муҳим ўрин тутишини англаб етишида муҳим восита сифатида қараш асрлар давомида, яъни антик даврдан то замонавий кўп қутбли дунёгача бўлган давр мобайнида ўзгариб борди. XX аср охирида инсоният турмуш шароитининг сифат жиҳатидан ўзгариши туфайли дунё мамлакатлари, шу жумладан, Ўзбекистон Республикаси таълим тизимида ҳам жиддий ўзгаришларни амалга оширишга олиб келди.

Таълим бу нафақат мутахассисларни тайёрлаш воситаси, балки жамиятнинг умумий интеллектуал, технологик ва маданий даражасини ошириш, инновациялар ва тараққиётга бўлган интилишни қўллаб-қувватлаш, жамиятда замонавий турмуш тарзини шакллантиришни жамоатчилик онгига сингдириш, давлат сиёсатига жорий этишдир.

Шу нуқтаи назардан қараганда, таълим жараёнида ўқувчи ёшларни жамиятнинг глобал муаммоларини ҳал этишда иштирок этишга йўналтириш келажакда уларнинг жамиятнинг фаол аъзосига айланишида муҳим роль ўйнайди.

Бунда муаммоли ўқитиш технологияларидан кенг фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Муаммоли ўқитишни узлуксиз таълим тизимига татбиқ этишдан олдин қуйидаги масалалар ҳақида ўйлаб кўриш лозим. Замонавий ёшлар янги ижтимоий-иқтисодий шароитда ўзини бемалол сезиши учун нима қилишлари керак? Инсонни тўлақонли ҳаётга ва меҳнатга тайёрлаш учун таълим қандай ролни ўйнаши керак?

Бу каби саволларга жавоб бериш учун муаммоли ўқитишнинг илмий-услубий жиҳатларига эътибор қаратиш лозим. Муаммоли ўқитиш услубий жиҳатдан 3 та кўринишга эга эканлиги маълум: муаммоли вазият, муаммоли баён, муаммонинг ечими.

Инсон тафаккури муаммоли вазиятларни яратиш, муаммони қўйиш ва уни ечишдек ноёб қобилиятга эга бўлганлиги сабабли инсоният томонидан илмий техникавий кашфиётлар амалга оширилган.

Демак, педагогик тафаккурни ўқув жараёнида муаммоларни ечишга йўналтириш, яъни таълим жараёнига муаммоли ўқитишни жорий этиш таълим олувчиларга тайёр билимларни ўзлаштиришдан аста-секин мустақил, фаол билиш фаолиятига ўтиш имкониятини беради.

Муаммоли ўқитишнинг асосида “Тафаккур - муаммоли вазиятдан бошланади”, - деган ғоя ётади. Муаммоли вазиятда билиш фаолиятининг кетма-кетлиги қуйидагича: муаммоли вазият, муаммони ечиш йўлларини излаш, муаммонинг ечими.

Бунинг учун ўқувчилар:

• зарур билимларни мустақил эгаллаш, эгалланган билимларнинг турли муаммоларни ечишда маҳорат билан қўллаши;

• ахборотлар билан саводли ишлаш (маълум масалани тадқиқ қилиш учун зарур фактлар йиғиш, уларни таҳлил қилиш, муаммоларни ечишга қаратилган гипотезаларни таклиф қилиш, қонуниятларни, янги муаммоларни аниқлаш ва ечиш);

• олинган билимларнинг қаерда ва қандай қўлланиши мумкинлигини аниқ билиши ва бу билимларни қўллаш соҳасини англай олиши;

• мустақил танқидий фикрлаш, реал дунёда пайдо бўлаётган қийинчиликларни кўра билиш ва уларни бартараф этишнинг оптимал йўлларини излаши;

• ижодий фикрлаш, янги ғоялар яратиш қобилиятига эга бўлиши;

• турли ижтимоий гуруҳларда киришимли бўлиш, биргаликда ишлашни билиш ёки ностандарт вазиятлардан чиқишни билиши;

•ўзининг маънавияти, интеллекти ва маданий салоҳияти устида мустақил ишлаши.

Юқорида айтилган сифатларга эга шахсни шакллантиришга нафақат таълим мазмуни, балки қўлланилаётган ўқитиш технологиялари ҳам муҳим роль ўйнайди.

Муаммоли ўқитиш концепциясида муаммоли вазиятнинг биринчи шарти ўқитувчи ўзи ечиши лозим бўлган зидликни кўришидан иборат эканлигини таъкидлайди.

Анъанавий ўқитиш шаклида асосий диққат ўқитувчи фаолиятига қаратилган бўлса, муаммоли ўқитиш концепциясида асосий урғу таълим олувчиларга кўчади. Муаммоли ўқитиш тамойили бўйича билим таълим олувчиларга тайёр шаклда узатилмайди, балки илмий тадқиқот жараёнига ўхшатиб, ўқув фаолияти жараёнида таълим олувчилар томонидан эгалланади.

Муаммоли ўқитишнинг якуний мақсади – таълим олувчиларни муаммоларни кўриш ва ечишга ўргатишдан иборат бўлиб, бу фақат фикрлаш фаолияти жараёнида амалга оширилади.

Муаммоли ўқитиш усулларига тадқиқий усул, эвристик усул, муаммоли вазиятлар яратиш усули киради.

Бунда таълим олувчиларга ностандарт масалаларни тузиш бўйича, шакллантирилмаган савол билан, ортиқча маълумотлар билан, ўзининг амалий кузатувлари асосида мустақил умумлаштириш, йўриқномалардан фойдаланмасдан қандайдир объект моҳиятини баён этиш, олинган натижаларни қўллаш чегараларини ва даражаларини аниқлаш, ҳодисанинг намоён бўлиш механизмини аниқлаш, «бир лаҳзада» топиш каби топшириқларни бериш мумкин.

Муаммоли ўқитиш – таълим олувчининг муаммоли тақдим этилган таълим мазмуни билан фаол ўзаро боғланишини ташкил этади. Бу жараёнда таълим олувчи илмий билимнинг объектив зидликлари ва уларнинг ечимларига яқинлашади, фикрлаш, билимларни ижодий ўзлаштиришга ўрганади.

Муаммоли ўқитиш ижодий фаолиятни шакллантириш ва ривожлантиришга қаратилган бўлиб, бу жараёнда таълим олувчилар ижодий фикрлашининг ривожланиши анъанавий ўқитишдагига нисбатан жадалроқ бўлади.

Муаммоли ўқитиш жараёнида ўқитувчилар ҳам, таълим олувчилар ҳам ўзларининг интеллектуал, жисмоний, маънавий имкониятларини ўқув ва амалий муаммоларни ечиш учун доим синовдан ўтказадилар. Бу жараёнда ҳосил бўлган кўникма ва малакалар ахборот жамияти ва глобаллашув шароитларида яшаш учун зарур сифатларни шакллантиришга олиб келади.

Адабиётлар:

1. Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojiboeva R.N. Mustaqil fikrlash. –T.: Sharq, 2000. -110 b.

2. Евенко Л. И.. Обучение в течении всей жызни: Современные тенденции// - Бизнес образование. - 2012. -С.3-8.

3. Читаева А. Ю. Непрерывное образование как одно из условий развития современного образования: прошлое, настоящее, перспективы на будущее.// Инновация в непрерывном образовании. - 2014. - №3. -С. 71 - 77.

III ШЎЪБА

ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ТАЪЛИМ ТУРЛАРИНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШДА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ИЛМИЙ-МЕТОДИК АСОСЛАРИ

OLIY HAMDA KADRLAR MALAKASINI OSHIRISH VA QAYTA TAYYORLASH TA’LIMI O‘QITUVCHISI PEDAGOGIK FAOLIYATIDA ZAMONAVIY AXBOROT TEXNOLOGIYALARI.

O’.Qurbonova. BuxDU katta o’qituvchisi.

N.Ahmadov BuxDU talabasi.

Dunyodagi har bir davlat kabi O’zbekiston ham yuksak taraqqiyot yo’lidan bormoqda. Bu taraqqiyotga erishish uchun davlatimizda turli xil islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, jamiyatga yuksak salohiyatli, izlanuvchan, mustaqil fikrlaydigan kadrlarni yetishtirish uchun ta’lim tizimiga axborot texnologiyalarni joriy etish, internet tarmog’ining axborot oqimidan foydalanish ta’lim sifatini oshirishga yordam bermoqda. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev o’z nutqlarida doimo yoshlarimizni mustaqil fikrlashga, izlanishga da’vat etib kelmoqdalar. “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo’lib, dunyo miqyosida o’z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo’sh kelmaydigan insonlar bo’lib kamol topishi, baxtli bo’lishi uchun” doimiy harakat qilishimiz darkor [1].

Lekin shunga qaramay ta’lim tizimida yangi manbani o’zlashtirish va o’zlashtirilgan bilimlarni tekshirish kabi muammolar yuzaga kelmoqda. Dars jarayonining samaradorligi oshirish maqsadida pedagogik kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurslari tinglovchilarini ta’lim jarayonini axborot texnologiyalari asosida tashkil etishga o’rgatishga talab oshib bormoqda.

O‘quv jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llash ta’lim metodlarining samaradorligini oshirishga, o‘qituvchilar mehnat faoliyatining o‘zgarishiga, ularning pedagogik mahoratlarini takomillashtirishga, pedagogik tizimlarning tarkibiy o‘zgarishiga samarali ta’sir etadi. Bu esa pedagogik jarayonlarni axborotlashtirishni tashkil etish va boshqarishda o‘ziga xos vazifalarni qo‘yadi.

Pedagogik ta’lim jarayonlarini zamonaviy axborot texnologiyalari asosida samarali tashkil etish:

- masofaviy o‘quv kurslarini va elektron adabiyotlarni yaratuvchi jamoa o‘qituvchilar, kompyuter dasturchilari, tegishli mutaxassislarning birgalikda faoliyat olib borishini;

- o‘qituvchilar o‘rtasida vazifalarning bir maromda to‘g‘ri taqsimanishini;

- ta’lim va tarbiya jarayonini yanada mukammal tashkil qilishni takomillashtirish va pedagogik faoliyatning samaradorligini oshirish monitoringini tashkil etish imkoniyatini yaratadi.

Hozirgi zamon talabiga ko’ra, oliy ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan zamonaviy pedagog kadr o’z sohasining yetuk mutaxassisi, dars jarayonida axborot texnologiyalaridan unumli foydalana olishi va shu bilan birga xorijiy tillardan hech bo’lmaganda bitta xorijiy tilni bilishi kerak.

Zamonaviy insonning o‘qish jarayoni faqat bog‘cha, umumta’lim maktablari, akademik litseylar yoki kasb-hunar kollejlari, oliy ta’lim muassasalari bilan tugamaydi. Inson butun umri davomida ta’lim olishi zarur, ya’ni ta’lim uzluksiz bo‘lishi kerak. Demak, uzluksiz ta’lim – davr talabidir. Zero, bu muammo o’qitishda ta’lim mazmuniga mos ta’lim metodlari va vositalarini tanlash hamda zamonaviy axborot texnologiyalariga bo‘lgan ehtiyojni yanada kuchaytirishi shubhasiz.

Zamonaviy axborot texnologiyalari shakl va mazmunining rang-barangligi – o‘quvchining qiziqishi, imkoniyati va shaxsiy xususiyatlaridan kelib chiqib taklif etilayotgan holatlardan tanlash imkoniyatini beradi. Bunday imkoniyat ta’lim tizimida ham o‘z aksini topishi zarur. O‘qituvchining har xil sathli o‘qitishni zamonaviy axborot texnologiyalari asosida tashkil etishi bunday muammoning yechimi bo‘la oladi:

-ta’limning texnologik asosini zamon talablari darajasida rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab jarayon engillashadi;

- dars jarayonini zamonaviy texnik vositalar asosida tashkil etish uchun maxsus ko‘nikma va malakalar shakllantiriladi;

- masofaviy kurslarning ochiqligi tufayli ularning sifatiga bo‘lgan talablar va o‘quv materiallarining sifatini nazorat qilishga ehtiyoj paydo bo‘ladi;

- talim jarayonida o‘quvchilarning mustaqil faoliyati takomillashadi, dars jarayonining samaradorligi o‘qituvchidan o‘quvchiga ko‘chadi;

- o‘quv jarayonini tashkil etishda, o‘quvchining tashkilotchiligi va shaxsiy ishtiroki ortadi;

- zamonaviy kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish asosida o‘qituvchi pedagogik faoliyatida har bir o‘quvchi bilan teskari aloqasi vujudga kelishi ta’minlanadi [2].

O‘quv mashg‘ulotlarini o‘quvchilarning kundalik fanlar majmuasi va ular bo‘yicha berilgan kundalik topshiriqlar majmuasi asosida belgilanishi, har bir o‘tilgan mavzuni keyingi darsda so‘rab baholanadigan qilib tashkil etilishi ko‘plab muammolarni keltirib chiqaradi. Bunday holda o‘quvchilar biron bir fanga o‘zlarining asosiy diqqat-e’tiborini to‘liq qarata olmaydilar. Bunday muammolarni bartaraf etishda, modulli o‘qitish eng yaxshi yechim hisoblanishi mumkin.

O‘qituvchi kompyuter texnologiyalari (kompyuter savodxonligi)dan foydalanishda, uning mazmuniga ko‘ra bir qancha vazifalarni bajarishi mumkin. Faol foydalanish imkoniyatiga ega kompyuter texnologiyalari quyidagi asosiy didaktik funksiyalarni bajaradi:

- multimedia texnologiyasini qo‘llash evaziga o‘quvchilarda fanlarga qiziqishni rivojlantiradi;

- bunda ta’limning interfaolligi tufayli o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatlari faollashadi va o‘quv materialini o‘zlashtirish samaradorligi oshadi;

- real holatlarda namoyish qilinishi qiyin yoxud murakkab bo‘lgan jarayonlarni modellashtirish va ko‘rish imkoniyatini berishi bilan muhim ahamiyatga ega;

- o‘quv materiallarini o‘zlashtirilishi faqat darajasiga ko‘ra emas, balki o‘quvchilar erishgan mantiqan qabul qilishlarining darajasiga ko‘ra ham samarali hisoblanadi;

- masofadan turib ta’lim olishni faqat o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar yoki internet ta’limi uchun tashkil etilmaydi, balki sababsiz dars qoldirgan o‘quvchilar uchun ham tashkil etish imkoniyatini beradi;

- o‘quvchilarga mustaqil izlanish yo‘li bilan materiallarni izlash, topish hamda muammoli masalalarga javob berish orqali ma’lum tadqiqot ishlarini bajarish uchun imkoniyat yaratadi;

- o‘quvchilarning yangi mavzuni o‘zlashtirishi, misollar echishi, insho, bayon yozish ishlarida, o‘quv materiallari bilan mustaqil tanishish, tanlash va axborot hamda ma’lumotlarni tahlil etish kabi masalalarni tez bajarish uchun sharoit yaratadi.

Har tomonlama kamol topgan, jamiyatda ilg‘or turmush tarziga moslashgan, ta’lim va kasb - hunar dasturlarini hamda pedagogik va axborot texnologiyalarning eng so‘nggi yutuqlaridan doimo xabardor, ongli ravishda ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, pedagogik-psixologik jihatdan bilimlarga ega bo‘lgan, davlat va oila oldida javobgarlikni his etadigan fuqarolarni tarbiyalovchi o‘qituvchida yuksak nazariy va metodologik tayyor-garlik bo‘lishi lozim. Hozirgi zamon talablariga mos, axborot texnologiyalari hamda fan va texnikaning so‘nggi yutuqlarini o‘zlashtirgan, milliy va ma’naviy qadriyatlarimizni ta’lim tizimiga tatbiq eta oladigan o‘qituvchidan yangicha kasb mahorati talab qilinadi.

O‘qituvchi o‘z kasbining mohir ustasi bo‘lishi uchun, avvalo o‘zining individual kasbiy xususiyatlaridan yuqori saviyada foydalanishi va individual ishlay olish qobiliyatini mukammal shakllantirib borishi lozim. Bu usul oliy ta’lim muassasasi faoliyatida o‘quv va amaliy mashg‘ulotlar jarayonida shakllantiriladi va kelajakda muvaffaqiyatni ta’minlovchi individual, o‘ziga xos usullar tizimidan iborat bo‘la

Yuqori malakali kasbiy mahoratni shakllantirish yo‘llari har xil bo‘lishi mumkin. Bo‘lajak o‘qituvchi o‘z kasbiy mahoratining shakllantirilganligini bildiruvchi kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalar yig‘indisiga, pedagogik muomala madaniyatiga ega bo‘lishi kasbiy – pedagogik omilkorlikning asosiy poydevori hisoblanib, o‘qituvchining kasbiy mahoratini namoyon qiluvchi asosiy vosita hisoblanadi.

Yuksak mahoratli omilkor o‘qituvchini shakllantirish uchta yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladi:

- o‘z mutaxassisligi bo‘yicha bazaviy puxta tayyorgarlik (kasbiy va pedagogik-psixologik bilimlar);

- metodologik bilimlarni egallash madaniyati;

- pedagogik ijodkorlik va kreativlik.

O’qituvchi mehnati uning vaqti bilan bog’liq. Ishning muvaffaqiyati vaqtdan unumli foydalalish, o’zining imkonmntlarini to'la hisobga olish, o'quv tarbiya jarayonida o'zini namoyish etish va o'zining kimligini, qanday ekanini, nimalarga qodir ekanini tasdiqlash bilan bog’liq.

Pedagogik mehnat natijasi o’quvchilarning mustaqil ishlay olishi, isbotlay olishi, tahlil qila olishidir. Mehnatni ilmiy asosda tashkil etishda namoyon bo’ladigan 3 ta asosiy belgilar:

1. Vaqtdan imkon qadar samarali foydalanish;

2. Mehnat va dam olish uchun yaratilgan qulay shart-sharoitlardan samarali foydalanish. Uni tashkil etish;

3. Barcha imkoniyatlarni ishga solgan holda mehnat qilish uchun o’qitish va har tomonlama g’amxo’rlik qilish.

Pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etishda o’qituvchining kun tartibi va ish joyi muhim rol o’ynaydi. O’qituvchi o’zi uchun eng optimal yuqori unum beradigan kun tartibini topa olishi kerak.

Pedagogik mehnatning samarasi, maqsadi va faoliyat vazifasiga ko'ra bilishda va aniqlay olishdadir. Shundagina ishni ilmiy tashkil etish mumkin bo'ladi. Bu o'qituvchi mehnatini ilmiy tashkil etishning 1-tamoyilidir.

2-tamoyili faoliyat uslubini belgilash.

3-tamoyili pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etishda texnikadan vosita sifatida samarali foydalanish tushuniladi. Bu tamoyil ko'nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat qiladigan pedagogik texnika va texnik vositalar yig’indisi ko'zda tutiladi.

4-tamoyili ta'lim-tarbiya ishini rejalashtirish hisoblanadi. Reja ta'lim-tarbiya ishlarini tartibga solish, uning modelini yaratish, tayanch sxemalarni topish masalalaridan tashkil topadi. Shular aniqlansa, o'qishda rivojlanish bo'ladi, tarbiyalash jarayoni engillashadi.

Ta’lim muassasalari - bilim o’chog’i, unda tahsil olayotgan yoshlarimiz esa bilimga tashna. Biz ular istagandan ziyoda bilimni berishga tayyor bo’lishimiz lozim. Saboq berishning yangi usullarini va qirralarini izlab topishimiz kerak. Bu borada universitet jamoasining o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari bilan hamkorligini yanada kuchaytirishga alohida e’tibor qaratishimiz talab etiladi.

Xulosa o’rnida aytishimiz mumkinki, talim-tarbiya jarayoniga zamonaviy axborot texnologiyalarni joriy etish, o’quv jarayoni samaradorligini va o’quvchilarni darslarga qiziqishini oshiradi.

Shuni alohida ta’kidlash joizki, ta’lim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish ta’lim oluvchilarda nafaqat o’qishga, balki kasbiy bilim olishga ham ichki motivatsiya uyg’otadi hamda o’quvchilarning axborot madaniyatini shakllantirish va ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -T.: O’zbekiston, 2016, 14-bet.

2. Аzizхodjаеvа N.N. Pеdаgоgik texnologiya va pеdаgоgik mаhоrаt. –T., 2006.

OLIY TA’LIM PEDAGOGLARINING KASBIY MAHORATINI RIVOJLANTIRISHDA PEDAGOGIK REFLEKSIYANING O’RNI

O’.Qurbonova BuxDU katta o’qituvchisi

O.Bekmurodova BuxDU talabasi

O’zbekistonning to’la mustaqil bo’lishida fuqarolarning ruhiy va fikriy mustaqilligi muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham jamiyat a’zolarini, ayniqsa, yoshlarni mastaqil fikrlay olishga o’rgatish bugungi kunda o’ta dolzarb masala bo’lib turibdi. Yoshlarni tashabbuskor kishilar sifatida tarbiyalash, ularni nostandart fikrlashga odatlantirishda ta’lim tizimi alohida o’rin tutadi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoevning: ”Yoshlarimiz mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo’lib, dunyo miqiyosida o’z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo’sh kelmaydigan insonlar bo’lib kamol topishi, baxtli bo’lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”, - degan fikrlari ham mustaqil O’zbekistonimiz yoshlarini erkin fikrlashni tarkib toptirishga qaratilayotgan e’tibordan darak beradi [1]. O’qituvchilik dunyodagi eng qadimgi kasblardan biridir. Uiing ijtimoiy ahamiyati hech qachon kamaymaydi, so'nmaydi. O’qituvchilik kasbi bir qator muhim talablarga javob berishi kerak.

Hozirgi davrda, biz mustaqil O'zbekistonda qurayotgan demokratik huquqiy davlatda faoliyat ko'rsatadigan o'qituvchi qanday bo'lishi kerak? Hozirgi zamon o'qituvchisining shaxsi uchun eng muhim asos - bu insopparvarlik yo'ialishidir. O’qituvchi juda yuksak darajada umumiy madaniyatga ega odam. U juda ko'p narsani bilishi kerak, hozirgi zamonda o'zi o’qiyotgan fan sohasidagi yutuqlardan, yan giliklardan xabardor bo'lishi, o'z o'quvchilarini har kuni o'qishga o'rgatib borish uchun o'zi muntazam o'qib o'rganishi, o'z bilimini to'ldirib, chuqurlashtirib borishi kerak.

So‘nggi yillarda pedagog va psixolog olimlar o‘qituvchilarning pedagogik faoliyatida fikrlash hamda analitik qobiliyatlarni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlamoqdalar. Bu qobiliyatlar asosini esa, o‘qituvchining kasbiy refleksiyasi tashkil etadi.

Refleksiya (lot. «reflexsio» - orqaga qaytish) – «har tomonlama barkamol rivojlangan insonning o‘z xatti – harakatlari va ularning qonuniyatlarni anglashga qaratilgan nazariy faoliyat shaklidir; inson ma’naviy dunyosining o‘ziga xos yashirin xislatlarini ochib beradigan o‘z–o‘zini bilishga va anglashga qaratilgan faoliyatdir» [2].

Ilk bor refleksiya tushunchasi qadimgi Yunon falsafasida yuzaga kelgan va insonning o‘z ongida kechayotgan mulohazalari haqida, o‘zi fikr yuritishi jarayoni, o‘z fikrlari mazmunini tahlil qilishga e’tiborini jalb qilishni anglatgan (Dekart). Sokrat, Platon, Lokk va boshqa yunon faylasuflari refleksiyani insonning o‘z–o‘zini bilishga, nimalarga qodir ekanligini e’tirof etishga qaratilgan faoliyati ekanligini ta’kidlashadi. Kant, Gegel, Fixte, Shelling kabi yevropa faylasuflari esa refleksiyaga insonning bilish qobiliyatlarini rivojlantirish asosi sifatida qarashgan.

Olimlar insonning ijodiy muammolarni hal etishda ro‘y beradigan fikrlashidagi refleksiyani o‘rganib, uni fikrlovchi subyektning o‘z – o‘zini boshqarish usuli (Yu.N.Kulyutkin, S.Yu.Stepanov va boshqalar), tanqidiy fikrlash omili (I.N.Semyonov), nazariy jihatdan fikrlashning yuqori ko‘rsatkichi (A.Z.Zak, V.V.Davidov va boshqalar) sifatida ta’rif berib baholaydi.

I.S.Ladenko refleksiyani intellektual tizimlarning o‘z–o‘zini tashkil qilishidagi ahamiyatini intellektual faoliyatning malaka va ko‘nikmalarini takomillashtirish ehtiyoji hamda nutq, xotira, tasavvurlarning ichki va tashqi shakllari haqida psixologik qarashlarni ishlab chiqish zaruriyati bilan bog‘laydi.

Refleksiv qobiliyat o‘qituvchiga pedagogik bilimlarni o‘zlashtirish va amaliyotda undan foydalanish jarayonida muhim ahamiyatga ega. «Bu holda, - deb yozadi Yu.N.Kulyutkin, - o‘qituvchi o‘zining pedagogik mahoratidan foydalanib amaliy qarorlarni ishlab chiqishi va qabul qilishi jarayonlarini refleksiya predmetiga aylantirishi lozim. Buning uchun esa o‘qituvchida bu jarayonlarni tahlil qilishning tegishli tafakkur usullari shakllangan bo‘lishi kerak» [2].

Rivojlangan pedagogik refleksiyasiz, o‘qituvchi doimiy tahlil va o‘z – o‘zini tahlil qilmasdan amaliy va nazariy pedagogik faoliyatda yuzaga keladigan muammolarni va ziddiyatlarni chuqur anglashi, ularni doimiy tahlil qilishning yo‘llarini to‘g‘ri tanlashi, olingan natijalarni tanqidiy baholashi va ularni korreksiyalashi mumkin emas.

G.M.Kodjaspirova pedagogik refleksiyani insonning o‘z-o‘zini anglashi deb, bunda «nafaqat o‘qituvchi o‘z xatti–harakatlariga to‘g‘ri baho berishi, balki, o‘qituvchi bilan pedagogik muloqot chog‘ida o‘zaro hamkorlik qiladigan o‘quvchilar jamoasi, pedagogik jamoa, ta’lim-tarbi-yaga mas’ul shaxslar va ota-onalar uni qanday qabul qilishini tushuna olish qobiliyati hamdir» deb ta’riflaydi [3]. Demak, refleksiya – o‘qituvchining o‘z-o‘zini anglashi o‘zining kamchiligi va zaif tomonlarini bilib o‘z–o‘zini takomillashtirishga intilishi, o‘z tarbiyalanuvchilarining ham-da o‘z–o‘zini takomillashtirishga zarur shart-sharoitlar yaratishi uchun mavjud ichki imkoniyatlarini kashf etishidir.

Uzluksiz ta’lim tizimining muhim bosqichi, o’rta maxsus kasb-hunar kollejlari o’qituvchilarining o’z-o’zini baholash metodiga tayanib ish ko’rishlari bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri – pedagogik faoliyatiga ham innovatsion yondashish, rahbarlik ishining istiqbolini belgilash, mazkur jarayon samaradorligini oshirishda muayyan muvaffaqiyatlarga erishishiga xizmat qiladi.

Pedagog ishining istiqbolini belgilash, ta’lim samaradorligini oshirishda etakchining o’z-o’zini anglay olishi, o’zining ichki imkoniyatlari va boshqaruv borasidagi qobiliyatini baholashi ham muhim ahamiyatga ega. Manbalarda o’z-o’zini anglash “o’zlik (“Men”likni) anglash” tarzida talqin etilib, mazkur jarayonning alohida shaxs uchun bir qadar murakkab, qiyin, og’ir kechishiga e’tibor qaratiladi [4].

Ya’ni, o’z-o’zini anglash, o’zidagi mavjud sifatlarni baholash jarayoni ko’pincha konkret shaxs tomonidan og’ir kechadi, ya’ni, inson tabiati shundayki, u o’zidagi o’sha jamiyat normalariga to’g’ri kelmaydigan, no’maqul sifatlarni anglamaslikka, ularni “yashirishga” harakat qiladi, hattoki, bunday tasavvur va bilimlar ongsizlik sohasiga siqib chiqariladi. Bu ataylab qilinadigan ish bo’lmay, u har bir shaxsdagi o’z shaxsiyatini o’ziga xos himoya qilish mexanizmidir. Bunday himoya mexanizmi shaxsni ko’pincha turli xil yomon asoratlardan, salbiy, o’zi uchun yoqimsiz bo’lgan hissiy kechinmalardan asraydi.

Har qanday o‘qituvchi o‘z–o‘zini tarbiyalash va o‘z–o‘zini rivojlantirishga hatto juda kuchli intilishi bo‘lsa ham, o‘zining shaxsiy rivojlanish dasturini maxsus malakalarsiz belgilay olmaydi, bu pedagogik faoliyatdagi muvaffaqiyatga erishish, o‘qituvchining o‘z ustida ishlashga tayyorgarligi, uning o‘z–o‘zini tahlil qila olishi, o‘z–o‘zini tashhislash qobiliyatining qanchalik shakllanganligi bilan bog‘liq.

Shunday qilib, olimlarning tadqiqotlariga tayanib, ta’kidlash mumkinki, o‘qituvchining kasbiy pedagogik mahoratini rivojlantirish muammosini faqat uning kasbiy refleksiyasini takomillashtirish asosida hal qilish mumkin. Kasbiy pedagogik refleksiya nafaqat kasbiy faoliyat, balki, bilim, ko‘nikma va malakalarning o‘sishini ta’minlaydi hamda ushbu faoliyatni takomillashtirish asosi ham sanaladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -T.: O’zbekiston, 2016, 14-bet.

2. Хоliqоv А. Pеdаgоgik mаhоrаt. -T., 2011.

3. Аzizхodjаеvа N.N. Pеdаgоgik texnologiya va pеdаgоgik mаhоrаt. –T., 2006.

4. Зиёмухаммедов Б. Педагогик махорат асослари. -Т., 2009.

ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ЖАРАЁНИДА ИНТЕРФАОЛ УСУЛЛАРНИ ҚЎЛЛАШ ЙЎЛЛАРИ

Хасанов Рустам Адизович-БухДУ, Факультетлараро

жисмоний маданият ва спорт кафедраси ўқитувчиси

Бугунги кунда педагогика соҳасига кириб келаётган янгиликлар, педагогик технологиялар ва иновациялар замонавий етук кадрларни педагогик тарбиялашда асос бўлиб хизмат қилади.“Педагогик технология” атамаси икки хил маънода қўлланилмоқда:

1. Замонавий техника, электрон ҳисоблаш машинаси, компьютер, аудиал, визуал асбобларни таълим-тарбия жараёнига қўллаб самарадорликни ошириш.

2. Таълим-тарбия жараёни мақсади, воситаси, натижасини олдиндан ўрганиш, қайд этиш йўллари билан ўқитувчининг кафолатланган натижага эришишни таъминлаш.

Таълимнинг кафолатланганлик натижаси самарадорликни ва мақсадга эришишни белгилайди. Бундан кўринадики натижа мақсадга қанча яқин бўлса, ўқув-тарбия жараёни шунча самарадор ҳисобланади ва бу таълимнинг замонавий техник воситалари ва илғор технологияларни амалга оширишнинг муҳим жиҳатларидан бўлиб, иккинчи талқин, таълим-тарбия жараёни мақсади, воситаси, натижасини олдиндан ўрганиш, қайд этиш йўллари билан ўқитувчининг кафолатланган натижага эъришишини таъминлаш.

Фикримиз шундан иборатки, ўқитувчи фаолиятининг асосини дарс ташкил этади. Таълим жараёнининг самарадорлигини белгилаш ҳамда мақсадга эришишнинг энг мақбул йўли ва усули методни танлаш билан белгиланади.

“Метод” атамаси юнонча “methodos” сўзидан олинган бўлиб, йўл ҳақиқатга интилиш, кутилаётган натижага эришиш усули маъносини англатади.

Ўқитувчи метод танлашда:

Биринчидан, ўқитиш усули, ўқиш фаолияти усуллари билан чамбарчас боғлиқ бўлишга;

Иккинчидан, мақсадларга эришишда ўқитувчи ўқувчи ҳамкорлиги ўз аксини топиши шарт эканлигига;

Учинчидан, ўқувчиларнинг ёш, индивидуал психологик хусусиятига;

Тўртинчидан, мавзуларнинг изчиллиги ва тизимлилигини ҳисобга олганликка эътибор беради. Юқорида кўрсатиб ўтилган педагогик технологиянинг интерфаол уссулларида ўз аксини топган. Булар: “Ақлий ҳужум”, “Ялпи фикрий ҳужум”, “Қарорлар шажараси”, “Зиг-заг”, “6х6х6”, “Биламан. Билишни хохлайман. Билиб олдим”... каби методлардир.

Таълим жараёнида бу методларни қўллаш:

- ўқувчининг муайян назарий билимлар пухта ўзлаштиришга;

- вақтнинг тежалишига;

- ҳар бир ўқувчининг фаолликка ундалишига;

- ўқувчининг эркин фикрлаш лаёқатини шаклланишига;

- ўқувчида ўзгаларнинг фикрини тинглай олиш кўникмасининг ҳосил бўлишига;

- ўқувчининг ўз фикрини ҳимоя қила олишига.

Ўқувчида билдирган фикрларни умумлаштира олиш кўникмасини шаклланишига олиб келади. Ноанъанавий ўқитиш усулларидан фойдаланишдан мақсад нима унинг афзалликлари дарснинг самарадорлигини ошириш тамойиллари нимадан иборат деган саволга қуйидагича хосилалар асосида жавоб бериш мумкин.

- Ноанъанавий ўқитиш энг содда қулай усул.

- Мустақил фикрлашни ўргатади.

- Кўп тармоқли.

- Содда ва осон.

- Билим бойлигини оширади.

- Вақтдан ютади.

- Қизиқарли ўтади.

- Дарснинг самарадорлигини оширади.

- Дунёқарашни кенгайтиради.

- Тафаккурни ривожлантиради.

- Ўқувчиларнинг диққат эътиборини тортади.

- Хотирани кучайтиради.

- Изланишга чорлайди.

- Ўқувчиларни ўз устида ишлашга чорлайди.

Хулоса қилиб шуни айтиш жоизки таълим жараёнига интерфаол усулларни қўллашда ўқитувчи таълим жараёнининг бошқарувчиси вазифасида бўлиб, бунда бошқарув мақсади таълимнинг объекти ва субъекти сифатида ўқувчига йўналтирилади. Демак, педагогик технология, таълим мазмуни усул, шакл ва воситалар асосида юзага келади. Ушбу жараён кафолатланган натижага эришишга йўналтирилади.

ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ОЛИЙ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ ТАШКИЛ ЭТИШДА ҚЎЛЛАШ

Ядгарова Л.Дж. БухДУ Ахборот технологиялари кафедраси катта ўқитувчиси

Эргашева Д.Б. 2 мутахассислик математика йўналиши талабаси

Бугунги кунда юртимизда узлуксиз таълим тизимини жаҳон талаблари асосида такомиллаштириш, янги сифат босқичига олиб чиқиш, илғор педагогик ва ахборот технологияларини жорий қилиш давлат сиёсати даражасига кўтарилди.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги “Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови” мавзусидаги маърузасида, “...Биз таълим ва тарбия тизимининг барча бўғинлари фаолиятини бугунги замон талаблари асосида такомиллаштиришни ўзимизнинг биринчи даражали вазифамиз деб биламиз” - деб таълимнинг замонавий талабларга мос равишда ташкил этиш зарурияти каби долзарб муаммоларга алоҳида тўхталиб ўтдилар. Яна шулар таъкидлаб ўтдиларки, - Бу вазифаларни амалга оширишда биз асрлар мобайнида шаклланган миллий анъаналаримизга, аждодларимизнинг бой меросига таянамиз. Фарзандларимиз, айниқса, қиз болаларнинг замонавий билим ва касб-ҳунарларни, хорижий тилларни эгаллашлари, ҳар томонлама соғлом ва баркамол бўлиб, ҳаётдан муносиб ўрин топишлари учун барча куч ва имкониятларимизни сафарбар этамиз. Бизнинг навқирон авлодимиз манфаатларини таъминлаш борасидаги фаолиятимиз яқинда қабул қилинган “Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида”ги қонун асосида қатъий давом эттирилади.

Ушбу қарорларда белгиланган вазифаларни амалга ошириш мақсадида таълим тизимини халқаро тенденциялари орқали тубдан ислоҳ қилиш янги қабул қилинган қонунлар, фармонлар ва қарорлар, хорижий илғор тажрибалари асосида таълим мазмунини фан-техника ва технология борасида эришилган янги ютуқларни ҳисобга олган ҳолда мунтазам такомиллаштирилиб бориш; янги анъанавий ва ноанъанавий ўқув ва илмий адабиётларни яратиш, таълим-тарбия жараёнларида ўқитишнинг энг илғор педагогик ва ахборот технологияларини жорий этиш, замонавий талабларга жавоб берадиган кадрлар тайёрлаш бугунги куннинг долзарб масалалардан биридир.

Бугунги кун олий таълимдаги самарали ўқитиш технологияларидан бири-бу муаммоли таълим технологиясидир. Унинг вазифаси фаол билиш жараёнига ундаш ва тафаккурда илмий-тадқиқот услубини шакллантиришдир.

Муаммоли таълим тушунчаси остида ўқув жараёнида ўқитувчи томонидан вужудга келтирилувчи муаммоли масалаларга ечимни топиш ва ўқувчи-талабани фаол ижодий меҳнати тушунилади.

Муаммоли таълим дейилганда, ўқитувчи раҳбарлигида муаммоли вазият вужудга келтирилиб, мазкур муаммо талабаларнинг фаол мустақил фаолияти натижасида билим, кўникма ва малакаларни ижодий ўзлаштириш ва ақлий фаолиятни ривожлантиришга имкон берадиган таълим жараёнини ташкил этиш назарда тутилади.

Муаммоли таълимнинг муваффақияти қуйидаги омилларга боғлиқ:

1. Ўқув материалини муаммолаштириш;

2. Талабаларнинг билиш фаолиятини фаоллаштириш;

3. Таълим жараёнини ўйин, меҳнат фаолияти билан уйғунлаштириш;

4. Ўқитувчи томонидан муаммоли методлардан ўз ўрнида ва самарали фойдаланиш кўникмасига эга бўлиш;

5. Муаммоли вазиятни ҳал этиш юзасидан муаммоли саволлар занжирини тузиш ва мантиқий кетма-кетликда талабаларга баён этиш.

Муаммоли таълимни ташкил этиш ва олиб боришда ўқитувчи ўзининг таълим-тарбия беришдаги фаолиятини аниқ тушуниб, етиши ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ўқитувчи талабаларга тайёр фикр бермай, балки уларнинг изланишига тўғри йўналиш бериши лозим. Талабалар машғулотларда ва кундалик ҳаётда учрайдиган воқеа, хабар, ҳодиса ва турли далилларни ўзлари таҳлил қилиб, мустақил фикрга эга бўлишни мақсад қилиб қўйишлари керак. Шунингдек, олий ва ўрта махсус ўқув юртларидаги муаммоли таълим, талабаларнинг изланиш фаолияти, билим ва малакаларни чуқур эгаллаб олишини, теварак-атрофдаги ўзгаришларга бўладиган қарашига катта ижобий таъсир кўрсатиш имкониятини ҳам яратиб беради.

Ўқитувчи муаммоли таълим тизимида талабалар ўқув-изланиш фаолиятини шундай ташкил этадики, уларнинг диққати юзага келган қийинчилик ва камчиликларни ҳал этишга, турли ахборотларни мустақил таҳлил қилишга, ечимини топиш, умумлаштириш ва хулосалар чиқаришга, олган билим ва малакаларини кейинги дуч келадиган вазиятларда қўллай олишга қаратилган бўлиши лозим.

Демак, бунинг натижасида талабаларда мустақил фикр юритиш, билим олиш, янгидан-янги мақсадларни қўйиш, янгича фикрлаш йўлларига ўрганиш ҳамда тафаккурининг ривожланиш қобилиятининг шаклланишига имкон беради. Талабалар муаммоли таълим жараёнида ўқув материалларини муаммоли вазият шароитида ўрганишлари, тегишли маълумотларни мустақил таҳлил қилишлари, берилган ўқув масалаларини фаразларини олдинга суриб, уларни исбот қилиш йўллари билан ечишлари, таълим жараёнини ўзлаштиришга ақл билан ҳаракат қилишлари уларнинг интеллектуал фаолиятларини оширади.

Адабиётлар

1. Ш.М Мирзиёевнинг “Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови” “Халқ сўзи” газетаси, 2016 йил 27 май, №103 (6538). - Б. 1.

2. Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Ҳ., Сайфуров Д.М., Тўраев А.Б. Инновацион таълим технологиялари. - Тошкент: Сано-стандарт, 2015. – 150 бет.

КАСБ-ҲУНАР КОЛЛЕЖЛАРИДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ФАНИНИ ЎРГАТИШДА УЗВИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ МУАММОЛАРИ

Хасанов Р.А. -БухДУ Факультетлараро жисмоний

маданият ва спорт кафедраси ўқитувчиси

Ҳар бир жамиятнинг келажаги унинг ажралмас қисми бўлган таълим тизимининг қай даражада ривожланганлиги билан белгиланади. Бугунги кунда тараққиёт йўлидан бораётган мамлакатимизнинг узлуксиз таълим тизимини ислоҳ қилиш ва такомиллаштириш, унга илғор педагогик технологияларни жорий этиш ва таълим самарадорлигини ошириш давлат сиёсати даражасига кўтарилади. “Таълим тўғрисида”ги Қонун ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”ни қабул қилиниши билан узлуксиз таълим тизимининг асоси яратилди.

Узлуксиз таълим-чуқур, хар тарафлама асосли таълим-тарбия бериш, мутахассис кадрлар тайёрлашнинг турли-туман шакл, усул, восита, услуб ва йўналишларининг мукаммал уйғунлигидан иборатдир. Унинг турли компонентларининг ўртасидаги ўзаро алоқадорлик, муайян усул ва услублар-нинг таълим шароитига оқилона шароитига татбиқ этилиши узлуксиз таълим сифатини таъминлайди.

Узлуксиз таълим тизимида барча фанлар қатори жисмоний тарбиядан билим, кўникма ва малакаларнинг узлуксиз ва узвийлик асосида ўқитилиши катта таълим ва тарбиявий аҳамиятга эга.

Шу мақсадда, мазкур мақолада бизлар қуйидаги ана шу муаммо ечимини жисмоний тарбия фанини ўқитишдаги узвийлик муаммосини қисман бўлсада ҳал этиш мақсадида, касб-ҳунар коллежларида ўқитиладиган жисмоний тарбия фанининг барча бўлимларида спорт турлариаро, назария ва амалиёт узвийлигини таъминлаш моделини, услубиётини ишлаб чиқиш ҳамда уларни педагогик асослаш зарур деб биламиз ҳамда мазкур муаммога алоҳида эътибор қаратдик.

Бунинг асосий сабабларидан бири шуки, касб-хунар коллежларида жисмоний тарбияни ўқитишдаги узвийлик борасида чуқур муаммолар борлигини бевосита тасдиқлайди. Улардан бири давлат таълим стандартлари ва намунавий ўқув дастурларидаги узвийликни бевосита амалиётга, яъни ўқув жараёнига тадбиқ этиш муаммосидир. Уни ҳал этиш учун ўқитишнинг методик тизимини такомиллаштириш, хусусан янги шакл, усул ва воситаларни яратиш ва улардан фойдаланиш лозим.

Ўқувчиларнинг жисмоний тарбия дарслари жараёнидаги жисмоний ривожланиши ва жисмоний тайёргарлик даражаси ўзига хос бўлиб, фарқли равишда индивидуал ўзгаришларга эга.

Бир хил ёшдаги ва бир хил жисмоний ривожланишга эга бўлган ўқувчи-ёшларда жисмоний сифатларнинг ривожланиши ҳар хил эканлиги таъкидланган. Шу сабабли, жисмоний ривожланиши ҳар хил бўлган ўғил ва қизларда жисмоний сифатларни тарбиялаш, жисмоний ривожланишини таъминлаш, жисмоний тайёргарлигини ошириш учун индивидуал дастурлар тузиш, машқлар мажмуасини ишлаб чиқиш, дарс жараёнида ҳар бир гуруҳ учун табақали ёндашган ҳолда ўргатишни ташкил қилиш жисмоний тарбия жаранида долзарб масалалардан биридир.

Бу масалани ҳал қилишнинг асосий йўлларидан бири табақалаштириш асосида жисмоний тарбия жараёнида спорт турларини ўргатишда узвийликни таъминлаш ҳам изланишларнинг ташкил этилаётганлиги алоҳида аътиборга моликдир.

Таълим жараёнининг ҳар бир босқичида ўқувчи-талабаларнинг ёш хусусиятларини эътиборга олиб, дастур доирасидаги узвийликни таъминлаш учун ҳар бир босқичда айни бир мавзуни қандай қилиб, қайси талаблар асосида ўқитиш лозимлигини таълим стандартларида келтирилган билим, кўникма ва малакаларнинг минимал талабларидан келиб чиққан ҳолда белгиланиши лозим. Зарурият туғилган тақдирда, ДТС ни амалий тажрибалардан келиб чиққан ҳолда такомиллаштириш зарур.

Шунинг учун ўрта махсус, касб-хунар таълими муассасалари ўқувчи-ёшларига жисмоний тарбия дарсларида табақали ёндашиш муаммоларини илмий ишлаб чиқиш, уларнинг жисмоний тайёргарлик даражасини ва жисмо-ний ривожланишини яхшилаш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир.

САДРИДДИН АЙНИЙ –ҚОМУСИЙ ОЛИМ

Умарова С.М. Бухоро давлат университети ўқитувчиси

Адабиёт ва педагогика буюк ёзувчи ва олим, жамоат арбоби Садриддин Айний ижоди ва ғояларисиз тўлиқ бўлолмайди деб ишонч билан айта оламиз. Чунки у бутун онгли фаолияти давомида ўзи учун мангулик бўстонини бунёд этишга, ўтмиш ва янги ҳаёт ўртасида безавол адабий – маънавий кўприк солишга улгурди.

Чинаккам ижод йўлини қирқ ёшида бошлаган Садриддин Айний “Қуллар”, “Дохунда”, “Судхўрнинг ўлими”, “Эсдаликлар”, “Бухоро жаллодлари”, “Эски мактаб” сингари асарларини ҳам ўзбек ва ҳам тожик тилларида яратди.Унинг асарлари мамлакатимиздаги ва хориждаги кўп тилларда севиб ўқилади.

Садриддин Айний адабий ижод майдонига дастлаб шоир сифатида (“Гули сурх” / “Қизил гул” шеърини ёдга олсак) қадам қўйди, тожик тилида Шарқ халқлари адабиёти анъаналари руҳида дилкаш шеърлар ёза бошлади. Барча қаламкашларнинг ижодий тажрибаси сингари адибнинг ҳам адабий йўли мураккаб адабий – ижодий жараён сифатида кечди.Айний туғилган давр ва болалик хотираларини ёдга олсак, халқ касаллик ва тирикчилик

Оташқалб шоир, моҳир педагог Садриддин Айний 1878 йил 15 апрелда Бухоронинг Ғиждувон ноҳиясидаги Соктаре қишлоғида деҳқон оиласида туғилди. Отаси Саидмурод илм-маърифатни қадрловчи, Шарқ мумтоз шоирлари Ҳофиз, Навоий, Соиб асарларини яхши билган киши эди.Жумладан, “Қисқача таржимаи ҳолим” асарида у отасини шудай хотирлайди:“Отам мадрасада оз ўқиган бўлсада, у адабиёт билан жузъий масалалар билан, ҳисоб, жумладан абжад ҳисоби билан ҳийлагина шуғулланган эди. Шу билимлари билан у ҳисобни ҳам, бошқа нарсаларни ҳам мутлоқ билмаган,кўпчилиги саводсиз бўлган қишлоқ муллаларидан ғолиб чиқар, мунозараларда уларни енгиб шарманда қилар эди. Қишлоқнинг кўпчилик муллалари ундан ҳайиқар эди.” Отаси Садриддинни 6 ёшидаёқ қишлоқдаги эски мактабга ўқишга беради.”У мактабда мен тузукроқ нарса ўрганолмадим. Шундан кейин отам мени Бибихалифа (қизлар мактаби)га берди.У ерда анча нарсани ўргандим.Ҳофиз, Бедилдан бир неча қисм ва гарчи Соибхонлик урф бўлмасада (отам унинг ижодини ҳурмат қилгани учун) унинг бир нечта ижод намуналарини ўқидим, ўргандим.Мактабни тугатгач ҳам афсуски ҳали саводсиз эдим. Мактабда ўқитилганлардан бошқасини ўқий олмасдим”, -деб хотирлайди Айний ўзининг таржимаи ҳолини ёзар экан. Ота-она меҳридан ва касаллик туфайли укаларидан ҳам эрта ажралган Садриддин 12 ёшидан бошлаб оила рўзғорига қарашиш билан бирга, акасининг ёрдамида Бухородаги Мир Араб, Олимжон, Бадалбек, Ҳожи Зоҳид, Кўкалдош мадрасаларида (1890-1899) таҳсил олади. У мадрасаларда ўқиш билан бирга, давлатманд муллаваччаларга ошпазлик қилади, уларнинг ҳужраларини супуриб-сидириб, кирларини ювиб, улардан олган хизмат ҳақи ҳисобига кун кечиради. Замонасининг олд кишиларидан ҳисобланиб, аслида ғирт саводсиз бўлган бу сохта “муллавачча”ларга хизмат қилиш баробарида Садриддин бўш вақтларида уларнинг саводини чиқариш учун машғулотлар олиб борар, аммо бунинг учун ҳақ тўланмас эди. Бу ҳақида у ”Таржимаи ҳолим”да шундай ёзади, “... Гарчи улардан илмим катта фарқ қилмасада ва ҳуснихатим ҳам чиройли бўлмасада, уларнинг саводсиз даражаси учун шунинг ўзи етарли бўлар эди. ”

Ёзувчи мадрасада таҳсил йиллари дастлаб ўзига керак бўлган ва бўлажак адибнинг ич –ичидан тошиб келаётган сўзга бўлган меҳр ва ҳақиқий асл ижодкорлар даврасида суғорилишга муҳтожлик билан кунларин ўтказади. Адабиёт ва санъатга меҳр қўяди. Шарқ мумтоз шоирлари Саъдий Шерозий, Алишер Навоий, Ҳофиз Шерозий, Мирза Абдулқодир Бедил, Машраб, Фузулий, Аҳмад Дониш, Муқимий ва Фурқат ғазалларини севиб ўқийди ва ўзи ҳам тожик ва ўзбек тилларида “Муҳтожий”, “Суярли” (Сифлий), “Жунний” каби ўткинчи тахаллуслар билан шеърлар ёза бошлайди. Айний ҳақиқий тахаллусини танлагунига қадар турлича номлар танлайди. Вақтинчалик бўлган бу тахаллуслар билан ёзилган шеърлари эса бироз вақтдан сўнг ўзи томонидан танқидга учраб йўқотилар эди. Шунинг учун ҳам ёзилган дастлабки шеърлари ни бирор киши ўқимаган ва етиб келмаган. Садриддин Айний 1894 йилда “Айний” тахаллуси билан “Гули сурх” (Қизил гул) номли биринчи шеърини ёзади. Шоир бу шеърида табиатнинг гўзал манзарасини тасвирлаш билан бирга, ўтмишдаги қашшоқлик(туфайли ўзи ҳам иштирок этолмагани алами билан), ижтимоий тенгсизлик ва адолатсизликни қоралайди:

Баҳрасиз қолмас эдим мен бу қизил гул сайридин,

Олам аҳлидек қўлимда дирҳамим бўлса эди.

Садриддин Айнийнинг ижодий камолотида ХIX асрнинг машҳур маърифатпарвари Аҳмад Донишнинг ижоди муҳим рол ўйнади. Зеро, Айний ҳали мадрасада толиблик қилган давридаёқ Аҳмад Донишга ихлоси баланд эди. Аҳмад Донишнинг “Наводирул вақое” (“Нодир воқеалар”) номли асарини ўқиш, ўрганиш С. Айнийнинг дунёқарашига кучли таъсир этди.

Садриддин Айний Октябр инқилобига қадар Туркистон, Озарбайжон ва Татаристонда нашр этилган “Шўро”, “Ойина”, “Мулло Насриддин”, “Маориф ва маданият”ойномалари, “Таржумон” “Вақт”, “Ал ислоҳ”, “Бухорои шариф”, “Турон”, “Улуғ Туркистон”, “Юлдуз”, “Садои Туркистон”, “Ҳуррият” каби рўзномаларда босилган шеърлар, ҳикоя ва мақолаларни ўқиб боради ва ўзи ҳам шеър, мақолалари билан матбуотда фаол қатнашади. Садриддин Айний 1909 йилда ёзган “Таҳзибуз-сибиён” (“Болалар тарбияси”) дарслигида мактаб ва маърифатни шундай ифодалайди:

Мактабда ўқимаган кишига ҳаёт йўқ,

Мактаб-бу сув, мактаб-нон демак.

Бухорода яшаш хатарли эканини сезган Айний 1915-1916 йиллари Қизилтепага келади ва бу ерда пахта заводида тарозибон бўлиб ишлайди. 1917 йил мартида Бухоро амирининг салатанатига қарши ислоҳот талаби билан намойишга чиққанлиги учун амир жаллодлари томонидан 75 дарра калтакланади ва зиндонга ташланади. Рус ва мусулмон ишчилари уни зиндондан озод қиладилар.Кейичалик ушбу жазо унинг соғлиги ёмонлашиб ҳаётининг сўнгги қисми азобда ўтишига сабаб бўлади.

Ёзувчининг ҳаёти ва ижодий фаолияти билан боғлиқ бўлган Самарқанд, Душанбе ва Бухоро шаҳарларида Айний ҳайкали ҳамда уй музейи ташкил этилган. Улуғ адиб абадий барҳаётдир.

Садриддин Айний инқилобдан кейинги йилларда Самарқанддаги мактабда ўқитувчилик қилди, сўнгра маориф инспектори бўлиб ишлади. “Шуълаи инқилоб” (“Инқилоб шуъласи”) ойномасида, “Меҳнаткашлар товуши” (1918-1922) рўзномасида унинг ўзбек ва тожик тилларида ёзган шеър, марш, қўшиқлари ва мақолалари босилиб чиқди.

Мамлакатдаги катта ижтимоий ўзгаришлар, улкан яратувчанлик ишларини кенг ва атрофлича тасвирлашда шеърият жанри торлик қилиб қолди. Шу сабабли, С. Айний ўтмишни ва янги давр ҳаётини кенгроқ тасвирлаш мақсадида наср жанрига мурожаат этади.

Садриддин Айний ўзбек ва тожик тилида Бухоро амирлик истибдодининг қонли саҳифаларидан ҳикоя қилувчи “Бухоро жаллодлари” (1920-1922), “Одина” (1924), “Аҳмад Девбанд”, “Дохунда” (1930), “Қуллар” (1934), “Эски мактаб” (1935) “Судхўрнинг ўлими”, “Жаҳон гўзали”, “Тарихий байрам”, “Етим” (1940), “Эдаликлар” (1949-1954) асарларини ёзди.

У ўзининг “Бухоро жаллодлари” ва “Одина” қиссаларида меҳнаткаш халқни асрлар давомида эзиб келган Бухоро амирининг инқирозга юз тутганлигини, жафокаш халқ оммаси амирлик истибдодига қарши бош кўтарганлигини тасвирлади. Асардаги персонажлар – амир жаллодларини ўзаро суҳбати орқали фош этди, амирлик даврида ҳукум сурган жабр – зулмни – меҳнаткаш омманинг фожиали ҳаётини тасвирлайди.

Садриддин Айнийнинг “Дохунда” романида ярим асрдан кўпроқ тарихий воқеалар ифодаланган. Унда ўтмишда хотин – қизлар оғир ҳаёти, жаҳолат остида азоб чекиши, уларнинг нодонлик ва ҳақсизликка қарши кураши Гулнор, Меҳримо, Феруза, Фотима, Тўтиой образлари орқали ҳикоя қилинган.

Садриддин Айнийнинг “Дохунда” тожик ва ўзбек адабиёти тараққиётида тарихий, адабий ва эстетик аҳамиятга эга бўлган етук асар ҳисобланади.

“Қуллар” романи “Қулбобо ёки икки озод” (1928) қиссасининг мантиқий давоми бўлиб, 1934 йилда ўзбек тилида нашр этилди. Садриддин Айний романда 100 йилдан ортиқ даврдаги тарихий воқеаларни уч авлод – қуллар Раҳимдод (Некқадам), Фарход, Ашур, Зебо, Гулсум, Гулфом ва Ризоқуллар, уларнинг фарзандлари – Сафарқул, Эргаш, Суярқул, Қулмурод, Ҳайдарқуллар, бахтиёр ёшлар Ҳасан, Фотима, Муҳаббат образлари орқали акс эттирди. “Қуллар” романи чинакам тарихий ва халқчил асардир. Садриддин Айний романдаги ижобий қаҳрамонлар қиёфасида ўзбек, тожик, туркман халқларининг миллий хусусиятлари яққол кўзга ташланади.Бу нара Ўрта Осиё халқларининг маълум тарихий анъанавий илдизи: яшаш шароити ва ҳудуди, иқтисодий бирлиги,маданияти ва урф- одатларидаги ўхшашлик томонлари билан характерланади. Адибнинг “Қуллар” романи умрбоқий асарлар силсиласига киради.

Ўзбек ва тожик адабиётини жаҳонга танитган асарлардан бири адибнинг “Судхўрнинг ўлими” ҳажвий қиссаси бўлди. Ҳажвий йўл орқали ўқувчида юмор ҳиссини уйғотувчи бу асар аслида халқнинг аянчли аҳволидан хабар беради. Ёзувчи инқилобдан олдинги 1895-1917 йиллардаги эзувчи синф-бойлар, феодал амалдорлар, судхўрларнинг инқирозга учрашини, инқилоб арафасида уларнинг таҳликали хаётини хасис, мумсик шахс- Қори Исмат – Қори Ишкамба образи орқали тасвирлайди. Садриддин Айний судхўр Қори Ишкамбани бойлик – мол – дунё йиғишга ҳирс қўйган мунофиқ, фирибгар, суллоҳ, порахўр, тамагир, пасткаш салбий шахс сифатида талқин этади.

Асарда Бохоро амирлиги даврида феодаллар, судхўрлар, амир амалдорлари, руҳоний бойлар билан ҳамфикр бўлган қозикалон, арбоб Рўзи, Қозикалон ноиби, арбоб Ҳамид каби золим ва муттаҳамларнинг ярамас кирдикорлари фош этилади. Серқирра ва сермаъҳсул ижод соҳиби бўлган С. Айний “Судхўрнинг ўлими” номли ҳажвий қиссаси билан тожик ва ўзбек адабиёти ривожига муҳим ҳисса қўшди.Унинг қалами ўткир ижодкор эканлигининг яққол ифодасидир. Улуғ Ватан уруши ҳар бир ижодкор учун синов йиллари бўлди. Ватанпарвар ва байналмилал Садриддин Айний урушнинг биринчи куниданоқ бутун каҳру ғазабини душманга қарши қаратди. Ўтмишда ота-боболаримизнинг босқинчи душманларга қарши курашни ифодаловчи “Тожик халқининг қаҳрамон фарзанди Темур Малик”, “Муқанна исёни” (1944) номли тарихий асарларини, “Ўлим фашист кўппакларга”, “Ярадор йиртқичнинг жон талвасаси”, “Она Ватан”, “Ўзбек халқининг мактуби”, “ХХ аср Чингизи”, “Йигирма беш йил”, “Шерзод”, “Етти бошли дев”, “Биз Гитлердан инсоният ўчини олайлик”, “Чин ва ёрқин тонг”, “Думсиз эшак”, “Сассиқ экан” деган памфлет, фельетон, шеър ва мақолаларини ёзди.

Хулоса ўрнида ғоялари мени беҳад мафтун этган бир мисолни келтирмоқчиман. Фарзандларини чет элга ўқишга юборган меҳрибон ота тимсолидаги Устод қизларига ўғилларига нисбатан кўпроқ пул юборганларида, у кишидан –Нега бирига кам, иккинчисига эса кўп пул жўнатдингиз деб сўрашади. Шунда олим “Ўғил бола тўқчиликда, қиз бола йўқчиликда бузилади, фарзандларимнинг қайси бирига нима керак эканлигин билиш оталик бурчим ” деган маънода жавоб қайтарадилар.

Фойдаланилган адабиётлар :

1. С.Айний “Қисқача таржимаи ҳолим” – Т.:Бадиий адабиёт,1960.

2. Садриддин Айни. Намунаи адабиёти точик. –Душанбе, “Адиб”, 2010. 448 С.

3. Садриддин Айни. Куллиёт. ч. 11, кит. 1. Душанбе, 1963

4. Шодиқулов Ҳ.// "Точикистони Совети", 18.IХ.1981. - № 218].

5. Р.Воҳидов., М.Маҳмудов. Устоз Садриддин Айний сабоқлари.-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМДА ДИДАКТИК ЛОЙИҲАШ МУАММОСИ

Г.Тошова - Бухоро давлат университети катта ўқитувчиси

Каримова М., Чуллиева Н., Файзуллаева К.- БухДУ талабалари

Дидактик лойиҳалар ўқувчилар шахсига мўлжаллаб тузилади. Шунга кўра мақолада ижтимоий тажрибани дидактик лойиҳалаш муаммоси баркамол инсон шахси нуқтаи назаридан таҳлил қилинади. Дидактик лойиҳалаш муаммосини "Баркамол инсон шахси ва ижтимоий тажриба" тизимида таҳлил қилиш қуйидаги қийинчиликларни олдиндан пайқаш ҳамда ажратишга имкон беради: педагогика фанида ҳалигача баркамол инсон тушунчаси атрофлича таҳлил қилиниб, унинг мазмуни ва ҳажми аниқланганича йўқ; қолаверса, баркамол инсон шахсини тарбиялашда ижтимоий тажрибанинг аҳамияти, уларнинг ўзаро алоқадорлиги педагогик жиҳатдан ўрганилган эмас. Муаммонинг яна бир мушкул томони мавжуд: "баркамол инсон шахси" ва "ҳар томонлама гармоник ривожланган шахс" тушунчалари бир нарсами? Агар бу икки тушунча алоҳида-алоҳида ҳодисалар сифатида қаралса, унда уларнинг ўхшаш ва фарқли томонлари нималардан иборат?

Фикримизча, қўйилган саволлар кенг қамровли муаммолар бўлиб, уларни битта мақола доирасида ҳал қилиш мумкин эмас. Аммо уни фан мутахассислари, ижодий жамоалар иштирокида бажарса бўлади. Муаммо яхлит ўрганилиши зарур. Биз олиб бораётган тадқиқотимиз доирасида баркамол инсон шахсини тарбиялаш муаммосини таҳлил қилишга, ижтимоий тажрибани лойиҳалашнинг эҳтиёжлари, тараққиёти билан дахлдорлигини тавсифлашга бир қадам қўямиз, холос. Фанда қўйилган олдинги қадам кейинги қадамни тақозо қилади.

Баркамол инсон шахси ва ижтимоий тажриба тизимида ўрганиладиган муаммонинг долзарб, аммо ўта қийинлигини ҳисобга олиб, ўз тадқиқотимизда мантиқийликдан тарихийликка ва аксинча, тарихийликдан мантиқийликка ўтиш тамойилларига риоя қиламиз. Бинобарин, аввало, баркамол инсон шахси тўғрисидаги энг сўнгги фикрларга тўхталамиз. Намуна сифатида танланган фикрни "ҳар томонлама гармоник ривожланган шахс" тушунчаси билан таққослаймиз. Шу йўл билан уларнинг ўхшаш ва фарқли томонларини ажратамиз. Кейин баркамол инсон шахси ва ижтимоий тажриба ўртасидаги туташ тамойилларни белгилашга ўтамиз. Бу, ўз навбатида, дидактик лойиҳалашнинг баркамол инсон шахсини тарбиялаш эҳтиёжларига мослиги хусусида фикр юритишимизга имконият яратади.

Билиш жараёнларида тарихийлик ва мантиқийликнинг бирлиги тадқиқотчилар фикрлаши келиб қолган энг охирги нуқтадан, муаммонинг энг ривожланган шаклидан илмий изланишни бошлашни тақозо қилади. Бу билишнинг мантиқийликдан тарихийликка томон йўналиши бўлиб, унда фикрлашни давом эттиришга асос бўла оладиган қарашни, ғояни ажратишга тўғри келади. Шу муносабат билан баркамол инсон шахсини тасаввур этишда эталон бўла оладиган ғоя сифатида биринчи президент И.А.Каримовнинг "Тарихий хотирасиз келажак йўқ" асарида келтирилган тубандаги фикрга тўхталсак[8].

"Назаримда, ўзбек халқининг тарихий ўтмиши, ўзлиги, маънавияти ҳақида гапираётганда, бизда чуқур илмий асосга таянган таҳлил, муайян масалаларга аниқ ёндашув етишмаяпти. Илмий тилда айтганда, яхлит концепция йўқ. Ўзликни англаш тарихни билишдан бошланади. Исботталаб бўлмаган ушбу ҳақиқат давлат сиёсати даражасига кўтарилиши зарур. ... Фақат баҳс, мунозара, таҳлил меваси бўлган хулосаларгина бизга тўғри йўл кўрсатиши мумкин. Бу - биринчидан.

Иккинчи масала шундан иборатки, биз баркамол инсон тарбиясини давлат сиёсатининг устувор соҳаси деб эълон қилганмиз. Баркамол инсон деганда биз, аввало, онги юксак, мустақил фикрлай оладиган, хулқ-атвори билан ўзгаларга ибрат бўла оладиган билимли, маърифатли кишиларни тушунамиз. Онгли, билимли одамни олди-қочди гаплар билан алдаб бўлмайди. У ҳар бир нарсани ақл, мантиқ тарозисига солиб кўради. Ўз фикр-ўйи, хулосасини мантиқ асосида қурган киши етук одам бўлади".

Энди "баркамол инсон шахси" тўғрисидаги фикрлар тараққиётига қисқача экскурс қиламиз. Зеро, бу танланган шу фикр-эталондан тарихийликка йўналиш бўлиб, узоқ тарихий ўтмишда "баркамол инсон шахси" тўғрисидаги қарашларнинг шаклланишини тасаввур этишимизни осонлаштиради.

Шарқона таълим-тарбия тизимида баркамол инсон шахсини тарбиялаш узоқ тарихга эга. Абу Наср Форобий қадимги грек файласуфи Платон асарларига шарҳ ёзар экан, билим ва тажрибанинг ўзаро муносабатини тавсифлашга алоҳида диққат қилган. "Тажрибанинг моҳияти-айрим турлар тўғрисида фикрлаш ва ўша айрим нарсалар билан мос келадиган умумиятлар ҳақида мулоҳаза қилишдан иборат". Унинг таъкидлашича, инсоннинг янглишиши учун сабаблар бисёр. У ёки бу соҳани билишда "Ким кўп тажрибага эришса, ўша энг мўътабар ва энг баркамол инсондир". "Инсон баркамоллиги", турли истаклардан юқори турувчи эзгу мақсадлар тўртта: "тан соғломлиги, туйғулар соғломлиги, турли нарсаларни идрок этишга бўлган қобилият соғломлиги, интилишга бўлган қобилият соғломлиги...". Шу мулоҳазалар ифодаланган Абу Наср Форобийнинг "Фозил одамлар шаҳри" асари алоҳида қимматга эга. Унинг умуминсоний аҳамиятини таъкидлаб Юртбошимиз И.А.Каримов ўзининг "Жамиятимиз мафкураси халқни - халқ, миллатни - миллат қилишга хизмат этсин" деган асарида шундай деб ёзган эди: "Форобийнинг ўша машҳур "Фозил одамлар шаҳри" асарини эсга олайлик. Бундан минг йилча муқаддам яратилганлигига қарамасдан, бугунги ўқувчи ҳам бу асардан ҳозирги ҳаётнинг мураккаб муаммоларини ҳал қилишда асқотадиган муҳим фикр ва йўл-йўриқларни топа олади".

Фозиллар шаҳри ҳокими ва фуқаролари фозилу баркамол инсонлар бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзига хос шахсий сифатларга эга. Абу Наср Форобийнинг ёзишича, фозил шаҳар ҳокими табиатан 12 хил сифатга эга бўлмоғи керак: тўрт мучали соғ (1), табиатан нозик (2), кўрган-билганларини хотирасида мустаҳкам олиб қола биладиган (3), зеҳни ўткир, зукко (4), цз фикрини равон ва чиройли сўзлар билан баён қила биладиган (5), таълим олиш, билиш, ўқиш ва ўрганишга иштиёқманд (6), таом, ичимлик ва шаҳвоний нафсда тийилган (7), одил, ҳақгўй, ҳақ ва ҳақиқатни ажрата оладиган (8), ўзининг ва ўзгалар қадрини билгувчи (9), мол-дунё кетидан қувмайдиган (10), адолатпарвар ва одамларни севадиган (11), чора-тадбирларни амалга оширишда қатъиятли, саботли, жасур (12) инсон бўлиши зарур.

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINI TABIIY BOYLIKLARDAN OQILONA FOYDALANISHGA O’RGATISH.

D.I.Tosheva BuxDU pedagogika fakulteti,

pedagogika kafedrasi o’qituvchisi

Tabiat o’ziga xos murakkab tizim bo’lib,inson va jamiyat uning hosilasidir. U tabiat evaziga mavjud va rivojlanadi.Inson o’z ehtiyojlarini tabiat hisobiga qondiradi.U tabiatdan havo, suv, oziq –ovqat, mineral va yonilg’i xom ashyolarini oladi va o’zining hayot faoliyati davomida o’z ta’sirini ko’rsatib boradi.Yer yuzida aholi sonining keskin oshib borishi fan va texnikaning shiddatli taraqqiyoti, mamlakatlar hududlarida tabiiy resurslarning bir tekis tarqalmaganligi, mavjud tabiiy resurslardan imkon qadar ko’proq foydalanish va shu yo’l bilan jamiyat taraqqiyotini tezlatishni taqozo qiladi.Natijada tabiat va inson o’rtasidagi o’zaro munosabatlar qonunlari buziladi.Bu qonunlarning buzulishi esa ekologik inqirozga olib keladi.

XX asrda insoniyatni xavf ostida qoldirayotgan hodisalardan biri ekologik vaziyat hisoblaniladi. Atrof-muhitni himoya qilish, ekologik norma tabiiy boyliklarini kelgusi avlodlarga tejamkorlik bilan foydalanib yetkazish, bugungi kunda dolzarb muommodir. O’rmonlar, suv havzalari, tuproq, atmosfera havosi, o’simlik va hayvon turlari kamayib borishining oldini olish uchun tabiatni o’rganish lozim’’.

Biz bu sohani nazariy jihatdan boshlang’ich ta’lim jarayonida o’rganishni boshlaymiz. Ya’niy atrofimizdagi olam, tabiatshunoslik kabi fan peredmetlari orqali. Chunki bola ongida tabiatning o’ziga xosligi uning qonuniyatlari, inson hayoti uchun muhim ekanligini singdirish shaxs kamoloti uchun juda muhimdir. Zero inson tabiatning bir bo’lagidir, tabiatni xarob qilish orqali u o’z kelajagini xarob qilgan bo’ladi. Shuning uchun bugungi kunda yoshlar ongiga ekologik bilimni singdirish juda muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega masaladir.

Chunki ekologik tarbiya o’quvchilar dunyoqarashini shakllantirishning tarkibiy qismi.Ekologik tarbiya (grekcha oikos –turar joy, makon,”logos”-fan, ta’limot), o’quvchilarga dastlabki ekologik bilimlarni berish mavjud ekologik bilimlarni boyitish, ularda tabiat va atrof muhit muhofazasini tashkil etish ko’nikma va malakalarini shakllantirishga qaratilgan pedagogik jarayon.

O’quvchilarda tabiatga nisbatan to’g’ri munosabatni qaror toptirish, mehr muhabbatni uyg’otish,atrof muhit musaffoligiga erishish, ekologik muammolarni hal etish yo’lida muhim bosqich sanaladi.

Shu nuqtai nazardan 2017 yil 6-aprelda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 187-son qaroriga muvofiq umumta’lim maktablari uchun barcha fanlardan DTS lari va o’quv dasturlarining yangilanishi barcha fanlar singari tabiatshunoslikka oid fan predmetlarida ham bir qancha o’zgartirishlar kiritildi. Eng avvalo buning asosiy maqsadi:

- jamiyat va tabiatning o‘zaro bog‘liqligi, geografik ob’ektlar, jarayon va hodisalar, Yer yuzining tabiiy manzarasi, tabiatdan oqilona foydalanish, Yer yuzidagi global ekologik muammolar haqida fikr-mulohaza yuritishga o‘rgatish, tabiatni qadrlash va muhofaza qilish, olgan nazariy bilimlarini amalda qo‘llash mahoratini shakllantirish;

o‘quvchilarning hayotiy tasavvurlari bilan amaliy faoliyatlarini umumlashtirib borib, geografik bilimlarni hayotga tatbiq eta olish salohiyatini shakllantirish va rivojlantirish.

Vazifasi esa:

o‘quvchilarda atrofimizdagi olamga, o‘z Vataniga muhabbat hissini uyg‘otish, tabiatni asrash va muhofaza qilish, nazariy bilimlarini amalda qo‘llash malakalarini shakllantirish, tabiatni kuzatish, tahlil qilish, ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tarkib toptirish hamda ijtimoiy hayot va ta’lim olishni davom ettirishlari uchun zarur bo‘lgan bilimlarni egallashi, hozirgi zamon talablari, ta’lim sohasidagi jahon andozalari va milliy rivojlanish manfaatlariga mos keladigan tafakkur va bilimlarni egallashi, shu bilan birga ulardan kundalik hayotlarida foydalana olishga o‘rgatishdan iborat.

XX asr o’rtalarigacha, xatto yaqin – yaqinlargacha xam inson tabiatga xokim, uni istagancha o’zgartirishi, irodasiga bo’ysundirishi mumkin, degan notug’ri fikr ustunlik qilib keldi.Usha sharoitlarda bu fikr dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida, jumladan o’zimizda xam qo’llab – quvvatlandi.Tabiatni iqtisodiyot talabiga moslashtirib o’zgartirish avj olib ketdi. Qanchadan – qancha loyihalar vujudga keldi.Daryo va ko’llardagi baliqlar, parrandalar, xayvonlar extiyojdan ortiqcha ovlandi va ko’pchiligi xozir yo’q bo’lib ketdi. O’rmonlarga nisbatan xam ko’r – ko’rona munosabatda bo’lishi tufayli yer sharida 100 yil avvalgi 7200 million gektar o’rmondan xozir 4100 million gektar o’rmon qoldi. Jamiyatning tabiatga ta’siri xamisha oliy maqsadga muvofik oqilona bo’lishi kerak. Tabiatni muxofaza qilish xozirgi davrning eng o’tkir va dolzarb umumbashariy muammolardan biridir.Buning ma’nosi nimadan iborat? Tabiatni muxofaza qilish insoniyatning ertangi kuni xaqida g’amxurlik qilish, yer yuzasidagi barcha insoniyat uchun muqaddas dargox xisoblangan sayyoramizning takdiri tug’risida jon kuydirish, uni tinch – totuv xolatda saklab qolish demakdir! Bu inson uchun zarur bo’lgan barcha noz – ne’matlar manbai – yerni sevish va ardoqlash, uning kasallanib yaroqsiz bo’lib qolishiga yo’l qo’ymaslikdir. Bunday sharafli va oliyjanob ishdan o’zini chetga oladigan biron kishi, elat va millat, Biron – bir mamlakat bo’lishi mumkin emas. Tabiatni muxofaza qilishni yoki boshqacha aytganimizda ekologik xavfsizlikka aloxida e’tibor berishni paysalga solib bo’lmaydi.

Tabiat insonlarning moddiy va ma’naviy talablarini qondiruvchi manbadir. Tabiat – bu butun moddiy borliqdir. Tabiat va jamiyatning bir-biri bilan chambarchas bog’langan yaxlit borliqning ikki bo’lagini tashkil etadi.

Tabiat va jamiyatning umumiy belgilari bilan bir qatorda o’ziga xos tomonlari ham bor. Butun ijtimoiy hayot, ishlab chiqarish, inson va uning ongi tabiat qonunlariga bo’ysunadilar. Bu borada jamiyat tabiatning bir qismi, uning sotsial mohiyatini aks ettiradi. Jamiyat va tabiat turli yo’nalishlarda doim muloqatda bo’ladi. Tabiiy muhitsiz jamiyat yashay olmaydi. Hayot insonni tabiat bilan bog’laydi. Insonning yashashi uchun zarur bo’lgan barcha narsalar –ozuqa, kiyim, qurilish materiallari va boshqalar tabiatdan olinadi.Jamiyatda foydalaniladigan barcha narsalar ikki element: tabiat mahsuloti va mehnat natijasida hosil bo’ladi.

Hozirgi fan-texnika taraqqiyotining tabiatga ta’sir etish yo’llari va shakllari nihoyatda ko’p. Bu ta’sir natijasida tabiatdagi miqdor o’zgarishlargina emas, balki sifat o’zgarishlari ham sodir bo’lmoqda. Fan texnika inqilobining tabiatga ta’siridagi eng muhim asosiy tendensiyalari quyidagilardan iborat.

Tabiiy zaxiralarni iste’mol qilish hajmi aholi sonining ortishiga qarab ortib bormoqda. Masalan, 1972-yil tabiiy boyliklarni jon boshiga iste’mol qilish 1940-yilga nisbatan 2,5 barobar ortdi. 2000-yilda esa kishi boshiga 35-40 tonnaga yetdi. Hozirgi vaqtda insoniyatning xo’jalik ehtiyojlari uchun yiliga daryolar suvning taxminan 13% idan foydalaniladi.Fan-texnika rivoji tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni yaxshilash bo’yicha insoniyat uchun katta imkoniyat tug’dirdi. Lekin bir vaqtning o’zida tabiiy muhitning ancha ifloslanishi va yomonlashuviga ham olib keladi. Tabiatga zararli moddalar va birikmalarning chiqarib tashlanishidan havo, tuproq va suvning fizik, ximik va biologik xususiyatlari o’zgardi. Bu hol tabiiyki, kelajakda o’simliklar, hayvonlar va odam hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatadi

Tabiatga mexr – muxabbat bilan yondashish, tevarak – atrofni suvni, xavoni, tuproqni, xayvonotu,nabototni asrab – avaylash xaqida islom ta’limotida xam muxim g’oyalar mavjud. Biz yashayotgan koinotdagi, yer yuzidagi barcha noz – ne’matlarning qadriga yetish, ularni e’zozlash, ularni asrash, isrof qilmaslik xar bir mo’min musulmonning burchidir.

Tabiatni e’zozlash, uni muxofaza qilish, inson ongining yetukligi bilan bevosita boglikdir.Shuning uchun xam xozirgi vaqtda kishilarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirish aloxida ahamiyat kasb etadi. Bu borada oilaning roli katta. Yoshlarimizda ekologik madaniyatni tarbiyalashda bolalar bog’chalari, maktab, o’rta maxsus va oliy o’quv yurtlari xam jonbozlik ko’rsatmog’i lozim. Mehnat jamoalari, jamoat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari doimiy va izchil ravishda axolining ekologik ongi va madaniyatini tarbiyalashga oid ishlarni muntazam olib borsalar, bu masalada shunchalik tez jaddiy o’zgarishlarni qo’lga kiritishimiz mumkin ekanligini xech xam esdan chiqarish kerak emas! Yuqorida aytilganlarni umumlashtirib, quyidagicha xulosa chikarish mumkin:

1) insonning tabiat bilan aloqasi yerda insonlar paydo bo’lgan vaqtlardanok yuzaga kelgan bo’lib, bu zaruriy ob’ektiv aloqadorlik o’z axamiyatini bundan keyin xam xech qachon yuqotmaydi;

2) tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi aloqadorlik, jamiyatning tabiatga, tabiatning esa jamiyatga ta’siri kishilar ongi va irodasiga bog’liq bo’lmagan ob’ektiv qonuniyatdir;

3) jamiyat bilan tabiatning ob’ektiv aloqadorligi, tabiiy sharoitlarning jamiyat taraqqiyotiga ko’rsatadigan ta’siri jahondagi ayrim bir xalqlar va mamlakatlarga taalluqli bo’lib qolmay, balki butun insoniyat uchun, barcha jamiyatlar va mamlakatlar uchun bir xilda umumiydir;

4) tabiiy muxit insonning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish faoliyatining doimiy, abadiy va zaruriy shartidir.

Xulosa o’rnida shuni aytmoq joizki atrof-muxitni muxofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish muammolarining dolzarbligi xech kimga sir emas. Atrof-muxitni ifloslanishdan saqlash, tabiiy boyliklardan tejab-tergab foydalanish ko’p jixatdan insonlarning ekologik savodxonlik darajasiga va ekologik madaniyatiga bog’liqdir.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.S.Sultonov, B.P.Axmedov. «Ekologiya va atrof muxitni muxofaza kilish asoslari» Gafur Gulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi 2004 yil

2. K.Xaydarov, S.Nishonov. «Tabiatshunoslik asoslari» Toshkent. «Ukituvchi» 1992 yil

3. A.Ergashev, T.Ergashev. «Ekologiya, biosfera va tabiatni muxofaza kilish» Toshkent. «Yangi asr avlodi» 2005 yil

OLIY TA’LIM TALABALARIDA OILAVIY AN’ANA VA QADRYATLARGA NISBATAN E’TIQODLILIK TUSHUNCHALARINI SHAKLLANTIRISH YO’LLARI

М.О.Оchilova -BuxDU Pedagogika kafedrasi o`qituvchisi,

Sa`dullayeva Shahzoda,,Usmonova Oydin -BuxDU talabalari

Barkamol axloq va yaxshi xulq birdaniga paydo bo’lmaydo bo’lmaydi. Xalq axloqiy mezonlari ko’hna ona zamin bilan Vatan deb atalmish mo`jiza bir diyor. Hali, axloqiy mezonlari ko`xna ona zamin bilan, vatan deb atalmish mo`jiza bir diyor bilan, uning jonli va jonsiz holati, quyoshi,havosi,buloq daryolariga ruhiy rishtalar bilan bog`langan. Bu rishtalar xuddi ona vujudidan hayot nurini oluvchi bola kindigi singari ona zaminga ulangan.Ana shuning uchun axloqiy tasavvurlarimiz, adab maktabimiz pirovard natijada millat uchun,uning obro`si va istiqboli uchun xizmat qilsagina boshlarida ehtirom va havas tuyg`ularini o`rgatadi; ana shundagina millat, o`z o`tmishini,taqdirini,urf-odatlarini unutmaydi. Yaxshi fazilatlar, odatlar,an`analar va imonli kishilar siymosi avlodlar mezonini shamchirog`i, yanglig` yoritib boradi.

Dunyoda shunday bir kitob botki, u hech qachon o`qib tugatilmaydi, shunday bir musiqa asari borki, uni oxirigacha ijro etib bo`lmaydi. Bu xalq, millat hayoti, taqdiri, urf -odatlaridir.

Мustaqillik tug`ilgan tillarni biyron qilib yubordi,egilgan bilaklarga kuch berdi,orzumand nigohlarga nur bag`ishladi,tafakkur ufqini kengaytirdi,millat taqdiri va insoniy ideallar qismatini adolat va istiqbol tarozisi ustiga qo`ydi.

Оilаinsоnning ilk bоlаligidаn bоshlаb оngidа shаkllаnаdigаn bаrchа insоniy fаzilаtlаr, ezgu niyatlаr, qаdriyatlаr tаkоmil tоpаdigаn vа sоg’lоm e’tiqоdlаr shаkllаnаdigаn muqаddаs dаrgоhdir. Shu muqаddаs dаrgоhdа mа’nаviy-аhlоqiy muhitni vujudgа kеltirish vа u оrqаli shахsni sоg’lоm e’tiqоdli, yangichа fikrlаydigаn, kоmil insоn qilib tаrbiyalаsh bugungi islоhоtlаr dаvridа O’zbеkistоn uchun dаvlаt аhаmiyatigа mоlik mаsаlаdir.

Shuni аlохidа tа’kidlаsh lоzimki, оilаviy аn’аnаlаr, rаsm-rusmlаr vа оdаtlаr оrqаli o’smirlаr оngidа sоg’lоm e’tiqоd vа dunyoqаrаshgа аlоqаdоr tushunchаlаrni singdirishni tа’minlоvchi ijtimоiy psiхоlоgik оmillаr vа shаrt-shаrоitlаrni аniq bilish o’tа dоlzаrb vа muhim vаzifаdir.

Usmirlik yoshidаgi bоlаdunyo, uning sir-sinоаtlаri qаtоridа оilа vа nikоh, оilаgа vа insоniy munоsаbаtlаrgа оid qаdriyatlаrning mа’nо-mоhiyatini bilish, nаfаqаt bilish, bаlki e’tiqоd tаriqаsidа qаlbigа singdirishgа ehtiyoj sеzаdi. Lеkin аyni shu tаrаqqiyot dаvridа uning оngini chаlg’ituvchi biddiyatlаr vа nоto’g’ri stеrеоtipli ustаnоvkаlаr hаm shаkllаnib qоlishi, zаrаrli оdаt vа ko’nikmаlаr shаkllаnib qоlishi mumkin. Shu o’rindа оilаviy muhitning sоg’lоmligi, undаgi аzаliy qаdriyatlаrning milliy vа umuminsоniy mа’nаviyat tаmоyillаrigа mоsligi hаr bir o’g’il vа qizdа sоg’lоm dunyoqаrаsh vа оilаpаrvаrlik sifаtlаrining kаmоl tоpishigа zаmin bo’lib хizmаt qilаdi.Ushbu jаrаyongа хizmаt qiluvchi оilаdаgi ijtimоiy-psiхоlоgik shаrt-shаrоitlаr vа vоsitаlаr mustаqil rаvishdа mахsus tаrzdа o’rgаnilmаgаn, mаvjud nаzаriy qаrаshlаr empirik mаtеriаllаrdа аsоslаnmаgаn. Zеrо, yoshlаrdа, аyniqsа, o’smir yoshidаgi bоlаlаrdа yot g’оyalаrgа nisbаtаn, ijtimоiy хulq nоrmаlаrigа zid ustаnоvkаlаrgа nisbаtаn mаfkurаviy immunitеtni shаkllаntirish, ulаrni eng ilg’оr vа sаfаrbаr etuvchi g’оyalаrni to’g’ri idrоk qilish, оilаning jаmiyatdа tutgаn muqаddаs rоli vа uning Vаtаn, оnа yurt tushunchаlаri bilаn bоg’liqligi ruhidа tаrbiyalаsh mоhiyatаn ijtimоiy psiхоlоgik hаmdа pеdаgоgik muаmmоdir.

Ushbu tаdkikоt mаtеriаllаri аmаliy pеdаgоgikа, pеdаgоgik vа ijtimоiy psiхоlоgiya, milliy istiqlоl g’оyasi vа mаfkurа kоnsеpsiyasining аmаldа – pеdаgоgik аmаliyotgа jоriy etilishining psiхоlоgik аsоslаnishigа хizmаt qilаdi. Bundаn tаshqаri, milliy qаdriyatlаrimizni оilа muhitidа kаttаlаr оrqаli, ulаr e’tiqоdililiklаri dаrаjаsi оrqаli o’smir bоlаlаr оngigа singdirish аmаliyoti ilmiy tаdqiqоtchi оlimlаr uchun mеtоdоlоgik vа empirik аsоs bo’lib хizmаt qilаdi.Ushbu mа’lumоtlаrdаn jаmiyatdа mа’nаviyatni bаrqаrоrlаshtirishgа tааlluqli dаvlаt dаsturlаri ishlаb chiqish, аmаlgа оshirilgаn chоrа-tаdbirlаrning sаmаrаdоrligini tаhlil qilishdа hаm fоydаlаnish mumkin. Bugungi kundа оilаdаy tа’sirchаn ijtimоiy institut оrqаli bоlаlаrdа аynаn shundаy qаdriyatlаrgа nisbаtаn e’tiqоdni shаkllаntirish, vа shu оrqаli оilаgа nisbаtаn ijоbiy ijtimоiy ustаnоvkаlаrni hоsil qilish dоlzаrb mаsаlаlаrdаndir.

Hаr qаndаy jаmiyatdа bo’lgаni kаbi bizning jаmiyatimizdа hаm hаr bir аlоhidа shахs vа yaхlit хаlq mаnfааtlаrini himоya qiluvchi, ulаrni birlаshtiruvchi, yurt tinchligi vа turmush fаrоvоnligini tа’minlоvchi ilg’оr g’оyalаr bоrki, ulаrning hаr bir fuqаrо tоmоnidаn аnglаngаnlik dаrаjаsi аnа shu jаmiyatning rivоjlаnishi tаmоyillаrini bеlgilаydi. Shu mа’nоdа shахsdаgi ахlоqiylik vа e’tiqоdlilikni аnа shundаy sоg’lоm dunyoqаrаshlаrni, tеrаn fikrlаshni tа’minlоvchi ijtimоiy psiхоlоgik оmil hаmdа shаrt-shаrоit, dеb e’tirоf etish mumkindirki, uning mоhiyatini ilk bоlаlikdаn оilа muhitidа, undаgi qаdriyatlаr dоirаsidа, оtа vа оnаning оbro’si, bilimdоnligi, o’rnаk bo’luvchi shахs sifаtidаgi tа’siridа ulаr оngigа singdirish psiхоlоgik аhаmiyatg аegа. Chunki оilа – аsrlаr mоbаynidа хаlq аn’nаlаri, milliy rаsm-rusmlаr vа оdаtlаrni sаqlаb hаmdа nаmоyon etib kеlаyotgаn nоyob mаkоndir.Shuning uchun hаm birinchi Prеzidеntimiz I.Kаrimоv оilа vа undаgi аn’аnаlаrgа, milliy qаdriyatlаrimizgа judа kаttа e’tibоr bеrib, оilаning mustаhkаm bo’lishi, undа yosh аvlоd tаrbiyasining to’g’ri yo’lgа qo’yilgаnligi eng аvvаlо ulаrdаgi mustаqil fikrlаsh, sоg’lоm e’tiqоd vа tеrаn dunyoqаrаshni shаkllаntirishdа muhim rоl o’ynаshini tа’kidlаb, shu аsnоdа tаrkib tоpаdigаn qаrаshlаr tizimini millаtning mаfkurаsi, dеb tа’riflаydilаr: «Оdаmlаrning ming yillаr dаvоmidа shаkllаngаn dunyoqаrаshi vа mеntаlitеtigа аsоslаngаn, аyni vаqtdа shu хаlq, shu millаtning kеlаjаgini ko’zlаgаn vа uning dunyodаgi o’rnini аniq-rаvshаn bеlgilаb bеrishgа хizmаt qilаdigаn, kеchаgi vа ertаngi kuni o’rtаsidа o’zigа хоs ko’prik bo’lishgа qоdir g’оyani mеn jаmiyat mаfkurаsi dеb bilаmаn»^{^[9]}.

Аynаn mustаqillik yillаridа yoshlаrni оilа vа undа sаqlаnib kеlаyotgаn аzаliy qаdriyatlаr tа’siridа ахlоqаn tаrbiyalаsh muаmmоsi ko’plаb nаzаriy vа empirik izlаnishlаr prеdmеtigа аylаnmоqdа. Zеrо, bundаy yondаshuv o’tmish аllоmаlаrning fаlsаfiy-g’оyaviy qаrаshlаri, оilа vа оilаviy tаrbiya mаsаlаlаrigа bаg’ishlаngаn o’gitlаri mа’nо-mоhiyatigа mоsdir. Shаrqning buyuk mutаfаkkirlаri sаnаlmish Аhmаd аl- Fаrg’оniy, Mахmud аz-Zаmахshаriy, Аbu Nаsr аl-Fаrоbiy, Аbu Bаkr Muхаmmаd ibn Аl-Аbbоs АlХоrаzmiy, Аbu Rаyхоn Bеruniy, Ibn Sinо kаbi o’nlаb аllоmаlаr qаrаshlаridа bоlа tаrbiyasidа eng muhim ijtimоiy оmil sifаtidа оilа, оtа-оnаlаrning dunyoqаrаshlаri, tаrbiya uslublаri vа bundа jаmiyat e’tirоf etgаn nоrmаlаrning оilа qаdriyatlаrigа muvоfiqligi tаmоyili o’z ifоdаsini tоpgаn.

O’zbеk оilаsidаgi tаrbiyaning o’zigа хоsligi vа qаdr-qimmаti yanа shundаki, bu еrdа fаrzаndlаr оngigа eng e’tiqоdni singdirish jаrаyonidа оilаning kаttаlаri - bоbоlаr, mоmоlаr, yaqin qаrindоsh-urug’lаr hаm bеvоsitа ishtirоk etаdilаr. Аzаliy turkiy udumgа binоаn оtа-оnаdаn hаm ko’rа bоbо-buvilаrning tаrbiyaviy tа’siri kuchlirоq bo’lаdi. Tаriхdаn mа’lumki, аynаn kеksаlаr оilаdаgi mа’nаviymuhitning bоshqаruvchilаri bo’lgаnlаr. Mаsаlаn, Sаrоy Mulkхоnim Shоhruh Mirzоni, suyukli nаbirаlаri Muhаmmаd Sultоn Mirzо, Хаlil Sultоn Mirzо, Ulug’bеk Mirzоlаr tаrbiyasini o’z bo’ynigа оlgаn. Аsrlаr mоbаynidа shаkllаngаn, аvlоddаn-аvlоdgа bеbаhо mеrоs sifаtidа o’tib kеlаyotgаn оilаviy urf-оdаt, mаrоsim vа bаyrаmlаr hаm fаrzаndlаrni оilа muhitidа to’g’ri tаrbiyalаshdа muhim оmil bo’lаdi. Hаr bir оilаning riоya etilishi lоzim bo’lgаn аn’аnаlаri vа rаsm-rusmlаrining bоrligi, ulаrning jаmiyat vа mаhаllа аn’аnаlаri bilаn uyg’unligi hаm bоlаdа оilаgа nisbаtаn e’tiqоdni tаrbiyalаshning muhim yo’nаlishi hisоblаnаdi.

Adabiyotlar:

1. И.А.Каримов «Ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура» Т., «Ўзбекистон» 1993 й.

2. О.Тўраева «Оилавий ҳаёт этикаси ва психологияси» Т., «ўқитувчи» 1998 й.

3. О.Ҳасанбаева «Оилада маънавий-ахлоқий тарбия» Т., 1998 й

4. У.Отавалиева «Бола тарбиясида боғча ва оила ҳамкорлиги» Тош., 1994 й.

5. А.Мунавваров «Оила педагогикаси» Т., «Ўқитувчи» 1994 й.

6. М.Х.Тўхтахўжаева “Педагогика”. Т., “Ўқитувчи 2008 й

7. О.Мусурсонова “Оила” Т., “Фан”. 2009 й

8. О.С.Сафаров, М.Ҳ.Маҳмудов “Оила маънавияти” Т. 2005 й

TALABALARGA NUTQ MADANIYATI TUSHUNCHASI, NUTQIY SAVODXONLIKLARINISHAKLLANTIRISHUSULLARI.

М.О.Оchilova-BuxDU Pedagogika kafedrasi o`qituvchisi

O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” hamda ularning hayotga tatbiq etishni ta’minlovchi hukumat qarorlari shaklidagi me’yoriy hujjatlar asosida respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimining poydevori yaratildi. Uzluksiz ta’limning barcha bo‘g‘inlarini boshqarish, jahon andazalari va zamon talablari darajasida yo‘lga qo‘yish, ularning har biri uchun xos bo‘lgan xususiyatlar va imkoniyatlarni hisobga olgan holda, ta’lim-tarbiyaning yangicha tizimini shakllantirish mustaqil O‘zbekiston taraqqiyotining negizi sifatida kun tartibiga qo‘yildi. Ma’lumki, fikrni bayon etish va tafakkur qilish nutq orqali amalga oshadi. O‘quvchida tafakkur qanchalik rivojlantirilsa, uning fikr bayon qilish mahorati shunchalik yuqori bo‘ladi.

Davrimiz hozirgi yosh avloddan fikrlash va fikr mahsulotini to‘g‘ri ifodalashni talab qilar ekan, talabalarda bu ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun yangidan-yangi usul va metodlardan foydalanishimiz kerak. Ta’lim-tarbiya jarayonining barcha jihatlarini qamrab oluvchi davlat ta’lim standartlari bugungi kunda yosh avlodning Vatanga sadoqat, yuksak axloq, ma’naviyat va ma’rifat, mehnatga vijdonan munosabatda bo‘lish hamda o‘zi sevgan kasbini mukammal egallash yo‘lida qunt bilan bilim olishlari uchun kafolat bo‘lib xizmat qilmoqda.

O‘Zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997 yil 29 avgustida bo‘lib o‘tgan sessiyasida quyidagilarni aytgan edi: “Biz shoshilmasdan, asosiy maqsaddan og‘ishmay, izchillik bilan milliy dasturni amalga oshirishimiz lozim. Shundagina u umumiy madaniyatni yuksaltirishga, farzand-larimizning jamiyatda o‘z munosib o‘rnini topishlariga xizmat qiladi. Ularning kasbiy va ta’limiy dasturlarni ongli ravishda tanlash va egallashlari uchun huquqiy me’yorlarni, tashkiliy ru-hiy-pedagogik shart-sharoitlarni ta’minlashga ko‘maklashadi. Yigit-qizlarimizni jamiyat, davlat, oila oldida o‘z mas’uliyatini chuqur anglab yetuvchi shaxslar etib tarbiyalashga zamin bo‘lib xizmat qiladi”[10]. Shundan so‘ng Prezidentimiz kadrlar tayyorlash tizimining shakllanishi va faoliyat ko‘rsatishining asosiy tamoyillari xususida so‘z yuritib, Davlat ta’lim standartlarini joriy etish va ularning faoliyat ko‘rsatish mexanizmini ishlab chiqish lozimligini uqtirgan edi. Ta’lim-tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri – ta’lim-tarbiya jarayonini yangi pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash, ta’lim tizimining ilg‘or tajribalarini o‘rganish va ularni dars jarayoniga tatbiq etishdan iboratdir.

Hozirgi kunda fidoyi o‘qituvchilarning ijodiy izlanishlari orqali bir qancha zamonaviy ta’lim usullari ishlab chiqildi. Bunday usullardan samarali foydalanish uchun, avvalambor, o‘qituvchi o‘z fanini puxta bilishi, ilg‘or zamonaviy o‘qitish usullaridan yaxshi xabardor bo‘lib, ulardan samarali foydalanish yo‘llarini kashf eta olishi lozim. Shundagina o‘qitish sifati ham, talabalarning fanni o‘zlashtirish darajasi ham yuqori bo‘ladi.

Tabiiyki, inson tabiat va jamiyat mahsuli sifatida ularning qurshovida yashaydi. Ayni paytda, ularning oliy mahsuli ham sanalib, ana shu qurshovni narsa va predmet shaklida, voqea va hodisa tarzida miyasida aks ettiradi, idrok qiladi, fikrlaydi. Bu jihatdan tilning ahamiyatini hech narsaga qiyoslab bo‘lmaydi. Shuning uchun ham til tafakkur quroli deb bejiz aytilmaydi.

Akademik V.V.Vinogradovning muhim bir fikrini eslamaslik aslo mumkin emas. U tilning uchta eng muhim vazifasi mavjudligini ta’kidlagan edi: aloqa, xabar, ta’sir etish[11].

Til insonlar o‘rtasida aloqa vositasi bo‘lishi tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar to‘g‘risida xabar berishidan tashqari suhbatdosh yoki tinglovchiga ma’lum ta’sir o‘tkazish, hissiyotini qo‘zg‘atish kuchiga ham ega.

Tilning hech bir imkoniyati nutqsiz, nutqiy jarayonsiz amalga oshmasligi, yuzaga kelmasligiga amin bo‘lamiz. “Til va tafakkurning birligi nutqda o‘z ifodasini topadi. Nutq og‘zaki va yozma holda mavjud bo‘lib, unda fikrimiz moddiy shaklga, ya’ni hissiy idrok etadigan shaklga kiradi va shu tariqa u endi bir shaxsga emas, balki jamiyatga tegishli bo‘lib qoladi”[12].

Ma’lum bo‘ladiki, til nutqning o‘ta muhim unsuri sifatida aloqa, xabar, ta’sir etish, shu bilan birga imkoniyatlari nihoyatda kengayib borishi natijasida kishilik jamiyati to‘plagan tajriba va bilimlarni kelajak avlodlarga yetkazishdek ulug‘vor ijtimoiy vazifani bajaradi.

Til va nutq tizimida me’yor ham o‘z o‘rniga ega. Binobarin, til material sifatida nutq jarayonida xizmat qila boshlagan lahzalardanoq uni me’yorlashtirish jamoa, jamiyat ehtiyojiga aylangan, me’yoriy muammolar kun tartibiga qo‘yilgan.

Nutq madaniyati – tilning tuganmas boyligini egallashdir. Nutq madaniyatini egallash orqali kishi yetuklik sari bir qadam tashlagan bo‘ladi. Insoniyat umummadaniyatining katta tarkibiy qismini nutq madaniyati tashkil etadi[13].

Nutq madaniyati – tor ma’noda – til me’yorlarini egallamoq, ya’ni tafakkur, urg‘u, so‘z ishlatish, gap tuzish qonunlarini yaxshi bilmoq, shuningdek, tilning tasviriy vositalaridan har xil sharoitlarga mos va maqsadga muvofiq foydalana olish, ifodali o‘qish madaniyatini egallash demakdir.

Nutq madaniyati atamasi adabiyotlarda asosan ikki xil ma’noda ishlatiladi: Birinchidan, nutq madaniyati deyilganda, nutqning fazilatlari (sifatlari) yig‘indisi, bu fazilatlarning tizimi tushuniladi; ikkinchidan nutq madaniyati atamasi namunaviy nutq sirlarini egallash haqidagi ta’limotni anglatadi[14].

Nutq madaniyati tushunchasi bu, avvalo, to‘g‘ri va shu bilan birga yaxshi so‘zlash, ya’ni madaniy-nutqiy protsess demakdir. Ammo madaniy gapirish uchun nutqda xizmat qiluvchi madaniy vositalar, ya’ni aniqrog‘i madaniy til vositalari lozim bo‘ladi. Shunga ko‘ra aytish mumkinki, madaniy nutq ikki omil asosidagina yuzasiga chiqa oladi: a) madaniy til (adabiy til) vositalarining mavjudligi; b) ushbu madaniy til vositalaridan gapirganda yoki yozganda maqsadga muvofiq ravishda foydalana olish.

Keltirilgan ikki omil asosida nutq madaniyati hodisasi ham, bizningcha, ikki xil talqin qilinishi va nomlanishi lozim bo‘la-di.

1. Til madaniyati.

2. Nutq madaniyati yoki so‘zlashuv madaniyati.

Tilshunoslikda nutq madaniyati tushunchasini til madaniyati va so‘zlash madaniyati tushunchasiga ajratish izchillikka ega emas. Umuman, bu ikki tushuncha, asosan, birga yoki qorishtirilgan holda, nutq madaniyati yoki til madaniyati atamasi bilan yuritilmoqda.

Nutq madaniyati tilda ma’lum me’yorda keltirilgan til birliklarining nutqda, qo‘llanish shart-sharoitlarini, qonuniyatlarini nazariy jihatdan asoslaydi hamda bu me’yorga amal qilishni ma’lum ma’noda nazorat ham qilib boradi. Nutqdagi nutq va kamchi-liklar tashkil qilinib, kamchiliklarni tugatishning eng ma’qul yo‘llari ko‘rsatib turiladi.

Tilning haqiqiy ijodkori, yaratuvchisi xalq hisoblansa ham, uning taraqqiyotida olimlarimizning, shoir va yozuvchilarimizning, davlat va jamoat arboblarining, pedagoglar va matbuot xodimlarining hamma jurnalistlarning xizmatlarini qayd qilish lozim. Ayniqsa, mustaqillik davrida tilshunos olimlarimiz, shoir-yozuvchilarimiz va jurnalistlarimizning xizmatlari katta bo‘ldi. Ularning samarali mehnatlari tufayli tilshunoslikning ko‘pgina yo‘nalishlari bo‘yicha qat’iy me’yorlar belgilandi, ona tilimiz rivojiga oid yangi qoidalar va qarorlar inobatga olinib o‘tgan holda til birliklarining yozuv va muomala jarayonidagi namunaviy variantlari tavsiya etildi, til tizimidagi ko‘pgina munozarali masalalar o‘zlarining nazariy asosiga qo‘yildi.

Tildagi birliklar va hodisalarning reallashuvi, mustahkamlanuvi hamda me’yorlashuvida yozuvning xizmati katta bo‘lib kelayotganligi shubhasiz. Nafaqat tilning me’yorlashuvi, balki dunyo xalqlari taraqqiyotida ham yozuvning o‘rnini chetlab o‘tib bo‘lmaydi. Zero, har bir xalq, millat sivilizatsiyasi u yaratgan yoki foydalangan yozuvga ham bog‘liq.

O‘zbek davlatchiligining shakllanishi hamda xalqimizning dunyo fani va madaniyatida, binobarin, til va nutq madaniyatida tutgan o‘rni, egallagan mavqei haqida so‘z yuritganda bu xalqning necha ming yillar davomida foydalanib kelgan oromiy, yunon, haroshta, sug‘d, xorazm, kushon, eftalit, pahlaviy, suriya, hind, urxun (runik), uyg‘ur, arab, lotin, rus (kirillsa) yozuvlarini va yana lotin yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosiga o‘tayotganligimizni eslash kifoya. Shunday ekan, o‘zbek adabiy tilining shakllanishi, shubhasiz, o‘zbek xalqi asrlar davomida foydalanib kelgan yozuv madaniyatining takomili hamdir.

Shunday qilib, o‘zbek adabiy tilining qanchalik me’yorga keltirilganligi va unga qay darajada amal qilinishi umummilliy o‘zbek madaniyatining taraqqiyot darajasini belgilovchi omillardan sanalar ekan, bu muammo bilan shug‘ulanish ziyolilar, xususan tilshunoslarning bundan keyin shug‘ullanishi va hal qilishi lozim bo‘lgan dolzarb vazifasi bo‘lib qolaveradi.

Demak, nutq madaniyati jamiyat madaniy-ma’rifiy taraqqiyotining, millat ma’naviy kamolotining muhim belgisidir. Haqiqiy ma’nodagi madaniy nutq shaxs umummadaniy saviyasining favqulotda muhim unsurlaridan biridir. Shuning uchun ham mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy islohotlar davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi deb e’lon qilingan bugungi kunda nutq madaniyati ko‘nikmalari va malakalarini oshirish, ta’lim jarayonlarining barcha bosqichlarida madaniy nutq muammolarini yetarli darajada nazarda tutish dolzarblik kasb etganligi bejiz emas.

Nutq so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan shakllantirilgan matnning tashqi ko‘rinishi bo‘lib, u faqatgina tilga bog‘liq sanalmasdan, shu bilan birga, ham ruhiy, ham estetik hodisa hisoblanadi. Shuning uchun ham unga namunaviy nutq sifatida baho berilganda tinglovchi va kitobxonga ko‘zda tutilgan maqsadning, aytilmoqchi bo‘lgan muddaoning to‘liq borib yetishi, ularga ma’lum ta’sir o‘tkazishi nazarda tutiladi hamda bu vazifalarning amalga oshirishda nutq oldiga ayrim talablar qo‘yiladi. Bu talabalar grammatik ji-hatdan nutqning to‘g‘ri bo‘lishini, so‘zlar ko‘zlangan ma’noni aniq aks ettirishini, chiroyli, yorqin va ta’sirchan bo‘lishini taqozo qi-ladiki, ular nutqning asosiy xususiyatlari sifatida qaraladi. Nutq haqidagi ta’limot – ortologiya ana shu sifatlarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi.

Qadigmi davrlarda ham nutqning bu jihatlariga alohida e’tibor berib kelishgan. Masalan, rimliklar namunaviy nutqning sifatlarini o‘zida aks ettiruvchi qoidalar ishlab chiqishgan Mashhur notiq sitseron fikricha, aniqlik va tozalik nutq uchun shunchalik zarurki, ularni asoslab o‘tirishning ham hojati yo‘q. Ammo notiq tinglovchilarni o‘ziga jalb qilishi uchun bu sifatlar hali yetarli emas. Buning uchun nutq jozibador bo‘lishi ham kerak. Notiq Dionis Galikarnas esa nutqda maqsadga muvofiqlikni muhim deb hisoblagan.

Agar nutq ma’lum vaziyat va shart-sharoitlarda amalga oshirili-shi nazarga olinsa, bunda joy, vaqt, mavzu va muloqot jarayonining maqsadi kabi omillar katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Aytilganlarni qisqacha umumlashtiradigan bo‘lsak, nutqning asosiy xususiyatlari sifatida quyidagilarni belgilash lozim bo‘ladi: to‘g‘rilik, aniq-lik, mantiqiylik, ta’sirchanlik, timsollilik, tushunarlilik va maqsadga muvofiqlik.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. I.Karimov. Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poy-devori. Toshkent, 1997.

2. Ahmedova H. O‘qituvchi nutqi madaniyati. (ma’ruzalar matni), Qo‘qon, 2003.

3. Begmatov E., Tojiev Yo. Nutq madaniyati va stilistika asoslari. Toshkent, 1987.

4. Begmatov E. Nutq madaniyati problemasining paydo bo‘lishi va asoslanishi. Toshkent, “Fan”, 1973.

5. Begmatov E. Notiqning nodir boyligi. Toshkent, 1980.

6. Vinogradov V.V. Stilistika. Teoriya poeticheskoy rechi. Poeti-ka. M., 1963.

7. Ibrahimov I. O‘zbek milliy tilining nutq madaniyati masala-lari. Toshkent, 1969.

8. Inomxo‘jaev I., Xo‘jaev A. Badiiy so‘z san’ati. Toshkent, 1972.

9. Isxoqov F. E’tiqodimiz ham bor, e’tirozlarimiz ham. “Nutq madaniyatiga oid masalalar” to‘plami. Toshkent, 1973.

10. Mahmudov N. O‘qituvchi nutqi madaniyati. Toshkent, A. Navoiy nomidagi O‘zbekiston milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007.

ТАЪЛИМ МУАССАСАСИНИ ИННОВАЦИОН БОШҚАРИШДА РАХБАР ШАХСИНИНГ ЎРНИ ВА РОЛИ

Д.Қараева-Бухоро педагогика коллежи ўқитувчиси

Таълим муассасалари фаолиятини бошқаришда самарадорликка эришишнинг муҳим йўлларидан бири – бу “мазкур жараённинг катта миқдордаги маблағ билан молиялаштирилишигагина боғлиқ” деган ёндашувдан воз кечиш, аксинча, инновацион характерга эга ижтимоий қарашларни шакллантиришдан иборатдир. Шу нуқтаи назардан кўплаб фалсафий, социологик, педагогик ва психологик манбаларда таълим тизимида қарор топтирилган инновацион ҳаракат педагогик ташаббусларнинг мажмуаси сифатидагина эмас, балки маълум ижтимоий ўзгаришларнинг самараси дея эътироф этилиши бежиз эмас.

“Инновация” тушунчасининг луғавий маъноси “янгилик киритиш” (инг. “innovation”) бўлиб, мантиқан “тизим ички тузилишини ўзгартириш” сифатида эътироф этилади. Инновация – амалиёт ва назариянинг муҳим қисми бўлиб, ижтимоий-маданий объект сифатларини яхшилашга йўналтирилган ижтимоий субъектларнинг ҳаракат тизимидир.

Янги ижтимоий муносабатларнинг инновацион характердаги таълим дастурларида акс этиши педагоглар, ўқувчилар ҳамда уларнинг ота-оналари ўртасида ўзаро ҳамкорликнинг юзага келиши билан тавсифланади. Инновацион характерга эга таълимий дастурларни амалиётга татбиқ этишда педагогик жамоа ва ота-оналарнинг таълим тизими бошқарув органлари, давлат ва маҳаллий ташкилотлари, шунингдек, ижтимоий ва тижорат йўналишларида фаолият юритувчи муассасаларнинг бирдек фаол иштироки таъминланади. Таълим муассасасини бошқариш унинг фаолиятини таълим хизмати кўрсатувчилар – ишлаб чиқарувчилар (илмий педагогик, педагог кадрлар) ва талабгорлар (ўқитилаётганлар, уларнинг ота-оналари, ходимларини буюртма қилувчилар) томонидан назорат қилиш ҳисобланади. Ўз-ўзини назорат қилиш натижалари олий таълим муассасасини ривожлантириш режасини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш асос бўлиб хизмат қилади.Ўқув тарбия жараёнини бошқаришнинг таъсирчан усули бўлиб, педагогик мулоқот, ишонтириш, асослаш ва мунтазам назорат ҳисобланади. Педагогик мулоқот жараёнида ўқитувчи таълим ва тарбий бўйича ўз хизмат мажбуриятларини амалга оширади. Буларнинг самарадорлиги эса раҳбар танлаган усул ва талабаларни йўналтиришга боғлиқ.Мунтазам назорат «кайта алоқа» вазифасини бажаради ва қуйидаги мақсадга қаратилади:

- ўқиётганларнинг режалаштирилган ўқув мақсадларини ўрганишдаги натижаларини белгилаш ва баҳолаш;

- Таълимнинг паст натижалари сабабини аниқлаш;

- Ўқув тарбия жараёнининг боришини баҳолаш ва уни тартибга солиш таъсирий чораларини амалга ошириш.

Юқорида келтирилган маълумотларга асосланган ҳолда айтиш мумкинки,таълим умассасаси раҳбарлари таълим сифатини оширишда инновацион ёндашувларга асосланиши, касбий аҳамиятга эга бўлган шахсий сифатларга эга бўлиши, ихтиёрий вазиятларда ўзини-ўзи назорат қила олиши, шунингдек, таълим муассасасида ҳукм сурувчи тарбиявий муносабатларни эътиборга олган ҳолда фаолият олиб бориши, турли хил масалаларни ва муаммоларни ҳал этишда мавжуд ҳуқуқий-меъёрий мезонларга асосланиши зарур бўлиб, булар раҳбарнинг бошқарув йўналишида компетентлилигини ифодалайди.

Бошқарувда компетентлилик раҳбарларнинг маънавий дунёқараши, психологик-педагогик ва ташкилий-технологик салоҳияти, яъни унинг касбий имкониятлари салоҳиятини тасвирлайди. Мазкур салоҳиятни мактабгача таълим муассасалари раҳбарлари бошқарув фаолияти жараёнининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда бошқарув фаолияти жараёнининг ҳолати ва самарадорлиги орқали аниқлаш мумкин бўлади.

В.П.Топоровскийнинг фикрича, бошқарувда компетентлилик раҳбарнинг бошқарув йўналишидаги тушунчалари даражаси, унинг индивидуал қобилиятлари ва малакаси, ўзини-ўзи ривожлантиришга ва узлуксиз мустақил таълим олишга бўлган мойиллиги, интилишлари, шунингдек, замонавий талаблар асосида таълим муассасасини бошқариш имкониятлари орқали аниқланади.

А.К.Макаров бошқарувчининг касбий тайёргарлигининг асоси компетентлилик деб белгилаган ҳолда, унинг икки йўналишини, яъни маълум бир соҳа бўйича касбий ва шахсий компетентлиликни ажратиб кўрсатади. Биринчиси – бу касбий билим, кўникма ва малакаларни эгаллашдаги етуклик, иккинчиси – қатор зарурий умуминсоний сифатларга эришиш.

Тадқиқотларда таълим муассасалари рахбарининг шахс компонентларидан бири бошқарувда компетентлилик йўналишида мактаб директори таълим муассасасини бошқаришда тизимли ёндашувни татбиқ этиш; бошқарув функциялари, воситалари, методларининг мазмун-моҳияти ва аҳамиятини ва уларни амалга ошириш усулларини; раҳбарлик услублари ва улардан оқилона фойдаланишни; мактаб ва социум ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг асосларини; меъёрий ҳужжатлар билан ишлаш ва мактаб фаолиятининг регламенти асосларини; таълим менежменти асосларини; ахборот технологиялари ва коммуникацион воситалардан фойдаланишни; таълим-тарбия жараёнини ташкил этиш масалаларини; давлат таълим стандартлари ва уларни амалиётга татбиқ этиш мезонларини; таълим муассасаси фаолияти мониторингини юритишни; ахборотлар тўплаш методлари ва улардан фойдаланишни; бўйича зарурий тушунчаларга эга бўлиши кўрсатилади.

Юқорида келтирилган маълумотларда педагог кадрларнинг касбий компетентлилигини икки тизим, яъни билиши зарур бўлган тушунчалар ва ўзлаштириши зарур бўлган кўникмалар орқали ифодаланаётганини, аниқроғи раҳбарларда шаклланиши зарур бўлган билим ва кўникмалар орқали тавсифланаётганини инобатга олиб, раҳбарлар таълим муассасасида ҳамкорликдаги бошқарувни ташкил этиш, педагог ходимларни касбий ва шахсий жиҳатдан ривожлантириш, маънавий бойитиш ҳамда интеллектуал қобилиятларини янада ривожлантиришга йўналтирилган қулай таълимий муҳитни барқарорлаштириши заруриятидан келиб чиқиб, раҳбарлар касбий компетентлилигининг қуйидаги асосий компонентларини ажратиб кўрсатиш мумкин:

- ўз фаолияти ва таълим муассасаси фаолияти самарадорлигини таҳлил қилиш ва объектив баҳолашга хизмат қилувчи рефлексив кўникмалар;

- ўз фаолияти ва ўзаро муносабатлар жараёнидаги хатти-ҳаракатларининг натижаларини ҳамда тарбиявий муносабатлар жараёнига тайёргарлигини ҳис этишни ифодаловчи олдиндан кўриш кўникмалари;

- бошқарув жараёнларида вужудга келиши мумкин бўлган муаммоли вазиятларда субъектлар фаоллигини таъминлаш ва фаолиятини мувофиқлаштириш кўникмаси;

- бошқарув жараёнларида мавжуд сунъий тўсиқ ва қарама-қаршиликлар жамоадаги онгли интизомга салбий таъсир кўрсатишининг олдини олиш кўникмаси;

- ҳамкорликда фаолият кўрсатиш ва вазиятларга кўра раҳбарлик услубларидан оқилона фойдаланиш кўникмаси;

- мулоқотга осон киришиш кўникмаси;

Демак, раҳбарларнинг касбий компетентлилиги уларнинг таълим муассасаси фаолиятини илмий асосларда ташкил этиш ва бошқариш йўналишидаги тушунчалари даражаси, ташкилотчилик, тадқиқотчилик, бошқарувчилик, педагогик қобилияти ва кўникмаси, ўзини-ўзи ривожлантиришга ва узлуксиз мустақил таълим олишга бўлган мойиллиги, интилишлари, шунингдек, замонавий талаблар асосида таълим муассасаси фаолиятини ташкил этиш, бошқариш ва такомиллаштириш имкониятлари орқали аниқланади деб айтишимиз мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.

1. Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев 2017—2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракат стратегияси. 7 январ 2017 йил.

2. Инновационный менеджмент: Учебник / Под.ред. Горфинкеля В. Я – М.: Вузовский учебник, 2006.

3. Егоршин А. П. Управление персоналом: Учеб. для вузов 3-е изд. – Нижний Новгород.: НИМБ, 2001.

4. Перегудов Л.В., Саидов М.Х. Олий таълим менежменти ва иқтисодиёти. – Т.: Молия, 2002.

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИ ЎҚИШ МОТИВЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ

Н.Абдуллаева- Вобкент туман 14 –сон ўрта мактаб ўкитувчиси

Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонуни ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” ҳамда Ўзбекистонда таълим тизимини ислоҳ қилиш ва такомиллаштиришга қаратилган қатор ҳужжатларда таълим жараёнини инсонпарварлаштириш ва демократлаштириш, уни шахсга - таълим жараёнининг асосий субъектларидан бирига қаратиш алоҳида таъкидлаб ўтилади. Шу муносабат билан таълим тизимини ислоҳ қилишнинг ҳозирги босқичида ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги муносабатларнинг адекват моделини қуриш учун ўқувчи индивидуал хусусиятларини таҳлил этишга янада синчковлик билан ёндашиш талаб этилади.

Қайд этилган муаммоларни тадқиқ этиш қатор шарт-шароитларга боғлиқ. Аввало, таълимда ўқувчилар мақомини янгилаш, уларни таълим жараёнининг фаол субъектига айлантириш эҳтиёжи туғилади. Бинобарин, бу масала муаммонинг иккинчи томонига, яъни ўқувчининг таълим жараёни субъектига айланиш истаги ва эҳтиёжига ҳам боғлиқ. Айнан, ана шундай эҳтиёжни уларда пайдо этиш, яъни ўқувчини ўқув-билув фаолиятига мотивлаштириш бугунги куннинг энг долзарб муаммоларидан бири бўлиб қолмоқда.

Бошланғич синф ўқувчилари мотивлари соҳасини ўрганишга оид анчагина илмий тадқиқот ишлари олиб борилишига қарамай, мотивлар соҳасининг корелляцияси муаммолари ҳали ҳам етарли даражада ўрганилмаганлиги сезилмоқда. Чунки педагогик амалиётда бошланғич синф ўқувчиларини қандай қилиб ўқув-билув фаолиятига мотивлаштириш керак, уларнинг ўқув предметларига нисбатан қизиқишларини ошириш учун қандай чора-тадбирлар кўриш кераклиги ҳақидаги масалалар ўз ечимини кутмоқда.

Мотивлар ўқув-билув фаолиятини ҳаракатлантирувчи куч сифатида таълим жараёни самарадорлигини оширишда муҳим аҳамиятга эга.

Мотивлаштириш шахснинг руҳий ҳолати ва муносабатларининг ўзгариш жараёни сифатида мотивларга асосланади. Мотив деганда шахсни у ёки бу хатти-ҳаракатни амалга оширишга мажбур қиладиган муайян сабаб, туртки тушунилади.

Мотивлаштиришни ўрганиш дидактика ва педагогик психологиянинг марказий муаммоларидан бири бўлиб ҳисобланади. “Агар дидактикада ҳақиқий санъат соҳаси бўлса, у ҳам мотивлар ва улар билан боғлиқ ҳолда ўқитиш методлари бўлиб ҳисобланади”,- деб ёзади И.П.Подласый.

Таълим тизимида мавжуд бўлган мотивларни турли мезонларга кўра тасниф этиш мумкин. Турига кўра - ижтимоий ва билув мотивлари; даражасига кўра – кенг ижтимоий, тор ижтимоий, ижтимоий ҳамкорлик, кенг билув, ўқув-билув, мустақил таълим мотивларига бўлинади.

Жамият тараққиётининг турли босқичларида ўқувчилар ўқув мотивларининг у ёки бу гурҳлари етакчилик қилади. Мотивларнинг гуруҳлари ўзаро динамик боғлиқ ҳолда муайян шарт-шароитларга кўра амал қилади. Ана шу боғланишга кўра ўқишнинг (ўқув-билув фаолиятининг) ҳаракатлантирувчи кучи деган тушунча пайдо бўладики, унинг характери, йўналганлиги ва кўлами мотивларнинг мужассам таъсирига кўра белгиланади.

Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ўқувчининг ўқув жараёнига киришувчанлигининг бир нечта даражалари мавжуд: салбий, лоқайд (ёки нейтрал), ижобий-1 (аморф, табақалашмаган), ижобий-2 (ташаббускор ва англанган), ижобий-3 (шахсий, масъулиятли, таъсирчан).

Ўқув-билув фаолиятини мотивлаштиришнинг яна бир муҳим томони – мустақиллик, яъни ўқувчининг катталар кўмагисиз фаолият объекти, воситаларини ўрганиш, уни амалга ошириш кўникмалари бўлиб ҳисобланади. Ўқувчининг ўқув-билув фаолияти фаоллиги ва мустақиллиги ўзаро ажралмас тушунчалар бўлиб, бири иккинчисини тақозо қилади ва ривожлантиради.

Таълим жараёнида ўқувчиларнинг ўқув-билув фаолиятини мотивлаштиришда ўқитувчи жуда муҳим ўрин эгаллайди. Чунки у таълим жараёнини ташкил этувчи ва бошқарувчи субъект сифатида ўқувчиларнинг ўқув-билув фаолиятини ҳам бевосита бошқариб боради.

Маҳоратли ўқитувчи ўз ўқувчиларида ижобий ўқув-билув мотивларини шакллантириш учун қуйидагиларга эътибор беради:

1. Ўқув-билув мотивлари ва ўқув предметига ижобий муносабат ўқувчи фаол бўлганда, янги билимларни мустақил излаш ва кашф қилиш, муаммоли топшириқларни ҳал этиш жараёнига жалб этилганда ривожлантирилиши мумкин.

2. Ўқув меҳнати ҳам, худди бошқа меҳнат турлари сингари, хилма-хил бўлсагина қизиқарли бўлади.

3. Ўқитилаётган ўқув предметига қизиқиш пайдо бўлиши учун яхлит ҳолда ва алоҳида олинган бўлимларнинг кераклиги, муҳимлиги ва мақсадлилигини тушуниш алоҳида аҳамиятга эга.

4. Янги ўқув материали ўтилган материаллар билан қанча кўпроқ алоқадор бўлса, ўқувчи учун у шунчалик қизиқарли бўлади.

5. Ўта енгил ёки ўта мураккаб ўқув материали ўқувчида ҳеч қандай қизиқиш пайдо қилмайди. Таълим етарли даражада мураккаб, аммо ўқувчининг кучи етадиган бўлиши керак.

6. Ўқувчининг иши қанчалик тез-тез текширилиб, баҳоланиб борилса, унинг учун ишлаш шунчалик қизиқарли бўлади.

7. Ўқув материалининг ёрқинлиги, ҳиссийлиги, ўқитувчининг жонли ва ҳиссий ёрқин мулоқоти ўқувчига, унинг ўқув предметига нисбатан муносабатига жуда катта куч билан таъсир кўрсатади.

ZAMONAVIY TA`LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA ERKIN FIKRLASHNI SHAKLLANTIRISH IMKONIYATLARI

A.N.Nusratov-BuxDU o`qituvchisi

M.Baxronova - BuxDu 4-bosqich talabasi

Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o‘quvchilarga yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko‘nikma hamda malakalar darajasini baholash o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan texnologik yondashuvni talab etadi.

Hozirgi davrda ta’lim sohasida eng muhim vazifalar eskirgan tamoyillar va bir qolipdagi o‘qitish metodlaridan voz kechib, zamon talablariga javob beradigan yangi yo‘nalishlarni izlashni taqozo etmoqda. O‘qitishning eng samarali yo‘li - mashg‘ulotlarda o‘quvchilarning haqiqatni bilishga, fikrlashga, erkin muloqotga, hamkorlikka intilishidir. Darslarda bu ruh bo‘lmasa, bunday mashg‘ulotlar jonsiz, zerikarli va samarasiz bo‘ladi.

Ta’lim jarayonida o‘qituvchi o‘quvchi shaxsiga mos metodlarni qo‘llay olmasa, o‘quvchi shaxsini o‘zgartirish uchun sharoit yaratilmasa, uning tarbiyasida chekinish yuz beradi. Ayni paytda o‘qituvchi oldida mas’uliyatli va mashaqqatli vazifa – o‘quvchilarni erkin fikrlashga o‘rgatish hamda ijodiy fikrlashni shakllantirish turibdi.Ta’lim jarayonida amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar o‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash, ularga ta’lim berish jarayonini sifat jihatidan takomillashtirishni talab qilmoqda. Ilmiy-texnik taraqqiyot jadallik bilan rivojlanayotgan hozirgi davrda mehnat bozorida raqobatbardosh, mustaqil fikrlaydigan kadrlar tayyorlash uchun o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatini o‘stirish muhim ahamiyatga ega va rivojlangan mamlakatlar tajribasida isbotlangan.

Insonning tuyg‘ular olami, hissiyotlar dunyosi erkin bo‘lmas ekan, o‘qituvchi yoki o‘zga kishining tazyiqlaridan, zo‘ravonliklaridan hayiqib turar ekan, u hech qachon mustaqil fikr aytolmaydi.

Hissiyotlariga daxl qilinmagan odamdan erkin fikrlay oladi, o‘z fikrini asoslay biladi, uni himoya qila oladi.

Erkin fikrlashga o‘rgatish zarurati, qolaversa mustaqillikni mustahkamlash ehtiyojini ko‘zlab, xalq ruhiga singib qolgan mute’lik, jur’atsizlik kabi illatlarni tugatish, shuningdek serandishalik, kattalarga ko‘r-ko‘rona itoat qilish, sabr-toqatlilik kabi fazilatlarni ongidan chiqarish lozim edi. Mustaqillik sharofati ila erkinlik, Vatan, millat, davlat oldida mas’ullik, ma’naviyatga intilish, shaxsiy fikrga ega bo‘lish singari bobokalonlarimizdan o‘tib kelayotgan fazilatlar qayta jumbushga kela boshladi.

Bu holatni ta’lim-tarbiyada bevosita aloqador muassasalar, shaxslar hisobga olib, tarbiyalanuvchiga bo‘lgan munosabatni o‘zgartira boshladilar va ta’lim jarayonining pirovard maqsadi – erkin fikrlash va ma’naviyat ekanini tushunib yetdilar. Eng muhimi, mustaqil fikrlaydigan o‘quvchi shunday sifatga ega bo‘lmagan sinfdoshidan farqli o‘laroq barcha narsani bilishga qiziqdi, ta’lim jarayonidan zavqlandi.

Shuni ta’kidlash lozimki, o‘quvchi erkin va mustaqil fikrlashning usul va yo‘llarini egallaganda o‘quv materialini tez idrok etadi, puxta o‘zlashtiradi. Dars mashg‘uloti bilan qanoatlanmay qoladi. Sinfdoshining fikrlashiga xalal beruvchi nojo‘ya xatti-harakatlaridan ranjiydi.

Ayni paytda fikrlashga o‘rganmagan o‘quvchi fikrlaydigan sinfdoshi oldida ojizligidan iymanadi, iztirob chekadi, turli salohiyatdagi o‘quvchilardan tashkil topgan guruhda ishlashdan esa o‘qituvchi tez toliqadi.

Bunday holatlar esa sinf o‘quvchilarining tayyorgarlik darajasi, qobiliyatiga qarab guruhlashga taqozo qiladi.

O‘quvchilar ishining yuqori samaradorligini asosiy sharti, tashabbuskorlik va faolligini vujudga keltirish ular faoliyatlarini vujudga keltirish ular faoliyatlarini baholashdan iboratdir.

Jismoniy tarbiyadarslarida ham o‘quvchilarni mustaqil hatti harakatga yo‘naltirida erkin faoliyani amalga oshirishda interfaol usullardan foydalanish maqsadga muvofiq.

Ularning mohiyati quyidagilarga olib boradi:

· dastur materiallarni mustaxkam bilish va ularni mustaqil mashg‘ulotlar jarayonida qo‘llay bilish;

· darsda o‘rganilayotgan jismoniy mashqlarni, texnik nuqtai nazaridan bajara bilish;

· o‘zining yoshi uchun kuchni rivojlantirish, chidamlilik, bukuluvchanlik, yengillik, tezlikka erishish imkoniga intilish;

· maktab boshlang‘ich xarbiy ta’lim dasturi saf mashqlarni ustavi asosida mashqlarni aniq va to‘g‘ri bajarish;

· o‘qituvchi topshirig‘ini bajarishda ijodkor va tashabbuskor bo‘lishlik;

· o‘qituvchi va jismoniy madaniyat faollari a’zolari komandasiga va farmoyishiga tez javob berish;

· o‘z-o‘zini o‘stirish, kamolatga yetkazish maqsadida jismoniy mashqlarni mustaqil bajarish.

Ba’zida o‘qituvchilar, o‘quvchilar qobilyatini yaxshi bilaman deb o‘ylaydilar va shuning uchun bir biriga baho qo‘yishi mumkin, bu yerda shaxsiy bilim va mashqlarni bajara bilishliklarini tekshirmaydilar, ayniqsa, axborot va o‘rganuvchi asosiy vazifa tomonlarini yoddan chiqaradilar.

Mashg‘ulot jarayonida o‘quvchilar tomonidan yo‘l qo‘yilgan xatolarni shartli rivojda uch guruhga bo‘lish mumkin:bir oz, muhim va qo‘pol.

Biroz xatolar-harakat faoliyatlarini tuzilishini va oson ko‘rsatkichlarini Amaliy pasaytirmaydigan to‘g‘ri bajarishdan biroz og‘ishganlik tushiniladi.

Muhim hatolar-to‘g‘ri bajarishdan og‘ishgan, harakat faoliyatlarini tuzilishini buzmaydigan, lekin oson ko‘rsatkichini pasaytiradigan harakatlar kiradi.

Qo‘pol hatolar- to‘g‘ri bajarishdan og‘ishgan, harakat faoliyatlarini tuzilishini buzuvchi va natijani pasayib ketishiga sabab bo‘luvchi xatolar kiradi.

Harakat faoliyatlarining texnikasini bajarilishini baholashda shug‘ullanuvchilar xisobga olinmaydi, shuning uchun har bir sinf uchun dasturida belgilab qo‘yilgan baho mexonini talabi so‘zsiz bajarilishi kerak.

Baholar mezoni xar bir mashqni o‘rganishdan oldin ishlab chiqilishi va o‘quvchilarga yetkazilishi kerak. Taxminiy baholashda birinchi navbatda pedagog topshirig‘ini bajargan o‘quvchilar baholanisha zarur. Ishlab chiqilgan baholar mezoni asosida o‘rganilayotgan harakat faoliyatlarini qanday o‘zlashtirilib olinayotganligini o‘quvchilar obyektiv baholaydilar hamda o‘rtoqlar erishayotgan yutuqlarni ko‘radilar. Bolalarni o‘z o‘zini va o‘zaro baholashga o‘rgatish ularni mustaqil mashg‘ulotga tayyorlashning asosiy shartidir.

Shularni nazarda tutib, mustaqil, erkin fikrlashni shartli ravishda 3 daraja – oddiy, o‘rta va murakkabga ajratish mumkin. Darslardagi mustaqil fikrlashga chorlovchi topshiriqlarning aksariyati o‘rta yechimni ko‘zlaydi. Shuni hisobga olib umumta’lim maktablarda o‘qituvchilar interfaol usullarni qo‘llab kelib, yaxshi natijalarga erishib kelmoqdalar.Interfaol usullari ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchi o‘rtasidagi o‘zaro faollikka asoslangan va ta’lim tizimidagi o‘zaro faol usullar (metod)dan tarkib topadi.

АЖДОДЛАР МЕРОСИ АСОСИДА БАРКАМОЛ ШАХСНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

С.Хусенова- Бухоро педагогика коллежи ўқитувчиси

Маънавий ва жисмоний баркамол авлодни тарбиялаш — фақат миллий эхтиёжгина эмас, балки умумдавлат аҳамиятига молик масала — кўпмиллатли Ватанимизда туғилиб ўсган, томир ёйган барча қардош халқлар учун бирдай эзгу мурод максаддир. Бу нуқтада миллий ва умуминсоний қадриятлар, бой маънавий меросимизнинг энг яхши анъаналари ҳамда шаклланиб келаётган янги удумлар бирлашади, тарбиянинг қудратли омилига айланади. Халкимиз ирсиятини бойитиш, маънавий ва жисмоний соғлом авлодни тарбиялаш жараёнида оила, давлат ва жамиятнинг муштарак муддаоси бўлмиш комил инсон шахси — XXI аср одами шаклланади. Ҳаётнинг ўзи таълим тизими олдига ёш авлодни миллий ва умуминсоний қадриятлар муштараклигида баркамол қилиб шакллантиришни ҳар бир ота-она, педагог, жамоатчилик олдига қўймоқда. Шунинг учун республикамиз фуқаролари олдида турган эндиги вазифа таълим-тарбия тарихини оила даврасида қунт билан ўрганиш, унда олға сурилган илғор ғоялардан баҳраманд бўлишдир. Чунки ўзбек диёрида дунё илм-фан хазинасига беқиёс ҳисса кўшган ал-Хоразмий, ал-Беруний, Аҳмад Фарғоний, ал-Фаробий, ибн Сино, аз-Замаҳшарий, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Имом ал-Бухорий, ат-Термизий, Баҳоуддин Нақшбанд, Хожа Аҳмад Яссавий каби маънавиятдарғалари яшаб ижод этганлар. Улар қолдирган маданий меросни ўрганиш ҳар бир оила аъзоси учун ҳам фарз, ҳам қарздир.

Биринчи президентимиз Ислом Каримов таъкидлаб айтганларидек, "Биз усиб келаётган ёш авлод таълим-тарбиясини, уларнинг замонавий илғор билимларга эга бўлган холда улуғ бобокалонларимиз меросига муносиб булишларини давлатимиз сиёсатининг устувор йуналиши, деб биламиз".

Бунда эса инсон улгайишида асосий давр бўлган ўсмирликдаги тарбия хал қилувчи аҳамият касб этади. Бу паллада унинг ички дунёси, ўзига хос ҳислатлари шаклланади. Бу даврда ота-она, устозлар улар тарбияси билан узвий равишда шуғулланишлари лозим. Уларнинг саломатлигига ҳам алоҳида диққат-эътибор зарур. Шуни ҳам унутмаслик керакки, камолотга элтувчи йул мърифат, шунга яраша гайрат-шижоатдир. Ҳар бир халқ ҳар бир авлоднинг баркамоллик даражаси пировард натижада шу халқ истиқболини, таракқиёти ва тақдирини хал этади.

Ҳар қандай жамиятнинг асосини, ўзагини оила ташкил этади. Халқимизнинг азалий қадриятлари, анъаналари ҳисобланмиш: ҳалоллик, ор-номус, меҳр-оқибат, садоқат, меҳнатсеварлик, ватанпарварлик каби инсоний фазилатлар, энг авалло, оилада шаклланади. Айниқса, ўзбек оилаларининг мустаҳкамлиги, муқимлиги ва мангулиги ана шу маънавий анъаналарга таянганлиги билан боғлиқдир. Шуларни ҳисобга олган ҳолда «ўзбек оилаларининг маънавий асосларини тадқиқ қилиш”[15] муҳим аҳамиятга эга.

Қадим замонлардан бошлаб, Туронзаминда халқ оғзаки ижоди намуналари, Қуръони карим ва ҳадисларда, буюк қомусий олимларимизнинг бетакрор, ўлмас асарларида оила масалалари, оилавий мунособатлар тизими талқин этилган, махсус тавсиф этилган. Ана шундай маънавиятимизнинг қўҳна сарчашмаларидан бири бўлган, қадимги Туркистон халқларининг муштарак маънавий қадрияти ҳисобланмиш “Авесто” да ҳам инсоният ва унинг тараққиёти билан боғлиқ тасаввурлар, маънавий-руҳий ва ахлоқий мезонлар, оламни, табиатни билишга бўлган эхтиёж ва интилиш, инсондаги энг олийжаноб, пок фазилатлар куйланиши билан бир қаторда, оила асослари, тузилиши, таркиби, оила маънавияти, ота-оналарнинг оиладаги мавқелари, оилада тарбияланаётган ёш авлод бурчи ва хуқуқлари юксак маънавий ва ахлоқий чизгилар асосида тавсифланганлиги диққатга сазавордир. “Авесто”да патриархал оила жамиятнинг энг қуйи бўғинини ташкил этилиши айтилиб, у ўз ичига 4 авлод ва 9 гуруҳни олганлиги таъкидланади. Оила марказида оила бошлиғи-кадхудо турган. Хўжаликни эр ва хотин бошқариб, оила даврасига: ота-она, эр-хотин, фарзанд ва неваралар киришган. Шунингдек оила таркибига: отанинг ака-укалари ва опа сингиллари, ака-укалари ҳамда уларнинг болалари ва неваралари ҳам мансуб бўлишган. Лекин она томон қариндошлар ва ота томондан опа-сингилларнинг болалари оила таркибига киритилмаган. Чунки улар ўз хонадонларининг оила аъзолари ҳисобланишган. Истисно тариқасида ота томон ака-укаларнинг қизи оиланинг тўла хуқуқли аъзосига айланган Зардуштийларнинг оила таълимоти асосини ҳаётнинг давомийлиги, наслнинг асллигини таъминлаш ва аввало оила қандай негизга қурилганлиги масаласи ташкил этади. Қадимда яратилиб, асрлар оша сайқал топган бу ўгитлар кейинги замонларда янгича таълимот таъсирида муайян ўзгаришларга учраб, уларнинг мазмунан яқин вариантлари пайдо бўлганини кўриш мумкин. Жумладан, Кайковус “Қобуснома”да : “хотин олсанг улуғ салоғлиғ хонадондин хотин талаб қилғил... Хотин камолға етғон, оқила бўлғон...бўлсин” деса буюк соҳибқирон бобомиз Амир Темур ўз «Тузуклар”ида: «Ўғилларим, набираларим ва яқинларимни уйлантирмоқ ташвишида келин изламоққа эътибор бердим. Бу ишни давлат юмушлари билан тенг кўрдим.

Кўриниб турибдики, аждодларимиз ҳаётида маълум қоида ва аҳкомларга айланган оилавий мунособатлар тизими ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Хусусан оила мустаҳкамлигига эътибор бериш барча замонлар учун муҳимдир.

Адабиётлар рўйхати.

1.О.Маковельский «Авеста». Баку.1961й. 90-б.

2.Кайковус “Қобуснома” Т.”Ўқитувчи”.1988 й 82-бет.

3.О.Сафаров.М.Маҳмудов “Оила маънавияти” Т.:”Маънавият”, 1998 й.

КАСБ МАҲОРАТИНИ ЭГАЛЛАШ ЙЎЛЛАРИ ВА КАСБГА ЙЎНАЛТИРИШ

Кадырова Д.М.-БухДУ Психология кафедраси ўқитувчиси

Солиева Р.Ж.- БухДУ Психология кафедраси ўқитувчиси

Ўқув-тарбиявий амалиёт бўлажак ўқитувчиларни ўз касбини пухта эгаллашга ва уларни тарбиялашдек жуда муҳим вазифани ҳал қилар экан, улкан назарий ва амалий тайёргарликни назарда тутади.

Битириш курсидан олдинги ва битирувчи курс талабаларнинг ўқув —тарбиявий амалиёти уларнинг олий ўқув юртидаги касбий тайёргарлигининг якунловчи босқичи ҳисобланади.

Ўқув-тарбиявий амалиётни ўтказишнинг асосий объекти мактаб, академик лицей ва касб —ҳунар коллежлари ҳисобланади. Ўқув-тарбиявий амалиёт ижтимоий амалиёт ва ёзги амалиётдан фарқ қилади. Ўқув-тарбиявий амалиётнинг мақсади талабаларни фан ўқитувчиси ва синф раҳбари сифатида маълум бир вазифаларни бажаришга тайёрлашдир. Амалиёт жараёнида талабалар ўқувчиларни тарбиялашда ҳар томонлама ёндашишни, уларни ахлоқий, ақлий, миллий истиқлол ғоясини шакллантириш, экологик, иқтисодий, жисмоний, ҳуқуқий, оилавий ҳамда эстетик жиҳатдан тарбиялаш бирлигини таъминлашга ўрганади.

Талабанинг фан ўқитувчиси вазифасини бажариши ундан услубий жиҳатдан юксак даражада тайёргарлик кўришни, ўқитиладиган ўқув фани асосида ётувчи фаннинг ҳозирги аҳволини, Ўқитишнинг назарияси ва услубиётини чуқур, ҳар томонлама билиши талаб қилади. Ўз мутахассислиги бўйича ўқув — тарбиявий иш олиб борар экан, талаба ўқувчиларни билимлар, кўникмалар ва малакалар тизими билан қуроллантириб, уларда илмий дунёқарашни, шакллантиришда иштирок этади.

Синф раҳбари вазифасини бажариш юксак ғоявий—сиёсий, тарбиявий тайёргарликни, ўсиб келаётган ёш авлодга миллий қадриятлар, анъаналар, урф—одатлар тўғрисида чуқурроқ маълумот беришни, ўқувчилар онгига миллий истиқлол ғоялари руҳи, моҳиятини сингдиришини, миллий тарбия назарияси ва услубини теран билишни, тарбиялаш кўникмалари ҳамда малакаларини эгаллаган бўлишини талаб қилади. Синф раҳбарлари сифатида талабалар ўқувчилар билан биргаликда уларнинг миллий истиқлол ғоясини шакллантириш, меҳнат, экологик, оилавий, ҳуқуқий, иқтисодий, эстетик ва жисмоний тарбияси бўйича синфдан ташқари тарбиявий ишни режалаштиради ҳамда ташкил қилади. Талаба бунда болалар жамоасининг ривожланиш даражасига, болаларнинг ёш ва индивидуал хусусиятларига боғлиқ ҳолда ишнинг турли шакл ва усулларини қўллайди.

Демак, талабаларнинг ўқув-тарбиявий амалиёт давридаги; муҳим вазифаси — фан ўқитувчиси ва синф раҳбари вазифаларини узвий биргаликда бажаришга ўрганишдан, ўсиб келаётган ёш авлодни миллий руҳда тарбиялаш вазифаларини ҳал қилишдан, таълим ва тарбия жараёнларини ташкил этишдан иборатдир.

Ўқув-тарбиявий амалиёт даврида талабалар касбий меҳнатнинг аниқ муаммолари доирасига олиб кирилади, бўлажак фаолиятнинг реал мазмуни ва ҳажми билан таништирилади. Шундай қилиб,: мактабда педагогик амалиётнинг моҳиятида қуйидагилар намоён бўлади:

1 .Талабаларнинг педагогика, психология ва ўз мутахассисликлари фанларидан барча назарий билимларини чуқурлаштиришида;

2. Талабалар фан ўқитувчилари, синф рахбарлари, "Болалар" ва "Камолот" бошланғич ташкилотлари билан барча йўналишдаги ўқув — тарбиявий ишларини олиб боришдек масъулиятли фаолиятда иштирок этишида;

3. Амалиётчи ўқувчилар ва ўқитувчилар жамоасини педагогик — психологик жиҳатдан ўрганиши, тарбиявий ишларни ташкил этиши, фан бўйича факультатив машғулотлар олиб боришида;

4. Ота-оналар билан ишлашнинг асосий йўналишларида иштирок этишида:

а) синф ота-оналар йиғилишини ўтказишида;

б) ота-оналар билан суҳбатлар, учрашувлар уюштиришида;

в) тарбияси оғир ва ўзлаштириши паст бўлган болалар била! ишлашни ташкил этишида;

г) фан ўқитувчилари ва синф раҳбарлари билан ишлаб, услуби* йўл—йўриқлар олишида;

5. Ҳужжатлар юритилишини ўрганиши ва услубий маслаҳатлар олишида;

6. Ўқитувчилар ва синф раҳбарлари фаолиятини кузатишида;

7. Ўқитиш, тарбиялаш усуллари, тамойиллари ва услубларини ўрганишида.

Баён қилинган фикрлар шундан далолат берадики, талабанинг амалиёт давридаги фаолияти тажрибали ўқитувчи фаолиятининг жажжи моделидир,

Ўқувчи камолотининг умумий даражаси:

1. Умумий тараққиёти. Нутқ маданияти, билимдонлиги, мунтазам китоб ўқиб бориши, китоб ўқишга қизиқиш доирасининг кўлами ва барқарорлиги, кино, театр, музей, стадион ва шу кабиларга бориб туриши.

2. Ўқув меҳнатига муносабати. Ўқувчи ўзининг мактабдаги машғулотларига мунтазам қатнашадими? Дарсларни эътибор билан тинглайдими? Ўз ўқув меҳнатини мустақил ташкил эта оладими? Уй вазифаларини мунтазам тайёрлаб келадими? қолдирган материални ўзлаштиришга интиладими? Ўқув меҳнатидаги ютуқларига ва камчиликларига қандай муносабатда бўлади?

3. Ўқувчининг ўзлаштириши. Турли фанлардан ўзлаштириш даражаси қандай? У қайси фанларни севади? қайси фанларни ўзлаштириш унга оғирлик қилади, қайси фаилардан қийналади?

4. Жисмоний меҳнатга муносабати, Ўқувчи ўз - ўзига хизмат кўрсатиш ишига қандай муносабатда бўлади? Меҳнатга тегишли жамоа топшириғини у қандай бажаради? Таълим муассасаси устахонасида ва ўқув юрти олди ҳудудида ишлашни яхши кўрадими? У таълим муассасасидан ташқаридаги ишлаб чиқариш меҳнатига жон деб иштирок этадими? Жисмоний меҳнатда ташаббус ва мустақиллик кўрсатадими?

5. Ўқувчидаги тартиб-интизом даражаси. "Ўқувчилар учун қоидалар"ни биладими ва уларни қандай бажаради? Ўқувчида маданий хулқ—атвор таркиб толганми? Дарсда уюшқоклиги. Катталар билан муносабатда хушмуомалалиги. Озода кийиниши.

6.Ўқувчининг қизиқиш ва майллари. Ўқишга қизиқиши. Адабиёт, санъат ва фан —техника, спорт соҳасидаги қизиқишлари. қизиқиш доирасининг кенглиги ва барқарорлиги. Ўқувчи қандай тўгаракларга қатнайди ва қандай болалар муассасаларига боради? қайси *касбга қизиқади? Унинг қизиқишлари келажакдаги танлайдиган касби билан боғланганми?

Хулоса қилиб айтганда педагогик амалиёт талабаларни ўқитувчи, тарбиячи, синф раҳбари сифатида тайёрлашга, барча кўринишдаги ўқув—тарбиявий ва жамоа ишларини ташкил этиш, кўникмаларини шакллантиришга, таълим — тарбия жараёнига ижобий жараён сифатида ёндашишни ўргатишга қаратилган.

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРГА ХОС САЛБИЙ ХУСУСИЯТЛАР

Рахмонова Д.Б.-БухДУ Психология кафедраси катта ўқитувчиси

Нозимов Жахонгир –БухДУ 3-босқич талабаси

Комил инсон деганда биз маънавий, руҳий, жисмоний соғлом ҳар томонлама бошқаларга ибрат бўладиган билимли, маърифатли кишиларни тушунамиз. Комил инсонни тарбиялаш энг аввало оиладан бошланади. Буюк мутафаккир Юсуф Хос Хожиб “Ўғил-қизларнинг феъл-хулқи яхши ёки ёмон бўлса унинг сабабчиси ота ва онадир”, деб таъкидлаган. Демак, бола ота-онасидан ўзини қандай тутишни ва ҳаётий ахлоқ меъёрларини ўзлаштирар экан, кўп нарсаларни улардан ўрганади, яқин кишилар билан бўлган муносабатда ва оиладан ташқари ўзини шунга мувофиқ тарзда тутишга ҳаракат қилади.

Психология фанининг тобора ижтимоий ҳаётда барқарор, устувор ахамият касб этиши муносабати билан коррекцион психологиянинг роли ортиб бормоқда, натижада назарият билан амалиёт ўртасидаги жипс алоқа уйғунликка эга бўлмоқда. Чунки хар қандай салбий ҳолатни психологик клоррекция орқали “даволаш ” мумкин. Бола қалбида инсонийлик хусусиятлари, маънавий ахлоқий меъёрларнинг шаклланишига ота-она ва оила муҳитининг таъсири катта. Оилавий муносабатлардаги нохушлик ёки оилада болалар тарбиясига мунтазам ёндашувнинг йўқлиги тарбиявий муносабатларда болаларнинг ёш ва индивидуал психологик ҳамда жисмоний хусусиятларини ҳисобга олмаслик, тарбия усулларини нотўғри қўлланилиши бола ҳулқида салбий иллатларни аста-секин шаклланишига олиб келиши мумкин. Гарчи кичик ёшдаги болаларда характер ҳали тўлиқ таркиб топмаган бўлсада, унда кутилаётган бўлажак характернинг асослари, дет аталиши мумкин бўлган психик сифатлар мавжуддир. Ана шу асослардан барқарор фазилатлар аста-секин ҳосил бўла боради. Бу даврда бола характерида шаклланаётган салбий хислатлардан ўжарлик, инжиқлик, қўполлик, ёлғончилик, манманлик, ҳудбинлик ва ҳ.к. яққол кўринади.

Салбий ҳислатлар бола психикасига, руҳий оламига, соғлигига салбий таъсир кўрсатиб, жисмоний ривожланишига зарар етказади. Буларнинг ҳар бири ўзига хос шаклланиш хусусиятларига эгадир. Ўжарлик-характер ва ироданинг заифлигидир. Ўжар бола маслаҳатни ҳам буйруқни ҳам қабу қилмайди, фақат ҳамма нарсани ўз билганича қилади. Ўжар ўқувчининг қилиқларидан ягона сабаби бу: “Мен бундай ҳоҳламайман”, “Мен ундай ҳоҳламайман”. Қатъийлик, сабр-тоқатлилик, чидамлилик ва бошқа иродавий фазилатлар иш фаолиятида мустаҳкамланиб, қийинчиликларни енгишда ақлий ва жисмоний кучни талаб қилиб инсонни чиниқтиради.

Ўжарлик-қатъийлик ва бирор мақсадга қаратилганликни ривожланишига тўсқинлик қилиб, инсонни фаолиятдан чалғитади. Болани кўпроқ эркалаш, унга нисбатан қўйиладиган талабларни пасайтириш бошқаларга эса ортиқча талабчанлик катталар томонидан ўжарликни шаклланишига замин ҳозирлайди. Ўжарликнинг шаклларига хос муҳим салбий ҳислатларидан бири шахсиятпарастликдир. Ўжарлик-ҳар доим иродавий сустликнинг салбий таъсиридир. Ўжарликни шакли қисман одамни темпераментина боғлиқ. Темперамент шахснинг психик хусусиятларидан биридир. Ҳар бир темпераментнинг ўзига хос ижобий ва салбий томонлари бор. Гарчи темперамент шахснинг туғма сифати бўлса ҳам, уни салбий томонларини йўқотиш мумкин. Бизнинг кузатишларимиз шуни кўрсатадики ўжарлик ҳар бир темперамент типига турлича кўриниши мумкин. Масалан: холерикда-ўжарлик одатда агрессив ҳужумкорлик характерига эга бўлиб, низо-жанжалга баҳона излайди. Меланхоликни ўжарлиги кўпинча ҳимоя қиладиган, қўриқлайдиган, мудофаа характерига эгадир. Бу иккита тип ўжарликни енгил вужудга келтиради. Холерик типи тутриқсизлик, бетайинлиги, меланхолик-асаб тизимининг бўшлиги, заифлиги билан белгиланади. Асосан ўжарлик тури болалар ўжарлигини келтириб чиқувчи ижтимоий-педагогик асослар билан белгиланади. Болани ўжарлиги асосан соғлом ижтимоий-муҳит бўмаган тарбиянинг муҳим принциплари бузилган оиалаларда шаклланади. Рус педагоги Макаренко таъкидлаганидек, инсонга мумкин қадар кўпроқ ҳурмат ва талабчанлик керак. Ўжарлик шаклланган бола катта бўлганда ҳам ўзининг нотўғри фикрини маъқуллатишга уринади. У худди қайсар отга ўхшаб, бемаъни ўжарлиги билан одамларнинг меъдасига тегади. “Имкони борича болага яхши таълим-тарбия беришга интилиш лозим,-дейди Кошифий,-токи у ижобий хусусиятларини ўзлаштирсин ва ярамас хатти-ҳаракатлардан ўзини муҳофоаза қилсин”.

Ўжарлик кўпинча оиладаги ёмон муносабатлар таъсирида вужудга келадияъни болани хафа қилишса, эркалатса, ёки қаровсиз ташлаб кетишса, оила ҳақиқий жамоа бўлмаса. Оила жамоасининг ҳамжиҳатлиги, дўстлик ва ўзаро ёрдам шароити-оилада болани тўғри тарбиялашда, жумладан, уни интизомлилигини тарбиялашда ва ўжарликни олдини олишда зурурдир. Болалар характеридаги нуқсонларни яъни ўжарликни йўқотишда катталар уларни иродасини мустаҳкамлашга ёрдам беришлари керак.

Стресс инглизча – босим, кучланиш, танглик деган маъноларни англатади. Психология, физиология ва мэдицинада – оғир шароитларда одамда пайдо бўладиган психик (руҳий) танглик ҳолати ҳисобланади.

Селе фикрича, стресс бузилган гомеостазни қайта тиклаш учун ўринишдир. Стресс қузғатувчилари стрессорлар дейилади. Стрессорларнинг кучи ва таъсир этиш шароитига қараб стресс ҳолати турли-туман бўлади. Масалан. унинг адаптацион (мослашиш) синдроми ижобий натижа келтириб чиқарса, оғир шакли эса шок ҳолатини келтириб чиқаради.

Агар зарарли таъсирлар узлуксиз давом этса, организмда юз берадиган узгаришларни 3 босқичга бўлиш мумкин: 1. Ташвишланиш ёки хавотирланиш бунда стрессорлар таъсир қилган заҳоти бошланиб, бир неча соатдан бир неча кунгача давом этади. 2. Резистентлик (чидамлилик) бу икки ва ундан ортиқ ҳафта давом этиб, организмда адаптация (мослашиш) жараёни содир бўлади ва ниҳоят 3. ҳолдан тойиш бунда организм узидаги барча энергияни сарфлаб қўйгани учун стрессорларга курашиш қобилияти жуда кучсизланиб кетади.

Одамовилик – оғиш бўлиб, мулоқот доирасининг торайиши, атрофдагилар билан эмоционал муносабатда бўлиш имкониятининг камайиши, янги ижтимоий муносабатларни ўрнатишда ёш даврларига хос бўлган қийинчиликлар билан намоён бўлади.

Бу оғишнинг сабаби қуйидагилар бўлиши мумкин: Узоқ давом этган стресс (масалан ота-онанинг ажрашиши), эмоционал мулоқотнинг етишмаслиги ( масалан, узоқ вақт касалхонада бўлиш, ёки баъзан боланинг ота-она учун кутилмаган ёки исталмаганлиги, ота-онанинг болага меҳр кўрсатмаслиги), эмоционал сферанинг ўзига хос индивидуал паталогик хусусияти (психик жараёнларнинг сустлиги ва ҳ к).

Хулоса қилиб шуни айтишимиз мумкинми, кичик мактаб ёшдаги ўқувчиларда бундай характернинг салбий хислатларини олдини олишимиз шарт, чунки худди бошланғич синфларда психик сифатлар юзага келиб, уларнинг асосида ўсмир ва ёшлик даврига хос характерлар таркиб топади.

MATEMATIK MODELLAR QURISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH

Jumayev J.,BuxDU dotsenti,

Ergasheva D.H.BuxDU fizika-matematika fakulteti 4-bosqich talabasi

Hozirgi davrda ta’lim sohasida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashning o’rni tobora ortib boqmoqda. Birinchi tomondan tajribaga asoslangan tadqiqotlar usulini chuqur tushuna olishi tadqiqotchilarning ta’lim sohasiga qo’yilayotgan talablardan asosiysi bo’lib qolmoqda, ikkinchi tomondan esa matematika va statistikaning iqtisodiy ta’limdagi ahamiyati oshib bormoqda.

Shuning uchun ham ta’lim muassasalarida ilmiy-tadqiqot va ilmiy-pedagogik ishlar olib boruvchi tadqiqotchilar matematik modellar tuzish, ularni echishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish ko’nikmalariga ega bo’lishlari kerak.

Ushbu ishda mualliflar tomonidan tajriba nuqtalariga yaqin keluvchi funksiyani ko’phad ko’rinishida aniqlashning algoritmi va dasturi keltiriladi.

n-chi darajali ko’phadni quyidagi ko’rinishda yozish mumkin[1]:

Ushbu ko’phadga nisbatan eng kichik kvadratlar usulini qo’llasak, unda quyidagi tenglamalar sistemasiga ega bo’lamiz:

(2)

Bu yerda

(3)

Ushbu sistema larga nisbatan echilsa, biz (1) ko’phad ko’rinishini aniqlagan bo’lamiz.

Endi -ning berilgan qiymatlarida ning nazariy qiymatlarini hisoblash va tajriba nuqtalari bilan farqini hisoblash mumkin.

Ushbu algoritm asosida Delphi muhitida tuzilgan dastur asosida grafik ham hosil qilindi[2].

Misol sifatida 1-rasmdagi tajriba nuqtalariga mos keluvchi 2-chi darajali

1-rasm. Tajriba qiymatlarini kiritish va hosil qilingan ko’phad ko’rinishi.

ko’phadni tuzilgan dastur asosidagi grafik ko’rinishi 2-rasmda keltirilgan. Ushbu grafik Delphining grafik imkoniyatlaridan foydalanib chizilgan. Shuning bilan birga Delphining Tchart komponentasidan ham foydalanib shunday grafiklarni hosil qilish mumkin.

2-rasm. Eng kichik kvadratlar asosida topilgan ko’phadni tajriba qiymatlari bilan solishtirish.

Xuddi shuningdek, dastur ishlashini tekshirish uchun 3-rasmda tajriba nuqtalari kamayib o’suvchi holi uchun matematik model qurish jarayoni keltirilgan. Umuman aytganda dasturda tajribalar sonini ko’paytirish, qiymatlarini kattaroq hollarda ham berish mumkin, ularni dastur ekranga moslashtirib oladi.

3-rasm. Tajriba nuqtalari parabola ko’rinishini olgan hol.

Ushbu ishda ilmiy - tadqiqot, tajriba natijalariga ko’ra olingan sonli qiymatlar acosida axborot texnologiyalaridan foydalanib jarayon matematik modelini tuzish ketma ketligi bayon qilingan, undan ta’lim, xalq xo’jaligi, iqtisodiyot kabi sohalarda olingan tajriba natijalarini qayta ishlashda foydalanish mumkin, shuningdek ushbu ketma-ketlikdan “fermer xo’jaligini boshqarish”, “amaliy matematika va informatika”, “iqtisodiyot” kabi bakalavrlik ta’lim yo’nalishlarida maruzalar, amaliy mashg’ulotlar o’tkazishda foydalanish mumkin.

Adabiyotlar:

1.Mo’minov Sh. R. Matematik modellar va usullar. O’quv qo’llanma. Toshkent. “Turon-iqbol”, 2006. 270 bet.

2.Nazirov Sh.A., Musayev M.M. va b. Delphi tilida dasturlash asoslari. O’quv qo’llanma. Toshkent-2008. 277 bet.

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ФУТБОЛЧИ ҚИЗЛАР ТАЙЁРГАРЛИГИНИ КОМПЛЕКС НАЗОРАТ ҚИЛИШНИНГ АЙРИМ МУАММОЛАРИ

Ибрагимов М.Б., БухДУ таянч докторанти

Олий таълим муассасалари талабалари ўртасида спорт мусобақаларини ташкил этиш борасида амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар жараёнида келажагимиз эгалари, эртанги кунимизни ҳал қилувчи куч бўлган ёш авлодни соғлом ва баркамол инсонлар қилиб вояга етказиш устувор йўналиш этиб белгиланади.

Спорт ўйинларидаги бир қатор илмий тадқиқотлар ва илғор амалиётнинг кўрсатишича, спорт такомиллашуви жараёнини бошқаришни оптималлаштириш учун спортчилар мусобақа фаолиятини педагогик назорат қилиш тизими бўлиши зарур.

Спорт ўйинлари соҳасидаги мутахассисларнинг ҳисоблашларича машғулот жараёни бошқариш назарияси тамойиллари асосича қурилиши лозим. Уларнинг фикрича, ҳозирги пайтда спортчилар организмидаги ўзгаришларни ўрганишда тизимли ёндашиш усулиётини ишлаб чиқиш ҳамда қўллаш зарурияти туғилди.

Бизни спортчиларни мусобақалар ва машғулот шароитларидаги ҳолатларини қиёсий баҳолаш асосида амалга ошириш жоиз. Спортда комплекс назорат-бу спортчи ҳолати, машғулот юкламалари, ҳаракатларининг бажарилиш техникаси спорт натижалари динамикаси, спортчининг мусобақаларда ўзини тутиши, машғулот самарасини назорат қилишдир.

Футболчи аёллар тайёргарлиги даражасини баҳолаш организм ривожланишининг ёш хусусиятлари, футбол билан мунтазам шуғулланишнинг тайёргарликнинг ҳар хил тамойилларига таъсири ҳамда тайёргарлик босқичини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади.

Комплекс назорат натижалари ўқув-машғулот жараёни самарадорлиги ҳамда футболчи қизлар тайёргарлигини индивидуаллаштириш мезони ҳисобланади. Комплекс назорат натижалари асосида машғулот юкламаларига тузатишлар киритилади, машғулотлар ва юкламаларни спортчи ҳолатига мослаштириш имкони яратилади, футболчи қизлар ҳолатини тезкор жорий ва босқичли баҳолаш бажарилади.

Футбол бўйича илмий-услубий ва махсус адабиётларнинг таҳлили шуни кўрсатдики, футболчи аёлларни тайёрлаш амалиётида спортчилар тайёргарлиги даражасини миқдоран баҳолаш ва уларнинг мусобақа фаолияти сифатини яхшилаш муаммоси асосан ҳал этилган. Машғулот юкламаларини баҳолашга бўлган ёндашишда умуман бошқача вазият юзага келади, чунки кўпгина машқлар комплексли хусусиятига эга бўлиб, бир вақтнинг ўзида спортчиларнинг жисмоний сифатлари ҳамда техник-тактик маҳоратларини такомиллаштириш вазифалари ҳал этилади. Комплекс назоратнинг бу бўлимида баҳолашнинг миқдорий мезонлари фақат қисман ишлаб чиқилган. Мавжуд услублар машқнинг ўлчамлари ва техник-тактик мураккаблигини аниқлашга ҳали имкон бермайди. Боз устига машғулот, микроцикл ва бошқалар йўналишини аниқлаш янада мушкул. Шунинг учун кўпгина мутахассислар машғулот юкламаларини баҳолашни деталлашдан қочадилар. Бу эса машғулот жараёнини режалаштиришнинг энг мукаммал шакли – уни дастурлаш ва автоматлаштирилган бошқарувга ўтишга имкон бермайди.

Сўнгги йиллардаги тадқиқотларда ушбу муҳим муаммога катта эътибор қаратилди. В.И.Лях ўз ишини юқори ёш футболчи аёлларда турли устувор йўналишдаги машғулот юкламалари ҳамда машқларнинг техник-тактик мураккаблигини миқдорий баҳолаш усулиётини ишлаб чиқишга бағишлаган. Муаллиф нафақат техник-тактик мураккабликнинг асосий муаммоларини аниқлай олган, балки турли устувор йўналишдаги машғулот юкламаларини миқдорий баҳолаш шкаласини асослаб берган. Д.В.Тропникова юқори малакали аёл футболчиларнинг йиллик циклда ташкил этилган ўқув машғулотда чидамкорлигини ошириш ва тайёргарлигини баҳоловчи тестлар комплексини аниқлаб берган. Олинган маълумотлардан кўриниб турибдики, таклиф этилган тестлардан (улар футболчи аёлларниг махсус тайёргарлигини баҳолаш учун қўлланилган) фақат қуйидагиларгина энг қулай ва қўллаш учун мумкин бўлади;

1.Футболчи аёлларнинг техник-тактик маҳорати ва жисмоний тайёргарлигини эксперт баҳолаш.

2.Тезкорлик тестлари (жойидан туриб 5 ва 10 м.га югуриш; 15 м.га турган жойидан югуриш).

3.Тезкор-куч тестлари (турган жойидан юқорига сакраш, зинадан юқорига югуриш).

4.Энергетик мезонлар.

Чет эл олимлари футболчи аёлларнинг тезкор-куч тайёргарлигини аниқлаш учун қуйидаги тестларни тавсия этади: жойидан туриб узунлика сакраш, жойидан туриб узунликка учхатлаб сакраш, жойидан туриб иккала оёқ билан депсиниб юқорига сакраш; тезкорлик тайёргарлигини аниқлаш учун эса 10м ва 30м.га югуриш; махсус чидамлиликни аниқлаш учун-Марозов тести; умумий чидамлилик учун-Купер тести, чаққонликни аниқлаш учун - Шперлинг тести. Шуни таъкидлаш жоизки, бир қатор муаллифлар футболчи аёлларнинг техник тайёргарлигини назорат қилишда ўйинлар давомида педагогик кузатув олиб боришни энг ахборотли услуб деб хисоблайдилар.

Олий таълимда футболчи аёлларни тайёрлаш жараёнидаги муаммоларнинг мавжудлиги ва бу жараённи барча жиҳатларини қатъий назорат қилишини тақазо этади.

Футболчи аёл (талаба)ларни тайёрлашда мутахассислар ва мураббийлар ана шу жиҳатни инобатга олишлари керак бўлади.

OLIY TA`LIMDA MATEMATIKA O`QITISH METODIKASI FANINI INTEGRATSIYALASHNING DIDAKTIK ASOSLARI

Ismanova G.G., AnDU Boshlang`ich ta`lim metodikasi katta o`qituvchisi

Murotova G.A., AnDU BTSTI yo`nalishi 2-bosqich talabasi

Oliy ta`limda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ta`lim tizimini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to`g`risida”gi PQ-2909-son qarorida Oliy ta`lim darajasini sifat jihatdan oshirish va tubdan takomillashtirish bo`yicha istiqbolli rivojlanish dasturiga muvofiq holda ko`plab vazifalar yuklatildi. Zarur ixtisosliklar sohalari va tarmoqlari ehtiyojidan kelib chiqqan holda ta`lim sifatini oshirish maqsadida Oliy ta`limning Boshlang`ich ta`lim va sport tarbiyaviy ishi yo`nalishida matematika o`qitish metodikasi fanidan “Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasining didaktik tamoyillari” mavzusi misol bo`la oladi.

Har bir darsdan turli xil didaktik maqsadlar ko`zlanadi. Ular orasida bittasi bosh maqsad hisoblanadi va u darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi.

Har bir alohida darsning maqsadi dars tizimining maqsadini aniqlab, u yordamida o`qitilayotgan mavzuning mazmunini o`quvchilarga ochib beradi. Bu holda birinchidan yangi tushunchalar bilan o`quvchilarni tanishtirish bo`lsa, ikkinchi holda tanishtirilgan tushunchani kengaytirish va chuqurlashtirish, uchinchisida, biror malaka va ko`nikmalarni hosil qilish, to`rtinchisida bilim, malaka va ko`nikmalarni tekshirish va h.k. bajariladi. Har bir darsda yuqorida aytilganlarning bir nechtasi yoritilishi mumkin. O`tilganlarni takrorlash, oldin o`tilgan darslarni yangi tizimga solish, shu bilan bilimlarni tekshirishni o`z ichiga oladi. Yangi materialni bayon qilish har doim mashqlar bajarish bilan davom ettiriladi. [2]

Maktab tajribasi darsning ma`lum tizimini yaratadiki, ko`pchilik o`quvchilar bu tizimga rioya qilib, ma`lum yaxshi natijalarga erishmoqda. Odatda darsning boshida uy vazifasi tekshiriladi va o`tgan mavzu takrorlanadi, so`ngra o`tgan mavzu yuzasidan savol-javob o`tkaziladi. Shundan keyin yangi material bayon etiladi va uni mustahkamlash uchun o`quvchilarga misol va masalalar yechiriladi yoki nazorat savollari beriladi. Dars ohirida uyga vazifa to`g`risida ko`rsatmalar beriladi. [2]

Ba`zan, bu maqsadlardan bittasiga bag`ishlanishi mumkin. Ana shu bitta maqsadni darsning asosiy didaktika maqsadi deyiladi va boshqalar unga bo`ysunadi. [2]

Matematika darslariga didaktik yondashgan holatda quyidagi integratsion tarzdagi darslar misol bo`la oladi. Talabarning bilim va ko`nikmasini rivojlantirish uchun matematikani jismoniy mashg`ulot bilan integratsiyalashuvini ko`rib chiqamiz. Masalan, toq va juft sonlarni o’rgatish bo`lsin.

O`yinning borishi: bunda professor o`qituvchi toq sonlarni aytadi:

1 – masalan, 1,3,7 … sonlarini aytadi talabalar esa shu toq sonlar aytilganda o`rnidan turadi;

2 – juft sonlar aytilganda o`tiradilar;

3 – biror talaba juft son aytilganda o`rnidan tursa o`yinni shu yerda to`xtatadi, qolgan o`quvchilar davom etishadi. Bunda matematika va jismoniy tarbiya integratsiyasiyalashadi.

Matematikadan jismoniy mashg`ulotga oid yana bir o`yinni misol qilamiz, bu “Qadam” o`yini. O`yinning borishi: bunda bir guruh talabalar orasidan uchta talaba tanlab olinadi:

1 – har bir talaba 1 dan boshlab natural sonlarni sanaydilar;

2 – 6 ga karalli son kelganda bu sonni aytmaydilar;

3 – har bir sonni to`g`ri sanagan talaba oldinga bir qadam tashlaydi, agar 2 ga karalli sonni biror talaba aytib qo`ysa qadam tashlamaydi joyida qoladi.

4 – qolgan qatnashchilar esa o`yinni yana kelgan joyidan davom ettiradilar;

5 – o`yin bitta qatnashchi qolgunga qadar davom etadi va ohirgi qolgan bitta qatnashchi g`olib hisoblanadi.

Matematika fanini bevosita ona tili bilan integratsiyalashuvini ko`rib chiqamiz.

“Pochta” o`yini. O`yinning borishi: talabalardan birini pochtachi qilib tayinlanadi. Pochtachi sumkasida kartochkalar bo`ladi. Misol uchun bu kartochkalarda 15…4=19, 28-17=…, 12+…=14 kabi misollar berilgan bo`ladi. Talabalar nuqtalar o`rniga mos sonlarni qo`yishlari kerak bo`ladi.

“Hisobchi” o`yini. O`yinning borishi: talabalardan biri oldinga chiqib hisobchi bo`ladi.

1 – talabalar “hisobchi”ga misollar beradi, u misollarni og`zaki yechadi;

2 – agar hisobchi biror misolni yecha olmasa, uning o`rniga bu misolni bergan talaba turadi;

3 – talabalardan qaysi biri eng ko`p misolni yecha olsa shu talaba g`olib bo`ladi.

Bu “Hisobchi” o`yinida bevosita iqtisodiyot fani integratsiyalashuvini ko`rishimiz mumkin.

Matematika o`qitish metodikasi fanini bir necha fanlar bilan aloqadorligidan na`munalar ko`rib o`tdik. Bundan xulosa qilishimiz mumkinki, yuqoridagi kabi mashg`ulotlar orqali boshlang`ich sinf o`quvchilarini matematika faniga bo`lgan qiziqishlarini oshiribgina qolmasdan, balki, ulaning bilimini bir vaqtning o`zida bir necha fanlar bilan didaktik yondashgan holda integratsion ta`lim berish imkoniyatini amalga oshirishimiz mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

1. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ – 2909-son qarori.

2. M.E.Jumayeva, Z.G`.Tadjiyeva Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish

metodikasi. –T.: “Fan va texnologiya”, 2005, 15-bet.

3. M.E.Jumayeva Matematika o`qitish metodikasidan praktikum. – T.: “O`qituvchi”, 2004.

БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМНИ ИЖОДИЙ ТАШКИЛ ЭТИШДА ЎҚУВ-БИЛУВ МУАММОЛАРИНИНГ ЎРНИ

З.Л.Умуров- БухДУ бошланғич таълим кафедраси катта ўқитувчиси

Бошланғич синфларнинг она тили дастур, дарсликлари анъанавий қолипда тузилган бўлиб, уларда икки нарса – билимлар ҳамда кўникма-малакалар кўзда тутилган. Феъл мавзусини шу билим, малакалар доирасида ўргатиш болаларнинг тафаккури, ижодий кобилиятларини ўстириш талабларига тўла жавоб бера олмайди. Шуни назарда тутиб, бошланғич синфларда "Феъл" мавзуси учун кичик дастур тузилди. Дастурда феълни ўргатишнинг қуйидаги хусусиятлари ҳисобга олинди.

4-синфда феъл

"Феъл" мавзуси бўйича ўрганиладиган билим, кўникма ва малакалар
Билимлар	Кўникма малакалар	Ижодий фаолият тажрибаси	Муносабатлар
1. Феълнинг таърифи	1. Феълни бошқа сўз туркумларидан фарқлай билиш	1.Феълга мустақил таъриф бериш	1.Феълнинг нутқдаги ролини баҳолай олиш
2. Ҳаракат ва ҳолат билдирувчи феъллар	2. Бўлишли ва бўлишсиз феъллар иштирокида гаплар туза олиш	2. Феъл ва унинг категориялари тўғрисида хулоса чиқариш	2. Ҳаракат ва ҳолат билдирувчи феълларни баҳолай олиши
3. Санаш оҳангги билан айтилган феъллар иштирокида гап тузиш ҳамда тиниш белгилари тўғрисидаги билимлар	3. Утган, ҳозирги, келаси замон шаклларининг ишлатилиши	3. Утган, ҳозирги, келаси замон шаклларининг ишлатилишига оид умумий хулоса чиқариш	3. Феълларда ишлатилган тиниш белгиларига ўз муносабатини билдириш
4. Феъл иштирок этган гапларни ўқишга оид ахборот	4. Матндан феълларни топиб ўқиш	4. Феълларнинг имлосига оид хулосалар чиқариш	4. Феълларни ўқиш (айтиш)га оид ўз ва ўзгалар тажрибасини баҳолай билиш

Тузиладиган дидактик лойиҳанинг мазмуни ишлаб чиқилгач, унинг мақсади аниқланади. Билув муаммолари тизимида – дидактик лойиҳада ўқитиш мақсадлари, ўқиш мақсадларини ажратамиз.

Ўқитишга (ўқитувчи фаолиятига) дахлдор мақсадларнинг учта анъанавий кўриниши мавжуд: таълимий, ривожлантирувчи, тарбияловчи. Мавзу доирасидаги билимларни ўргатиш – таълимий мақсаддир. Ривожлантириш мақсади болаларнинг хотираси, тафаккурини ўстиришга оид мақсадлардир. Билимлар асосида болаларни тарбиялаш тарбиявий мақсад саналади.

Билув муаммолари ўқувчилар фаолиятида қатор ишларни ҳам бажаради. Тузиладиган муаммолар тизимида муаммоларнинг болалар фаолиятида бажарадиган ишлари ҳам ҳисобга олиниши лозим. Билув муаммолари тизимини тузиш жараёнида уларни бажариш усуллари ҳам олдиндан қайд этилади: гапни, матнни таҳлил қилиш; феълларни ажратиб олиш; берилган матндан феълнинг бўлишли ва бўлишсиз шаклларини топиш, нутқ тузиш ва шу кабилар билув муаммоларини бажариш усуллари ҳисобланади.

Ўқув материаллари мазмуни, тузиладиган муаммоларнинг мақсади, функция ва усуллари аниқлангач, тизимга киритиладиган муаммоларнинг типлари белгиланади. “Феъл” мавзусида билув муаммолари типларини аниқлашда қуйидаги уч йўналиш бўйича иш қилинади: материалга кўра билув муаммолари типлари – янги билим (1), кўникма ва малака (2), ижодий фаолият тажрибаси (3), муносабатларни тарбиялашга (4) оид билув топшириғи; таълим жараёнида бажарадиган ишига кўра билув муаммолари – ўрганилаётган объектнинг хусусиятларини таҳлил қилиш ва хулосалар чиқариш (1), чиқарилган хулосаларни янги ўқув шароитларига татбиқ этиш (2), ўзлаштирилган икки ёки ундан ортиқ объект тўғрисида умумий хулоса чиқариш (3), мавзулар бўйича эришилган натижаларни таҳлил қилиш (4) га оид билув муаммолари; ўқув предмети хусусиятларига кўра билув муаммолари – синтактик муаммолар. Бу хил билув муаммолари воситасида ундалмаларнинг хусусиятлари таҳлил қилинади; синтактик – пунктуацион муаммолар. Шу хилдаги муаммоларни бажариш йўли билан болалар ундалмаларда тиниш белгиларни ишлатиш йўлларини билиб олишади; синтактик – просодик кўринишдаги муаммо. Бундай муаммолар устида ишлаш орқали нутқда феълларни ижро этиш усулларини эгаллаб олишади.

Билув муаммолари типлари аниқлангач, уларнинг тизимини тузишга ўтилади. Муаммоларни тузиш пайтида юқоридаги жадвалда аниқланган билим, кўникма-малака, ижодий фаолият тажрибаси, муносабатларга доир информациялар олдинги ўзлаштирилмаган ҳолатдан янги феълларни ўзлаштиришга оид билув муаммолари битими шаклига келтирилади.

Умуман ўқув муаммолари, айни ҳолатда билув муаммоларини таълимга татбиқ этиш амалиётининг уч кўриниши мавжуд: ўқув мавзулари бўйича билимлар ўрганилгач, билув муаммоларидан фойдаланиш; билув муаммоларини дарснинг турли босқичлари билан бириктириш; билув муаммоларини қўйиш ва болаларнинг уларни қабул қилишидан таълим цикллари, дарс босқичларини шакллантириш.

Шундай қилиб, муаммоли таълимнинг ёки таълимни муаммолар тизими шаклида ташкил этишнинг 3 йўли мавжуд бўлиб, улар куйидагилар:

1-йўл. Ўқув муаммоларини таълимга татбиқ этишнинг анъанавий йўли. Анъанавий йўлга кўра ўқув муаммоларидан, жумладан, билув муаммоларидан ҳам таълимнинг бир мақсади янги мавзу бўйича ўрганилган билимларни мустаъкамлаш жараёнида фойдаланилади. Ўқув муаммоларидан шу йўсинда фойдаланиш ҳозирги кун талаблари ижодкор ёшларни тарбиялаш соҳасидаги давлат буюртмаларини бажариш шартларига жавоб бера олмайди.

2-йўл. Билув муаммолари типларини дарс типлари, босқичлари билан бириктириш. Бу йўл илғор, ижодкор ўқитувчилар тажрибасида учрайди. Гарчанд 2-йўлдан оз миқдордаги ўқитувчилар фойдаланишса-да, у аста-секин ўқув муаммоларини таълимга татбиқ этиш амалиётининг алоҳида тури сифатида шаклланиб бормокда.

Билув муаммолари типларини дарс босқичлари билан бириктириш жараёнида таълим қуйидагича кўринишга эга бўлади: ўқитувчи дарснинг у ёки бу босқичига мос келадиган муаммони танлаб болаларга бажаришни таклиф қилади; болалар муаммони бажаришади. Ўқитувчи бажарилган муаммодан хулоса чиқаришни сўрайди; болалар хулоса чиқаришади. Мисол келтирамиз: янги ўқув материалини ўрганиш ва мустаҳкамлаш дарсининг учта асосий босқичи бор: янги билимларни ўрганишга тайёргарлик; янги билимларни ўрганиш; янги билимларни мустаҳкамлаш. Ўқитувчи шу босқичларни ҳисобга олиб, 4-синфда таълимни қуйидагича ўтказади.

1-муаммо. Матнни ўқиб, предметнинг номини билдирган сўзларни ажратиб ёзинг. Болалар 1-3-синфларда ҳам отларни ўрганишган. Ўқувчилар олдин ўрганилган билимларга риоя қилиб муаммони бажаришади. Бундай муаммонинг асосий вазифаси болаларни «От - сўз туркуми»ни ўрганишга тайёрлашдир. Ўқувчилар нутқдан отга оид сўзларни ажратиб олишади. Энди отни таърифлашга ўтилади. Шу мақсадда иш қуйидагича давом эттирилади.

2-муаммо. Ўзингиз матндан ажратиб ёзган сўзларни сўроқларига кўра икки гуруҳга ажратиб ёзинг. Отларга таъриф беришга тайёрланинг.

Болалар отга оид сўзларни ким?, нима? сўроқларига кўра икки гуруҳга ажратишади, отнинг таърифи чиқарилади, чиқарилган таъриф дарсликда берилган таърифга чоғиштирилади. Энди от бўйича ўрганилган билимларни мустаҳкамлашга ўтилади. Бунинг учун қуйидаги муаммо бажарилади.

3-муаммо. Ким? ва нима? сўроқларига жавоб бўладиган отларга ўнтадан сўз топиб ёзинг.

Ким? сўроғига жавоб бўладиган сўзлар

Нима? Сўроғига жавоб бўладиган сўзлар

1............................................................

..............................................................

10..........................................................

1............................................................

..............................................................

10..........................................................

Ўқув муаммоларини дарс босқичлари билан бириктириш қўйидаги кўринишни олади.

Дарс босқичлари		Ўқув муаммолари
1. Янги мавзуни ўрганишга тайёргарлик		1-муаммо: Матндан от ларга оид сўзларни ажратиб ёзиш
2. От юзасидан хулосалар отларни гуруъларга ажратиш		2-муаммо: Матндан танлаб ёзилган чиқариш
3. Чиқарилган хулосаларни мустаъкамлаш		3-муаммо: Ким?, нима? Сўроқларига4 жавоб бўладиган сўзлар ўйлаб ёзиш.

Билув муаммоларини дарс босқичлари билан бириктириш бу таълимнинг самарадорлигини ошириш мақсадида муаммони вақт ва фазовий ўринда дарс босқичлари билан ёнма-ён қўшиб ўтказишдир.

3-йўл. Таълимни ўқитувчи ва ўқувчилар ҳамкорлигида қуриш. Бу таълимни замон ҳамда маконда ўқув муаммоларини қўйиш ва бажариш йўли билан ўзгартиришдир. Бу ерда сезилган, ҳис қилинган ўзгаришлардан таълим звенолари, босқичлари, цикллари шаклланади.

Бизнингча, “муаммоли таълим” ва “таълимни муаммолар тизими шаклида ташкил этиш” иборалари мазмунан тенг, ўзаро маънодош тушунчалардир. Уларнинг марказида билув муаммолари тизими ётади. Таълимнинг даврий ҳаракатида инвариантлар ўқитиш ва ўқиш фаолиятларини ўзаро боғловчи восита, таълимнинг бир акт, босқич, циклдан навбатдаги акт, босқич, циклга ўтишини рағбатлантирувчи омил ролини бажаради. Инвариантларга кўра таълим иштирокчилари бир-бирини тушунади, ҳамкорлик қилади.

ЁШЛАРНИ ЁТ ҒОЯЛАРДАН ҲИМОЯЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ.

Жумаев У.С. – БухДУ психология кафедраси

доценти, психология фанлари номзоди

Кейинги йилларда кенг жамоатчилик ва олимларнинг диққатини ўзига жалб қилиб келаётган масалалардан бири шахс ва оила, ёшларнинг турли ёт ғоялар таъсирига тушиши муаммосидир. Бу муаммони ўрганиш бугунги кунда ўзининг тарихий, маданий, миллий ва умумбашарий қадриятларини тиклаётган Ўзбекистон давлати равнақи учун ҳам катта аҳамиятга эга.

Республикамизда таълим-тарбия тизимини ислоҳ қилиш, уни замон талаблари даражасига кўтариш, миллий кадрлар тайёрлашнинг янги тизимини барпо этиш, салоҳиятли, баркамол авлодни тарбиялаш мақсадида “Таълим тўғрисида”ги Қонун ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури, ёшлар билан боғлиқ турли давлат дастурларининг қабул қилиниши, ёшларнинг моддий, маънавий, ҳуқуқий жиҳатдан ҳар томонлама қўллаб-қувватланиши мамлакатимизда ёшлар масаласига давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири сифатида қаралаётганидан далолат беради.

Шахснинг шаклланишида, маънавиятининг таркиб топиши ва ривожланишида оиланинг ўрни, аҳамияти беқиёс бўлиб, оила билан боғлиқ масалалар оилавий ҳаёт психологиясининг асосий муаммоларидан ҳисобланади. Оила ва ёшлар билан боғлиқ масалалар ижтимоий психология фанининг асосий йўналишларидан бири экан, бу борадаги муаммоларни фанда эътироф этилган назарий ҳамда методологик қарашларга таяниб изчил таҳлил қилиш, ўрганиш, тушунчаларни тизимлаштириш ҳозирги вақтдаги муҳим вазифалардандир.

Ҳар қандай жамият тараққиётида оилаларнинг, оилалар мустаҳкамлигининг аҳамияти беқиёсдир. Муайян муҳитда дунёга келиб, шахс сифатида шаклланиб, ўзи яшаётган давлатнинг фуқароси сифатида мамлакатнинг иқтисодиёти, ижтимоий ҳаёти тараққиётини таъминловчи, ҳал қилувчи омил бўлган инсон камолотида оиланинг тутган ўрни муҳим.

Шундай экан, оиланинг соғлом бўлиши, уларда ижобий психологик иқлимнинг ҳукм суриши фарзандларимизнинг шахс сифатида шаклланиб, давлатимизнинг иқтисодиёти, ижтимоий ҳаёти ривожини таъминловчи инсонлар бўлиб етишишидаги асосий омил ҳисобланади. Зеро, шахс маънавияти, унинг дунёқараши, инсоннинг тасаввур ва эътиқодига алоқадор кўникмалар мажмуи асосан оилада шаклланади.

Баркамол авлод тарбиясини амалга ошириш муҳим стратегик масалалардан бири бўлиб, мамлакатимизнинг демографик хусусиятларини инобатга олсак, бу нафақат назарий, балки амалий аҳамиятга эга вазифалардан ҳисобланади. Бугунги глобаллашув шароитида инсон онги ва қалби учун турли усул ва воситалар ёрдамида кескин олиб борилаётган курашлар давом этмоқда. Мазкур ҳаракатлар бевосита ёшларга йўналтирилган бўлиб, уларда миллий анъана ва қадриятларимизга, мамлакатимизда олиб борилаётган сиёсатга нисбатан салбий муносабатларни шакллантиришга қаратилгандир. Бу муайян оммавий ахборот воситалари, оммавий санъат ва маданият ёрдамида керакли бўлган ғояларни шакллантириш, йўл-йўриқлар бериш орқали амалга оширилмоқда. Натижани жамиятнинг диний, маданий, ижтимоий, маънавий соҳаларида намоён бўлаётган экспансия ҳолатларида ҳам кузатиш мумкин.

Бугунги кунда ёш авлодни жисмонан соғлом, маънан кучли, ақлан етук, соғлом ва баркамол бўлиб етишишида оиладаги соғлом муносабатларнинг аҳамияти беқиёсдир. Шу боис, мустақил давлатимизда оилада соғлом ижтимоий муносабатлар тизимини яратиш, ёшларни ёт ғоялар таъсиридан ҳимоялаш ва бунинг учун аввало ота-оналарни, мутахассисларни психологик билим билан қуроллантириш ишига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу масалани ҳал қилишда эса ҳозирги пайтда ниҳоятда тақчил ўзбек тилидаги босма ва электрон психологик адабиётларни яратиш долзарб масала сифатида кўтарилади.

Ушбу қўйилган мақсадга эришиш учун қуйидаги вазифаларни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир:

· вайронкор, бузғунчи, ёт, деструктив ғояларга оид тушунчаларни тасниф этиш;

· қўлланмадан ўрин оладиган асосий тушунчалар рўйхати ва китоб мундарижасини шакллантириш;

· ҳар бир тушунчага замонавий психология фани асосида таъриф бериш;

· жамланган маълумотлар, тегишли адабиётларга қўйиладиган талаблар асосида, республикамиз аҳолиси миллий-психологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қўлланмани нашрга тайёрлаш ва чоп эттириш. ёт ғояларнинг шахс, жамияга нисбатан салбий таъсирининг психологик таҳлилини амалга ошириш;

· оилада ёшларда мафкуравий иммунитетни шакллантириш бўйича олиб борилаётган тарғибот-ташвиқот ишларининг мазмуний таҳлилини амалга ошириш;

· амалиётчи психолог-педагоглар учун тегишли тавсиянома ва йўриқномалар ишлаб чиқиш;

· профилактика тизимининг назарий моделини яратиш ва муҳим вазифаларни белгилаб олиш;

· ёт ғоялар таъсирига тушиш мойиллиги бор ёшларни аниқлаш методикасини яратиш ва психологик хизмат кўрсатиш амалиётига жорий этиш;

· оилада ёшларни ёт ғоялар таъсиридан ҳимоялашга йўналтирилган иш услубларини психологик хизмат жараёнида қўллаш юзасидан амалий тавсиялар ишлаб чиқиш.

Маълумки, оила шахс ижтимоийлашувида муҳим ўрин тутадиган омиллардан бири саналар экан, оилада ёшларни ёт ғоялар таъсиридан ҳимоялаш муаммоси бутун дунёда, шу жумладан Ўзбекистон Республикасида ҳам алоҳида аҳамият касб этиб бормоқда. Ҳозирги вақтда ёшларнинг ёт ғоялар таъсирига тушиши ижтимоий-психологик, педагогик ҳамда сиёсий-психологик тадқиқи, ёшларни мазкур ғоялар таъсиридан ҳимоялаш масаласи долзарб назарий ва амалий аҳамият касб этяпти.

Мамлакатимиз биринчи Президенти И.А.Каримов ўз чиқишларида бир неча бор ушбу масалага эътибор қаратиб, ёшларимиз, халқимизни бундай таҳдидлардан асраш нақадар муҳим эканлигини қайта-қайта таъкидламоқда. “Ўз-ўзидан равшанки, бугунги замон воқеликка очиқ кўз билан, реал ва ҳушёр қарашни, жаҳонда ва ён-атрофимизда мавжуд бўлган, тобора кучайиб бораётган маънавий таҳдид ва хатарларни тўғри баҳолаб, улардан тегишли хулоса ва сабоқлар чиқариб яшашни талаб этмоқда. Шу боис юртдошларимиз, айниқса, ёш авлод онгида мураккаб ва таҳликали ҳаёт ҳақида, унинг шафқатсиз ўйинлари тўғрисида бирёқлама ва сохта тасаввур бўлмаслиги керак”.[16]

Мамлакат ёшларининг турли ёт ғоялар таъсирига тушмасликлари учун уларнинг бўш вақти фақатгина оилада эмас, балки маҳалла, таълим муассасаларида ҳам мазмунли ташкил этилиши зарур. Шу муносабат билан «Оила-маҳалла-таълим муассасалари» ҳамкорлиги, нодавлат ва нотижорат ташкилотларининг ёшларга йўналтирилган сиёсати миллий тараққиёт стратегияси нуқтаи назаридан қиёсий таҳлил этилиб, улар фаолият мазмунини оширишга қаратилган таклифлар ишлаб чиқилиши мақсадга мувофиқдир.

Баркамол авлод тарбиясини амалга ошириш муҳим стратегик масалалардан бири бўлиб, мамлакатимизнинг демографик хусусиятларини инобатга олсак, бу нафақат назарий, балки амалий аҳамиятга эга вазифалардан ҳисобланади. Бугунги глобаллашув шароитида инсон онги ва қалби учун турли усул ва воситалар ёрдамида кескин олиб борилаётган курашлар давом этмоқда. Мазкур ҳаракатлар асосан бевосита ёшларга йўналтирилган бўлиб, бу ҳаракатлар замирида миллий анъана ва қадриятларимизга, мамлакатимизда олиб борилаётган сиёсатга нисбатан салбий муносабатларни шакллантириш асосий мақсад сифатида белгиланган. Назарда тутилган ният муайян оммавий ахборот воситалари, “оммавий санъат ва маданият” ёрдамида керакли бўлган ғояларни шакллантириш, установкалар бериш орқали амалга оширилмоқда. Натижани жамиятнинг диний, маданий, ижтимоий, маънавий соҳаларида намоён бўлаётган экспансия ҳолатларида ҳам кузатиш мумкин.

САВОД ЎРГАТИШ ЖАРАЁНИДА ДИДАКТИК ЎЙИНЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

З.Л. Умуров, М.Р. Ризоева, БухДУ

Дидактик материаллардан фойдаланиш, хусусан, савод ўргатиш жараёнида катта аҳамиятга эга бўлиб, улар таълимий материалларни ўзлаштириш ва мустаҳкамлаш ҳамда дарсни қизиқарли ташкил этиш учун асосий рол ўйнайди. Иккинчидан, улар ўқувчиларнинг мустақил ишларини таъминловчи муҳим воситадир.

Тажрибалардан аёнки, ўйин болаларнинг асосий фаолиятларидан биридир. Ўйин болаларнинг ҳаёт, атроф муҳитдаги воқеа-ҳодисалар, предметларнинг моҳиятини тушунишга катта ёрдам беради. Сиз ҳам кўпинча шундай воқеанинг гувоҳи бўлгансиз: агар икки-уч нафар кичик ёшли бола учрашиб қолса, ҳамма нарсани унутиб, ҳатто ейиш ва ётишни ҳам эсдан чиқариб ўйнайди. Улар ҳатто бундан чарчамайди. Бу ҳол академик Павловнинг таъкидича, табиий хусусият, яъни болаларнинг ғайришартий рефлекси ҳисобланади. Бунга яққол мисол сифатида К.Д.Ушинский келтирган бир ҳодисани айтиш мумкин: “Сиз болангиз қўлидан ушлаб шаҳар айланишга чиқасиз. Бир-икки соатдан сўнг бола оёқларим оғрияпти, чарчадим, уйга борамиз деб хархаша қилишни бошлайди. Сиз уйга қайтасиз. Уй олдида болангиз тенгқурларини уйнаб ўтирганини кўради. У сиздан “Дадажон ўртоқларим билан бирозгина ўйнай”, -деб сўрайди. Бола чопиб кетади ва кечқурунгача ўйнайди. У на чарчайди ва на оёқлари оғрийди [2.62-63]. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, қизиқарли ўйинлар болаларнинг турли хилдаги фаолиятларини ривожлантиради, уларни руҳан ва жисмонан чиниқтиради.

Болалар ўйинини хусусиятига кўра икки гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳ ўйинлар вақтни қизиқарли ўтказиш хусусиятига эга. Иккинчи гуруҳ ўйинлар эса ўйнаб туриб ниманидир ўрганиш хусусиятига эга. Таъкидлаш жоизки, ҳар иккала гуруҳ ўйинлари ҳам тарбиявий аҳамиятга эга.

Таълим жараёнида энг муҳим ва аҳамиятли ўйин бу дидактик ўйиндир. Унга машҳур тожик методисти М.Лутфуллоев шундай таъриф беради: “Дидактик ўйинлар деб шундай таълимий ўйинларга айтиладики, улар дарс жараёнида ва дарсдан ташқари таълим ишларида ташкил қилинади. Дидактик ўйинларни ўқитувчи ўз дарс режасига киритади, дарс мазмуни ва таълим принципларига хос татбиқ этади. Агар оддийроқ қилиб айтсак бола ўйнаб туриб ўқийди, ўйнаб туриб ёзади, ўйнаб туриб сўзлайди ва суҳбатлашади”[2.63].

Иқтибосдан аёнлашадики, ўқитувчи бундай дидактик ўйинларни нафақат дарснинг у ё бу лаҳзасида, балки унинг ҳамма лаҳзаларида ташкил этиб амалга татбиқ этиши мумкин. Албатта, дидактик ўйинларни ташкил этиш ва ўтказиш жуда мураккаб иш ва бу ўқитувчидан доимий ижодкорликни талаб этади. Агар ўқитувчи изчиллик билан ижодий меҳнат ва изланишдан қочмаса, заҳматларининг самараси тез кўзга ташланади. Дидактик ўйинларнинг ролини, хусусан, савод ўргатиш дарслари жараёнида чегаралаб қўйиш мумкин эмас.

Руҳшунос ва педагогларнинг айтишларича, бошланғич синф ўқувчилари ўзларига маъқул бўлмаган нарсадан тез чарчаб зерикадилар. Агар болага катта жисмоний ишни у маъқул кўрган ўйин шаклида бажартирсангиз у чарчамайди ва иштиёқ билан оғир жисмоний ишни бажаради. Бундан кўринадики, бола психологияси ҳамма нарсани ўйин шаклида тез ва самарали қабул қилади ва унинг кичик организми ҳам шунга мослашади.

Қадимий римликлар айтган эдилар: билимнинг илдизи ғаму андуҳдир. Бу фикрга қарши фикр айтиш мумкин: нега табассум билан ўрганиш мумкин бўлган нарсани кўз ёши ва беҳуда уринишлар билан ўрганиш керак? Агар дарсни қизиқарли ташкил қилсангиз, таълимнинг илдизи бошқа бўлади. Ахир бир хил, қизиқарли бўлмаган дарсларда болаларнинг қувноқ ва гулгун чеҳраларини кўриш мумкинми? Дарсни шундай ташкил этиш лозимки, унинг ҳар бир лаҳзасида болаларнинг шавқу ҳавас ва ҳайратдан чақнаган кўзлари “мен тайёр”, “мен айтай” деган ҳайқириқлари жаранглаб турсин. Ўқувчи ёзади, ўқийди ва саволларга жавоб беради, лекин бу иш унинг тафаккурини қўзғатмайди, унга шавқу ҳавас уйғотмайди. У суст. Албатта, у бу жараёндан ниманидир ўрганади, лекин суст ўзлаштириш мустаҳкам билимнинг асоси бўлолмайди. Болаларга ҳамма нарсани улар учун ғайриоддий ва кутилмаган усуллар билан етказиш лозим. Таълимни ҳаммавақт муаммоли вазиятлар билан ташкил этиш катта самара беради.

Таълим жараёнида ҳаммавақт энг қулай усулни қўллаш керак. Таълим мураккаб бўлса, болалар яхши идрок этмайдилар, ҳаддан ташқари оддий бўлса ҳам болалар осон йўлга ўрганиб қоладилар. Агар мураккаб нарсани ўргатиш лозим бўлса, уни қизиқарли ўйин тарзида болага етказиш йўлларини излаш даркор.

Шуниси ҳам муҳимки, ўқув материални идрок килишда қанча кўп сезги органлари иштирок қилса, ўқув материали ҳам шунча тез ва пухта эсда қолади. Масалан, ўқувчилар ўқув материалини эшитиш органлари воситаси билан идрок қилиб қолмай (фақат ўқитувчининг дарсига, шерикларининг баланд овоз билан ўқишига қулоқ солиш билангина чекланиб қолмай), балки кўриш органлари воситаси билан (дарсликни ўқиш, ундаги расмларни кўриш, турли кўргазма қуроллардан фойдаланиш), шунингдек, мускул ҳаракатлари (ёзиб олиш, сўзларни баланд овоз билан айтиш, ўз ичида шивирлаб айтиш) воситаси билан ҳам идрок қилганларида, бу материални яхши ва мустаҳкам эслаб қоладилар.

«Боланинг эсида бирор нарсанинг маҳкам ўрнашиб қолишини хоҳловчи педагог бола сезги органларининг мумкин қадар кўпроғини-кўзи, қулоғи, товуш органи, мускул сезгиси ва, ҳатто, агар иложи бўлса, ҳидлаш ва таъм билиш-органларини эсда тутиб қолиш процессида қатнаштиришга ҳаракат қилиши керак», - дейди К.Д.Ушинский [3. 367].

Савод ўргатиш жараёнида баъзи ўйинларни кўргазма қуроллар орқали ташкил этиш мумкин. Болалар диққатини жалб қилиш ва ўргатиш лозим бўлган ўқув материал хотирада қолиши учун кўргазма қуроллар чиройли, катта ҳажмда, ортиқча безаклардан холи ҳолда яратилиши ва дарс жараёнида 1-2 дақиқа давомида кўрсатиш мақсадга мувофиқдир.

“Болалар шакллар, ранглар, овушлар, умуман сезгилар билан фикрлайди...”; бундан болалар учун кўрсатмали ўқишнинг зарурлиги келиб чиқади, “бу ўқиш мавҳум тасаввурлар ва сўзларга асосланмай, балки бола бевосита ўзлаштирадиган конкрет образларга асосланади” –деб ёзади Ушинский [1.286].

Кичик ёшдаги, хусусан, 6-7 ёшдаги болаларнинг диққат ва ўзлаштиришлари анча суст бўлади. Агар таълим бериш йўллари ҳам суст ва таъсирсиз бўлса бу кўрсаткич яна ҳам пастга тушади. Ғайриихтиёрий диққат болаларда нисбатан кўпроқ ривожланганки, бу ҳол табиийдир. Ғайриоддий ва қизиқарли нарса болалар диққатини ўзига тортади. Шунинг учун кўргазма қурол билан ўтказилган дарслар кўргазма қуролсиз ўтказилган дарслардан самаралироқдир.

Дидактик ўйинлар ёрдамида дарс сифатини ошириш муаммолари рус олимлари томонидан ҳам мукаммал ўрганилган. Бунга Т.А.Масловскийнинг “Математика дарсларида дидактик ўйинлар”, Н.И.Семешкинанинг “Савод ўргатиш жараёнида дидактик ўйин ва топшириқларнинг ўрни”, Л.В.Кобанованинг “Таълимий ўйинлар дарс самарадорлигининг ошириш воситаси”, О.В.Губановнинг “Дарсларда ўйин усулларидан фойдаланиш” каби мақолаларини мисол келтириш мумкин. Мазкур мақолаларда таълим жараёнида дидактик ўйинларнинг аҳамияти кенг қамровли баён этилган.

Савод ўргатиш жараёнида дидактик ўйинлар хотирани мустаҳкамлаб, ўзлаштиришни анча самарали қилади. Бундай ўйинларни изчил тарзда ўтказиб туриш лозим. Савод ўргатиш жараёнида методистларимиз тавсия этган хотирани мустаҳкамловчи турли хилдаги дидактик ўйинлардан фойдаланиш мумкин. Масалан, “Бир дақиқада хотирангда сақла” ўйинини олайлик. Бу ўйин кўриш хотирасини мустаҳкамлайди. Ўйин оддий усул билан бошланади: доскада ўнга яқин сўз ва бўғинлар ёзилади. Болалар бир дақиқа ичида доскадаги ёзувларни ўқиб хотираларида сақлайдилар. Ўқитувчи доскани тозалайди ва ўқувчилардан хотираларида сақлаган ёзувларни сўрайди. “Ким сеҳрли сандуқчадан кўпроқ сўзларни ёд олди” ўйини ҳам қизиқарли ташкил этилади. Унинг шартига асосан ўқувчилар қуттичада ёзиб қўйилган ассалом, хайр, кечирасиз, раҳмат, хуш келибсиз, яхши қолинг каби сўзларни бир марта кўриб, ёдларида сақлайдилар. “Ким мушукчасининг сифатларини кўпроқ хотирасида сақлайди?” ўйинида болалар мушукларининг сифатларини (пахмоқ, алоча, одобли, дангаса, юмшоқгина, ўғрича, ўйинқароқ, оппоқ) ёд олиб хотираларида сақлашлари лозим.

Юқоридаги уйинларни мураккаброқ шаклда ҳам ташкил этиш мумкин. Бундай ўйинлар ҳам ўқувчиларнинг хотирасини мустаҳкамлайди, ҳамда нутқини ровожлантиради. Бундай ўйинлар сирасига “Қўш” (“Илова қил”) ўйинини ҳам киритиш мумкин. Ўқитувчи топшириғи билан бир ўқувчи бирор предметнинг номини айтади ва эстафеда тайёқчасини ёнидаги бошқа ўқувчига беради. У биринчи ўқувчи айтган сўзни такрорлайди ва ўзи ҳам унга битта сўз қўшади. Учинчи ўқувчи аввалгилар тузган иккита сўзни айтади ва ўзи битта сўз қўшади. Ўйин шундай давом этади.

Я.А.Коменский ўкитишдаги догматик усулга, яъни маъносини тушунмай оғзаки ёдлашга онглилик принципини қарама-қарши қилиб қўйди. Я.А.Коменский бундай деб ёзади: «Ақл-идрок билан яхши тушуниб олинган нарсадан бошқа ҳеч бир нарсани зўрлаб ёдлатмаслик керак». Ўқувчилар «ўрганилаётган нарса кундалик ҳаётда қандай фойда етказишини» ўқитувчи ёрдами билан равшан англаб олишлари лозим. Ҳодисаларни ўрганиш чоғида шу ҳодисаларнинг сабабларини ўқувчиларга тўла суратда англатмоқ керак. «Ҳар бир нарсани тўла тушунтириб бўлгунча, шу нарса устида тўхтайвериш керак»[1. 59].

Баъзи ўйинлар, таъкидланганимиздек, янги товуш ва ҳарфларни мустаҳкамлаш жараёнида қўлланилади. Бунда қўйидаги ўйинларни мисол келтириш мумкин: “Унлилар бир қадам олдинга!”, “Ҳарфлар титилиб кетди”, “Кема”, “Хат ташувчи” ва бошқалар. Янги товуш ва ҳарфларни ўрганиш жараёни ниҳоятда мураккаб бўлганлиги боис, уни қизиқарли тарзда болаларга етказиш таълим самарасини анча оширади. Албатта бу ҳол ўқитувчидан катта тажриба ва ижодкорликни талаб этади. Агар ўқитувчи ижодкор бўлса бир хил таълимий ўйиндан савод ўргатиш жараёнида бир неча маротаба фойдаланиши мумкин. Бу фойдаланиш жараёнида у такрорлашлардан ўзини сақлайди.

Ҳар қандай кўникма («а» ҳарфини ёзиш, болға билан мих қоқиш), албатта, айрим ҳаракатларнинг тўла ва аниқ булишини талаб этади. Ясси думалоқ шаклини ёки илмоқли таёқчани (чизиқчани) ёза олмаслик, ручка ёки қаламни тўғри ушлай олмаслик «а» ҳарфини ёза олмасликдан далолат беради. Болғачани сопидан тўғри ушлай билмаслик ва болға уришда қўлнинг нотўғри ҳаракат қилиши мих қока билмасликни кўрсатади. Бунда ўқувчи «а» ҳарфининг қандай қилиб ёзилишини ва болғача билан қандай қилиб мих қоқилишини билиши ва ҳатто гапириб бериши мумкин [4.436-437].

Болаларнинг чиройли ва бехато ёзиш малакаларини шакллантириш жараёнида ҳам бир қатор дидактик ўйинлардан фойдаланиш мумкин. Ахир “Ёзма нутқни эгаллаш оғзаки нутқни ва, айниқса, монолог нутқни тўғри ва кенгроқ қилиб тузишга ёрдам беради” [4.323]. Бу жараён бошқа жараёнлардан фарқ қилади. Шунинг учун ўқитувчилар дидактик ўйинларнинг тузилишини пухта ўйлаб амалга татбиқ этишлари лозим. Ўйинлар қўл ҳаракати, ёзув қуроллари, тез ва бехато ёзиш жараёни билан боғлиқ ҳолатларни ўзига мужассамлаштирган бўлиши лозим. Шу ҳолатда у керакли натижани беради.

_________

1. Н.А.Константинов, Е.Н.Мединский, М.Ф.Шабаева. Педагогика тарихи. Тўлдирилган ва қайта ишланган тўртинчи нашридан таржима. -Т.: Ўқитувчи, 1976.

2. Лутфуллаев М. ва диг. Таълим дар синфи I – Душанбе: Маориф, 1992.

3. К. Д. Ушинский, Танланган педагогик асарлар. Тошкент: Уқувпеддавнашр, 1959.

4. П.И.Иванов. Умумий психология. –Т.: ўқитувчи, 1967.

ЎҚУВ-БИЛУВ МУАММОЛАРИНИНГ ТАСНИФИ

З.Л.Умуров,

БухДУ бошланғич таълим кафедраси катта ўқитувчиси

Ўқув материалининг ўқув муаммоси шаклида ўзгартирилиши қанча ранг-баранг бўлса, ўқувчилар она тили мавзуларини шунча пухта, атрофлича ўзлаштиришади. Шу билан бирга, ўқув муаммоси билимларни таниш ва янги шароитларга кўчириш, уларни нутқ амалиётига татбиқ этишнинг энг қулай воситаси саналади. Она тилидан ўқув муаммоларини бажариш йўли билан ўқувчиларда нутқ фаолияти такомиллашади, она тили бўйича ҳосил қилинган кўникмалар такомиллашиб, малакага айланади. Бинобарин, ўқув муаммоси ўқувчиларда ижтимоий қимматга эга бўлган фаолиятни тарбиялашнинг бош омили ҳисобланади.

Она тилидан ўқув муаммоларини бажариш жараёнида қатор талабларга риоя қилинади: муаммони бажариш учун яроқли билимни ўқувчи ўз шахси фаолиятидан излайди. Ўз фаолиятидан муаммони ҳал этишга асқотадиган билимни излаш ўқувчиларда танлай олиш қобилиятини ўстиради; ўрганилган билим ва фаолият усулини таниш шароитга татбиқ қилиш. Билимни, фаолият усулини таниш шароитга татбиқ қилиш йўли билан машқ қилинади; ўрганилган билим ва фаолият усулини янги-нотаниш ўқув ҳолатига татбиқ қилиш. Шундай йўл билан ўқувчи билимларни ижодий татбиқ қилиш усуллари, шарҳларини эгаллайди; ўқув муаммоси воситасида она тилидан ўрганилаётган объект(сўз ёки гап, нутқ товуши ёки бўғин)нинг янги белгиларини ажратиш. Бундай ўқув муаммоси воситасида она тилига оид мавзулар ижодий йўл билан ўрганилади. Ўқув муаммосини бажариш жараёнида риоя қилинадиган талабларга кўра уларнинг қуйидаги типларини белгилаймиз.

Машқ қилишга оид ўқув муаммолари. "Машқ" ва "машқ қилишга оид ўқув муаммоси" тушунчаларини икки хил ҳодиса деб тушунамиз. Машқ ўқув муаммоси воситасида ўтказилади. У ўқиш ва ўрганиш усули бўлиб, ўқувчига тааллуқли. Машқ қилиш учун тузилган муаммолар асосида ўқувчилар она тилидан ўрганилган билимларни ўхшаш, бир хил ўқув ҳолатларига татбиқ қилишади. Ўрганилган билимларни бир хил, ўхшаш ўқув ҳолатларда такрорлаш кўникмаларининг такомиллашиб, малакага айланишига олиб келади. Машқ қилиш учун ўқув муаммоси асосида машқ қилинади. Машқдан эришиладиган натижа ўқувчи фаолиятида сақланади.

Билишга оид ўқув муаммолари – янги билим, янгича фаолият усулларини мустақил ўрганишга мўлжалланган ўқув вазифаларидир. Б.Р.Адизовнинг ёзишича, билув муаммоларини икки жиҳатдан: 1) таълим мазмуни таркиби; 2) бола фаолиятида бажарадиган иши бўйича тасниф этиш мумкин[17].

Ўқув-билув фаолиятига кўра билув муаммолари. Ҳозирги дидактик ва методик изланишларда таълим мазмуни таркибида билим, кўникма-малака, ижодий фаолият тажрибаси ва муносабатлар тизимини ажратиш мойиллиги кучайиб, умумий қараш мақомини олмоқда.

Таълим мазмунини ўрганиш жараёнида бажарадиган ишига кўра ўқув-билув муаммоларининг таснифи

№	Ўқув-билув муаммоларининг турлари	Ўқув-билув муаммоларининг тавсифи
1.	Янги билимларни қайд этишга оид ўқув-билув муаммолари	Бу типдаги муаммоларни ўқувчилар бажара туриб, ўрганилаётган ҳодисанинг янги нуқтаи назарини мустақил белгилаб, билимларни янги шароитларга қўллаб, хулоса чиқаради
2.	Кўникма ва малакаларни янада такомиллаштиришга оид ўқув-билув муаммолари	Улар воситасида ҳосил қилинган малакалар янада такомиллаштирилади, мавзуга оид янги далиллар тўпланади
3.	Ижодий фаолият тажрибасини ўзлаштиришга оид ўқув-билув муаммолари	Бу хилдаги муаммо воситасида ўқувчилар янгича фаолият тажрибасини эгаллаб олади
4.	Тилга муносабатни шакллантиришга оид ўқув-билув муаммолари	Ўқувчилар ўзлари, ўртоқлари тузган матнларни танқидий баҳолаб текширади. Бундай муаммолар ўқувчиларда тилга муносабатни тарбиялайди
5.	Ўрганилган билимни янги ўқув шароитига татбиқ қилишга оид ўқув-билув муаммолари	Ўқув-билув муаммоларининг иккинчи турини таълимга татбиқ этиш йўлларини ойдинлаштиришга далиллар келтиради

1- ва 2-муаммолар янги мавзуга оид объектларни танлаш уларни икки гуруҳга ажратиб ёзиш усулини аниқлаш билан:

Масалан, 2-синф ўқувчиларига қуйидагича муаммо бериш мумкин.

Икки устунда сўзлар (отлар) берилган. Уларни ўзаро таққослаб, фарқларни айтиб беришга тайёрланинг.

1-устун	2-устун
қуш	қушлар
дафтар	дафтарлар
китоб	китоблар

Иккинчи устундаги отлар нимаси билан биринчи устундаги отлардан фарқ қилади?

Тасаввур қилинг: ўқувчилар атоқли отларни ўрганган бўлса-да, қишлоқ номларининг ёзилишини ҳали ўрганишмаган. Шундай ҳолатда ўқувчилар диққатини матнга тортсак. Матнда қишлоқ номлари ҳам бор.

Муаммо: матнни ўқиб, қишлоқ номини билдирган сўзларни ёзинг. Ўзингиз ёзган сўзлардан қандай хулоса чиқариш мумкин.

3-муаммо эса отларни сўроқларига кўра икки гуруҳга ажратиш усулини янги ўқув ҳолатига татбиқ қилиш билан изоҳланади. Ўқувчи 1-тур билув муаммосида амалий фаолият асосида хулоса чиқаришга, 2-тур билув муаммосида эса ўрганилган билимни эсга туширишдан ва уни янги ўқув ҳолатига татбиқ қилишга қараб боради.

3. Билув муаммоларининг 3-тури икки ёки ундан ортиқ мавзу доирасида ўтказилиб, умумлаштирувчанлик хусусиятига эга. Масалан, 3-синфда от, сифат, сон, феъл сўз туркумларини ўргатиш якунлангач, қуйидагича умумлаштириш типидаги билув муаммоларидан фойдаланиш мумкин.

1-муаммо. Саволларга мос мисоллар ўйлаб ёзинг.

Ким?	Қандай?	Нечанчи?	Нима қилди?
………………..	………………..	………………..	………………..
………………..	………………..	………………..	………………..
………………..	………………..	………………..	………………..

Ўзингиз ёзган сўзларни қайта таҳлил қилиб, ҳар бир сўз туркумининг таърифини эсга туширинг.

2-муаммо. Матнни ўқиб, от, сифат, сон, феълларга оид тўрттадан сўз ажратиб ёзинг ва сўроқларини аниқланг.

4. Билув муаммоларининг 4-тури ўз билимларини холисона баҳолаш, ўртоқлари эришган натижаларни таҳлил қила олиш қобилияти билан дахлдор.

5. Ўқув-билув муаммосининг 5-турида ўқувчилар олган билимларини янги вазиятларга қўллаш малакасига эга бўлади:

1-муаммо. Синфни кузатинг. Кўзингизга кўринган жонли ва жонсиз предметларнинг номини ёзинг.

2-муаммо. Ўйланг. Ўзингиз ёзган сўзларни қандай қилиб икки гуруҳга ажратиб ёзса бўлади.

3-муаммо. 12 та сўз берилган (ўқувчи, дафтар, китоб, доска, ўқитувчи, агроном, чизғич, бола, рассом, қалам, кундалик, шоир). Шу сўзларни қандай қилиб икки гуруҳга ажратиб ёзса бўлади.

Шундай қилиб, билув муаммоларини икки жиҳатдан таълим мазмуни ва ўқувчилар фаолияти нуқтаи назаридан кўриб чиқамиз. Билув муаммолари моҳиятини янада аниқлаштириш мақсадида уларнинг хусусиятларини жадвал шаклига келтирамиз.

Ўқувчилар фаолиятини ўрганиш жараёнида бажарадиган ишига кўра ўқув-билув муаммоларининг турлари

Ўқув-билув муаммоларининг турлари	Ўқув-билув муаммоларининг хусусиятлари
Ўқув-билув муаммоларининг турлари	Ўқув-билув муаммолари воситасида ўқувчилар амалга оширадиган амалий иш	Ўқув-билув муаммолари воситасида ўқувчилар эришадиган натижа
1-тур	Ўрганилаётган мавзуга оид ҳодисани ажратиш ва кузатиш	ўқув-билув муаммоларининг бажарилишидан янги хулосани қайд этиш
2-тур	Ўрганилган билимни янги ўқув ҳолатига татбиқ қилиш	Билимларни янги ўқув ҳолатига татбиқ қилиш йўли билан малакаларни такомиллаштириш
3-тур	Икки ёки ундан ортиқ мавзу доирасида тил ҳодисаларини таққослаш	Мавзулар доирасида умумлашган хулоса чиқариш
4-тур	Ўзининг ва ўзгалар билимига муносабат билдириш	Фаолият натижасини баҳолаш

Ўқув муаммолари билув муаммолари ва машқ ўтказишга мўлжаллаб тузилган муаммолар ўртасидаги оралиқ ҳалқа бўлиб, ўқувчилар тафаккурини ўстиришнинг энг унумдор воситаси саналади. Улар ўқувчиларда билим, фаолият усули, ижодий фаолият тажрибаси, муносабатларни ўзлаштиришда ижодий қобилиятларни тарбиялашнинг етакчи воситаси ҳисобланади.

ТАРИХ ДАРСЛАРИДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

Ортиқов О.Р.

Бухоро тумани 29-умумий ўрта

таълим мактаби тарих фани ўқитувчиси

Юртимизда амалга оширилган ислоҳотлар ижтимоий - иқтисодий соҳалар қаторида, таълим тизимида ҳам рўй юз бермоқда.Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг нутқ ва чиқишларида, олиб бораётган ислоҳотларнинг туб мазмунида юртимиз келажаги бўлган ёшлар масаласи муҳим вазифа сифатида илгари сурилмоқда. Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг 2018 йил 28 декабрда Олий Мажлисга килинган Мурожаатномасида Буюк Имом Бухорий ҳазратларининг “Ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ” асари “Барча эзгу амаллар ниятга боғлиқ, ҳар бир кишига фақат ният қилган нарсаси берилади” деган ҳадисни келтиришлари бежизга эмас албатта.[18] Чунки, барча соҳада эзгу ният билан бошланган ишларда ютуқлар бўлади.

Халқимизда “таълим ва тарбия бешикдан бошланади” деган ҳикматли бир сўз бор. Фақат маърифат инсонни камолга, жамиятни тараққиётга етаклайди.Шу сабабли, таълим соҳасидаги давлат сиёсати узлуксиз таълим тизими принципига асосланиши, яъни, таълим боғчадан бошланиши ва бутун умр давом этиши лозим.[19]«Фарзандларимизнинг қобилиятини рўёбга чиқаришга болаликдан эътибор бериб, уларнинг камолоти учун барча имкониятларимизни сафарбар этсак, юртимиздан яна кўплаб Берунийлар, Ибн Синолар, Улуғбеклар етишиб чиқади. Мен бунга ишонаман»деб таъкидлаган эди Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев.

Мана шу узвий таълимнинг асосий бўғини бўлмиш умумий ўрта таълим мактабларида таълим-тарбияни бугунги инновацион технологиялар билан олиб борсак, кўзлаган натижа эришамиз. Бунда бугунги кун ўқитувчисидан доимий изланиш, интилиш, инновацион технологиялар фойдаланиш, ўзи устида ишлашни талаб этилмоқда.Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримов таъкидлаганидек, ― “Узлуксиз таълимни давлат таълим стандартлари ва тегишли таълим дастурлари билан таъминлашда, аввало, уларнинг жаҳон талаблари даражасида бўлишига, юксак маънавият заминида қурилганига асосий эътибор бериш керак”. [20]

Мамлакатимизда рўй бераётган иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий жараёнлар ва инновацион ўзгаришларнинг ривожланиши мос равишда жамиятда таълим жараёнларини модернизациялашни талаб этади.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги ―Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида”ги 187-сонли Қарорида белгиланган вазифалар замонавий талаблар асосида тарих фани ўқитувчилари малакасини ошириш жараёнларининг мазмунини такомиллаштириш, ўқитувчиларнинг жорий эҳтиѐжларидан келиб чиқиб, турли танлов мавзуларини тақдим этиш орқали уларнинг касбий компетентлигини мунтазам ошириб боришни тақозо этади.[21]Бунда инновацион технологияларнинг таълимда жорий этиш ва ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади.

Тарих фани ўқитувчилари умумий ўрта таълим мактаблари ўқувчиларига тарихнинг илк босқичларини, янги ва энг янги тарих ўқитишда, тарих дарсларида ёрдамчи тарих фанлари материаллари таништиришда, Дунё динлари тарихи фанини ўқитишда, эгаллаган билим ва кўникма ва конпетенцияларни ҳаётда қўллай олишларида, замонавий технологиялардан фойдаланиш имконини берадиган компетенцияларини ривожлантиришда таълимнинг бугунги куннинг долзарб ва муҳим янгиликларидан фойланилса мақсадга мувофиқ бўларди.

Шу ўринда инновация сўзига бир неча ихозларни берсак. “Инновация” атамаси лотинча “novatio” сўзидан олинган бўлиб, “янгиланиш” (ёки “ўзгариш”), “in” қўшимчаси эса лотинчадан “йўналишида” деб таржима қилинади, агар буни яхлит “Innovatio” кўринишида таржима қилсак – “ўзгаришлар йўналишида” деб изоҳланади. Innovation тушунчаси биринчи бўлиб XIX-асрнинг илмий тадқиқотларида пайдо бўлди.

Инновация – бу бозор талабидан келиб чиққан ҳолда жараёнлар ва маҳсулотларнинг сифатли ўсиш самарадорлигини таъминлаш учун жорий этилган янгиликдир. Инсоннинг интеллектуал фаолияти, фантазияси, кашфиётлари, ихтироларининг маҳсули ҳисобланади.

Янги истеъмолчилик хусусиятлари ёки ишлаб чиқариш тизимларининг самарадорлигини сифатини ошириш орқали бозорга маҳсулот (товарлар ва хизматлар)ни етказиб бериш – инновацияга мисол бўла олади.

“Инновация” тушунчаси ўзининг янги ҳаётини “инновацион комбинациялар”ни таҳлил қилиш, иқтисодий тизимларнинг ривожланишидаги ўзгаришлар натижасида ХХ-асрнинг бошида австриялик ва америкалик иқтисодчи Й. Шумпетернинг илмий ишларида бошлаган. Шумпетер 1900-йилларда иқтисодда ушбу терминни илмий қўллашга киритган дастлабки олимлардан эди.

Инновацияга ҳар қандай турдаги янгилик сифатида эмас, балки мавжуд тизимнинг самарадорлигини жиддий равишда оширадиган омил сифатида қарашимиз лозим. Кенг тарқалган янглиш фикрлашларга қарамасдан инновациялар кашфиётлардан фарқ қилади.

Инновацияларнинг илмий кашфиётлар ва ихтиролардан фарқи.

Илм-фан – бу маълум маблағларни билимлар ва ғояларга айлантириш. Инновациялар – бу билимлар ва ғояларни маблағларга айлантиришдир. Ихтиро – бу янги концепцияни яратиш демак. Инновация – бу ихтиронинг амалий аҳамиятини ажратиб кўрсатиш ва уни муваффақиятли сотиладиган маҳсулотга айлантириш.[22]

Шундай экан, Президентимиз ШавкатМирзиёевнинг «Бу ҳали бугунги эҳтиёж. Яқин ва узоқ истиқболдаги иқтисодий ривожланиш нуқтаи назаридан бизга қайси соҳа учун қандай мутахассис керак бўлади? Шуни ҳозирдан чуқур ўйлашимиз, замон талаби, ислоҳотлар шиддатига мос кадрларни тарбиялашимиз керак. Бу масала бизнинг келажагимиз, бизнинг эртанги кунимиз», – деган фикрлари ўринлидир, албатта.

Тарих фанини ўқитишда инновациялардан фойдаланиш, ўқувчиларга янгича, замон талабларига жавоб бера оладиган кадрлар бўлиб етишишида жуда аҳамиятли. Иқтидорли ёшларни турли соҳадаги етук мутахассислар бўлиб етишларида, хориждаги нуфузли университет ва олийгоҳларда таълим олишида, улар билан манфаатли узоқни кўзлаб мулоқот ўрнатишда, мамлакатимизда бўлаётган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларни тўғри баҳо беришларини таъминлашда, юртимизда олиб борилаётган ислоҳотларни оқилона эканлигини таъминлашда, албатта,тарих фани холисона, янгича қарашларга муносиб жавоб берадиган даража пухта эгаллаган ёшларнинг роли муҳимдир.

Тарих фанини ўқитишни ташкил қилишда, ушбу фан асосларини ўргатишда ўқитувчиларга ёндашувнинг метод ва методик усуллари, ўқувчилардаги мавжуд билимларни кенгайтиришга йўналтириладиган топшириқлар тизимини ҳамда таълимнинг турли хил замонавий метод ва интерфаол усуллари, инновацион технологиялардан фойдаланиш тушунилади.

Янги муносабатларнинг ўзига хос жиҳати анъанавий таълимдагидан фарқ қилиб, ўқувчи-талабаларнинг мстақиллиги ва ўқув фаолиятини тақиқламасдан, балки белгиланган мақсадга йўналтириш, ўқув фаолиятини ҳамкорликда ташкил этиш, уларни фаолиятга онгли равишда қўллаш, бирор-бир фаолиятни буйруқ орқали амалга оширмасдан, балки самарали ташкил этиш орқали ўқувчи-талабаларда фан асосларини ўрганишга бўлган қизиқишларини орттириш, шахснинг эҳтиёжи, қизиқиши ва имкониятларини чегараламасдан эркин танлаш ҳуқуқини бериш саналади.[23]

«Илгари бирор бир мамлакатнинг тараиёти ва куч-қудратини ифодалаш ва баҳолаш учун унинг мавжуд бўлган табиий бойликлари ва иқтисодий салоҳияти ҳақида сўз юритилар эди. Бугун дунё тараққиётнинг шундай босқичига қадам қўйдики, ҳар қандай миллат ва давлат имкониятларининг ҳал қилувчи белгиси бу- маърифат, инсонларнинг интеллектуал, касбий ва маънавий салоҳиятидир»-деб таъкидлайди президентимиз И.А.Каримов.

Ўрта таълимнинг тарих фани ўқув дастурида тарих фанининг ўқитиш вазифалари қуйидаги тартибда амалга оширилади.

Биринчидан, Аждодлармизнинг маънавий мероси ва жасоратиларидан ибрат олишга, уларга муносиб фарзанд бўлишга ўргатиш;

Иккинчидан, Ўқувчиларни тарихий воқеаларни идрок этишда йўналтириш орқали уларнинг ўзлигини англаш, шахс сифатида камол топишида ёрдам берган тушунчалар, миллий, умуминсоний қадриятлар руҳида тарбиялашдан иборат эканлиги таъкидланган.

Юқорида вазифаларни бажариш учун инновацион технологиялар ва интефаол методларни фанда жорий этиш мақсадга мувофиқ бўлади.

Интерфаол методлар ва технологияларни мозий ҳақидаги фанни ўрганишда жорий этишнинг аҳамиятли томони беқиёс. Интерфаол усулларни дарсжараёнида қўллай олсак, ўқувчиларда фанга бўлган қизиқишни шакллантира олсак, биз юртимиз келажаги учун мос ёш, баркамол, интелектуал салоҳиятли ходимларни тайёрлаган бўламиз.Ўқувчиларнингбилиш фаоллигини ошириш ва мустақил таълим олишни ташкил этишда инновацион таълим шакллари: амалий ўйинлар, муаммоли ўқитиш, интерфаол дарслар, модулли-кредит тизими, масофали ўқитиш, blended learning (аралаш ўқитиш), маҳорат дарсларининг жорий этилиши юқори самара беради.

Интерфаол усулда ўқитилган тарих дарсларида ўқувчи тарих фанининг мазмунини ўзлаштирибгина қолмайдарсдафаол иштирок этади:

• ўқитиш мазмуни яхши ўзлаштиришга олиб келади;

• Ўз вақтида ўқувчи-ўқитувчи-ўқувчилар орасида таълимий алоқалар ўрнатилади;

Ўқувчида ўзаро мулоқотга киришиш, фикр билдириш, фикр алмашиниш кўникмалари шаклланади.

• Ўқув жараёнида - ўқувчининг ўз-ўзига баҳо бериши, танқидий қараши ривожланади.

• Ўқувчи учун дарс қизиқарли ўқитилаётган предмет мазмунига айланади,

ўқиш жараёнига ижодий ёндашув, ижобий фикр намоён бўлади.

• Ҳар бир ўқувчини ўзи мустақил фикр юрита олишга, изланишга, мушоҳада қилишга олиб келади.

• Интерфаол усулда

• Ўқитиш усуллари таълим жараёнида турли хил кўринишларда кечади. (якка, жуфт, гуруҳ, катта гуруҳлар).

• Ўқув жараёни ўқув эҳтиёжини қондириш билан юқори мотиватсияга эга бўлади.

• Ўзаро ахборот бериш, олиш, қайта ишлаш орқали ўқув материали яхши эсда қолади.

• Ўқувчида ўзаро мулоқотга киришиш, фикр билдириш, фикр алмашиниш кўникмалари шаклланади.

• Ўқув жараёнида - ўқувчининг ўз-ўзига баҳо бериши, танқидий қараши ривожланибгина қолмай, балки ўзининг танқидий ва мантиқий фикрлашини ҳам ривожлантиради.Албатта, интерфаол дарсларни ташкил этишнинг ҳам ўзига яраша камчиликлари мавжуд.

1. Ўқув-билув жараёни кўплаб вақт сарфлашни талаб қилади.

2. Интерфаол машғулотларда барча ўқувчиларни кераклигича назорат этиб боришнинг имконияти бўлавермайди.

3. Жуда мураккаб материаллар ўрганилаётганда ўқувчилар муаммони тўлақонли, аниқ еча олмайдилар, бундай шароитларда ўқитувчининг роли паст бўлиши ҳоллари кузатилади.

4. Гуруҳларда ўқув жараёни кечаётганда кучсиз ўқувчиларнинг иштироки туфайли кучли ўқувчилар ҳам паст балл ёки баҳо олиш ҳоллари кузатилади.Хулоса шуки, бундай шароитда ўқитувчи юксак ривожланган фикрлаш қобилиятига, муаммолар бўйича мушоҳада юритишга, муаммоларни ўз вақтида еча оладиган қобилиятга эга бўлиши керак. Интерфаол усулларда дарсни ташкил этишда ўқувчи шахсини ривожлантиришни ўзига-ўзи замин яратишдан бошлаш керак.

Муаммоли ўқитиш технологияси – бу ривожлантирувчи ўқитиш технологияси бўлиб, фаол билим орттириш жараёнини рағбатлантиради ва фикрлашнинг мантиқий кетма-кетлик стилини шакллантиради. Муаммоли ўқитиш моҳияти ўқитувчи томонидан ўқувчиларнинг ўқишида муаммоли вазиятларни ташкил этиш ва ўқув (яхшиси, ҳаётий) масалалар, муаммоларни саволлар ва топшириқларни ечиш йўли билан янги билимларни ўзлаштириш фаолиятини бошқаришдан иборат.

Муаммоли ўқитиш жараёнида ўқитувчи аввало муаммоли вазият яратади, саволлар қўяди, масалаларни, экспериментал топшириқларни таклиф қилади, муаммоли вазиятни ечишга қаратилган муҳокамани уюштиради, хулосаларининг тўғрилигини тасдиқлайди. Ўқувчиларолдинги билим ва тажрибаларига таяниб муаммоли вазиятни ҳал қилиш тўғрисида ўйлайдилар ва таклифлар киритадилар. Олдин олган билимларини умумлаштириб, ҳодисаларнинг сабабларини аниқлайдилар, уларнинг келиб чиқишини тушунтирадилар, муаммоли вазиятни ечишнинг энг оқилона вариантини танлайдилар. Бу услуб ўқувчиларнинг билим қизиқишини оширибгина қолмай, уларда фикрлаш қобилиятини ҳам ривожлантиради. Ўқитувчи муаммоли ўқитишда ўқувчиларнинг билим орттириш фаолиятини шундай ташкил этиши лозимки, ўқувчилар фактларни тизимли таҳлил этиш асосида интеллектуал қийинчиликларни мустақил ҳал эта олсин, хулоса чиқариш ва умумлаштиришни бажарсин, қонуниятларни ифодаласин, олган билимларини янги вазиятда қўллай олсин. Бундай ўқитишда ўқувчиларда билимларни мустақил олиш, гипотезаларни олдинга суриш ва уларни исботлаш йўли билан ақлий фаолиятнинг янги усулларини топиш, билимларни қўлланиш кўникмаларини яратиш, диққат ва тасаввурни ривожлантириш қобилиятлари шакллантирилади. Пиравордида буларнинг барчаси билим орттириш фаоллигини ривожлантиришга кўмаклашади. Бугунги кунда таълимда кўплаб инновацион технологияларнинг жорий этилиши, хорижий мамлакатларнинг тажрибаларидан фойдаланиши, президент мактабларини ташкил этиш, хусусий мактабларни жорий этиш, умумий ўрта таълимда фанларни янада чуқурлаштириб ўқитишнинг жорий этилиши, бу мамлакатнинг биринчи раҳбари раҳнамолигида таълим янги босқичга олиб чиқишга катта эътибор бераётанларидандалолатдир.

AMALIY SAN’AT ASARLARINI TADQIQ QILISHDA RANGSHUNOSLIK MANBALARIDAN FOYDALANISH YO’LLARI

Samiyeva Sh.X – Bux MTI dotsenti, Qo’chqorova O.R.- magistrant

Annotatsiya.Ushbu maqolada rang haqida tushuncha, tabiiy bo’yoqlardan foydalanish qoidalari va usullari haqida gap boradi.

Kalitso’zlar: rang, bo’yash, to’qimachilik materiallari, gul bosish, pardozlash, tabiiy bo’yovchi vositalar.

Rang inson hayotida muhim rol o’ynaydi. Qadimdan xalqimiz ranglarga katta ahamiyat qaratib kelishgan. Buni biz an’analarimizning bardavomligi bugungi kunda mato to‘qish san’atining yurtimizda sanoat darajasida rivojlanib, fabrika va ustaxonalardagi qo‘lda to‘qilgan bir-biridan betakror, turli tuman ranglar mujassamligi uyg‘unlashgan holda jilolanib turuvchi milliy matolarimizning moda dunyosida o‘z o‘rniga ega bo‘lib, dunyo e’tirofiga sazovor bo‘layotganligida ko‘rishimiz mumkin.

Ranglar ustida ijod qilish, bo’yash uchun zarur bo’lgan jihozlarni yaxshi bilish va bo’yash uslullari haqida chuqur bilimga ega bo’lish yangi mahsulotlar assortimentini kengaytirish va ularni raqobatbardosh hamda xaridorgir bo’lishining asosiy omili bo’lib hisoblanadi.

Asrlar davomida ajdodlarimiz, fan arboblari rangshunoslik sohasida muayyan darajada ilmiy tadqiqot ishlarini, tajribalarni o‘tkazib kelishgan.

Hozirda, hatto ba’zi rivojlangan mamlakatlarda maxsus rang institutlari va ilmiy laboratoriyalar bu borada samarali faoliyat ko‘rsatib kelishmoqda.

Jumladan, xorijiy mamlakatlarda ilg‘or ilmiy tadqiqotlar bilan shug‘ullanuvchi University of the West of England (Angliya), Curtin University (Avstraliya), Emily Carr University of Art and Design (Kanada), Art Center Colleje of Design (AQSh) kabi nufuzli ta’lim muassasalarida yengil sanoat, dizayn va amaliy san’at asarlarini yaratish borasida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.

Qadimdan olimlar rang tabiatini tushuntirishga harakat qilishgan. Quyosh nurlari turfa ranglar birikmasidan iborat ekanligini birinchilar danbo’lib1664-1668 yillarda izlanishlar olib borgan olim I.Nyuton isbotlab bergan.

1975 yilda M.V.Lomonosov rangli ko’rishni uch o’lchamli tabiatini tushuntirib berdi, bu nazariya 1802 yilda T.Yung, 1821 - 1894 yillarda Gelmgolts, 1831-1878 yillarda D.Maksvell tomonidan rivojlantirildi. Ular har bir spektral rang uchun 3 ta asosiy rangni miqdorini bir marta aniqlab olinsa, u holda xohlagan rang uchun 3 ta asosiy rangni miqdorini hisoblash orqali topish mumkin, buning uchun rangni qanday spectral nurlanishlardan tashkil topganligini bilish shart deyishgan. So’ngra hamma boshqa ranglarni 3 ta asosiy rang orqali hosil qilish mumkinligini aniqlandi.

Yuqorida sanab o’tilgan olimlarning olib borgan tajriba va fikrlaridan shu ma’lum bo’ladiki rang - bu inson ko'zlari va miyasi tomonidan qabul qilingandan so'ng rang sezgilariga aylanadigan ma'lum turdagi elektromagnit energiyaning to'lqinidir. Modda qaysi rangdagi nurni yutsa, oʻsha rangdagi nurni oʻzidan chiqaradi. Shuningdek, jismning rangi uning qanday materialdan yasalgani va unga nurning qanday tushishiga ham bog’liq. Masalan, to’q sariq-qizil svitеr xuddi shu rangda tovlanishining sababi shuki, matoni bo’yashga yorug’lik nurining tarkibidagi to’qsariq-qizil jilolarni aks ettiradigan hamda binafsha-ko’k va yashil ranglarni yutadigan bo’yoqlar ishlatilgan.

Uch xil rangning qoʻshilishidan xohlagan rangni hosil qilish mumkin. Xalqaro kelishuvga binoan, 3 asosiy rang tanlab olingan: qizil, sariq va havo rang.

Ranglar haqida gap borar ekan shuni aytish joizki, ranglar va bo’yoqlar bir-biri bilan o’zaro chamcharchas bog’liqdir.Jahon tajribasida to‘qimachilik materiallarini pardozlash bo‘yicha ilm va texnikani, mavjud texnologiyalarni modernizatsiyalashni samarali qo‘llashga yo‘naltirilgan innovatsion texnika va texnologiyalarni tadqiq qilish bo‘yicha ilmiy izlanish ishlari olib borilmoqda. Bu borada to‘qimachilik materiallarni pardozlash jarayonida muqobil parametrlarni aniqlash, ularning mato sifatiga ta’sir darajasini aniqlash, bo‘yovchi moddani tolaga nisbatan diffuziyasi, sorbsiyasi, bog‘lanish darajasi, qimmat bo‘yovchi moddadan samarali foydalanish qonuniyatlarini o‘rganish, matematik modellarini yaratish o‘ta muhim masala hisoblanadi.

To‘qimachilik materiallarini bo’yash, gul bosish va pardozlash texnologiyasida jarayonlarni jadallashtirish usullari borasida bir qator chet el va Respublikamiz olimlari, jumladan T.D. Balashova, N.V. Juravlyova, M.V. Konovalova, M.A. Kulikova, V.I. Shkrobisheva, N.P. Shitova, P. Herman, Ch.E. Baumann, V.I. Shkrobisheva, R. Mirzaahmedov, A. Murtazaev, Yu. A. Kalinnikov, I. Yu. Vashurina,M.Z. Abdukarimova, A.I. Hamrayev, A.A.Miratayev va boshqalar ilmiy tadqiqotlar olib borgan.

Hozirgi jahon bozorida tabiiy tolalar asosidagi to‘qimachilik va kiyim uchun mo‘ljallangan materiallarga bo‘lgan talab o‘sib bormoqda. Shu jihatdan, sifatli mahsulot ishlab chiqarish, mavjud texnologiyalarni takomillashtirish va yangi turdagi assortimentlarni yaratishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu jihatdan, matolarni bo‘yashda innovatsion texnologiyalarni qo‘llash jarayonni osonlashtiribgina qolmay, ish samaradorligini oshiradi, qo‘l mehnatini kamaytirib ishchi kuchini tejaydi, hamda mato sifatini yaxshilab, uning tannarxini arzonlashtiradi.

Hozirgi kunda sintetik bo‘yovchi moddalar ishlab chiqarilgan bo‘lib, ularning 5000 dan ortiq turi mavjud. Tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, ko’pgina xalqlar buyum va idishlarni bezashda, rasm chizishda hamda ip va gazlamalarni ranglashda ming yillar davomida yagona bo‘yovchi modalar sifatida mineral pigmentlar, hayvon va o’simliklardan olinladigan 30 dan ortiq tabiiy bo‘yovchi moddalar qo‘llanilgan. Tabiiy bo’yoqlardan foydalanish taxminan miloddan avvalgi 2600 yillarga to’g’ri keladi. Tarixda shunday voqea bo‘lganki, Indigo o‘simligi bilan bo‘yalgan qadimgi Misr fir’avni Tutanxamonning tunikasi 3,5 ming yil mobaynida ham o‘zgarmay turgan. Matolardagi har bir rang ma’lum bir ma’noni anglatgan. Ko’pchilik hollarda bo’yoq tarkibi qattiq sir saqlangan va bu sir xunarmand oilalarida avloddan avlodga me’ros qilib o’rgatib kelingan. Rang va bo’yoqlar xalqimiz hayot tarzida naqadar yuqori darajada o’rin tutganini muzeylarda saqlanayotgan xalq amaliy san’ati namunalaridan ham ko’rishimiz mumkin.

Bo’yashni turli elatlar turlicha uslublar qo’llab amalga oshirganlar, kimdir issiqlik manbalaridan foydalangan bo’lsa, ayrim elatlargina sovuq uslubda ham bo’yash usullarini bilgan. Masalan tabiatda kam uchraydigan ko’k rang hosil qilish uchun xumga indigo kukuni va sovuq suv solib temir qirrindisi va quritilgan tut mevasi aralashtirib, xum og’zi mahkamlanib, havo kirmaydigan qilib ko’mib qo’yilgan. Ma’lum vaqtdan keyin xumdagi tayyor bo’lgan rang ip va gazlamalarni bo’yash uchun ishlatilgan, ya’ni matolarni xum ichiga solib bir ozdan so’ng xumdan olinib ko’k rang chiqqunga qadar ishqalangan. Ko’ngildagidek rang chiqmasa bu jarayon yana takrorlangan. Shuningdek, qizil rang ro’yan tomiridan olingan. U JanubiyAfg’oniston, O’zbekistonning tog’li hududlari va Amudaryoning yuqori qismi tepaliklarida keng tarqalgan. Pushti yokiqizil rang olish uchun koshineldan foydalanilgan. Malla rang olish uchun yong’oq po’chog’I yoki isparakdan, sariq rang piyoz yoki quritilgan anor po’chog’idan, yashil rang olish uchun esa yashil o’simliklardan foydalanilgan.

Matolar o’zining yuqori sifatga egaligi, harirligi, serjilvaligi va nihoyatda nafisligiga qaramasdan, yuvgandan so’ng undagi bo’yoqlar o’chib mato sifatini buzib qo’ymasligi juda muhim hisoblanadi. Shuning uchun ham, ranglashda ahamiyat berish lozim bo’lgan muhim jihatlardan biri bu ranglash uchun ishlatiladigan suvdir. Suvni tozalik darajasi ham bo’yoqqa ta’sir etadi. Tabiiy va maxsus suv sifatida yorqin va tiniq ranglar olish uchun yomg’ir suvini plastik idishlarda to’plab ishlatish maqsadga muvofiq hisoblanadi, chunki bunda yomg’ir suvi o’z xususiyatlarini saqlab qoladi. Ranglashdan keyin ishlatiladigan suvga ham e’tibor berish kerak, chunki yuvilgangandan keyin ranglar o’z tusini o’zgartirishi mumkin. Bunda bo’yash uchun ishlatilgan suvdan foydalanish, hamda yuvishda neytrallik xususiyati bor yuvuvchi vositalardan foydalanish kerak bo’ladi. Shuningdek, suvning qattiq yoki yumshoqligi ham muhim o’rin tutadi. Ranglashda yumshoq suvdan foydalanilsa ranglar yorqin va tiniq, aksincha qattiq suvdan fordalanilsa ranglar biroz xira chiqishi mumkin.

Matolar rangini mustahkamlash, serjilo qilish, chidamliligini ta’minlash, quyosh nurlaridan himoyalash hamda yuvganda rang tusini yo’qotmasligi uchun achchiq tosh (alum), mis sulfati, kaliy dixromat, temir sulfat kabi qo’shimcha moddalardan foydalaniladi. Shuningdek, bu moddalar rangni singdirishda hamda yorqin ranglar paydo qilishda katta yordam beradi.

Sintetik bo’yoqlardan farqli o’laroq, o’simlik bo’yoqlari ancha turg’un bo’lib, ularda keskinlik kuzatilmaydi hamda ulardan foydalangan holda tayyorlangan matolar urinib ketmaydi, rangi aynimaydi.

O’rta Osiyo xalqlari ustalari XIX asrning 70-yillariga qadar tabiiy bo’yoqlardan mohirona foydalanib kelishgan bo’lsa, keyinchalik to’qimachilik sanoatiga sun’iy bo’yoqlar kirib keldi hamda qadimgi bo’yoqchilik an’analarini istemoldan chiqishiga sabab bo’ldi.Yurtimizda juda ko’p bo’yoqchi ustalar o’tishgan. Ularni “Rariz” (Rangrez), ustaxonalarni esa “Rarizxona” deb aytishgan. Sovet inqilobidan keyin ko’pchilik bo’yoqchilar qatl qilinganligi hamda ko’pchiliklari boshqa davlatlarga o’tib ketishganliklari sababli bo’yashning ko’p sir-u asrorlari haligacha ham sirligicha qolmoqda. Shunga qaramasdan o’zimizdan yetishib chiqqan olimlar tabiiy ranglash ustida izlanishlar olib borishmoqda va qadimgi usulda tayyorlangan bo’yoqlarni tadqiq qilgan holda matolarni tabiiy usulda ranglash va gul bosish haqidagi bilimlari bilan o’rtoqlashishmoqda. Hozirgi paytda sun’iy bo’yoqlar hayotimizning ajralmas bir qismi bo’lib qolganligiga qaramasdan, tabiiy ranglarda bo’yalgan matolar ekologik toza, sog’lik uchun foydali hamda jahon bozorlarida haridorgirligi bilan ajralib turadi.

Bugungi kunda Respublikamizda keng turdagi sifatli to‘qimachilik va tikuv-trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarilishini tashkil etish, to‘qimachilik materiallarini pardozlash texnika, texnologiyalarini takomillashtirish orqali eksport salohiyatini oshirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Mazkur vazifani amalga oshirish, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish asosida to‘qimachilik sanoatini kengaytirish va investitsion muhitni tashkil qilish, to‘qimachilik materiallarini tayyorlash sifat ko‘rsatgichlarini boshqarish imkonini beruvchi pardozlashga tayyorlash texnologik rejimlarini aniqlash muhim masalalardan biri hisoblanadi. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, hozirgi kunda oldimizda turgan dolzarb vazifalardan biri o’zbek xalq amaliy san’ati namunalari bo’lgan to’qimachilik, gilamdo’zlik, kashtachilik va matoga gul bosishda qadim an’analarimizga tayangan holda hozirgi kun talablariga javob bera oladigan tabiiy ranglash texnologiyasini qayta tiklash, bunda innovatsion usullardan foydalanish, shu bilan bir qatorda bu jarayonni osonlashtirish maqsadida matolarni bo’yovchi texnikalarni tabiiy ranglashga moslashtirish va avtomatlashtirishdir. Buning uchun bo’yoq beruvchi tabiiy vositalarni yaxshi bilish va ulardan rang tayyorlash usullarini o’rganish, ip va gazlamalarni bo’yashga tayyorlash usullarini bilish, shuningdek bo’yash uchun ishlatiladigan suvning xususiyatlarini yaxshi bilish talab etiladi.

Tabiiy bo‘yoqlar orqali bo‘yash esa o’z navbatida gazlamalarning pishiqligini ortishi, assortimentlarning arzonlashtirishga, sifat darajasini oshishiga hamda ranglash, gul bosish va yakunlovchi pardozlash jarayonining samarali texnologiyasini yaratish orqali sanoatda chuchuk suv sarfini hamda oqova suvlarning ifloslanish darajasi kamayishiga olib keladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Rasuljon Mirzaahmedov, Azizbek Murtazaev – “Tabiiy ranglash texnologiyasi” Toshkent, 2015, 80b.

2. R. Mirzaahmedov - «Tabiiy bo‘yoqlar siri», Toshkent, 2007.

ХОРИЖ ТАЖРИБАЛАРИ ВА МАЛАКА ОШИРИШ

З.М. Маматқулова

ХТВ тасарруфидаги ФДУ ҳузуридаги ХТХҚТМОҲМ

катта ўқитувчиси. Халқ таълими аълочиси

There are great changes in life of our country. This article is de devoted to use of US, Germany, Japan, Finland, South Korea, France, and China to benefit from the experience gained from the developed countries will help to raise the level of education upbringing, the healthy thinking, the listening to the creativ, explanation and meaning of essens.

Keys words and word expressions: advanced state, social, experimental, critical analysis, upbringing process, education, healthy thinking.

Бугунги кунда мамлакатимиз ижтимоий ҳаётида туб бурилишлар юз бермоқда. Ривожланган давлатлар тажрибасининг бизга мос томонларидан фойдаланиш, зарурий нуқталарга қўллаш, муаммоларни танқидий руҳда таҳлил қила олиш, малака ошириш жараёнларида таълим-тарбияни сермазмун босқичга кўтариш, соғлом фикр юритиш, тингловчиларни ижодга йўналтириш, ўтилаётган мавзуни маъно-мазмуни ва аҳамиятини тушунтирш ва етказа олиш, Ҳаракатлар стратегиясининг устивор йўналишларини мавзунинг мақсад ва вазифаларига сингдириш, янги ва самарали, мавзунинг талабига жавоб берадиган тажрибаларни саралай олиш ўқитувчи педагогик тафаккурига боғлиқ. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 22 декабрдаги мустақил давлатимиз тарихида биринчи марта тақдим этилган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига Мурожаатномасида айтилганидек: “нореал рақамлар ортидан қувиш, амалга ошмайдиган хомхаёлларни ҳақиқат сифатида тақдим этишдек номаъқул иш услуби” ўрнига “амалий натижадорлик, инсон манфаати ва яна бир бор инсон манфаати ислоҳотларнинг бош мақсади этиб белгиланди” [24]

Хориж тажрибаларини малака ошириш жараёнларига қўллашда педагогик тафаккурнинг роли катта. Айнан АҚШ, Германия, Япония, Финляндия, Жанубий Корея, Франция, Хитой каби ривожланган демократик мамлакатлар тажрибасидан самарали фойдаланиш ҳам педагогик тафаккурни талаб этади. Хорижий мамлакатларда ўқув муассасаларини турли типларга бўлиш, бир мактаб ичида поток ва профилларга, синфда гуруҳларга ажратиб таълим бериш дифференциал таълим, деб номланади. АҚШ давлатида “Киндер гарде” тайёрлов муассасаларида 5 ёшдан таълим бошланади. Олий таълим 4 асосий босқичда амалга оширилади. Германия таълимининг биринчи босқичи (Примастуфе) бошланғич мактабга 6 ёшдан қатнайди. Асосий мактабни тугаллаган ўқувчилар тугалланмаган ўрта таълим ҳақида шаҳодатнома олади. Германия таълим тизими марказлашмаган, умумий таълим тизими мавжуд бўлмаган давлатдир. Берлин мактабларининг ривожлантирувчи дастурларини стандартлар асосида ишлаб чиқувчи комиссия таркиби: мактаб раҳбари, мактабдаги 2 та фан ўқитувчиси, 2 та ота-оналар киради. Германияда мавжуд мактаб: бошланғич, асосий, реал, бирлашган, умумий мактаб, гимназия турларидан иборат. Германияда баҳолаш тизими 6 балли баҳолаш тизими асосида амалга оширилади. Мактабларида асосий умумий таълим ва касбий таълим берилади. Германияда ўқувчилар гимназияда 3 йил ёки 9 йил таҳсил олади. Берлин ва Бранденбург шаҳарларида бошланғич таълим 6 йил давом этади. Асосий ва реал мактабларининг фарқи: асосий мактабларда касб танланади, реал мактабларда юқори даражали кенгайтирилган умумий таълим берилади. Германия гимназияларининг ўзига хос хусусиятлари фанларнинг дифференсиал тузилганидадир.

Ўзбекистон Республикаси 1993 йил 26 октябрда ЮНЭСКО ташкилотига аъзо бўлди. 1972 йилда “Таълимни ривожлантириш масалалари” бўйича Халқаро Комиссия ташкил топди. 1940-50-йилларда “таълим технологияси” тушунчаси қўлланила бошланганлиги каби маълумотлар ривожланган демократик мамлакатлар тажрибасидан танқидий нуқтаи назардан ўрганиб, малака ошириш жараёнида амалга оширилаётган таълим-тарбия масалаларида самарали фойдаланиш бугунги куннинг долзарб масаларидан биридир. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан 2017 йил 22 декабрда мустақил давлатимиз тарихида биринчи марта Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига Мурожаатнома тақдим этилди. “Ушбу ўқув қўлланмада мамлакатимиз ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги ана шу ғоят муҳим, тарихий воқеанинг аҳамияти, Мурожаатномада давлатимиз раҳбари томонидан илгари сурилган ўта муҳим ва долзарб фикрлар, ғоялар, амалий таклиф ва тавсияларни мазмун-моҳияти очиб берилган”[25]

Хориж тажрибаларини малака ошириш жараёнига қўллашда, ўқитувчиларнинг педагогик тафаккурнинг ривожлантиришда қуйидагиларга амал қилиш мақсадга мувофиқдир:

· Хориж тажрибаларини малака ошириш жараёнига қўллашда, ўқитувчиларнинг маънавий онги ва тафаккури турлича намоён бўлганлиги сабабли шахсий ва касбий хусусиятларини ривожлантириш;

· Хориж тажрибаларини малака ошириш жараёнига қўллашда, ўқитувчиларнинг турли ёшдаги фаолиятлар мазмуни, муомала ва муносабатлар мазмуни меъёрларига амал қилиш;

· Англаш, танқид ва тахлил, масъуллик каби хусусиятлар таълим-тарбия тизимида кадрларнинг педагогик тафаккурини ривожлантиришга хизмат қилишини таъминлаш;

· Хориж тажрибаларини малака ошириш жараёнига қўллашда, ўқитувчиларнинг педагогик ва психологик билимлари, фаолият ва хатти-ҳаракатларнинг ижобий ўзгариши жараёнлари, ўқитувчини эркин ва мустақил фикрлашга ўргатиш, педагогик тафаккур долзарблигини кўрсатади.

ЎҚИТУВЧИЛАР МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ СИФАТИ ВА МЕЪЁРЛАРИНИ АНИҚЛАШ МЕТОДИКАСИ

Шомуродов О.-Бухоро давлат университети ўқитувчиси

Қодиров О.- Бухоро давлат университети магистранти

Малака оширишнинг барча бўгинлари, жумладан, курс машғулотларининг ҳам асосий мақсади таҳсил олувчиларга нафақат машғулот ўтиш, бор билимларни тайёр ҳолда беришдан иборат, балки уларни ижодий фикрлаш, доимий равишда билиш қобилиятларини ўстириш, ўз маҳоратларини мунтазам ошириш майллари, чуқур, тизимли, таҳлилий, ижодий изланишларини курс ва курсдан кейинги даврда ривожлантиришни тақозо қилади. Бу жараён ўта муҳим ва мураккаб бўлиб, илмий асосда тўла ечилган масала эмас.

Ечилиши лозим бўлган муҳим муаммолардан яна бири, малака ошириш тизими учун унинг натижаси ёки таъсирчанлигини аниқ белгилаб берувчи методика ва мезонларнинг йўқлигидир. Мамлакатимизда ва чет элларда бу борада бир қатор уринишлар амалга оширилган. Шундай уринишлардан бири, тингловчилар билим даражасидаги узгаришларни аникдашдан иборатдир. Бу борадаги ижобий тажриба Болгарияда корхона рахбарлари малакасини оширишда тўпланган тажриба мавжуд. Бутун Болгарияда курсларда машғулотларни бошлашдан олти ой олдин тест топшириклари анкета тарзида юборилиб, тингловчилар таркиби аниқланади. Топшириқ натижалари ҳисоблаш машиналари ёрдамида ишланиб, топширикларга етарли жавоб бермаганлар аникланади. Шартли равишда бу биринчи тур бўлиб, саволларга етарли жавоб беролмаганлар малака ошириш курсларидаги даъвогарлар таркибидан чиқарилади. Анкета саволлари бўйича бир турда синовдан ўтганларга машғулотлар бошланишидан 3 ой олдин ўқув-мавзуий режа, адабиётлар рўйхати, битирув иши мавзуси ва кириш синов саволлари юборилади. Шу асосда курсга келувчилар билими дастлабки синовдан утказилади. Бунда хат оркали юборилган анкета саволларига тасодифий жавоб берган ва дастлабки кириш имтиҳонидан ўтолмаганлар курсга қабул қилинмайди. Дастлабки синовдан ўтганларга ўқишга рухсат этилади. Даре берувчи ўқитувчиларга тингловчилар билим даражаси ҳақида маълумот берилиб, машғулотлар давомида уни ҳисобга олиш лозимлиги уқтирилади.

Шунингдек, бу борада Латвиядаги халқ хўжалиги ходимлари малакасини ошириш институтида ҳам ижобий тажриба тўпланган. Бу ерда курсда ўқитиладиган барча фанлар бўйича тингловчиларнинг билим даражаси дастлабки кириш имтиҳонидан утказилади. Бундай синов икки йўналишда ташкил этилади: бажарадиган лавозими доирасида анкеталаштириш ва дастлабки билим даражасини дастурлаштирилган тарзда ўрганиш асосида.

Тингловчилар билимини бундай тарзда назорат қилиш, уларнинг тайёргарлик даражасини аниқлаш, эҳтиёж ва қизиқишларини курс машгулотлари давомида ҳисобга олиш имконини беради. Бундан ташқари тингловчилар таркиби табақалаштирилиб, нисбий тайёргарлиги нисбатан бир хил бўлган тингловчилар таркиби танланади. Шунингдек, куреларда машгулотлар бошланишидан олдин амалга оширилган тадбирлар тингловчиларнинг ўкув машғулотларига муносабатини ўзгартириб, билимларидаги саёзликни ўзлари аниқлашлари учун ҳам асос бўлади.

Педагогик ташхис воситаси сифатида бу методика аниқ, тушунарли мезонларга эга бўлиб, улар ёрдамида ўқитувчи ўз педагогик маҳорати даражасини аникдашга эришади. Унинг қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:

- ўқитувчи фаолиятидаги ўзгаришларни микдор ва сифат жиҳатдан акс эттириш;

- ўқитувчи касбий фаолият хусусиятини ҳисобга олиш;

- педагог фаолиятини такомиллаштириш мақсадларига хизмат
қилиш;

- олинган маълумотларни турли йўллар билан аниклаш имкониятига эга бўлиб, уларнинг ишончлилигини таъминлаш;

- ўқитувчининг ўз баҳоси ва эксперт баҳосининг мужассам тарзда ифодаланиши;

- ташхиснинг кулай ва ишончли бўлиши;

- ташхислашда катталарнинг психологик хусусиятларини ҳисобга олиш;

- ташхис натижалари ўқитувчи фаолиятини такомиллаштиришга хизмат қилиши.

Узоқ вақт кузатиш ва ташхиснинг турли йўлларини излаш, биз ишлаб чиққан ўзини билиш ва шу асосда ўз фаолиятини ташхис килиш (ички) ҳамда бошқалар унинг фаолиятига баҳо бериши (ташқи)га асосланган методика юқоридаги талабларга жавоб бериши тажриба-синов ишлари жараёнида аникданди. Шунинг учун ҳам мазкур методкани ишлаб чиқиш, синовдан ўтказиш ва унинг самарадорлигини аниклаш тадқиқотимиз асосини ташки л этди.

Ўқитувчиларнинг янги касбий хусусиятлари, улар фаолияти, характери, педагогик жараёнларни ҳисобга олиб, қулай малака ошириш тизимини яратиш фақатгина педагогик ташхисга асосланган, ўқитувчи педагогик фаолиятини рефлексив бошқариш методикасига таянган ҳолда амалга ошириш мумкин. Юқорида таъкидланганидек, ўқитувчининг ўз-ўзини ташхислаш методикалари педагогик фаолият билан унинг натижаси ўртасида доимий икки ёклама алоқани тақозо қилади.

Шуни таъкидлаш лозимки, бундай ташхисни ўқитувчининг ўзи ҳам амалга ошириши мумкин. Ўз-ўзини ички ташхислаш ўқитувчининг ўз шахси, фаолиятидаги ютуқ ва камчиликларни аниклаш, зарур бўлганда уларни тузатиш чораларини кўриш имконини беради. Бизнингча, бундай ички ташхис фақат курс машгулотлари давомида эмас, балки иш жойида ҳам вақти-вақти билан ўтказилиб турилса, ўқитувчининг шахсий-касбий ривожланиши ва фаолиятини такомиллаштиришга ундовчи омил сифатида муҳим аҳамият касб этади.

Бундай тадбирларни амалга оширишга ҳалақит берадиган бир канча сабаблар бор. Энг аввало ташхиснинг хар иккала шакли (ички, ташқи) айни вақтда ўқитувчи шахси ва касбий маҳоратини оширишнинг асосий воситаси сифатида эътироф этилмаслигидадир. Аммо бу борада таълим ислоҳотлари талаблари асосида ташкил қилинган мониторинг кабинетлари фаолияти юқоридаги муҳим ишнинг бошланиши сифатида алоҳида аҳамиятга эга. Бундан ташқари, бу ишга эътиборнинг пастлиги туфайли етарли шароит ҳам яратилмаган. Фикримизча, буни амалга ошириш учун ўқув-тарбия жараёнида педагогик технология ва ахборот технологияларини қўллаш, ялпи компьютерлаштиришга эришиш лозим. Педагогик-дидактик тамойилларни ишлаб чиқиш ҳалқ таълими муассасалари ва ўқитувчилар, педагог олимларнинг ҳамкорликдаги фаолиятлари натижаси бўлиши керак.

Малака оширишда педагогик ташхисни қўллаш икки мухим вазифани бажаради: ўқитувчилар шахсий-касбий фаолиятларидаги камчиликларни аникдаш ва уларни бартараф қилишнинг аниқ йўлларини белгилаш.

Педагогик ташхиснинг икки даражали тузилиши: кузатиш, суров, интервью, тестлар орқали эмперик маълумотларни йигиш, уларни тингловчилар шахси ва фаолияти ҳакидаги маълумотлар билан киёслаш; иккинчидан, маълумотларга ишлов бериб, урганилаётган обьектни тўлиқ тавсифлаш, аникланган маълумотларни амалиётдаги ҳолат билан солиштириш ва мавжуд ташхислаш усулларига зарур ўзгартиришлар киритиш мақсадида, тингловчилар педагогик фаолиятидаги ўзгаришларни икки: курс машгулотлар жараёнида ва курсдан кейинги ҳолатларни ташхислаш йўлини танладик.

Биринчи гуруҳга мансуб мезонлар қуйидагиларни қамраб олади:

1. Эталонга нисбатан билимлар кўламининг тўлиқлиги.

2. Билимларни ўзлаштириш ва уларни турли вазиятларда қўллай
олиш, амалий фаолият мақсадига мувофиқ келадиган билимларни тадбиқ
қилиш.

3. Якуний иш (реферат, битирув иши)ни сифатини таъминлаш.

4. Тингловчиларнинг курс машғулотларидан қониқишига эришиш.

Иккинчи гуруҳ мезонлар курсдан кейинги қуйидаги ўзгаришларни ўзида акс эттиради:

1. Курс машғулотидан кейин ўқитувчи фаолиятида бўлган ўзгаришлар.

2. Дарсларни режалаштириш ва ўтказиш ҳамда педагогик қийинчиликларни бартараф қилиш усулларидан фойд алана о лиши.

3. Уқувчиларнинг ўкув материалини ўзлаштириши ва уни хотирада
му стаҳкамл аши.

Педагог кадрлар малакасини ошириш ва кайта тайёрлаш жараёни ва ўқитувчилар шахсига янгича ёндашув ҳозирги ижтимоий тараққиётнинг зарурий талабидир. Ватанимиз узлуксиз таълим тизимида умумий ўрта таълим мактаби ўз салмоғи ва бошланғич асос эканлиги билан алоҳида ўрин эгаллайди. Шундан келиб чикиб, мактаб ўқитувчисининг малакасини оширишни ташкил этишда педагогик жамоада шарт-шароит яратиш ва унинг имкониятлари ҳамда мустақил ўз устида ишлашининг афзалликларини тадқиқ қилишга алоҳида эътибор беришни талаб қилинмоқца. Бу эса ўз навбатида ўқитувчининг касбий маҳорати, умумий савиясини муттасил такомиллаштириш учун шароит яратиш заруриятини кўрсатмокда.

Мамлакатимизда янгиланган, жаҳон андозаларига ҳамоҳанг таълим мазмунининг жорий килиниши уз-узидан эмас, балки кўп минг сонли педагоглар онги, тажрибаси, ижодий фаолияти орқали амалга ошади. Таълим ислоҳоти янгича фикрловчи, асримизнинг шиддатли ахборот оқимида тўғри йўл топа оладиган, ахборотлардан унумли ҳамда ёш авлод таълим-тарбияси, касб-ҳунар ўрганишида фойдалана оладиган, изланувчан, ижодкор педагог шахсини ривожлантириш вазифасини қўйди. Модомики шундай экан, малака ошириш жараёнида нималарга асосий эътиборни каратиш ёки унинг мақсади нималарда ўз ифодасини топади:

- ҳар бир педагогнинг шахсий сифат ва касбий махрратини ошириши,
ўз мутахассислиги бўйича энг сўнгги янгиликлар билан танишиб бориши;

- касбий педагогик фаолиятнинг юқори даражада бўлиши учун янгиликларни амалиётда кўллаш кўникмаларини ривожлантириш;

- педагогларда янгиликларга ташналик ва доимо мустақил ўқиш ҳиссини тарбиялаш;

- ўкув жараёни ва малака оширишни илгор педагогик технологиялар
асосида ташкил қилиш.

Педагог кадрлар малакасини ошириш жараёнларини ислоҳ қилиш учун қуйидагиларга эътиборни қаратиш лозим:

1. Малака ошириш жараёнини модернизациялашни «Таълим тўғрисида»ги қонун ва "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" асосида ишлаб чиқилган Давлат талабларига мувофиқ ташкил этиш.

2. Малака оширишни педагогларнинг фаол иштироки ҳамда педагогик технология ва инновацион тажрибалар асосида амалга ошириш.

3. Малака оширишни жаҳон тажрибалари асосида ташкил этишнинг иқтисодий, илмий-методик асосларини такомиллаштириш.

4. Малака ошириш муассасаларида юқори мал акали олимлар, методистлар, муаллифлар, ижодкор ўқитувчилар ишлашига эришиш.

5. Ўқитувчининг касбий тайёргарлик диагностикасини ўтказиш, бунда малака оширишнинг янги шаклларидан фойдаланиш.

6. Ҳар қандай шароитда ўқитувчининг ўз малакасини мустақил оширишига эришиш.

Бунда бутун малака ошириш жараёнининг асосий йўналиши педагог кадрларнинг шахсий, иродавий-ахлокий сифатлари ва касбий фаолиятини такомиллаштиришга қаратилиши л озим. Бу уларнинг шахсий, иродавий-ахлокий сифатлари ва касбий фаолиятини такомиллаштиришга хизмат кил ад и.

Шундай қилиб, педагог кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш тизими уларнинг ижодий имкониятлари, шахсий сифатлари ва касбий билим, кўникма ва малакаларини такомиллаштириб, ўкувчилар таълим-тарбиясининг сифатини кўтаришга эришишдан иборатдир.

РИВОЖЛАНГАН ХОРИЖИЙ ДАВЛАТЛАРДАГИ ТАЪЛИМ ТАРБИЯ, МАКТАБ ВА МАОРИФ ТАРАҚҚИЁТИНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ.

Азимова Н.Э., БухДУ доценти, п.ф.н

Жаҳоннинг юксак даражада тараққий этган давлатларида таълим-тарбия ишларининг йўлга қўйилиши, мактабларда амалга оширилганини ўрганиш орқали биз мустақил республикамиз миллий таълим тизимларини янгитдан ташкил қилишда, таълим тарбияда, мактаб ишини ташкил этишда эскириб, ўз долзарблигини йўқотиб бораётган фаолият шакллари ва усулларидан тезроқ халос бўлиш, уни муносиб тарзда янгилашда қўшимча бой манбаларга ҳам эга бўламиз. Зотан, хозирги замон таълимида давлат ва жамият талаби ва манфаатлари акс этиб туриши керак.

Илмий-техника тараққиёти, янги технологик революция шароитида муваффаққиятли фаолият кўрсата оладиган жамият аъзоларини етиштириб бериш, ёш авлодни касб-ҳунарга йўналтириш ҳамда ўрта таълимнинг кўп вариантли учинчи босқичини жорий этиш, таълим-тарбия беришда энг илғор педагогик воситаларни қўллаш, таълимда ташаббускорлик ва ижодкорликка кенг йўл очиш, унинг энг мақбул тизимларини яратиш каби чет эл тажрибаларини ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Бугунги кунда кенг кўламдаги ислоҳотларни ўз бошидан кечираётган бизнинг таълимимиз учун бу катта аҳамиятга эга.

Кейинги йилларда чет эл таълими бўйича кўпгина маколалар, брошюралар, қўлланмалар чоп этилди, унга бағишлаб семинарлар, анжуманлар, ўқувлар, учрашувлар ўтказилди. Бу бизнинг таълим тизимларимизда, чет элларда ўқув тарбия ишларининг қўйилишига этибор ва қизиқишнинг тез суръатлар билан ўсиб бораётганлигидан далолатдир. Халқ таълими тизимларида чет эл таълимини ўрганиш билан шуғулланувчи муассасалар ҳам ташкил топмоқда. Халқ таълими вазирлигидан ташқари бу масала билан Республика ўқув-методика марказида, педагогика фанлари илмий тадқиқот институти таркибида махсус бўлимлар фаолият кўрсатмоқда, малака ошириш марказий институтида бир қатор кафедралар иш билан шуғулланмоқдалар.

Чет эл таълими тизимларидан бизнинг мутахассисларни воқиф килишда БМТнинг Ўзбекистондаги ваколатхонаси, элчихоналар, АҚШнинг Тинчлик Корпуси мутахассислари, Германия халкаро ривожланиш фонди, АКСЕЛС маркази, Аденауер жамғармаси, Франция маданият маркази, Британия Кенгаши, Гёте институти, «Силм А. Ш.» фирмаси, ЮНЕСКО ва ЮНИСЕФнинг ваколатхоналари ва бошқа кўплаб ташкилотлар яқиндан ёрдам бермокдалар.

Дарҳақиқат ривожланган хорижий давлатларда таълимнинг, мамлакат ички сиёсатига фаол таъсир этадиган ижтимоий жараён эканлиги, эътироф қилинган ҳақиқатдир. Шу туфайли ҳам чет мамлакатларида мактаб эҳтиёжини иқтисодий таъминлашга ажратилаётган маблағ миқдори йилдан-йилга ошиб бормоқда.

Японларда, масалан, «мактаб муваффаққият ва фаровонлик тимсоли»гина бўлиб қолмай, «у инсонларни яхшилайди», деган фикр ишонч ва эътиқодга айланган.

Таълим тўғрисидаги ғамхўрлик таниқли сиёсатчиларнинг ҳам ҳамиша диққат эътиборида бўлган. Шунинг учун ҳам АҚШнинг собиқ Президенти Р. Рейганни, Буюк Британия Бош вазири М.Теччерни, Франция Президенти Ф. Миттеранларни мактаб ислоҳотининг ташаббускорлари деб, бежиз айтишмайди. Ф.Миттеран мактабни «Жамиятни ҳаракатлантирувчи куч» деб ҳисоблаган.

Ривожланган мамлакатларда педагогик тадқиқотларни амалга оширадиган кўп сонли илмий муассасалар ишлаб турибди. Германияда уларнинг сони 2 мингдан ортиқ. Франция, АҚШ, Япония таълим-тарбия назарияси муаммолари билан юзлаб давлат ва хусусий ташкилотлар, университетлар, педагогик тадқиқот марказлари шуғулланмоқдалар. Улар фаолиятини эса халқаро таълим марказлари, масалан, АҚШда халқаро таълим институти мувофиқлаштириб бормоқда. Кўпчилигининг фаолияти ўқув дастурини такомиллаштириш ва қайта қуришга қаратилган.

80 - йиллардан бошлаб Буюк Британияда ҳам АКШдаги сингари ўрганилиши мажбурий бўлган фанлар доираси кенгайтирилди. Инглиз тили ва адабиёти, математика ва табиий фанлар ўқув сеткасининг ядросини ташкил этадиган бўлди. Қолган предметларни танлаб олиш ўқувчилар ва ота — оналар ихтиёридадир.

«Янги дунё»нинг педагогик ғоялари Франция ва Германия таълимига ҳам сезиларли таъсир этаётир.

Германия тўлиқсиз ўрта мактабларида асосий предметлар билан бир қаторда танлаб олинадиган химия, физика, чет тиллари киритилган ўқув Дастурлари ҳам амалга оширилаётир. Бу ўқув дастури тобора тулиқсиз ўрта мактаб доирасидан чиқиб, ўрта мактаблар ва гимназияларни ҳам қамраб олмокда.

Франция бошланғич мактабларида таълим мазмуни она тили ва адабиёти ҳамда математикадан иборат асосий, тарих, географн, аҳолишунослик, табиий фанлар, меҳнат, таълими, жисмоний ва эстетик тарбия каби ёрдамчи предметларга бўлинади.

Япония мактаблари иккинчи жаҳон урушидан кейинроқ Америка таълими йўлидан борди. Лекин шунга қарамай, бу икки мамлакат ўқув дастурида бир қатор фарқлар кўзга ташланади. Японияда ўқув дастурлари жиддий мураккаблаштирилган, асосий фанлар мажмуи анча кенг, бир қатор янги махсус ва факультатив курслар киритилган. Масалан, умумий таълим мактабларининг янги мусиқа таълими ўқув дастурига миллий ва жаҳон мумтоз мусиқасини ўрганиш ҳам киритилган.

Шуни таъкидлаш лозимки, иқтисодий ривожланган давлатларда 80-йилларда табиий илмий таълим дастури таркибига физика, химия, биология, баъзи ҳолларда астраномия, геологая, минералогия, физиология» экология элементлари киритилиб, у АҚШ ва Францияда 4 йил, Буок Британияда 6 йил, Германияда 2 йил ўқитилади. Ўқув предметларини интеграциялаш жараёнида янги-янги курслар пайдо бўла бошлади. Францияда 70-80-йилларда тўлиқсиз ўрта мактаблар ўқув дасгуридаги табиий-илмий ва гуманитар туркумига экспериментал, иқтисодий гуманитар курслар киритилади.

Ҳозирги пайтларда ривожланган мамлакатлар ўқув дастурига интеграциялаштирилган курсларни киритиш тўла амалга оширишди. Франция мактабларида уларга 6-10 фоиз, Буюк Британия мактабларида қ фоиз ўқув соатлари ажратилди.

Мактабларда амалга оширилаётган ислоҳотлар таълим ишини табақалаштириш муаммоларини келтириб чиқарди.

Иқтисодий ривожланган хорижий мамлакатларда таълимни табақалаштириш энг долзарб масалага айланган. Ўқувчиларни табақалаштириб ўқитиш хорижий мамлакатларда асосан бошланғич таълим курсидан кейин амалга оширилади. Масалан, француз педагоглари таълим жараёнида синф ўқувчиларини уч табақага ажратиб ўқитишнн афзал кўрадилар. Булар қуйидагилар :

1. Гомогенлар — математика ва гуманитар йўналишда иш олиб борса бўладиган ўқувчилар.

2. Ярим гомоген — табиий туркумдаги фанларни ўзлаштира олишга мойил ўқувчилар.

3. Гегерон — барча предметларни хар хил савияда ўзлаштирадиган ўқувчилар ва ҳоказо.

Табақалаштириш жараёниниг янги муҳим йўналиши тўлдирувчи таълимни ривожлантириш бўлиб қолмокда.

Тўлдирувчи мактаблар пайдо бўлишининг сабаби, АҚШ ва Ғарбий Европада ўзлаштирмовчи ҳамда улгурмовчи ўқувчиларнинг кўпайиб бораётганлиги, функционал саводсизлик авж олаётганлигидир.

80 - йилларда АҚШ ўқувчилариниг 50 - йилларга нисбатан рейтинг кўрсаткичи 973 дан 893 га тушди. Францияда ҳар уч лицейчидан бири бу салбий ҳолатни бартараф этиш тўлдирувчи таълим зиммасига тушади.

Тўлдирувчи таълим мактабгача тарбия муассасаларида, мактаб ва лицейларда амалга оширилмоқда. АҚШ да бу хизматга оммавий ахборот воситалариниг имкониятлари ҳам сафарбар этилган, Миллий телекомпания махсус ўқув канали орқали 130 соатлик ўқув кўрсатувлари ташкил этилди.

Ўқув жараёнларини табақалаштириб олиб бориш бўйича чет мамлакатларининг кўпчилиида тадқиқотлар давом эттирилмоқда.

Ривожланган давлатларда иқтидорли болаларга эътибор тобора ортиб бормоқда.

Кейинги даврларда ўз тенгдошларига нисбатан қобилиятда бир неча баробор илгарилаб кетган болалар кўплаб топилмокда. Улар ўқувни жуда эрта бошлаб таълим курсларини ўзлаштиришда катта шов - шувларга сабаб бўладиган даражада муваффақиятларга эришадилар.

Шундай иқтидорлар мактаби Ғарбда 60 - йиллардаёқ пайдо бўлган эди. Бундай мактабларнинг ўқув дастурлари болалар қобилияти ва имкониятини тўла рўёбга чиқаришни таъминлаб бериш даражасида мураккаб тузилган.

Қобилиятли болалар билан ишлаш дастурлари АҚШда кенг қулоч ёйган. Айрим шаҳарларда олий тоифали болалар боғчалари очилган бўлиб, уларда 4-5 ёшли ўқувчилар мактаб дастурида ўқитиладилар. АҚШда «Мерит» дастури асосида ҳар йил юқори синфлар ва коллелжлардан энг қобилиятли болалардан 600 мингтаси танлаб олинади. Улар ўртасида тест синовлари ўтказилиб энг қобилиятли 35 минг ўқувчи танлаб олинади ва ўқитилади. Уларга турли имтиёзлар, стипендиялар, яхши шарт - шароитга эга бўлган тураржой, энг олий даражадаги университетларга қабул ва бошқалар амалга оширилади.

Лекин иқтидорли болаларга қарама - қарши қутбда турган ақли заиф ўқувчиларнинг тақдири ҳам чет эллик ҳамкасбларни тобора ташвишлантирмоқда, бундай ҳолни келиб чиқиш сабабларини ўрганиш, олдини олиш бўйича кўпгина профилактик ишлар олиб борилмоқда ва улар учун махсус мактаблар очилмоқда. Лекин статистик маълумотлар бундай болалар сони тобора ошиб бораётганлигини кўрсатаётир.

70 - йилларда АҚШ да келажак мактаби умуммиллий лойиҳасини амалга оширишга киришилди. Бу эксперимент мазмуни ўқитувчи буйруғи билан иш тутиш, кўпроқ ўқувчиларга мустақил ишлаш имкониятини беришдан иборат. Таълим таркиби синфда ишлаш, мустақил машғулот, ўқитувчи консультациясини ўз ичига олади.

Германия мактабларида синфда ўқувчилар сонини қисқартириш сари йўл тутилган. Бундай ўқувчиларни - ҳар бирига индивидуал пакетлар (топшириқлар) тарқатилади. Тошириқларни ўқувчи мустақил бажаради, лозим бўлганда у ўқитувчидан консультация олади.

Чет эл таълимидаги бундай ибратли жиҳатларни Ватанимиз таълим тизимларида қўллаш ёш, мустақил Ресубликамизда ўқув — тарбия ишларини ислоҳ қилиш жараёнини тезлаштиради.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. “Педагогика” Подласий И.П. 2 томлик янги курс. 1 том. Москва. Владос.1999.

2. “Педагогика” Мунавваров.А.А. Тошкент. Ўқитувчи. 1996.

3. Талызина Н.Ф, Управление процессом усвоения знаний. М. 1999.

4. Миллий мустақиллик ғоялари: асосий тушунчалари ва тамойиллари. Т.Ўзбекистон. 2001.

5. “Халқ педагогика: Қозохстон ва Ўрта Осиё халқ педагогларининг фикрлари” Исмоилов А.Э. Москва. Педагогика.1998.

6. “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” Тошкент 1993.

ПРИМЕНЕНИЕ ЗАРУБЕЖНОГО ОПЫТА ПРИ ОРГАНИЗАЦИИ И УПРАВЛЕНИИ ПРОЦЕССОМ ИНТЕГРАЦИИ МЕЖДУ ВЫСШИМ ОБРАЗОВАНИЕМ, ПОВЫШЕНИЕМ КВАЛИФИКАЦИИ И ПЕРЕПОДГОТОВКИ КАДРОВ.

Нигматуллаева Шахноза Хашимовна

Бухарский Государственный Университет

В данной статье поднимается проблема применения зарубежного опыта в высшем образовании Республики Узбекистан.

Ключевые слова: интеграция, высшее образование, переподготовка кадров, повышение квалификации, зарубежный опыт.

С достижением относительной социальной стабильности, ростом экономических показателей и активизацией политических преобразований в Республике Узбекистан наблюдается переход к модели устойчивого развития. А переход системы образования Республики Узбекистан на «модель среднего образования, ориентированного на результат», ставит новые цели и задачи, связанные с созданием эффективной модели образования для устойчивого развития. В этих условиях возникает острая необходимость теоретического осмысления проблем повышения квалификации и переподготовки учителя на этапе перехода к 11-летнему образованию, построения целостной системы непрерывного постдипломного образования. В этой связи заслуживает внимания опыт развитых зарубежных странпо организации повышения квалификации и переподготовки педагогических кадров

Западные лидеры образования рассматривают подготовку и повышение квалификации специалистов дополнительного педагогического образования (teacheгs' in-serviceeducation) как единый процесс на всём протяжении их активной жизнедеятельности.В послании президента ШавкатаМиромоновичаМирзияева к парламенту был сделан акцент на «совершенствование системы развития науки и непрерывного образования, отвечающего требованиям времени.Воспитание и образование начинаются с колыбели, как говорит наш народ. Ведь только просвещение дает гармоничное развитие личности и обществу.Поэтому государственная политика в сфере образования должна основываться на его непрерывности на протяжении всей жизни человека, начиная с детского сада. [1]

В постановлении№ 3775 Главы государства указываются пути решения ряда других важнейших задач, которые обеспечат подготовку высококвалифицированных специалистов, создадут основу для последовательного осуществления преобразований в рамках Стратегии действий.[2]

В развитых странах большое внимание уделяется инвестированию в полный цикл образования, то есть выделяются средства на обучение ребенка с трехлетнего возраста до 22 лет. Такие инвестиции в будущее окупаются в 15-17-кратном размере. У нас в стране – пока лишь в 4-кратном. Следовательно, мы должны усилить внимание к человеческому капиталу, задействовать все возможности для реализации потенциала нашей молодежи. В 2019 году мы доведем охват детей дошкольным образованием с 34 процентов в настоящее время до 44 процентов, что станет важным шагом на этом пути.
Европейская терминология определяет квалификацию как общий термин, обозначающий степень, диплом или другой официальный документ, удостоверяющий успешное прохождение образовательной программы, а профессиональную квалификацию – как совокупность требований, необходимых для получения доступа к некоторой регламентированной профессии. Компетенция при этом рассматривается как способность индивида переносить знания и навыки в конкретной ситуации. Словарь ЮНЕСКО определяет образование, основанное на компетентности, как «образование, базирующееся на описании, изучении и демонстрации знаний, навыков, поведения и отношений, требуемых для какой-либо определенной роли, профессии или карьеры».

Американские и европейские ученые определяют компетенцию как мотивированную способность к выполнению заданной работы на приемлемом уровне, как базовое качество индивида, глубоко лежащей и устойчивой частью человеческой личности, предопределяющей поведение человека в многообразии социальных ситуаций и рабочих задач.

Совет Европы определил пять основных социально-личностных компетенций, которыми должен обладать современный человек и которые конкретизируются применительно к профессиональной деятельности и формируются в процессе обучения:

- социальные и политические компетенции, определяющие развитие демократических институтов и жизнь в поликультурной среде;

- мастерство устной и письменной коммуникации;

- компетенции доступа к информации;

- способность учиться на протяжении всей жизни.

При этом профессиональные (деятельностные) омпетенции определяются как овладение знаниями, умениями и способностями, необходимыми для работы по специальности при одновременной автономности и гибкости в части решения профессиональных проблем.

В проекте «Настройка образовательных структур в Европе», базирующемся на массовом систематизированном опросе преподавателей, студентов и работодателей во всех странах Европейского Союза, компетенция рассматривается как комбинация характеристик знания, навыков, обязанностей и ответственности, которые могут демонстрироваться (реализоваться) и, следовательно, оцениваться и измеряться. Выделяются 30 компетенций, разбитых на три категории:

- инструментальные компетенции (способность к анализу и синтезу, основы профессиональных знаний, письменная и устная коммуникация на родном языке, знание второго языка, навыки работы с персональным компьютером, умение находить и анализировать информацию из различных источников, решение проблем, принятие решений);

- межличностные компетенции (способность к критике и самокритике, работа в команде, в т.ч. в междисциплинарной и поликультурной среде, навыки межличностных отношений, способность общаться со специалистами из других стран и областей знаний, толерантность и принятие мультикультурности, приверженность этическим ценностям);

- системные компетенции (способность применять знания на практике, учиться, адаптироваться к новым ситуациям, порождать новые идеи, работать самостоятельно, исследовательские навыки, лидерство, инициативность, предпринимательский дух и стремление к успеху).

Компетентностный подход в образовании в большинстве стран Западной Европы, США и Канаде реализуется на базе обучения жизненным навыкам. По определению ВОЗ, жизненные навыки – это способность к адаптивному и положительному поведению, которое дает возможность человеку эффективно справляться с потребностями и трудностями повседневной жизни [3,12]. В частности, жизненные навыки – это психосоциальные компетенции и навыки межличностного общения, помогающие людям принимать оптимальные и информированные решения, мыслить критически и творчески, эффективно общаться и строить здоровые взаимоотношения, сопереживать другим людям, организовывать свою жизнь здоровым и продуктивным образом. Жизненные навыки могут быть направлены на личность, референтную группу или социум в целом, и могут применяться как для преобразования социальной среды, так и для ее разрушения.

В сложившейся на Западе за последние 30-40 лет системе повышения квалификации учителей можно выделить два основных компонента:

- формальное образование - обучение в университетах, педагогических колледжах и политехнических институтах;

- межшкольные и внутри школьные формы подготовки на специализированных курсах и семинарах, организуемых вузами, профессиональными ассоциациями, местными отделами образования [3].

Список литературы:

1. Обращение Президента к парламенту http://www.uza.uz/ru/politics/poslanie-prezidenta-respubliki-uzbekistan-shavkata-mirziyeevas-28-12-2018

2. Статья из БУХДУ https://buxdu.uz/index.php/ru/activities/culture-and-education-ru/duhovno-prosvetitel-skie-meroprijatija/170-uncategorised/davlat-dasturlari/islohotlar-buxdu-nigohida/1749-the-essence-and-content-of-the-resolution-of-the-president-of-the-republic-of-uzbekistan-sh-m-mirziyoyev-for-no-3775-of-june-5-2018-on-additional-measures-to-improve-the-quality-of-education-in-higher-educational-institutions-and-ensure-their-active-participation-in-the-large-scale-reforms-being-implemented-in-the-country-2

3. Статья из http://textarchive.ru/c-1820647-p7.html

МЕЪМОРЧИЛИК САНЪАТИНИНГ ЖАМИЯТДАГИ НОДИР КЎРИНИШИ

Азимов С.С., Собирова Ш.У., БухДУ Тасвирий санъат

ва мухандислик графикаси кафедраси ўқитувчилари

Бизга улуғ аждодларимиз бениҳоят бой меъросни қолдириб кетишган. Боболаримиздан қолган бебаҳо меърослар ичида меъморий обидаларнинг алоҳида ўрни бор. Тарихдан маълумки, Бухоро қадимдан илм-фан ва маданият юксак даражада ривожланган шаҳар бўлган. Улар қадимий санъатнинг энг кўҳнаси саналади. Баъзилар унинг бадиий образли қиёфасини назарда тутиб, “тошли симфония”, “тошдаги мусиқа”, “қотиб қолган мусиқа” деб атайдилар. Немис шоири Й.В.Гёте “архитектура – тилсиз мусиқа” деган таърифни беради, [2,49]. Н.В.Гоголь унинг ижтимоий, тарихий аҳамиятини шундай тушунтиради: “Архитектура ҳам олам солномаси. У халқнинг куй-қўшиқлари, ривояту афсоналари аллақачон унутилган, ҳаттоки халқнинг ўзи ҳам ер юзидан йўқолиб, у ҳақида сўзлайдиган бирор нарса қолмаганида ҳам шу халқ ҳақида келажак авлодга сўйлаб туради”, [3,295]. Бу демак, меъморий обидалар халқимизнинг ўтмиш авлодлари билан боғлиқ тарихи, иқтисодий, маданий-маърифий тараққиёт йўли турмуш тарзи ва шарт-шароити, эстетик қарашлари, тили, руҳияти, дини ва эътиқоди хусусида бизга маълумот берувчи энг нодир санъат туридир. Меъморчилик санъати даврнинг, жамиятнинг, меъморнинг эстетик идеалларини акс эттиради. Меъморчилик ва ижтимоий тузум, меъморчилик ва тарих, меъморчилик ва дин, меъморчилик ва илм-маърифат, меъморчилик ва табиий, иқтисодий, сиёсий шарт-шароит. Улар бир булоқнинг кўзларига ўхшайди. Уларни бир биридан айри ҳолда тасаввур қилиб бўлмайди. Шу нуқтаи назардан қараганда меъморчилик халқ ҳаётининг турли жабҳаларини ўзида мужассамлаштирган қомусий асардир.

“Ҳақиқий тарихни билмасдан туриб эса ўзликни англаш мумкин эмас” [1,5 бет] деган эди Президентимиз Ислом Каримов. Шу жиҳатдан қараганда, Бухоронинг меъморий обидалари нафақат ўтмиш тарихимиз ва маданий меъросимизни чуқур ўрганишга, балки ёшларимиз қалбида миллий ифтихор туйғусини шакллантиришга, ўзлигини англашга, уларнинг маънавий юксалишига ҳам ижобий таъсир кўрсатади.

Талабаларда ўтмишдан аждод-авлодларимиз меҳри билан бизларга етиб келган меъморий обидаларни идрок этишнинг, кўникма ва малакаларини шакллантириш эса тасвирий санъат ўқитувчиларнинг энг муҳим вазифаларидан саналади.

Ҳар бир санъат тури каби меъморий санъат ҳам эстетик идрок этилади. Бироқ меъморий обидаларни идрок этиш бошқа санъат турларини идрок этишдан бир мунча фарқ қилади. Бу фарқ меъморликнинг уч унсури – фойдалилик, мустаҳкамлик ва гўзаллик билан узвий боғлиқдир. Бу унсурлар меъморликда бир-бирини тўлдириб уйғунлик ҳосил қилади. Фойдалиликнинг гўзаллик ва мустаҳкамликни намоён этишга хизмат қилиши меъморлик учун алоҳида аҳамият касб этади. Зотан, ҳар қандай иморат инсон учун, унинг эҳтиёжларини қондириш учун бунёд этилади. Инсон барча махлуқотлар ичида энг гўзал мавжудот бўлиб, у гўзалликни, улуғворликни қадрлайди. Зотан, гўзаллик, улуғворлик инсон қалбини поклайди, уни мусаффолаштиради. Бу демак, инсон эҳтиёжи учун бунёд этилган иншоот мустаҳкам, гўзал бўлиши ва унга узоқ муддат хизмат қилиши керак. Қадимий ёдгорликлар мустаҳкам бўлганидан бизгача етиб келган. Улар гўзал бўлганидан эстетик ҳис туйғумизни қўзғатишга хизмат қилиб келмоқда. Расм, гравюра ёки ҳайкални кўриб завқланганимиздек, меъморий санъатларни ҳам кўриб ҳайратга тушамиз. Бироқ бу санъат турларини идрок этиш жараёни бир-биридан фарқ қилади. Расм ёки ҳайкални томоша қила туриб, талаба рассом ёки ҳайкалтарошнинг мақсади, ўй фикри, ҳис-туйғуси билан муносабат боғлайди. Бу муносабатнинг пировардида ижодкорни тўлқинлантирган, ижод қилишга ундаган нарса нима экани ва бу нарса унинг дунёқараши орқали давр манфаатларида қай даражада ўз аксини топганини англаб олади. Меъморий обидада бу жараён бир мунча чуқурроқ кечади. Бу ерда кенг доирадаги ижтимоий ҳодисалар билан муносабатга киришилади. Нега деганда, меъморий обида ниҳоятда кўламли ижтимоий вазифа касб этиб, кўп ҳолларда бутун бир ижтимоий гуруҳнинг ҳаётий эҳтиёжи ва дидини ўзида мужассамлаштирган бўлади. Меъморий ёргорликни ахлоқий-эстетик аҳамияти шундаки, уни идрок этиш жараёнида талаба ўтмиш билан ижтимоий-тарихий алоқага киришади.

Меъморликни идрок этиш жараёнида расм ва ҳайкалдаги каби биргина кўз эмас, шунингдек бошқа тана аъзолари: кўл, оёқ, қулоқ ва бошқа сезиш органлари ҳам иштирок этади. Қадимий деворларни қўл билан ушлаб кўрамиз, оёқларимиз билан мозийдан дарак берувчи йўлакларда, ҳовлилар саҳнида юрамиз. Ўймакор эшикларни пайпаслаб кўрамиз, мовий гумбазлар остида юрганда оёқ товушимиз ва овозимизнинг акс-садосини эшитамиз. Мадраса ҳужраларига кирганимизда салқинликни сезамиз. Мақбараларни зиёрат қилганимизда маъюс бир сукунатни ҳис қиламиз. Буларнинг барчаси меъморлик санъатини жонли идрок этишимизга кўмаклашади.

Меъморлик – фазовий-маконий муҳитдаги санъатдир. Уни идрок этишда фазовий-меъморий муҳитни ҳис қилиш муҳим аҳамиятга эга. Бино қад ростлаган ўрни, ҳажми, қоматининг улуғворлиги, ички ва ташқи кўриниши, ўраб турган атроф-муҳит билан боғлиқлиги – буларнинг барчаси уни тўлиқ идрок этишга хизмат қилади.

Меъморлик санъати фақат ўтмиш ёдгорлиги эмас, шу билан бирга у одамларнинг эҳтиёжини қондиришга йўналтирилган фойдали иншоот ҳамдир. Мир Араб мадрасаси, Масжиди Калон, Минораи Калон ва уларнинг турли туман ранг ҳамда безакларининг жилоси, маҳобатли, улуғвор кўриниши бунга далолатдир.

Меъморликни тўлиқ идрок этиш талабадан бу санъат ҳақида чуқур билим, кўникма ва малаканинг бўлишини ҳам тақазо этади. Бу санъат тури ҳақидаги билим заҳираси уни эстетик идрок этишнинг муҳим омилидир. Пухта билим, малака ва кўникмага эга бўлмай туриб, меъморий обиданинг ўзига хос хусусиятларини, услубини яхши англаб бўлмайди. Ундаги ютуқ ва камчиликларга баҳо бериш учун ҳам меъморлик санъатининг сирларидан воқиф бўлиш лозимдир. Чуқур билимга, малака ва кўникмага эга бўлган талаба меъморий обиданинг услубига, даврига, бадиий қиёфасининг устунлиги ёки нуқсонига,унинг эстетик, тарихий қимматига тўғри баҳо бера олади. Тасвирий санъат дарсларида талабаларнинг меъморий санъатга оид билим, кўникма ва малакаларини шакллантириш шу жиҳатдан фан ўқитувчиларининг долзарб вазифаларидан ҳисобланади.

Санъатнинг бу турини идрок этиш учун талабада яна бир хусусиятни шакллантириш зарур бўлади. Бу – унинг меъморий обидага нисбатан шахсий муносабатидир. Ёш болада бу хусусият ҳали шаклланмаган бўлади. Улар меъморий обида гавдалантирган образни катталарнинг фикрига таяниб тушунтирадилар. Тасвирий санъатдан таҳсил олаётган талаба эса меъморий обидага баҳо беришда, уни тасвирлашда олган билимлари асосида шаклланган шахсий муносабатларига таяниш лозим. Шунда у меъморий обиданинг образли қиёфасини, унинг тарихий, ижтимоий ва бадиий хусусиятларини, замон ва макон билан боғлиқ ҳолда баҳолай олади. Меъморликка хос образли тилни тушуниш, уни қадимий маданиятимизнинг муҳим унсури сифатида эстетик идрок этиш ёшларнинг келажагимиз тарих билан, эртанги кунимиз кечаётган ҳаёт билан узвий боғлиқлигини англаб етишининг муҳим омилидир. Ёшларни ўз юрти тарихи, миллий қадриятлари ҳамда буюк аждодлари қолдирган маънавий меъросини кўз қорачиғидек сақлашга, уни келажак авлодга етказишга ўргатиш изчил амалга ошириладиган вазифалардан саналади. Ўз халқига, Ватанига содиқлик, ўз меҳнати, билими билан Ватанга хизмат қилиш каби маънавий-ахлоқий фазилатларини шакллантиришда меъморчилик санъатини тўғри идрок этиш алоҳида аҳамият касб этди.

Адабиётлар.

1.Ислом Каримов.Тарихий хотирасиз келажак йўқ.Тошкент,1993й,5-бет

2.Й.В.Гёте.Ҳикматлар.Тошкент.”Маънавият”,2010 й,49 бет

3.Ю.В.Манн.Никалай Гоголь.Жизнь и творчество.Москва,”Русский язык”,1988, 239 бет

ИННОВАЦИОН ЁНДАШУВ АСОСИДА ЎҚИТУВЧИ ШАХСИНИНГ КАСБИЙ-ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎЛЛАРИ

Сафоев Ҳ., БухМТИ ўқитувчиси

Ҳозирги кунда таълим жараёнида педагогик долзарб масалаларга фан, техника, илғор технологиялар ютуқларидан фойдаланиш асосида шахсни тарбиялаш, ўқитиш ва ривожлантириш мақсадлари, мазмуни, методлари, воситалари ва ташкилий шаклларини илмий таъминлаш киради.

Таълим — тарбия жараёнининг самарали бўлишини таъминлаш, янада юқори босқичга кўтариш, бугунги кунда ўқитувчидан таълим жараёнининг боришини қайта—қайта атрофлича чуқур таҳлил қилишни талаб этади. Таълим жараёнида сунъий равишда ташкил қилиниб, қатор педагогик омилларнинг натижасида қўйилган мақсад амалга оширилади, яъни мақсад, фаолият, натижа. Мазкур тизим анъанавий таълим технологиясининг табиий модели бўлиб, у йиллар давомида такрорланиб, ўқитувчи, талаба ҳаракатининг инстинктига айланиб қолган. Шунинг учун ҳам дарс тузилишидаги ўқув-билув жараёни юқоридаги расмга бўйсиндирилган. Ўқитувчи фаолият давомида дидактик принципларга амал қилади, методлар танлайди ва ҳар бир дарс ягона тугалланган ўқув бирлигига айланиб қолади. Дарсни ташкил қилиш унинг давомийлигини таъминлаш, унинг босқичларига амал қилиш талабаларнинг билимларини ўзлаштиришнинг яккаю — ягона воситаси ҳисобланади.

Ҳар бир дарс учун таълимий, тарбиявий ва ривожлантирувчи, яъни бир—бири билан ўзвий алоқада бўлган уч ёқлама мақсадлар қўйилади. Дарсни ташкил қилиш шакли унинг қатнашчиларининг ўзаро алоқаларига боғлиқ бўлиб, у мақсаддарга, ўқув материали хусусиятларига таълим методдарига ва ўқув имкониятларига боғлиқ. Бунга эришиш учун ўқитувчи рахбарлигида педагог билан ўқувчилар биргаликда ҳаракат қиладилар. Худди мана шу жараён дидактикада ўқув жараёни дейилади.

Ўқув жараёни уч компонентдан иборат.

Ўқув жараёнига бундай янгича қарашнинг туб моҳияти шундан иборатки, ўқитишда ички мотивациядан (диққатни тортиш, ички туйғу, истак, заруратни шакллантириш) келиб чирши керак. Ўқув жараёнида асосий ҳаракатлантирувчи куч ўқувчи учун ҳам, ўқитувчи учун ҳам ички мотивация бўлиши зарур.

«Тест», «рейтинг», «инновация», «суггестивлик», «муаммоли усул», «дастурланган усул» ва ҳоказо тушунчаларининг мазмунларини аниқлашнинг турлича талқинлари мавжуд.

Инновация муаммолари билан боғлиқ бир қатор тадқиқотларда ўзгаришлар янгилик бўлиши, бироқ ҳар доим бўтунлай янги ғоялар ёки шакллар бўлмаслик мумкинлиги фараз қилинади.

Шундай қилиб, инновация тушунчаси орқали ўқув-тарбия жараёнини яхшилаш ва такомиллаштиришга йўналтирилган дидактик, методик, ташкилий—техник ўзгаришларни тушунамиз.Педагогикада инновацион муаммоларни ҳал этишда ўқитувчининг ижодий фаолияти энг долзарб муаммо бўлиб қолмоқда. (энг зарур педагогик техникани эгаллаш, таркибий қисмлари). Педагогиканинг ижодий салоҳияти унинг ижодкор шахсни шакллантиришга интилмоқда, педагогик одобнинг намоён бўлиши, эмпатия, қобилият, тасаввурни рағбатлантириш, қизиқарли, муаммоли саволларни бериш ва хоказо орқали амалга оширилиши мумкин. Педагогик ижодиётда янгилик тушунчасига, муҳим ўрин ажратилиб, унинг вақт ва фаолият тушунчалари билан ўзвий қуйидаги икки вариантларида намоён бўлади: 1) ўтмиш билан боғланмаганлиги ва ҳозирги вақтда мавжудлиги; 2) янгиликнинг ижтимоий муҳимлиги сифатида амалий ишлаши, лекин ҳали стандартлаштирилиш босқичига ўтмаганлиги.

Шу маънода ташкил этилаётган маъруза ва семинар дарсларини ўтказиш ва улар учун замонавий дарс ишланмаларини яратишга эътибор берила бошланди. “Кластер” технологияси, “Интервью”, “БББ”, “Тоифалаш жадвали, “Инсерт” каби янги педагогик технологиялардан фойдаланган ҳолда дарс ўтишни амалга ошириш мумкин, шунинг учун асосий эътибор дарс ўтиш услубиётига қаратилди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

1. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. – Тошкент : Ўзбекистон, 2016. - 56 б.

2. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017. – 48 б

3.Slastinin V.A. Migaeko A.I.Professionalno -pedagogicheskaya podgotovka sovremennogo uchitelya. Sov.Pedagogika, 1991,№10.79-84s.

4.Xo'jaev N, Tojiboeva D, Mamaraximov B, N.Shomurodova Kasbiy ta'lim metodikasi Toshkent.: Iqtisodiyot, 2007- 190 b

XOJA SAMANDAR TERMIZIYNING “ DASTUR UL-MULUK” ASARIDA YORITILGAN DIDAKTIK G`OYOLAR MAZMUNI

A.N.Nusratov, BuxDu o`qituvchisi

“Dastur ul-muluk” asari Orta Osiyoning XVII asr adabiyoti boyligi hisoblanadi. U nafaqat etika-didaktik asar sifatida, balki Buxoro xonligining XVII asr so’nggi choragidagi muhim voqealar o’z aksini topgan tarixiy manba sifatida ham ahamiyatlidir.

“Dastur ul-muluk”ning kirish qismida berilganidek, muallif bu asarni avvalo 21 bobdan tuzmoqchi bo’lgan, etika-didaktik mazmundagi 20 bob hamda Subhonqulixon boshqaruvi va uning hukmronligining birinchi o’n yilligi voqealari haqidagi so’nggi 21-bobni qo’shmoqchi bo’ldi. O’z navbatida muallif mazkur bobni 4 qism (maqola)ga bo’lmoqchi edi. Keyinchalik yozish davomida Xoja Samandar bir necha marta asarning dastlabki rejasini o’zgartirdi. Unga yana bir bob – “Ishq-muhabbat haqida” nomli bob qo’shdi va uni 20-bob sifatida kiritdi. Ko’zda tutilgan “Olamning o’zgaruvchanligi to’g’risida” nomli 20-bobni esa oxiriga joylashtirdi va u 22-bobni tashkil etdi. 21-bobni esa oldindan mo’ljallangan 4 qismga qo’shib kengaytirdi. Shu tariqa asar 22 bobni o’z ichiga oladi.

Asarning 22 bobidan ilk 20 ta bobi hamda so’nggi 22-bobi etika, axloq va odob masalalariga, 21-bob esa asosan muallif davridagi tarixiy voqealar haqidagi hikoyalarga bag’ishlangan. Asarda berilgan boblar nomlari quyidagicha:

I bob. Adolat haqida,II bob. Jasorat haqida,III bob.Hukmdorning xizmatkorlariga nisbatan g’amxo’rligining namoyon bo’lishi,IV bob. Shoh xizmatkorlarining tayinlanishi haqida,V bob. Sahovat to’g’risida,VI bob. Dono elchiga elchilik vazifasini topshirish to’g’risida,VII bob. Dushmanning so’zlariga ishonish kerakmasligi haqida,VIII bob. Majlis to’g’risida,IX bob. Hukmdor marhamatidan faxrlanish kerakmasligi haqida,X bob. Vazirlar hamda hukmdorlar to’g’risida

XI bob. So’zlarni o’ylab gapirish lozimligi haqida,XII bob. Pastkash odamlardan o’zini chetga olish to’g’risida,XIII bob. Hasadning zararli ekanligi haqida

XIV bob. Sabrning mevalari to’g’risida,XV bob. Xudoga ishonish haqida

XVI bob. Qariyalarning yoshlarga maslahati to’g’risida,XVII bob. Sayohat oqibatlari haqida,XVIII bob. Sayohatdan voz kechish to’g’risida,XIX bob. Qarilik chog’ida kuchsizlanib qolish haqida,XX bob. Ishq-muhabbat to’g’risida,XXI bob. Subhonqulixon hukumatining o’rnatilganidan so’ng bo’lib o’tgan voqealar,XXII bob. Olamning o’zgaruvchanligi to’g’risida.

Shu tarzda asar uning mazmuniga ko’ra ikki qismga: etika-didaktik va tarixiy qismga bo’linadi. Etika-didaktik qismi deyarli oldingi etika-didaktik asarlardan kelib chiqqan tuzilgan. Ikkinchi tarixiy qismi esa muallifning shaxsiy kuzatuvlari asosida yozilgan. “Dastur ul-muluk” asari uzoq vaqt davomida etika-didaktik asar sifatida ko’rib kelingan. Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul-muluk” asari Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvolini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva xonliklari o’rtasidagi siyosiy munosabatlarni o’rganishda katta ahamiyatga ega. Asarda o’zaro kurashlar, ushbu asar nafaqat Buxoro xonligining XVII asrda bo’lib o’tgan siyosiy voqealarni, balki ijtimoiy ahamiyatga molik masalalarni ko’rib chiqish imkonini beradi.

Xoja Samandarning “Dastur ul-muluk” asarining tarixiy qismi biz uchun ikki munosabatlarda muhim: bir tomondan, unda boshqa manbalardagi ma’lumotlarni to’ldiruvchi O’rta Osiyoning XVII asr oxiri tarixi bo’yicha qimmatli ma’lumotlar mavjud bo’lsa, ikkinchi tomondan unda o’sha davr Buxoro jamiyatining (to’g’rirog’i birinchi nabatda yuqori jamiyat) turmush tarzi hamda urf-odatini yorituvchi asl faktlar keltirib o’tiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. Salohiddinova M. A.ning fors tilidan qadimgi qo'lyozma faksimilesi. M.: «Nauka», 1971 (rus tilida)

2. Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. Darslik. T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008

3. O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. VIII tom. T.: O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2004.

INNОVАTSIОN MЕTОDLАRNI QO’LLАSHNING PSIХОLОGIK JIHАTLАRI

Тоshova G.J. BuxDU katta o’qituvchisi

Tа’lim tizimigа kirib kеlаyotgаn yangilаnishlаr uning mаzmunini, tuzilishini, usullаrini qаytа ko’rib chiqish, mukаmmаllаshtirish zаrurаtini yuzаgа kеltirаdi. Jumlаdаn оliy tа’lim sоhаsi hаm bundаn mustаsnо emаs. Hоzirgi kundа оliy tа’lim tizimidа kеng qo’llаnilаyotgаn mоdul tizimi, rеyting аsоsidа bаhоlаsh, yangi pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr, tеst sinоvlаri shulаr jumlаsidаndir.

Hоzirgi dаvr tаlаbаsi dunyoqаrаshi kеng, erkin fikirlоvchi vоqеlikkа аdеkvаt-to’g’ri bаhо bеrа оluvchi, o’tkir zеhinli, mustаhkаm irоdаli, qisqа qilib аytgаndа yuksаk intеlluktuаl kuchgа egа bo’lmоg’i lоzim. Buning uchun esа tа’lim tizimigа yangi innоvаtsiyalаrni tа’sis etish zаrur vа shаrtdir. Tаlаbа (sust) tinglоvchi-оb’vеkt bo’lmаy, tа’lim jаrаyonining (fаоl) ishtirоkchisi- sub’еktigа аylаnishi zаrur bo’lаdi.

Хo’sh, ushbu jаrаyondа intеgrаtsiyalаrning rоli qаndаy? Аvvаlаmbоr intеgrаtsiya tushunchаsining mоhiyatini ko’rib chiqаylik. Psiхоlоgik-pеdаgоgik nuqtаi nаzаrdаn qаrаgаndа intеgrаtsiya ijtimоiy-psiхоlоgik аspеkt bo’lib, birоr bir yangilikni ijtimоiy sоhаgа tеzkоrlik bilаn tаtbiq etish vа tа’lim jаrаyonini jаdаllаshtirish dеmаkdir.

Innоvаtsiyalаr esа fаоliyat jаrаyonidа turli ijtimоiy-psiхоlоgik to’siqlаrni yеngish uchun shаrt-shаrоit yarаtib bоrаdi. Ushbu jаrаyondа mаqsаdi, vаzifаsi vа qiziqishlаri turlichа bo’lgаn ijtimоiy guruhlаr ishtirоk etаdi. Mоtivаtsiyalаr хаrаktеrining tipi hаm innоvаtsiоn fаоliyat mаzmunigа vа sifаtigа tа’sir o’tkаzаdi. Bundаn tаshqаri innоvаtsiyalаrni tаtbiq etish jаrаyonidа ustаnоvkаlаr, shахsning yo’nаlishi vа mа’nаviy ахlоqiy sifаtlаri hаm mа’lum dаrаjаdа аhаmiyat kаsb etаdi.

Tаlаbаlаrni yangiliklаr qаbul qilish vа undа ishtirоk etishgа tаyyorgаrligini shаkllаntirish, yangilikni qаbul qilish qоbiliyatini o’stirish mаqsаdidа, bilish jаrаyonini аktivlаshtiruvchi ijtimоiy-psiхоlоgik usullаrdаn fоydаlаnish lоzim. Bundаy usullаrgа psiхоlоgik trеninglаr, rоlli o’yinlаr vа bоshqаlаrni misоl qilib kеltirishimiz mumkin.

Hоzirgi kundа tа’lim tizimigа kiritilаyotgаn yangi pеdаgоgik tехnоlоgiya jаrаyoni hаm innоvаtsiyalаr vа intеgrаtsiyalаrning yorqin misоlidir.

Qo’yilаyotgаn idеntiv mаqsаdlаr, nаzоrаt tоpshiriqlаrni аniq fе’llаrdа ifоdаlаnishi tаlаbа аqliy fаоliyatining rеjаsini yaqqоl ko’rsаtаdi, o’z-o’zini bоshqаrishning yo’nаlishini bеlgilаydi. Bu innоvаtsiоn fаоllikning аniq ko’rinishigа misоl bo’lа оlаdi. Аqliy fаоliyatni jоnlаshtirishdа ushbu yo’nаlish mаqsаdlаrni bеlgilаshgа yordаm bеrаdi. Mаqsаdning аniqligi esа, fаоliyatning sеrmаhsulligidir. Qаchоnki fаоliyat o’zining ijоbiy nаtijаlаrini bеrаr ekаn bu аyni muddаоdir.Аmmо ushbu jаrаyonni tаshkil etishdа tаlаbаlаr o’quv fаоliyatigа tа’sir qiluvchi ijоbiy vа sаlbiy оmillаr turkumi mаvjuddir:

· bilim mаskаnlаridа zаmоnаviy tехnik vоsitаlаr vа аsbоblаrning mаvjudligi;

· turli хil to’gаrаk, sеktsiya, bilim uylаri fаоliyat ko’rsаtishi vа ulаrdа qаtnаshish imkоniyatining bоrligi;

· оilа muhitidа yarаtilgаn mоddiy vа mа’nаviy shаrt-shаrоitlаr hаmdа shахslаrning ruhiy rаg’bаtlаnishi yo’lgа qo’yilgаnligi;

· shахslаr bilаn o’zаrо mulоqоtlаr o’rnаtilishining uzluksizligi vа оilаdа shахslаrаrо iliq psiхоlоgik muhitning hukm surishi;

· turli tеlеviziоn viktоrinаlаr, bаhslаr, tоrtishuvlаr, zukkоlik, ijоdkоrlik, tеzkоrlik bo’yichа musоbаqаlаr uyshtirilishi vа ulаrdа qаtnаshish (ishtirоk etish) imkоniyati yarаtilgаnligi;

· оrtiqchа infоrmаtsiya, хаbаrlаr ko’lаmini kаmаytirish (mаsаlаn, vidiоlаr, аvtоmаt o’yinlаr);

· yoshlаrni ro’zg’оr ishlаri bilаn bаnd qilib qo’yish, оilа muhitidа mеhnаtning shахslаrаrо оqilоnа tаqsimlаnmаsligi vа shахsni qаt’iy yumush bilаn shug’ullаnishgа mаjbur etilgаnligi;

· hоzirgi dаvrdа аyrim kаsblаrning nufuzini kаmаyib kеtаyotgаnligi tаlаbаlаrning o’quv mоtivlаrigа kuchli tа’sir qilаyotgаnligi;

· o’g’il vа qizlаrdа vаtаnpаrvаrlik vа milliy iftiхоr tuyg’ulаrining bеqаrоrligi vа ulаrning shаkllаnishining оrqаdа qоlishi;

· yoshlаr o’rtаsidа bоrliqqа, jаmiyatgа, shахslаrаrо munоsаbаtgа, isrоfgаrchilikkа, fidоyillikа nisbаtаn lоqаydlikning mаvjudligi vа bоshqаlаr.

SHundаy ekаn, uyqоridаgi ijоbiy оmillаrni kuchаytirish, sаlbiy оmillаr tа’sirini kаmаytirish vа yo’qоtish chоrа tаdbirlаrini bеlgilаb bоrish vа intеgrаtsiоn jаrаyondа innоvаtsiоn оmillаrgа аlоhidа e’tibоr bеrish, psiхоlоgik аsоslаrini o’rgаnish hаmdа tаhlil qilib bоrish ijоbiy nаtijа bеrаdi.

Mustаqil fikr-mulоhаzа insоndа mаvjud bilimlаrni, fikr vа vоqеlikkа bo’lgаn munоsаbаtlаrning erkin uyzаgа chiqаrilishidir. Аlbаtdа, ushbu jаrаyon o’z o’zidаn ro’yobgа chiqmаydi, аyniqsа tа’lim-tаrbiyadа.

Mа’lumki tа’lim-o’qituvchi vа o’quvchi оrаsidа o’rnаtilаdigаn pеdаgоgik munоsаbаtlаr mаjmuidir. Аnа shu munоsаbаtlаrdа o’zаrо ishоnch, tаlаb vа tаrtib muhimdir, ya’ni bilimlаr оrtib bоrаdi, intеlеkt mukаmаllаshаdi.

Tа’lim tizimigа jоriy etilаyotgаn zаmоnаviy pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrdаn ko’zlаnаyotgаn аsоsiy mаqsаd hаm хuddi аnа shundаdir. Yangichа yondаshuv jаrаyonidа bilim tаlаbаlаrning o’z ijtimоiy tаrtiblаri аsоsidа pаydо bo’lаdi vа хulq-аtvоr shаklini hаm o’zgаrishigа tа’sir qilаdi. Mustаqil fikrlаrni bildirаr ekаn, tаlаbа tа’lim jаrаyonining fаqаt sub’yеkti sifаtidа hаm nаmоyon bo’lаdi, ya’ni tеng хuquqli tа’lim diоlоgini vujudgа kеltirаdi.

ЎҚУВЧИЛАР БИЛИМИНИ БАҲОЛАШДА РИВОЖЛАНГАН МАМЛАКАТЛАР ТАЖРИБАСИДАН ФОЙДАЛАНИШ

Р.С.Шукуров, БухДУ доценти

Б.Т.Жўраев, БухДУ ўқитувчиси

Ўқувчиларнинг ўзлаштирган билим, кўникма ва малакаларини баҳолаш кўплаб мутахассисларнинг эътиборини ўзига жалб қилинганлиги учун ҳам бу соҳада кенг кўламли изланишлар амалга оширилиб, улар натижасида кўплаб ёндашувлар вужудга келган. Ҳар бир мамлакат таълим тизими ўқувчилар билимини баҳолаш тизимини қўллашдан манфаатдордир. Шунинг учун ҳам, турли мамлакатларда турлича ўзига хосликка эга бўлган баҳолаш тизимлари амал қилади.

Таҳлилларимиз шуни кўрсатадики, дунёдаги турли мамлакатларнинг таълим тизимида ўқувчилар билим, кўникма ва малакаларини турлича баҳолаш тизимлари амал қилади. Турли мамлакатларининг ўқувчилар билимини баҳолаш тажрибасини ўрганиш ва таҳлил қилиш натижасида қуйидагиларни аниқлашга муваффақ бўлдик. Масалан, Австралияда ўқувчиларнинг билимларни сўзлар ёрдамида баҳоланиб, бу баҳо ўқувчилардан сир тутилади ва фақат ўқтувчиларгагина маълум бўлади. Ўқитувчи ўқувчиларни ўзаро қиёсланган ҳолда уларнинг иқтидорларини ўзига хос жиҳатларини аниқлайди. Герция таълим тизимида эса, ўқувчиларнинг ўзлаштириш даражалари ҳарфлар ёрдамида баҳоланади. Масалан, D(1-4) (!0-12,5) “етарли яхши”: С (5-6) (12,5-15,5)-“яхши”: В (7-8) (15,5-18,5)-“жуда яхши”:

А (9-10 ) (18,5-20) «аъло»ни англатади. Демак, Грецияда ҳарфлар ёрдамида ифодаланадиган 20 баллик баҳолаш тизими мавжуд. Италия Испания Партугалия каби давлатларда беш балли баҳолаш тизими амал тизими мавжуд бўлиб, 5 (топширмади) салбий, 1 эса (аъло)ни англатади. Норвегия таълимида 6 балли баҳолаш тизимида амал қилиб, 0-2 ўртадан паст: 3-4 ўрта, 5-6 ўртадан юқори демакдир. Филяндия таълим тизимида 7 босқичли баҳолаш тизими амал қилади ва 4 (“ёмон”) салбий, 10 эса (“аъло”) баҳони англатади. Исландия, Нидерландия мамлакаларида 10 балли баҳолаш тизими қўлланилиб, 1 (“ёмон”) салбий эса, 10 эса (“аъло”) баҳони ифодалайди.

Ўқув жараёнида ўқувчиларнинг ўзлаштирган билим, кўникма ва малакаларни баҳолашга оид халқаро тажрибаларни ҳам ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Ўқувчилар билимини баҳолаш таълим мақсадлари, тизимига кўра хоржий мамлакатларда асосан, 3 баллдан 100 баллгача бўлган шкалалар орқали ифодаланади. Айрим мамлакатларда баҳолаш рақамлар ўрнига лотин ҳарфлари ёрдамида амалга оширилади. Бундай тажрибани Буюк Британия ва Греция таълим тизимлари мисолида кўриш мумкин. Сонлар ортиб бориши билан ўзгартириш “ёмон” дан “аъло”даражагача кўтариладиган баҳолар билан бир қаторда Италия, Португалия, Шевция, Финлиядия, Исландия, Испания, Болгария каби бир қатор мамлакатларида сонлар камайиб бориш тартибида жуда “ёмон”дан “аъло” даражага ортадиган баҳолаш тизимлари ҳам амал қилади. Баҳолашнинг сўз билан тавсифланадиган тизимилари ҳам мавжуд. Масалан “топширмади”, “топширди” “аъло даражада топширди” “ниҳоятда аъло даражада топширди” каби. Баҳолаш фоизларида ифодаланадиган таълим тизимлари ҳам мавжуд. Улар жумласига Канада ва Испания давлатларидаги баҳолаш тизимини кўрсатиш мумкин.

Уларнинг ҳар бирида назорат турлари имтиҳонлар, синфдан синфга кўчириш ва якуний аттестациялар ўтказиш турлича ўзига хос тарзда амалга оширилади. Биз қуйида уларнингш айримлари ҳақида фикр юритамиз.

Амерка қўшма штатлари (АҚШ) таълим тизимида дунёнинг барча мамлакатларига нисбатан энг кўп мактаб, коллеж ва университетлар мавжуд. Кўпгина университет ва коллежларда ўқишга киришда қуйидаги кўрсатгичлар ҳисобга олинади: катта умумий ўрта мактабда ўқув предметларидан олинган баҳолар миқдори: мактабда ўқиган айрим ўқув курслари бўйича олинган баҳолар: хусусий компаниялар томонидан ўтказилган имтиҳонлар натижалари ва бошқалар. Ўқувчиларнинг ёзма иншолари берган интервюлари ва мактабдан ташкари тадбирлардаги иштироклари ҳам ҳисобга олинади. Мамлакатнинг 30 фоиздан ортиқроқ олий ўқув юртлари талабаларнинг имтиҳонсиз ўқишга қабул қилади. Ўқишнинг бир босқичида иккинчисига ўтишда ҳеч қандай имтиҳон ёки синовлар бўлмайди.Лекин ўқиш даврида сон-саноқсиз равишда турли ташкилотлар томонидан стандартлаштирилган тестлар ўтказилади. Уларда ягона миллий имтиҳонлар ва ягона ўқитиш дастури мавжуд эмас. Катта ўрта мактаб битирувчиларининг эгаллаган билим, кўникма ва малакаларини баҳоловчи ягона ўлчов карнеги бирлиги-1 кредитдир. 1кредит дейилганда унверситетга кириш учун йўналтирилган 120 соатлик бирта курсни ўқиш тушунилади. Ўрта мактабни битирган ўқувчи олий ўқув юртига кириш учун камида 14-16 кредит тўплаши керак. Бироқ, бу битирувчининг тайёргарлик даражасини акс эттирмайди. АҚШ таълим тизимида баҳолаш ҳарфлар ёрдамида ифодаланган 4 балли баҳолаш тизими мавжуд. Бунда “А”=4, “В”=3, “С”=2, “Д”=1 “Е” ёки “F”=0. Ўқувчи ўқишни давом эттириш ҳуқуқига эга бўлиш учун унинг баҳоси “В” дан кам бўлмаслиги керак.

Буюк Британия умумий ўрта таълим мактаблада 10 та асосий (Joundation subjects) предметидан ўқувчиларга таълим беради. Улардан 3 таси энг асосий (“Ядро”(core subjects)) ўқув фанларидир. Буларга она тили (инглиз тили), математика ва табиий илмий туркмдаги ўқув предметлари киради. Асосий предметларга тарих, география, ахборот технологиялари, мусиқа, санъат, жисмоний тарбия ва чет тиллари киради. Буюк Британия мактаблари ва бошқа Европа мамлакатларида АҚШдагидек ўқувчилар томонидан мустақил тарзда танланадиган ўқув предметлари ҳам мавжуд. Лекин ўқувчига тақдим қилинадиган ўқув юкламасининг қатъий меъёрлари доирасида мазкур танловни амалга ошириш назорат қилинади.

Ўқувчиларининг ўзлаштирган билим, кўникма ва малакаларини баҳолаш ҳарфлар ёрдамида амалга оширилди. Жумладан, G (“ёмон”) F,Е,В,С,В,А (“аъло”).

Битириш имтиҳонлари икки босқичда ўтказилади: а) таълим олувчилар 16 ёшга тўлганда, б) 18 ёшга топширади, бунда уларнинг мажбурий минимумни бажарганликлари ҳисобга олинади. Имтиҳонлар ташқи назоратчилар томонидан ёзма тарзда ташкил этилади ва қабул қилинади. Имтиҳонларининг мураккаблик даражасини ўқувчининг ўзи белгилайди.

Инглиз ёшлари коллеж ва университетларга кириш учун 16 ёшда ўқишни тугатиб, танланган йўналишлари бўйича қушимча чуқурлашган тайёргарликдан ўтадилар. Умумий ўрта таълим- GCSE (General Gertificate of Secondary Education)ни тугатилганлиги ҳақидаги ҳужжатни олиш учун мактабни битирувчилар саккизта ўқув предмети бўйича имтиҳон топширадилар. Бунда етти балли А- шкала бўйича, энг камида бешта предметидан учта юқори А,В ва С баллларини олсалар, унверситетга имтиҳон топширишга тайёрловчи икки йиллик махсус синфга ўқиш ҳуқуқини қулга киритдилар.

Унверситетга киришга тайёргарлик асосан учта ўқув предмети бўйича амалга оширилади. Уларнинг ҳар бирига тахминан бир хил вақт сарфланади. Ўқувчилар мазкур ўқув предметларини эркин танлаш ҳуқуқига эгадирлар. Одатда улар ягона ёки заро яқин соҳадаги билимларини ўз ичига олади. Икки йиллик зқишни тугатган ўқувчилар танланган ўқув предметлари бўйича юқори мураккаблик даражасига эга бўлган ўқув топшириқларини бажара оладилар, шунга кўра мазкур йўналишларда (А-Level examinations) имтиҳон топширадилар. Улар мамлакатнинг олий ўқув юртларига кириш учун 3 та ўқув предмети бўйича юқори мураккаблик даражасига эга бўлган имтиҳонларни топширишлари лозим.

Англияда олий ўқув юртига киришга асос бўладиган имтиҳонлар еттита мустақил имтиҳон олувчи қўмита томонидан ўтказилади. Ҳар бир қўмитага кирган мактаб ўқувчилари томонидан имтиҳон саволлари танланади, ҳар бир қўмита, икки йил давомида тайёрланиб ўқитиладиган дастур бўйича имтиҳон топшириш тартибини ишлаб чиқдилар.

Алоҳида қўмиталар томонидан ишлаб чиқилган имтиҳон материаллари ва дастурлари бир-биридан фарқлансада, имтиҳонларни мамлакат бўйича ягона ва тенг шароитларда ўқитишни таъминлаш мақсадида эришилган ўқув даражасини баҳолдаш ва дастурлар бўйича таълим вазирлигида тузилган Кенгаш SCAA (SCHOOL Curriculum fnd Assessment Authority) томонидан тасдиқланган.

Франция тиълим тизимида мактабгача таълим (2 ёшдан 6 ёшгача), бошланғич мактаб (6 ёшдан 11 ёшгача), коллеж таълими (11 ёшдан 15 ёшгача) ва лицей (15 ёшдан 18 ёшгача) таълими амал қилади. Мазкур мамлакатда ўқув жараёни ўзига хос тарзда ташкил этилган бўлиб, 12 синфдан 1 синфга қадар борилади.

Мазкур мамлакат мактабларида 20 баллик баҳолаш тизими қўлланилади. Энг яхши баҳо “20”, лекин бундай натижага ўқувчилар камдан-кам ҳолатларда эришадилар. Одатда жуда яхши жавоб 17-18 балл билан баҳоланади. 15-16 балл орқали эса, сал пастроқ баҳо ифодаланади. Уч баҳода ўқийдиган ўқувчилар 10-13 балли кўрсатгичга эга бўладилар. 9 ва ундан паст балллар эса ўқувчининг жуда ёмон ўзлаштириш даражасида эгалигини кўрсатади. Кўплаб лицей коллежларда ўқувчилар чорак сўнггида баҳоланмайдилар, балки синфда биринчи ва сўнгги ўринлар бўйича кетма-кетликда рақамлаб чиқиладилар. Франция таълим тизимида кескин, ноаниқ баҳолар мавжуд эмас. Баҳолашда ижобий ва салбий кўрсаткичларнинг ўзи бир неча даражани ифодалайди. Масалан, ижобий баҳо олган болалар bon –яхши, tres beines bien-жуда яхши, assez bon (bien)-етарли даражада яхши (яхши), pas mal-ёмон эмас тарзида сўзлар ёрдамида баҳоланадилар.Паст баҳо олган ўқувчиларга эса, mal-ёмон, mauvais-ёмонроқ, treses mal (mauvas)-жуда ёмон, assez mal (mauvais)-етарли даражада ёмон каби сўзлар ёрдамида баҳо берилади.

Мактаб қўувчиларининг ўн йиллик мактаб коллежни битирганлик ҳақидаги диплом олиш билан тугайди. Битириш вақтида ўқувчилар учта фандан (француз тили, математика, тарих ёки география) тест топширадилар. Қолган фанлардан эса якуний баҳо чиқарилади. Француз ўқувчилари мажбурий 10 йиллик таълимни якунлаганликларида 16 ёшда бўлиб, коллеж дипломига эга бўладилар. Диплом учта ўқув предметларидан олинган якуний натижаларга кўра берилади. Коллеж битирувчиларининг тахминан 85 фоизи ўрта таълимни якунлаш мақсадида бакалавр дипломи ёки аттеста олиши учун уч йиллик академик лецийларда ўқишни давом эттирадилар. Бакалавр дипломи ўқувчиларга мамлакатдаги олий ўқув юртларига кириб ўқиш ҳуқуқини беради. Ҳар йили мамлакат ёшларининг ярми шундай диплом ёки аттестатга эга бўладилар.

Бакалавр дипломини олиш учун таълим олувчилар ёзма ёки оғзаки имтиҳонлар топширадилар. Имтиҳонлар лицей йўналишларига тегишли бўлиб, улардан биттаси француз адабиётларидан бўлади. Ёзма тестлар ўртача тўрт кун давомида ўтказилиб 25 соат вақт сарфланади.

Бакалавр дипломида ҳар бир ўқув предметининг мавқеи ҳисобга олинган ҳолда барча ўқув предметлари бўйича умумлаштирилган бакалавр балли қўйилади. Ўқувчи 10 ва ундан ортиқ балл тўплаган тақдирда имтиҳонларни топширган ҳисобланади.

Япония таълим тизими ўзининг самарадорлиги билан бутун дунё педагогларининг ўзига жалб этиб келади. Япон ўқувчилари таяч тўққиз йиллик мактабни битирганларидан сўнг табақалаштирилган ҳолда катта бўғиндаги ўрта мактабга ўқишга кирадилар.Мазкур мактабларда қабул ўқувчининг баҳолари ва кириш тестлари натижаларига кўра амалга оширилади. Шуни таъкидлаш керакки, кириш тестлари гарчан миллий дастур асосида бўлсада, ҳар бир ҳудуд учун алоҳида-алоҳида тузилади. Тест натижалари ўқувчиларга эълон қилинмайди. Натижалар ўқувчилар қабул қилинадиган мактабларга юборилади.

Ҳар йилли 9 йиллик таяч мактабларининг 95% битирувчилари катта ўрта таълим мактабларига ўқишга қабул қилинадилар. 5% ўқувчилар эса касбий мактабларда ўқишларини давом эттирадилар. Бироқ, катта ўрта мактабда ҳам ўқувчиларга маълум даражада касбий таълим берилади. Катта ўрта мактаблар ва университетларда киришда имтиҳонлар муҳим аҳамият касб этганлиги учун ҳам ўқувчиларнинг ўзлари ва ота-оналари уларга жиддий эътибор берадилар. 7-синфдан бошлаб, 9-синфгача ўртача 50% ўқквчилар ўз танловларига кўра қўшимча ўқув предметлари билан шуғулланадилар.

Унверситетларга кирувчи битирувчилар икки турга имтиҳонлар топширадилар. Биринчи турдаги имтиҳонлар (University Entrance Cente Examination -UECEL) бутун мамлакат бўйича яголна бўлиб, уни ўқувчилар олий ўқув юртига киришдан ярим аввал топширадилар. Бундай имтиҳонларни топшириш ҳам давлат, ҳам хусусий унверситетларга кирувчилар учун мажбурийдир. Ўқувчилар 12та ўқув предметининг бир нечитасидан тестлар топширадилар. Қайси фандан тест имтиҳони топширишни унверситетларнинг ўзи белгилайди. Масалан: Токионинг энг нуфизли унверситети энг камида 5 та миллий имтиҳон (VECE)ни, қолганлари 2-3та имтиҳонни топширган абитуриентларнинг ҳужжатларини қабул қиладилар.

Иккинчи тур имтиҳонлари унверситетларнинг ўзида ўтказилади. Улар миллий имтиҳонларга нисбатан мураккаб бўлиб, турли унверситетларда ҳатто факультетларда бир-биридан фарқланади. Одатда абитурент 2тагача унверситет имтиҳонларини топшириб, ўзларини синаб кўрадилар. Унверситетларда танлов балли жуда юқори шунинг учун ҳам, айрим ўқувчилар мазкур имтиҳонларга 2 йилгача тайёргарлик кўрадилар. Имтиҳонларни қайта топшириувчилар абитуринентлар 30%ни ташкил этади.

Японияда таълим, фан ва маданият вазирлиги қошида университетларга кириш имтиҳонлари бўйича миллий марказ мавжуд (National Genter for university entrance examinations ) бўлиб, имтиҳонларнинг биринчи турини ўтказиш бўйича барча ишларни ташкил қилади. Жумладан, имтиҳон топширувчиларни рўйхатдан ўтказиш, имтиҳонларни топширитириш ва ҳ.кю имтиҳон материаллари 20 та ўқув предметлари бўйича қўмиталар томонидан тузилади. Бундай қўмиталарга ўқитувчилар университетлар томонидан тавсия этиладит. Қўмитанинг вазифаларидан бири-имтиҳон мазмунининг миллий дастурларга мослиги ва барча предметлар бўйича бир хил бўлишига эришишдан иборатдир. Ўқитувчилар ва касаба уюишмалари вакиллари ҳар йили қўмита аъзолари билан учрашиб, имтиҳоглар ҳақида фикрлашадилар. Японияда “3”, “4”, “5” баҳолари қўлланилиб, 2 баҳо умумман мавжуд эмас. Имтиҳонлар биринчи ва иккинчи сместрларда 2 мартадан, 3 сместрда эса бир марта ташкил этилади.

Олмония таълим тизими ўзига хос жиҳатларига эга. У ерда умумий ўрта таълим 13- йил давом этади. Мазкур таълим тизимида табақалаштирилган ёндашув кенг тадбиқ этилган. Олмонияда ўқувчиларнинг билими қуйидагича баҳоланади. Жумладан, 6 (0) (жуда ёмон): 4 (6-4) (“ДТСга тўғри келади”): 3 (9-7) (“қониқарли”): 2 (12-10) (“яхши”): 1 (15-13) (“аъло”).

Бошланғич таълимни тугатган болалар қобилятларига қараб, уч йўналишда ўқитиладилар. Улардан бир қисми таянч 9 йиллик мактабга бориб, умумий ва бошланғич касбий таълим оладилар. Иккинчи қисми 10 йиллик реал мактабда ўқийдилар. Унда ўрта даражада тайёргарлликка эга бўладилар ва гимназиянинг биринчи ва иккинчи босқичларида ўқишни давом эттирадилар.

Олмон ўқувчилари абитур аттестатини олиш учун тўртта битириш имтиҳонни топширишлари лозим. Имтиҳонгача ўқувчлар 28 ўқув предметидан таҳсил олган бўлишлари, улардан 22 таси таянч билимларни бериш, 6 таси чуқурлаштирилган бўлиши лозим. Ўқувчилар улардан қуйидаги 3тасини танлаб оладилар:

1 тиллар, адабиёт ва санъат

2 ижтимоий билимлар

3 математика, табиатшунослик ва техналогиялар

Танлаб олинган 3та фаннинг 2тасида чуқурлаштирилган ёзма, 1тасидан оғзаки имтиҳон топширадилар. Аттестатда охирги 2 йиллик ўқиш ва имтиҳон натижаларини ҳисобга олувчи умумий балл кшрсатилади. Масалан: аттестатга қўйилиши мумкин бўлган максимал 840 баллдан 540 таси ўқувчининг ўқув предметларини ўзлаштириш бўйича эришган натижалари (330 балл 22та асосий курс ва 210балл 6та чуқурлашган) ва 300 балл эса имтиҳонлар давомида олинган бўлиши керак. Ўқувчи аттестат олиши учун камида 280 балл тўплаши лозим.

Бир хил ёшдаги ўқувчиларнинг 40% ҳар йили имтиҳонларни топширадилар. Уларнинг 95% мувоффақиятли натижаларга эришадилар. Аттестат олган аксарият ўқувчилар (85%) икки йил давомида унверситетларга киришга муваффақ бўладилар.

Олий ўқув юртларига кириш жараёнида аттестатдаги балллар муҳим аҳамиятга эга. Аттестат олувчилар сонни кўпайиб кетганлигидан нуфузли факультетларга қабул қилишда қўшимча тестлар ва суҳбатлар жорий этилган. Юқорида биз кўриб ўтган барча мамлакатлар таълим тизимида баҳолаш тизимининг объектив бўлиши учун ҳаракат қилинганлиги, бунда турлича усул ва воситалардан фойдаланишга амал қилиниши ўз ифодасини топган. Буларнинг барчаси ўқувчиларнинг билими ва ўзига хос жиҳатларини ҳаққоний баҳолаш йўлида олимлар, педагоглар ва кенг жамоатчиллик, барча даврлар ва мамлакатларда тинмай изланишдан гувоҳлик беради. Чунки ўқувчи билимини баҳолаш барча замонларда ўз ечимини кутаётган долзарб педагогик муаммо эканлиги ўз илмий исботини топмоқда.

ГРАЖДАНСКОЕ ОБЩЕСТВО - КАК ОСНОВА ФОРМИРОВАНИЯ ГРАЖДАНСКОЙ КУЛЬТУРЫ ЛИЧНОСТИ

Ходжаев Б.К. – доцент кафедры «Педагогики» БухГУ

Аннотация: в данной статье с научно-теоретической точки зрения обосновывается сущность и содержание гражданской культуры как важный компонент всестороннего гармонично-развитого поколения. А также раскрывая некоторые особенности гражданского общества приводятся модель гражданской культуры молодого поколения гражданского общества.

Ключевые слова: гражданское общество, гражданская культура, воспитание, всестороннее, поколение, личность, модель, особенность, патриотизм, активность, трудолюбие, долг, обязанность.

Социально-экономические и общественно-политические преобразования в Республике Узбекистан, начавшиеся со дня, когда страна вступила в путь построения демократического правового государства и развития основы гражданского общества, совершенствуется глубоким духовно-нравстеннем возрождением узбекского народа. В связи с духовно-нравственным, социально-экономическим и духовно-культурным развитием во всех сферах жизни республика добилась значительных результатов в заложении прочного фундамента построения демократического правововго государства и развития гражданского общества. В центре всех этих достижений и преобразований стоит человек и его духовно- просветительная деятельность. Этот тезис предъявляет к человеку новые требования. Основными среди них являются: нести ответственность за судьбу своей семьи, народ, Родину и свои действия, активная жизненная позиция, владение и преумножение национальной и общественной ценности, независисмость убеждений, умение адаптироваться в условиях общественно – политических изменений, быть духовно богатым и высоко интелектуальным человеком.

На наш взгляд в системе духовно-богатой, интелектуально развитой личности важное место занимает гражданская культура, как важный компонент гармоничного развитого поколения.

Гражданская культура – как важнейшая качественная характеристика уровня развития сущностных сил человек, его дарований, способностей, как участника изучения и освоения материальной, духовной сферы действительности и преобразующей, преумножающей силы для удовлетворения потребностей общества и личности. Как показывает опыт, гражданская культура молодёжи воспитывается родителями в семье, воспитателями и учителями в учебно воспитательных учреждениях. Формирование гражданских культурных качеств молодёжи необходимых для общества, воспитание свободной личности, глубоко осознающей свои права и обязанности. Владеющей активной жизненной позицией, утвержденние гумманистический ценностей в обществе, во многом зависит от строения воспитания и образования подрастающего поколения. Значит, если мы хотим формировать всесторонне гармонично развитое поколение, мы должны в первую очередь преобразовать всесторонне развитые учебно-воспитательные учреждения отвечающиеся на современные вопросы с мощными материально-техническими базами и грамотными на современный лад педагогическим персоналом. Для этого наобходимо совершенствовать профессиональные и общественно-теоритические подготовки учителей к осуществлению формировании у молодежи гражданскойкультуры.

Для того, чтобы учитель-воспитатель реально осуществил поставленную государством и обществом задачу, то есть формировал гражданскую культуру у молодого поколения, он должен знать следующее:

а) сущность и специфическую осбенность гражданского общества;

б) модель гражданской культуры молодого поколения гражданского общества,

в) конкретные вопросы осуествление моделя и целевой компонент гражданской культуры;

г) формы и методы формирования гражданской культуры;

д) критерии сформированности гражданской культуры у молодого поколения.

Сущность и специфическая особенность культурного гражданского общества раскрыты в книге академика Мурада Шарифходжаева “Формирование в Узбекистане открытого гражданского общества“[26]. Здесь культурное гражданское общество характеризуется следующим образом:

1. Общественная активность тружеников общества – это первая особенность гражданского общества.

Общественная активность важный инструмент и действующее орудие гражданского общества. Со дня возникновения человеческого общества первобытные люди и мудрецы уже с тех времён думали, по своему создавали какие-то правила и законы о воспитании молодого поколения и о его общественную активность. Так как воспитание и общественная активность считалась стояком и фундаментом жизни. Недаром в зароастрийской религии и её священной книге “Авесто”, общественно-нравственая основа государства ссылалась на жизненно-общественных норм, как “благие мысли”, “Доброе словов”, “благие дела”.

В годы независимости первый Президент Республики И.А.Каримов в своих работах, “Гармонично развитое поколение - основа прогресса Узбекистана”[27], “Концепция дальнейшего углубления демократических реформ и формирования гражданского общества в стране и других. Где общественная активность гражданина является основным гражданина. Патриотизм, культура межноционального общения прававая граммотность, политическая сознательность тоже считается основными факторами общественной активности.

2. Приоритет человеческих прав - вторая особенность гражданского общества. В Узбекистане осуществляется стратегия демократических преобразований, постоянного общественно-политической системы, проведения либеральных реформ, направленных на формирование сильного гражданского общества. Государство, которое строится в Республике узбекистан является правовое, демократической государство. Это значит права человека в нашей стране будет приоритетным. Это требует от каждого члена государства быть правовым грамотным. Правовая граммотность - это составная часть гражданственности. Поэтому каждый гражданин должен овладеть юридической граммотностью, осознание прав, обязанностей и правовой ответственности; знать законы своей страны и умеренно соблюдать, права и законы, воспитывать в себе потребности правопослу ном поведении. Одновременно, такого гражданина защищает от всех недугов законы страны.

3. Владеть частной собственности – третья особенность гражданского общества. Со времён зароастийстов (VII-VI в.до нашей эры) частная собственность явилась опорой государства. Поэтому в Центральной Азии ( в том числе в средней Азии), Мавераннахр, Туркистане - ханы и падишахи, то есть главы государств придавали особое внимание развитию частной собственности.

Годы независимости в нашей Республике дала гражданам Узбекистана возможность быть хозяином, владельцем частной собственности и этой возможности было уделено особое внимание. Например земля роздана владельцам и в то же время было развито фермерское хозяйство. Предприятия, организации превратились в частные фирмы и этим была создана свободная, культурная частная собственность. Это в свою очередь явилась необходимостью превратить общество в частную, культурную, что является актуальным.

4. Активное участие граждан в управлении государства и общества - четвёртая ососбенность гражданского общества. Гражданское общество – это то общество в управлении государства активное участие принимает гражданин, где приоритетным являются конституционные нормы и законы, которые служат для блага человека. Это было в древнем Сегде, богдаде, Мавре, Хорезме, Рарняне и других древних государствах Средней Азии.

Со дня независимости первый Президент Республикик Узбекистан придавал независимости, самоуправлению и другим положеням особое внимание. В 1993 году в сентябре был принят Закон “О самоуправлении органах граждан”, где успешно развивается в настоящее время.

Таким образом, с учётом специфики исследуемой проблемы и особенностью гражданского общества нами разработана следующая модель:

Модель гражданской культуры личности гражданского общество

Предложенная в таблице модель гражданской культуры гражданского общества состоит из взаимосвязанных целей, задачно-содержательного, методико-результативных компонентов и критериев сформированности гражданской культуры у студентов и молодёжи.

Целевой компонент, при определении содержания целевого компонента модели исходили из государственного заказа, отражённого в нолрмативно-правовых документах (закон “ Об образовании” и “Национальной программе по подготовке кадров” Республики Узбекистан от 29 августа 1997 года), целью формирования гражданской культуры согласно этих документов является,

В данной модели отражены такие качества и признаки гражданской культуры личности гражданского общества, которые способствуют формированию у молодого поколения чётко и честно выполнять гражданские обязанности, формировать в себе чувство долга и ответственности перед Родиной, обществом, коллективом, где трудится и учится и семьёй; чувство национальной гордости и патриотизма, демократизма, уважение к символам государственности(Коституция, Герб, Флаг, Гимн, Президенту страны); бережное отношение к национальным богатствам страны, языку, культуре, истории, традициям; политическая образованность и правовая граммотность; уважение свободы,прав и обязанностей других народов, честность, правдивость, милосердие, толерантность, культура межнационального общения демократичность.

Кроме вышеизложенных модель гражданская культура личности гражданского общества, ка показали результаты нашего исследования способствуют практическому решению нижеследующих вопросов стоящих перед страной и обществом по воспитанию у студентов и молодёжи:

- Формирование у молодёжи активную социальную и гражданскую позицию в процессе изучения конституции Республики Узбекистан, Гражданский Кодекс Республики Узбекистан и общественно-гуманитарных наук.

- Воспитание чувства гордости и уважение к символам государственности (Конституция, Герб, Флаг, Гим, Призиденту) Республики Узбекистана, независимости от нации, пола, возраста, рассовой и национальной принадлежности, убеждения, отношения к религии, социального просихождения проживающих и обучающахся на территории Республики Узбекистан;

- Расширять и углублять знания у студентов-молодёжи о гражданском обществе и гражданской культуре, организуя различные учебные культурно-воспитательные мероприятия;

- Расширять и углублять знания о традициях семьи, школы, о национальных и общественных ценностях, обычаях и культурных мероприятиях;

- Расширять и углублять представления о гражданском обществе, в гражданской культуре, о их структуре и функциях;

- Формировать и развивать сущность понятия о гражданской нравственности, о гражданской духовности, о гражданском мышлении;

- Показать, как гражданская культура молодого покления оказывает большое влияние на формирование гражданского общества в стране и является мощным фактором его развития и т.д.

Цели и задачи в разработанной модели могут решаться организуя различные мероприятия во внеклассном и внеурочном воспитательном процессе обращая особое внимание нижеследующем воспитательно-просветительнным вопросам:

- Создать общественно-политическую и культурно-просветительную среду;

- Разработать научно-методическую программу по индивидуальному изучению сущности и общественно-историческому развитию гражданского общества и качество личности в него;

- Усилить воспитательное влияние совместной деятельности ВУЗов, семьи и общественности по формированию у молодёжи гражданской культуры;

- Уделять особое внимание по повышению качества и эффективности учебно-воспитательных работ, усиливая роли руководителей групп, заместителей деканов духовно-просвитительным работам;

- Целесоообразно интегрировать воспитательную деятельность учебного заведения, семьи, махалли, “центру молодёжи”, по исследуемой проблеме;

- Научно и методически совмещать деятельность общественно-гуманитарные науки по вопросам изучения сущности и содержания гражданского общества и гражданского воспитания.

Вышеуказанные мероприятия помогают студенческой молодёжи глубже понять содержание и сущность указанных в модели “Гражданская культура личности в гражданском обществе”, общественно-педагогические явления и всесторонне способствуют практическому применению их в жизнь.

Литература:

1. Закон “Об образовании” и “Национальная программа по подготовке кадров”, в книге “Гармонично развитое поколение - основы прогресса Узбекистан. - Т.:”Шарк”, 1997

2. Мирзиёев Ш.М. Критический анализ, жёсткая дисциплина и персональная ответственность должны стать повседневной нормой в деятельности каждого руководителя. – Т.: “Узбекистан”, 2017.

3. Гревцева Г.Я., Циулина М.В. Воспитание гражданина и патриота : Теория и практика /Учебное пособие. – Челябинск: Изд-во “Цицеро”,2014.

4. Ходжаев Б.К. Фукаролик жамияти шахснинг фукаролик маданияти. – Бухоро, // “Педагогик махорат”, 2016, 101сон.50-54 бетлар.

ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ТАЪЛИМ ТУРЛАРИ ОРАСИДАГИ ИНТЕГРАЦИЯНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ЗАМОНАВИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ

Эшматов М.Э., ҚарДУ доценти

Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Олий таълим муассасаларининг раҳбар ва педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва малака-сини ошириш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғриси-да” 2015 йил 12 июндаги ПФ-4732-сон Фармонини бажариш юзасидан ҳамда олий таълим муассасаларининг раҳбар ва педагог кадрларининг касбий дара-жасини узлуксиз такомиллаштириш мақсадида, давлат ва хўжалик бошқа-руви маҳаллий давлат ҳокимияти органлари олий таълим муассасаларининг раҳбар ва педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш самарали ташкил этилган, ҳамда улар, юқори савияда фао-лият олиб бормоқдалар.

Ушбу қарорнинг ижросини таъминлаш мақсадида, Вазирлар Маҳкамаси-нинг 2015 йил 20 августдаги 242-сонли Низомида таъкидланганидек, Олий таълим муассасаларининг ходимларини малакадан ўтказиш, педагог кадрлар малакасининг доимий ўсиши учун ҳар томонлама кўмаклашиш, ҳозирги замонавий талабларга мувофиқ юқори малакали мутахассислар сифатини оқилона амалга ошириш мақсадида жойларда ташкил этилган, минтақавий марказлар фаолиятини юқори самарали замонавий таълим ва инновация технологияларини, хорижий тажрибани кенг жорий этган ҳолда амалга оширилаётганлигини кўриш мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги ПҚ-2909-сонли қарорида кўрсатилган бош мақсад Олий таълим тизимини туб-дан такомиллаштириш, мамлакатни ижтимоий иқтисодий ривожлантириш-нинг уствор вазифаларидан келиб чиққан ҳолда, кадрлар тайёрлаш мазму-нини тубдан қайта қуриш, халқаро стандардлар даражасига мос олий маълу-мотли мутахасислар тайёрлаш учун зарур шароитлар яратилиши кўрсатиб ўт-илган.

Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда, ҳозирги вақтда таълим тизими-мизга хорижий инновациялар кириб келмоқда. Бугунги глобал интеграция-лашув шароитида, кундалик ҳаётимизга компьютер технологиялари ва интернет тизими жадал кириб келаётган бир пайтда хорижий тилларни ҳар томонлама пухта эгалламасдан туриб, жаҳон ҳамжамияти билан ҳамқадам бўлиб яшашни тасаввур этиб бўлмайди.

Маърифатли ва маданиятли дунёнинг таълим тажрибаси шуни кўрсата-дики, шахснинг интеллектуал салоҳияти, дунёқараши, шунингдек, унинг маънавий-ахлоқий қиёфасининг шаклланишида у мансуб бўлган муҳит ҳамда унда қарор топган ижтимоий муносабатларнинг аҳамияти катта бўлади.

Шахс фаолият олиб бораётган муҳит доирасида олий таълим муассасала-рининг ҳам алоҳида ўрни бор. Бу модел вужудга келган илмий –техникавий салоҳиятдан кенг ва самарали фойдаланишга, фундаментал ва амалий фаннинг ютуқларини, чуқур илм талаб қиладиган технологияларни амалиётга кенг жорий этишга, юқори малакали, иқтидорли илмий кадрлар сонини кўпайтиришга асосланади.

Талаба ёшлар таълим-тарбиясини такомиллаштириш, уларга берилаёт-ган таълим мазмунини кенгайтириш, чуқурлаштириш ва бойитиш ҳамда таъ-лим узлуксизлигини таъминлаб бериш учун янгидан – янги қонунлар ва ҳужжатлар қабул қилинмоқда, замонавий педагогик технологиялар яратил-моқда. Замонавий педагогик технология фан асослари бўйича ўқувчи-талаба-ларнинг билиш фаолиятини мақсадга мувофиқ тарзда ташкил этиш ва амалга оширишни кўзда тутади.

Айни даврда замонавий педагогик технология – тизимли ёндашувлар асо-сида ўқитишнинг шаклларини қулайлаштириш, унинг натижасини кафолат-лаш ва объектив баҳолаш учун зарур бўлган инсон салоҳияти ҳамда техник воситаларининг ўзаро ҳамкорлигини намойиш қилади. Таълим мақсадларини ойдинлаштириш, ўқитиш ва ўзлаштириш жараёнларида қўлланиладиган усул метод ва воситаларни хилма-хиллаш, таълим ва тарбия жараёнлари мазмуни-ни чуқурлаштириш – булар ҳаммаси таълим муассасалари фаолиятини модер низациялаш демакдир. Буларнинг ҳаммаси таълим тизимимизнинг сифатини бугунги кун талаби даражасига олиб чиқишни талаб этади. Бунинг учун эса қуйидагиларни кечиктирмасдан амалга оширишни талаб қилади.

1. Олий таълимда таълим сифатини ошириш учун, биринчи навбатда у ерда дарс берадиган ўқитувчиларнинг сифатини ошириш, биринчи даражали вазифа қилиб қўйилмоғи лозим. ( Афсуски кўпчилик ҳолатларда бу соҳа-да камчиликлар мавжуд).

2. Анъанавий ва инновацион аудиториядан ташқари фаолият шаклларини интеграциялаш олий таълим талабаларининг билимларини шакллантир-ишда катта педагогик имкониятларни ҳосил қилади. Олий таълим талабаларининг дунёқарашини шакллантиришни йўлга қўйишда техноло-гик ёндашув, яъни ҳар бир босқични алоҳида- алоҳида лойҳалаб олиш, эришиладиган натижалардан келиб чиқиб, мақсад ва вазифаларни белги-лаш лозим бўлади.

3. Таянч олий таълим муассасасининг профессор- ўқитувчилари томонидан ижтимоий фанларни ўқитиш бўйича тузилган (Жойлардаги олий таълим муассасасидаги профессор- ўқитувчилар билан келишган ҳолда), 2011 йилда Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан тажриба синов сифатида тавсия этилган намунавий фан дастурларини, бугунги куннинг талабидан келиб чиққан ҳолда қайта кўриб чиқилиши лозим бўлиб қолмоқда.

4. Олий таълим муассасасида дарс берадиган профессор-ўқитувчиларга қў-йиладиган талаблар (айниқса, уларнинг илмий салоҳиятига қўйиладиган талаблар)ни назорат қилишни янада кучайтириш ҳозирги даврнинг энг долзарб талаби бўлиб турибди.

5. Олий талим муассасаларига ишга қабул қилинаётган ёш кадрларнинг билим савиясини текшириб борадиган сифат комиссиялари (тажирбали профессор ва доцентлардан), ташкил қилиш, уларнинг назоратидан ўтган ёшларни ишга қабул қилиш, қаътий белгилаб қўйилиши лозим.

6. Олий таълим муассасаларида фаолият олиб бораётган профессор- ўқитув-чиларга қўйилаётган бюрократик тўсиқларни (фақат раҳбарнинг айтгани рост қабилидаги), олиб ташлаш вақти келди.

7. Ижтимоий фанларнинг ёшлар маънавий тарбиясидаги ролини эътиборга олган ҳолда янги дарсликлар чоп этиш ва уларни таълим муассасаларига етказиш йўлларини излаб топиш лозим.

8. Ижтимоий фанларнинг ўқитилишини замон талаблари даражасига кўтариш учун ҳар йили камида икки марта улар иштирокида махсус семинарлар ташкил қилишни йўлга қўйиш керак.

9. Ижтимоий фанларни ўқитишда мустақил таълимга қўйилган бугунги талаб эскирганлигини (ўн варақ реферат ёзиш билан чекланиш) инобатга олиб, унинг самарали йўлларини топиш ва уни йўлга қўйиш керак.

10. Ижтимоий фанларни ўқитишда, унинг хусусиятидан келиб чиқиб, талаба-ни баҳолашни суҳбат асосида ташкил қилиш мақсадга мувофиқдир.

ЎҚИТУВЧИНИНГ КОММУНИКАТИВ ҚОБИЛИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ

Шомуродов О., Бухоро давлат университети ўқитувчиси

Мулоқот шахс ижтимоийлашувининг муҳим шарти саналади. Педагогик мулоқот – бу ўқитувчи ва тарбияланувчиларнинг ўзаро ҳамкорлиги бўлиб, у ўзаро ахборот (энг аввало ўқув ахбороти) алмашинишга асосланади, педагогик мулоқот шеригининг шахсини англашга, шунингдек, ўзаро ҳамкор фаолиятни амалга оширишга ёрдам беради. Бунда ахборот ҳам вербал (нутқ орқали), ҳам новербал воситалар орқали етказилади.

Ўқитувчининг коммуникатив қобилияти– бу унинг ўқув-тарбия жараёни субъектлари билан профессионал-педагогик мулоқотидир. Коммуникатив қобилиятнинг зарурий даражаси сифатида шуни белгилаш мумкинки, бунда ўқитувчи ўз тарбияланувчилари ва ҳамкасбларини ижобий қабул қила олади ҳамда таълим ва тарбия мақсадларига эришишни сўзсиз таъминлай олади. Хўш, қандай қилиб ҳамма кутган ва ҳамма учун керакли педагог бўлиш мумкин? Ўқитувчи ва ўқувчилар, уларнинг ота-оналари ҳамда ҳамда касбдошлар ўртасида ўзаро ишонч, бир-бирини тушунишга қандай эришиш мумкин? Коммуникатив қобилиятнинг ижтимоий аҳамияти шундаки, уни эгаллаган ўқитувчи таълим жараёни барча субъектлари ўзаро муносабатларида ижобий психологик иқлимни ярата олади, таълимни модернизациялашнинг муҳим принциплари бўлмиш – инсонпарварлик, инсонпарварлаштириш ва демократлаштиришни амалга оширади. Ўқитувчи коммуникатив қобилияти таркибига қуйидагиларни киритиш мумкин:

Ø коммуникатив кўникмалар.

Ø педагогнинг мулоқотга киришувчанлиги.

Ø педагогнинг мулоқот маданияти.

Ø педагогик мулоқот услублари.

Коммуникатив кўникмаларни қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин:

1. Ижтимоий-психологик кўникмалар. Улар ўқувчиларни мулоқотга киришиш учун тайёрлайди, ижобий таассурот уйғотади, ҳар бир ўқувчи шахсини, унинг мавқеи даражасини адекват қабул қилишга, шахслараро муносабатлар ривожини башорат қилишга ёрдам беради, психологик таъсир воситалари (вербал ва новербал)ни қўллашга, ишонтириш, сингдириш, идентификация қилишга имкон яратади.

2. Ахлоқий-эстетик кўникмалар. Бу мулоқотни инсонпарвар, демократик асосда қура олиш, касбий одоб-ахлоқ қоидаларига риоя қилиш, ҳар бир ўқувчининг шахс сифатидаги қадр-қимматини ўрнига қўйиш, ўқувчилар жамоаси ва ҳар бир ўқувчи билан ижодий ҳамкорликни ўрната олиш кўникмаларидир.

3. Эстетик кўникмалар. Бу ички ва ташқи ҳолатларни уйғунлаштира олиш, артистик қобилиятга эга бўлиш, эстетик ифодаланганлик, ўсмирларни мулоқотнинг юқори маданиятлилигига жалб этиш, уларнинг эмоционал кайфиятини, оптимистик идрокини фаоллаштириш билан белгиланади.

4. Технологик кўникмалар. Бу ўқув-тарбия воситалари, методлар, усуллар, ўзаро ҳамкорликнинг турли шаклларини танлай олиш, мулоқотни бошқаришнинг оптимал услубини танлаш, педагогик назокатга риоя қилиш, коммуникатив ва мулоқотли ҳамкорликни ўзаро уйғун ташкил этиш, унинг тарбиявий самарадрлигини ошириш билан белгиланади. Хўш, ўқитувчининг коммуникатив қобилиятиқандай таркибий унсурлардан ташкил топади? Коммуникатив қобилият замирида – шахсий сифатлар, эътиқод ва қадриятлар, инсонларга нисбатан муносабатда йўл тутиши, шунингдек, мулоқот техникаси – нутқ техникаси, имо-ишоралар, қўл ҳаракатлари, мимика, пантомимика, суҳбатдошга таъсир кўрсата олиши, ўз-ўзини бошқариши, ишчиижодий кайфиятни ярата олиши кабилар ётади.

Педагогик маданиятнинг шаклланганлик мезонларига қуйидагиларни киритиш мумкин:

1) креатив (ижодий) даража (педагог маданиятнинг яратувчиси сифатида);

2) эвристик даража (педагогнинг фаолияти мунтазам изланиш, янгича метод, шаклларни қидириб топиш билан боғлиқ, у ўз тажрибасини касбдошлари билан ўртаоқлашишга тайёр);

3) репродуктив даража (билимларнинг янги маҳсулотини қўга киритиш);

4) адаптация (мослашув) даражаси (педагогик фаолият олдиндан ўзлаштирилган схема асосида қурилади; касб маҳоратини ошириш учун онгли зарурат сезилмайди).

Педагогнинг мулоқотга киришувчанлиги. Болаларни социумга олиб киришга қаратилган турли хил педагогик фаолият воситалари ичида катталар (ота-оналар, педагоглар)нинг умумий маданияти фундаментал асос бўлиб хизмат қилади. Катталарнинг маълумотлилик, ҳаётда омадлилик, касбий фаолиятдаги профессионаллиги кўрсатгичи – бу унинг коммуникатив қобилиятибўлиб ҳисобланади ва у боланинг ташқи олам билан алоқасидаги ўсиш, кенгайишга асос бўлади.

Бола ижтимоий ҳаётининг турли соҳаларида унда шахсий маданият асосининг шаклланиши “нутқли коммуникация” (Л.С.Выготский), «нутқ актлари» (А.А.Леонтьев), “нутқ-тил бирлиги”га эришиш (Ф.А.Сохин) орқали содир бўлади. Коммуникатив компитентлик – бу барча турдаги фаолиятни эгаллашда универсал восита бўлиб хизмат қилади ва ҳозирги замон олимлари томонидан у алоҳида олинган индивиднинг лингвистик, психологик ҳамда методик ташкил этилган тизими сифатида қаралади. Бунда тил (белгилар тизими) восита, нутқ эса уни қўллаш жараёнидаги фаолият сифатида майдонга чиқади. Ўқитувчининг етакчи профессионал сифатларидан бири–бу мулоқотга киришувчанлик. Унинг мавжудлиги ўқитувчи учун юқори коммуникатив имконият бўлиб хизмат қилади.

Эшита олиш, эътиборли бўлиш, суҳбатдошнинг ҳолатини тушуниш – буларнинг бари педагогик суҳбатга киришувчанликнинг таркибий қисмлари саналади. Улар ўқувчининг ички оламига қизиқиш мавжуд бўлганда, у билан маънавий-руҳий мулоқотга эҳтиёж сезилганда намоён бўлади. Ўқувчилар ўқитувчидаги зиёлилик, тактика ва назокатлилик, мулойимлик, одоблилик каби сифатларни қадрлайдилар; унинг талабчанлиги, қатъиятлилиги касбдошлари, ота-оналар, бошқа синф ўқувчилари билан муносабатларида ўзи томонидан қанчалик амал қилинаётганлигини кузатиб борадилар.

Педагогик такт ўқитувчининг ўқитувчининг мурожаат шаклларида, ўқувчиларнинг шахсига тегмасдан гапира олишида, уларнинг фаолиятини ташкил эта олиши ва уни назорат эта олишида, ўзини тута олишида, баҳоловчи мулоҳазаларида, оҳангида, раҳбатлантириши ва жазолашида намоён бўлади. Педагогик такт ўқитувчига ўқувчи билан мулоқот қуриш жойини танлашга ёрдам беради – синф олдидами ёки яккама-якка, ўқув биносидаси ёки уйга кетаётиб йўл-йўлакай; мулоқот вақтини танлашга имкон беради – ўша заҳотиёқ жавоб қайтариш керакми ёки ўқувчисига ўз хатти-ҳаракатларини ўйлаб кўришга имкон бериб, бироз кейинроқми; гаплашишнинг керакли оҳангини танлашга ёрдам беради; суҳбат жараёнида ўқитувчига ўз ҳолатини бошқариб боришга, эътиборли, сабр-тоқатли бўлишга имкон беради ва ҳ.к.зо. Шунингдек, назокатлилик шахслараро муносабатлар жараёнидаги энг мураккаб топшириқларни ҳам этишга ҳам ёрдам беради.

MAHORATLI O’QITUVCHI KADRLARNI TAYYORLASH – IJTIMOIY-IQTISODIY TARAQQIYOT TALABI

N.J.Bobomurodova, BuxDU o’qituvchisi

M.Hajamqulova, BuxDU talabasi

Jamiyat taraqqiyotidagi har qanday o’zgarishlar, yangiliklar, ayniqsa, insoniyat rivojiga katta turtki beradigan jarayonlar, kashfiyotlar o’z-o’zidan yuz bermaydi. Buning uchun avvalo asriy an’analar, tegishli shart-sharoit, tafakkur maktabi, madaniy-ma’naviy muhit va ayniqsa tinchlik osoyishtalik mavjud bo’lmog’i kerak. Binobarin, Sharqu G’arbni o’zaro bog’lagan, buyuk sivilizatsiyalar tutashgan yurtimiz hududida ilm-fan, madaniyat azaldan rivojlandi. Mamlakatimiz ta’lim tizimida ham olib borilayotgan islohotlarning muvaffaqiyatini yuqori saviyadagi umumiy va kasbiy madaniyatga ega, metodologiya va pedagogika sohasida fundamental bilimlarni chuqur biladigan, ta’lim jarayonida pedagogik muammolarni tizimli ravishda olib boruvchi mahoratli va omilkor o‘qituvchilarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shu jihatdan pedagogika oliy ta’lim muassasalarida asosiy e’tibor bo‘lajak o‘qituvchilarda ijodiy pedagogik faoliyatning o‘ziga xos usullarini shakllantirishga va takomillashtirishga qaratilgan.

O‘qituvchilik kasbining mohir ustasi bo‘lish, avvalo, shaxsning o‘z individual xususiyatlaridan yuqori saviyada foydalanish va individual ishlay olish qobiliyatining qanday shakllanganligi bilan bog‘liq. Bu usul oliy o‘quv yurtida o‘quv va amaliy mashg‘ulotlar jarayonida shakllantiriladi va kelajakda ta’lim-tarbiyaning muvaffaqiyatini ta’minlovchi individual, o‘ziga xos usullar tizimidan iborat bo‘ladi. Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida mutaxassislarni tayyorlashda bo‘lajak o‘qituvchilarda kasbiy mahorat va omilkorlikni shakllantirish g‘oyasi yetakchi o‘rinda bo‘lishi kerak. Yuksak malakali o‘qituvchining kasbiy mahoratini shakllantirish yo‘llari har xil bo‘lishi mumkin.

Bo‘lajak o‘qituvchi o‘z kasbiy mahoratining shakllantirilganligini bildiruvchi kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalar yig‘indisiga, pedagogik muomala madaniyatiga ega bo‘lishlik kasbiy – pedagogik omilkorlikning asosiy poydevori hisoblanadi. Ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarning muvaffaqiyati o‘qituvchi kadrlarning kasb mahorati va savodxonligiga bevosita bog‘liq.

Negaki, barcha rivojlangan jamiyatda bo‘lgani kabi, o‘qituvchining kasbiy mahorati ta’lim muassasasida – ta’lim jarayonida va ish faoliyatida shakllanadi. Shu nuqtai nazardan pedagogika oliy ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan bo‘lajak o‘qituvchi talabalar o‘z mahoratlarini ikki tomonlama – amaliyotda hamda pedagogika oliy ta’lim muassasalarida ta’lim olish jarayonida shakllantiradi. Kasb mahorati o‘qituvchida yillar davomida shakllanib takomillashadi. Shu narsa alohida e’tiborga loyiqki, o‘qituvchining kasbiy mahorati, amaliy va uslubiy tajribaga ega bo‘lishi uchun asosiy zamin ish faoliyati jarayonida shakllanadi. Chunki kasb mahorati o‘ta murakkab va milliy xususiyatga ega bo‘lgan jarayon bo‘lgani bois, uni egallash, yuqorida ta’kidlanganidek, o‘qituvchining uzoq yillar samarali izlanishlari, ijodkorlik mehnati evaziga ro‘yobga chiqadi. Har tomonlama kamol topgan, jamiyatda ilg‘or turmush tarziga moslashgan, ta’lim va kasb - hunar dasturlarini hamda pedagogik va axborot texnologiyalarning eng so‘nggi yutuqlaridan doimo xabardor, ongli ravishda ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, pedagogik-psixologik jihatdan bilimlarga ega bo‘lgan, davlat va oila oldida javobgarlikni his etadigan fuqarolarni tarbiyalovchi o‘qituvchida yuksak nazariy va metodologik tayyorgarlik bo‘lishi lozim. Hozirgi zamon talablariga mos, axborot texnologiyalari hamda fan va texnikaning so‘nggi yutuqlarini o‘zlashtirgan, milliy va ma’naviy qadriyatlarimizni ta’lim tizimiga tatbiq eta oladigan o‘qituvchidan yangicha kasb mahorati talab qilinadi. O‘qituvchi o‘z kasbining mohir ustasi bo‘lishi uchun, avvalo o‘zining individual kasbiy xususiyatlaridan yuqori saviyada foydalanishi va individual ishlay olish qobiliyatini mukammal shakllantirib borishi lozim. Bu usul oliy ta’lim muassasasi faoliyatida o‘quv va amaliy mashg‘ulotlar jarayonida shakllantiriladi va kelajakda muvaffaqiyatni ta’minlovchi individual, o‘ziga xos usullar tizimidan iborat bo‘la Yuqori malakali kasbiy mahoratni shakllantirish yo‘llari har xil bo‘lishi mumkin. Bo‘lajak o‘qituvchi o‘z kasbiy mahoratining shakllantirilganligini bildiruvchi kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalar yig‘indisiga, pedagogik muomala madaniyatiga ega bo‘lishi kasbiy – pedagogik omilkorlikning asosiy poydevori hisoblanib, o‘qituvchining kasbiy mahoratini namoyon qiluvchi asosiy vosita hisoblanadi. Yuksak mahoratli omilkor o‘qituvchini shakllantirish uchta yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladi:

- o‘z mutaxassisligi bo‘yicha bazaviy puxta tayyorgarlik (kasbiy va pedagogikpsixologik bilimlar);

- metodologik bilimlarni egallash madaniyati;

- pedagogik ijodkorlik va kreativlik.

O’qituvchi mehnati uning vaqti bilan bog’liq. Ishning muvaffaqiyati vaqtdan unumli foydalalish, o’zining imkonmntlarini to'la hisobga olish, o'quv qa tarbiya jarayonida o'zini namoyish etish va o'zining kimligini, qanday ekanini, nimalarga qodir ekanini tasdiqlash bilan bog’liq. Pedagogik mehnat natijasi o’quvchilarning mustaqil ishlay olishi, isbotlay olishi, tahlil qila olishidir.

Mehnatni ilmiy asosda tashkil etishda namoyon bo’ladigan 3 ta asosiy belgilar: 1. Vaqtdan imkon qadar samarali foydalanish;

2. Mehnat va dam olish uchun yaratilgan qulay shart-sharoitlardan samarali foydalanish. Uni tashkil etish;

3. Barcha imkoniyatlarni ishga solgan holda mehnat qilish uchun o’qitish va har tomonlama g’amxo’rlik qilish.

Pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etishda o’qituvchining kun tartibi va ish joyi muhim rol o’ynaydi. O’qituvchi o’zi uchun eng optimal yuqori unum beradigan kun tartibini topa olishi kerak. Pedagogik mehnatning samarasi, maqsadi va faoliyat vazifasiga ko'ra bilishda va aniqlay olishdadir

БАРКАМОЛ АВЛОД ТАЪЛИМ-ТАРБИЯСИДА ФАНЛАРАРО ИНТЕГРАЦИЯ МАСАЛАЛАРИ

Х.Хакимов, БухДУ “Жисмоний маданият назарияси

ва услубиёти” кафедраси ўқитувчиси

Фозилодамларнитарбиялашаждодларимизнингасрийозусибщлганлигини улар яратганбебаҳо манбаларда учратамиз. Фақат ҳар томонлама ривожланган, мукаммал шахсгина миллат келажагини ярата олади. Шунинг учун ҳам Кадрлар тайёрлаш миллий моделида асосий эътибор шахснишакллантиришга қаратиган ва унда ўқувчиларнинг қизиқишлари ва лаёқатлари, имконият ва эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда интеграцияланган таълим жараёнини ташкил этиш алоҳида аҳамиятга эга.

Республикамиздаги умумий ўрта таълим мактабларида фанларни интеграциялаш дарс самарадорлигини оширади, вақтдан унумли фойдаланишга олиб келади, дарсни чуқур ўзлаштиришга ёрдам беради, бўш вақт ва орттирилади ва тўгаракларга жалб этилади.

Ушубу мақолада умумий ўрта таълим мактаблари 5-9 синф фанлар таркиби интеграциялашган ҳолда ўтишни тавсия этилаётган “Жисмоний тарбия”, “Ватан туйғуси” ва “Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари” фанлари таркибидаги мавзулар сингдирилган ҳолда ўқитилишини ижобий томонлари ҳақида ёритилган.

Мамлакатимиз раҳбари Ш.М.Мирзиёевнинг 2018 йил 14 августдаги ПҚ-3907-сонли “Ёшларни маънавий-ахлоқий ва жисмоний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорлари асосида ҳам, мамлакатимизда баркамол авлодни шакллантириш, ёшларни маънавий-ахлоқий ва жисмонан соғлом этиб тарбиялаш, уларни маънавий-ахлоқий тарбиянинг негизларини юксалишига асосини белгиловчи белгилаб берувчи қарорлардан бири бўлди.

Жисмоний тарбия, Ватан туйғуси, Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари дарслари интеграциялашган ҳолда ташкил этилса, баркамол шахс ривожланишида жисмоний ва маънавий-ахлоқий тарбиянинг ўрни очиб берилади ҳамда унинг умумий ўрта таълим мактабларида ўқитиладиган жисмоний тарбия ва маънавият асослари фанларини интеграцияланган ҳолда ўқитиш жараёнидаги имкониятларини кўрсатиб беради.

Ҳозирги кунда давлатимизда амалга оширилаётган ўзгаришлар ва таълим тизимига жорий этилаётган ўзгаришларнинг бош мақсадларидан бири ҳаётимизнинг асл мазмуни бўлган ёшларни ҳар томонлама баркамол, юксак маънавиятли инсон сифатида ривожлантириш экан, юксак маънавиятли инсон деганда, ҳам ақлий, ҳам ахлоқий, жисмоний камол топган, маънавий-ахлоқий қадрятларни англаб етган, мустаҳкам миллий ғурур ифтихор туйғуларига эга маънавийжасорат эгаси бўлган инсон тушунилади.

Инсон маънавияти жамият, давлат ва миллат маънавияти билан узвий алоқадордир. Инсон ва жамият маънавияти моҳияти жиҳатидан яқин бўлиб, бир-бирини ўзаро бойирса ва тўлдирса-да, лекин улар айнан тенг эмас. Инсон маънавияти миллат, давлат ва жамият маънавиятининг таркибий қисмидир.

Ахлоқ- кишиларнинг тарихан таркиб топган хулқ-атвори, юриш-туриши, хатти-ҳаракати, ижтимоий ва шахсий ҳаётдаги ўзаро муносабати, шунингдек, жамиятга бўладиган муносабатларини тартибга солиб турадиган барқарор, муайян меъёр ва қоидалар йиғиндисидир.

Маънавият- моддий ҳаётни акс эттиради ва жамиятда мавжуд бўлган маънавий ҳодисалар йиғиндиси сифатида кўзга ташланади. Маънавият- инсонга ўзига хос бетакрор моҳият, имконият бахш этади, жамият аъзоларини бирлаштиради, уюштиради.[28]

Тарбия- ўқитувчи ва таълим олувчилар ўртасида ташкил этилувчи ҳамда аниқ мақсадга йўналирилган ҳамкорлик жараёнидир.

Умумий ўрта таълим мактабларида ўқувчи шахсини шакллантиришда жисмоний тарбия, Ватан туйғуси ва Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари фанлари интеграцияси муаммолари назарий ва амалий жиҳатдан ҳозирги замон нуқтаи назардан жуда муҳим бўлиб, янги ижтимоий талаблар асосида янада долзарблик касб этади. Бугунги кунда фан ривожи ва ишлаб чиқаришдаги улкан ўзгаришлар туфайли келиб чиқаётган талаблар мактаб таълимини олдига янги янги вазифаларни қўймоқда.

Ҳозирги замон илм бериш системасиюқори даражада фан асосларини ўрганишга, тафаккурни ривожланган, оламни бир тунликда(интеграцияланган) ҳола англашга ва тасаввур этишга, уларни моҳиятини анлаб оладиган ёшларни тарбиялашга йўналирилган.

Умумий ўрта таълим мактабларида ўргатиладиган фанларнинг тарқоқлиги мактаб битирувчисида бир кўринишли (фрагментар) дунёқарашини келтириб чиқаради. Ҳозирги замон илм-фанида эса иқтисодий, сиёсий ва маданий фанларни интеграциясига мойиллик юқори туради.

Олимларнинг фикрича, интеграция дидактик принциплар қаторига киради ва улар орасида етакчи ўринни эгаллайди.

Бундай тушунча таълим тизимида интеграция масаласини, фанлараро узвийлик ва боғлиқлик масаласини яна бир бор кўриб чиқиш заруратини юзага келтиради.

Интеграция- бу фанларнинг дифференциал(таълимни табақалаштириш) жараён давомида яқинлашуви ва боғлиқлигидир.

Интеграция жараёни фанлар орасидаги алоқани янги, юқори сифат бир-бирига боғлаш босқичи бўлиб, ўзни юқори кўринишда намоён этади. Шуни алоҳида қайд этиш керакки, интеграция жараёни асослари узоқ ўтмишаги халқ педагогикаси ва илмий педагогикага асосланган.

Ҳозирги кунда тадқиқотимиз муаммосининг педагогика назарияси ва амалиётида ёритилиши, тадқиқ қилинишини ўрганиш шундан далолат берадики, ўқувчи шахсини шакллантиришда фанлараро, тармоқлараро ва мавзулараро интеграциясига алоҳида эътибор қаратилган. Аммо, ўқувчи шахсини шакллантиришда баркамол авлод тарбиясининг муҳим таркибий қисми ҳисобланган жисмоний ва маънавий-ахлоқий тарбия интеграциясини таъминлаш, уни педагогик нуқтаи назардан тадқиқ қилиш, илмий-назарий асослаш муаммоси махсус тадқиқот иши сифатида ўрганилмаган. Ушбу ҳолат заруриятдан келиб чиққан ҳолда умумий ўрта таълим мактабида ўқувчи шахсини шакллантиришда жисмоний ва маънавий-ахлоқий тарбия интеграциялашувининг педагогик шарт-шароитлари алоҳида аҳамиятга эгадир.

Ҳозирги кунда ривожланган мамлакатлар интеграциялашган ўқув дастурларини таълим тизимига киритишмоқда. Яна бир эътиборли масала, таълим тизимини табақалаштириш энг долзарб масла деб қаралмоқда.

Ҳозирги кунда умумий ўрта таълим мактабларида жисмоний тарбия фани Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги 187-сонли “Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим стандарти ҳамда умумий ўрта таълимнинг жисмоний тарбия фани бўйича малака талабалари асосида ишлаб чиқилган тақвим-мавзуий иш режа асосида ўқув машғулотлари ташкил этилмоқда.

Жисмоний тарбия фанини ўқитишда юқори синфларда “Соғлом авлод асослари” ҳамда “Ҳаёт хавфсизлиги асослари” ўқув курсларининг “Сувдаги хавфсизлик қоидалари”, “Чўмилиш ҳимоя воситалари ҳақида тушунча”, “Бурундан қон кетиш сабаблари ва биринчи ёрдам кўрсатиш”, “Кўзга чанг тушганда муҳофазаланиш қоидалари”, “Нафас олиш аъзолари ва тери юзасини муҳофаза қилиш воситалари ҳақида тушунча”, “Жисмоний машқларни бажариш вақтида хавфсизлик чоралари” мавзулари орқали сингдирилган ҳолда ташкил этилмоқда.

Ушбу интеграциялашган дарслар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 15 февралда қабул қилинган “Соғлом авлод” Давлат дастурининг устувор йўналишларида белгиланган вазифаларни амалага ошириш бўйича ишлаб чиқилганлигини алоҳида таъкидлаш лозим.

Илмий изланишларимиз натижасида таълим жараёнига давлатимиз раҳбари Ш.М.Мирзиёевнинг “Ёшларни маънавий-ахлоыий ва жисмоний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жиҳатдан янги боқичга кўтариш бўйича комплекс чора-тадбирлар Дастури ижросини таъминлаш мақсадида Жисмоний тарбия ўқув дастурига баъзи ўзгартиришлар киритган ҳолда, тақвим-мавзуий иш режа қайта ишланиб, “Одобнома”, “Ватан туйғуси” ва “Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари” дастурларидаги интеграцияланган мавзулар фан таркибига киритилиш лозим деб ҳисоблайман.

Бунинг натижасида жисмоний тарбия дарслари орқали ўқувчилар саломатлигини таъминлаш билан биргаликда, бажарилаётган жисмоний машқлар ва ҳаракатли ўйинлар уларнинг маънавий-ахлоқий тарбиясини ривожлантиришга ҳам хизмат қилади.

МУНДАРИЖА

ХАМИДОВ О.Х. Олий ҳамда малака ошириш ва қайта тайёрлаш таълим турлари орасида интеграцияни таъминлаш давр талаби	3
I ШЎЪБА ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ТАЪЛИМ ТУРЛАРИ ОРАСИДА ИНТЕГРАЦИЯЛАШНИНГ НАЗАРИЙ-МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ
АДИЗОВ Б.Р. Олий таълим ва малака ошириш тизимларини интеграциялашнинг назарий асослари	5
АНДРИЕНКО Е.В. Интеграция высшего образования и повышения квалификации педагогов в современных условиях	9
ОЛИМОВ Ш.Ш. Олий ҳамда малака ошириш таълим турлари орасида узвийликни таъминлаш муаммолари	13
АБДУЛЛАЕВ Қ.Ф. Малака ошириш тизимини модернизациялаш омиллари	16
ҲАБИБОВА Г.Ғ., ГАДОЕВА Д. Малака ошириш тизимини табақалаштириш	18
ДАВРОНОВ И.Э. Ўқитувчиларни касбий қайта тайёрлашнинг истиқболлари	19
ИННАЗАРОВ М. Педагог кадрлар касбий компетентлигини ташхис этиш методикаси	21
АЛИМОВА К.Х. Педагогларда матнни тушуниш жараёни ва унинг психолингвистик омиллари	25
ЖЎРАЕВ Б.Т. Малака ошириш тизимида педагогик ташхиснинг ўрни	28
ХАМАЛОВА Ф.Ю. Малака ошириш жараёнида ўқитувчиларнинг касбий маҳоратини ошириш масалалари	32
ЖЎРАЕВ Б.Т., ШАРОПОВ Ш.Ш. Ўқитувчининг ўз касбий маҳоратини аниқлаш усуллари	35
РУСТАМОВА Ш.М. Бола шахсининг ривожланишида оиланинг ижтимоий-психологик томонлари	37
ИМАТОВ С.Р., ЖУМАЕВ Р.Х. Ўқитувчи фаолиятидаги қийинчиликларни аниқлаш ва уларни бартараф қилиш йўллари	39
ПЎЛАТОВ Ж.А. Педагогик жамоани бошқаришда раҳбарлик маҳорати	42
САЙФУЛЛАЕВА Н.З. Основные понятия и закономерности формирования и развития у студентов экономического мышления	44
ТЕШАБОЕВ А.Ю., КИЙИКБОЕВ Ф.Қ. Педагог- кадрларнинг малака ошириш курсларидаги таълим ва тарбия жараёнига қўйилган замонавий талаблар	46
II ШЎЪБА ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ТАЪЛИМ ТУРЛАРИ ОРАСИДА ИНТЕГРАЦИЯЛАШ ЖАРАЁНИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ
ҚОСИМОВ У.А. Тасаввуф психологияси изчил таълим-тарбия жараёнига инноватив ёндашиш омили	49
ЭШМАМАТОВ И.А. Малака ошириш тизимида педагогларнинг ахборот-коммуникатив компетентлигини ривожлантириш мазмуни	51
РАҲИМОВА Г.В. Ўқувчилар тарбиясига ахборот воситаларининг таъсири	54
ZARIPOV N.N. Moodle tizimida kurs elementlari tashkil etish	56
УЗОҚОВ О.Ҳ. Технология фани дарсларида турли материалларга ижодий ишлов беришни ўргатиш орқали ўқувчиларнинг когнитив ва ахлоқий жараёнларини ривожлантириш	58
ЮЛДОШЕВА Ф.М. Таълим-тарбия жараёнида инновацион технологияларни қўлланиши	60
ХАДИЯТУЛЛАЕВ З.Ш., ПЎЛАТОВ Ж.А. Тренер-ўқитувчиларни малакасини оширишда боксчи қизларни техник-тактик тайёргарлигини такомиллаштириш бўйича касбий компетенцияларини шакллантириш	63
SAIDNAZAROVA G., RO’ZIYEVA K. Ta’lim -tarbiya jarayoni samaradorligini oshirishda o’qituvchining pedagogik texnikasi	66
SAIDNAZAROVA G. Bo’lajak o’qituvchilar kasbiy madaniyatini shakllantirishning pedagogik asoslari	68
ЭЛИБАЕВА Л.С., КУРБАНОВА М.Ш. Общение и развития педагогической культуры будущего учителя	70
ЭЛИБАЕВА Л.С., БУРХАНОВ М.Х. Критерии педагогического общение как важный компонент профессионального мастерства	76
FARMONOVA SH.M. O‘qituvchi faoliyati va didaktik loyihalash	75
ZARIPOV N.N. Masofaviy ta’limni shakllantirishda moodle tizimi elementlaridan foydalanish	77
ТУРДИЕВА Г.С., СОБИРОВ У.Ғ. Олий таълимда талабаларнинг мустақил ишларини электрон шаклда қабул қилиш усул ва воситалари	79
КАСИМОВА Э.А. Таълим жараёнида интеграция ва инновацион методлардан фойдаланишнинг афзалликлари	82
ХОДЖАЕВ Б.Қ. Олий таълим маънавий-маърифий фаолият тизимида талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантириш	84
ФАЙЗУЛЛАЕВ М.Б., НОСИРОВА Д.Р. Интеграция творческих ценностей между вузом и школой	88
MAMATOV D.Q. Talabalarning fazоviy tasavvurini shakllantirishning ayrim qirralari (chizmachilik fani misolida)	91
РАМАЗОНОВА Ф.Х. Бўлажак ўқитувчиларда педагогик эътиқодни мустаҳкамлашнинг назарий-амалий масалалари	93
ГУЛБОЕВ А.Т. Таълим жараёнида ўқувчилар фаоллигини шакллантиришда педагогик технологияларнинг ўзига хос хусусиятлари	95
III ШЎЪБА ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ТАЪЛИМ ТУРЛАРИНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШДА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ИЛМИЙ-МЕТОДИК АСОСЛАРИ
QURBONOVA O’., AHMADOV N. Oliy hamda kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash ta’limi o‘qituvchisi pedagogik faoliyatida zamonaviy axborot texnologiyalari	98
QURBONOVA O’., BEKMURODOVA O. Oliy ta’lim pedagoglarining kasbiy mahoratini rivojlantirishda pedagogik refleksiyaning o’rni	102
ХАСАНОВ Р.А. Таълим-тарбия жараёнида интерфаол усулларни қўллаш йўллари	104
ЯДГАРОВА Л.Дж.,ЭРГАШЕВА Д.Б. Инновацион технологияларни олий таълим жараёнини ташкил этишда қўллаш	106
ХАСАНОВ Р.А. Касб-ҳунар коллежларида жисмоний тарбия фанини ўргатишда узвийликни таъминлаш муаммолари	108
УМАРОВА С.М.Садриддин Айний –қомусий олим	109
ТОШОВА Г., КАРИМОВА М., ЧУЛЛИЕВА Н., ФАЙЗУЛЛАЕВА К. Замонавий таълимда дидактик лойиҳаш муаммоси	113
TOSHEVA D.I. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini tabiiy boyliklaridan oqilona foydalanishga o’rgatish	115
ОCHILOVA М.О., SA`DULLAYEVA SH.,USMONOVA O. Oliy ta’lim talabalarida oilaviy an’ana va qadryatlarga nisbatan e’tiqodlilik tushunchalarini shakllantirish yo’llari	119
ОCHILOVA М.О. Talabalarga nutq madaniyati tushunchasi, nutqiy savodxonliklarinishakllantirishusullari	121
ҚАРАЕВА Д. Таълим муассасасини инновацион бошқаришда рахбар шахсининг ўрни ва роли	125
АБДУЛЛАЕВА Н. Бошланғич синф ўқувчиларини ўқиш мотивларини шакллантириш йўллари	128
NUSRATOV A.N., BAXRONOVA M. Zamonaviy ta`lim texnologiyalari asosida erkin fikrlashni shakllantirish imkoniyatlari	130
ХУСЕНОВА С. Аждодлар мероси асосида баркамол шахсни шакллантириш имкониятлари	133
КАДЫРОВА Д.М., СОЛИЕВА Р.Ж. Касб маҳоратини эгаллаш йўллари ва касбга йўналтириш	135
РАХМОНОВА Д.Б., НОЗИМОВ Ж. Мактабгача ёшдаги болаларга хос салбий хусусиятлар	137
JUMAYEV J., ERGASHEVA D.H. Matematik modellar qurishda axborot texnologiyalaridan foydalanish	140
ИБРАГИМОВ М.Б. Олий таълим муассасаларида футболчи қизлар тайёргарлигини комплекс назорат қилишнинг айрим муаммолари	142
ISMANOVA G.G., MUROTOVA G.A. Oliy ta`limda matematika o`qitish metodikasi fanini integratsiyalashning didaktik asoslari	144
УМУРОВ З.Л. Бошланғич таълимни ижодий ташкил этишда ўқув-билув муаммоларининг ўрни	146
ЖУМАЕВ У.С. Ёшларни ёт ғоялардан ҳимоялашнинг ижтимоий психологик механизмлари	149
УМУРОВ З.Л., РИЗОЕВА М.Р. Савод ўргатиш жараёнида дидактик ўйинлардан фойдаланиш	152
УМУРОВ З.Л. Ўқув-билув муаммоларининг таснифи	156
ОРТИҚОВ О.Р. Тарих дарсларида инновацион технологиялардан фойдаланиш имкониятлари	160
SAMIYEVA SH.X., QO’CHQOROVA O.R. Amaliy san’at asarlarini tadqiqot qilishda rangshunoslik manbalaridan foydalanish yo’llari	165
МАМАТҚУЛОВА З.М. Хориж тажрибалари ва малака ошириш	169
ШОМУРОДОВ О., ҚОДИРОВ О. Ўқитувчилар малакасини ошириш сифати ва меъёрларини аниқлаш методикаси	171
АЗИМОВА Н.Э. Ривожланган хорижий давлатлардаги таълим тарбия, мактаб ва маориф тараққиётининг асосий йўналишлари	175
НИГМАТУЛЛАЕВА Ш.Х. Применение зарубежного опыта при организации и управлении процессом интеграции между высшим образованием, повышением квалификации и переподготовки кадров	179
АЗИМОВ С.С., СОБИРОВА Ш.У. Меъморчилик санъатининг жамиятдаги нодир кўриниши	182
САФОЕВ Ҳ. Инновацион ёндашув асосида ўқитувчи шахсининг касбий-педагогик фаолиятини такомиллаштириш йўллари	185
NUSRATOV A.N. Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul-muluk” asarida yoritilgan didaktik g`oyolar mazmuni	187
ТОSHOVA G.J. Innоvаtsiоn mеtоdlаrni qo’llаshning psiхоlоgik jihаtlаri	188
ШУКУРОВ Р.С., ЖЎРАЕВ Б.Т. Ўқувчилар билимини баҳолашда ривожланган мамлакатлар тажрибасидан фойдаланиш	190
ХОДЖАЕВ Б.К. Гражданское общество - как основа формирования гражданской культуры личности	196
ЭШМАТОВ М.Э. Олий ҳамда малака ошириш ва қайта тайёрлаш таълим турлари орасидаги интеграцияни таъминлашнинг замонавий йўналишлари	202
ШОМУРОДОВ О. Ўқитувчининг коммуникатив қобилиятини шакллантириш йўллари	204
BOBOMURODOVA N.J., HAJAMQULOVA M. Mahoratli o’qituvchi kadrlarni tayyorlash – ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot talabi	206
ХАКИМОВ Х. Баркамол авлод таълим-тарбиясида фанлараро интеграция масалалари	208

Скачано с www.znanio.ru

[1] Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси: XII чақириқ. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг XI сессияси 8 декабрь. Т:.”Ўзбекистон”, 1998. – 21-бет.

[2] Ю.Асадов, Н.Турдиев, С.Акбарова, Д.Темиров, С.Бабаджонов. “Ўқувчиларда компетенцияларнинг шаклланганлигини ташхислаш ва коррекциялаш методикалари”.Т.:2016 й. 7-б.

[3] Ф.М.Кучукбаев ва бошқалар. “Ўқувчи шахсига салбий таъсир курсатувчи интернет сайтлари ва телекўр-сатувларнинг уларда салбий ҳис-туйғуларни вужудга келтиришнинг олдини олиш бўйича профилактик коррекцион дастур”. Тошкент-2016 й. 9 бет

[4] М.Пардаева ва бошқалар. “Ўқитувчиларнинг таълим – тарбиясидаги муҳит: муаммо ва ечим”. Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги Республика Таълим маркази; Тошкент-2015, 152-бет

[5] Интернет материаллари

[6] Ф.М.Кучукбаев ва бошқалар.“Ўқувчи шахсига салбий таъсир кўрсатувчи интернет сайтлари ва телекўр-сатувларнинг уларда салбий ҳис – туйғуларни вужудга келтиришнинг олдини олиш бўйича профилактик коррекцион дастур”. Тошкент-2016й. 10 бет

[7] Учителю о педагогической технике / Под ред. Л.И. Рувинского. — М., 1987. — С. 32.

[8] Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби // 5-жилд, -Т., «Ўзбекистон», 1997, 384 б.

[9]И. Каримoв. Жамиятимизнинг мафкураси хал³ни-хал³, миллатни миллат ³илишга хизмат этсин.- Т.: Œзбекистoн, 7 жилд, 89 бет.

[10]И. А. Каримов. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. “Ўзбекистон”, 1997, 14-бет.

[11]В. В. Виноградов. Стилистика. Теория поэтичной речи. Поэтика. М., 1963.

[12] М. Хайруллаев, М. Ҳақбердиев. Мантиқ. “Ўқитувчи”, 1993, 31-бет.

[13]Х. Аҳмедова. “Ўқитувчи нутқи маданияти” (Маъруза матнлари). Қўқон, 2003, 30–31-бетлар.

[14]Х. Аҳмедова. “Ўқитувчи нутқи маданияти” (Маъруза матнлари). Қўқон, 2003, 32–33-бетлар.

[15] О.Сафаров.М.Маҳмудов “Оила маънавияти” Т.:”Маънавият”, 1998 й. 4-б.

[16] И.Каримов. “Юксак маънавият – енгилмас куч”. Тошкент, “Маънавият” нашриёти, 2008 йил, 118-бет.

[17] Адизов Б.Р. Бошланғич таълимни ижодий ташкил этишнинг назарий асослари. Пед. фанл. докт. ... дисс. –Т., 2003. – 280 б.

[18]Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Т.: Ўзбекистон” 2018.

[19]Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Т.: Ўзбекистон” 2018

[20]Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. – Тошкент: Шарқ, 1998. – 63 б.

[21]Халқ таълимивазирлиги ахборот портали. Uzede.uz

[22]Интернет сайти. Terabayt.Uz

[23]Ақчаев Ф.Ш “Тарих фани ўқитишда инновацион технология” Жиззах.: 2014. 10 бет

[24] Мирзиёев Ш.М. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасини ўрганиш ва кенг жамоатчилик ўртасида тарғиб этишга бағишланган илмий-оммабоп қўлланма. Т.: Маънавият, 2018. 319 б. 4-б.

[25] Мирзиёев Ш.М. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасини ўрганиш ва кенг жамоатчилик ўртасида тарғиб этишга бағишланган илмий-оммабоп қўлланма. Т.: Маънавият, 2018. 319 б. 2-б.

[26] М.Шарифхўжаев. Ўзбекистонда очиқ фукаролик жамиятнинг шаклланиши. Т.: Шарқ. 1998.

[27] И.А.Каримов“Гармонично развитое поколение - основа прогресса Узбекистана”. Т.: “Шарк”.1997

[28]Э.Юсупов. Инсон камолотининг маънавий асослари. Т.: 1998 йил. бет-3

ЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ

Олий ҳамда кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш таълим турлари орасида интеграциялашнинг дидактик асослари //Республика илмий-назарий конференция

ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ВА ҚАЙТА

Узлуксиз таълим тизимида умумий ўрта таълим мактаблари ўзининг салмоғи ҳамда бошланғич асос эканлиги билан алоҳида ўрин эгаллайди

I ШЎЪБА ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ

Интеграция турли ўзаро алоқадаги элементлар асосида қурилади

Иккала фаолият ҳам умумий тузилишга эга: мақсадлар, исботлаш, мазмун, воситалар, натижалар ҳамда назорат

Иккинчидан, олий ўқув юртига кириш

Малака оширишни паст кўрсаткич билан якунлаган тингловчининг фаолияти назоратга олинса, юқори кўрсаткичга эга бўлган тингловчини рағбатлантиришни йўлга қўйиш зарур

Очевидно, что такие модели не могут быть раз и навсегда установленными, они также должны меняться, своевременно учитывая новые реалии профессиональной подготовки и потребности образования

Образование». Этот проект рассчитан на шесть лет реализации до 2024 года и нацелен на развитие конкурентоспособности общего образования (вхождение в десятку ведущих стран мира), а…

Содержание таких программ связано с подготовкой педагогов к решению актуальных задач

ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ТАЪЛИМ

Маълумки, бўлажак ўқитувчиларнинг касбий – педагогик тайёргарлиги даражасига қўйилган талаблар орқали олий таълим босқичларига мос равишда

Юқорида таъкидланган фикрлар ва бошқа номутаносибликларнинг кўпчилиги таълим мазмунига бориб тақалади

Лекин узвийлик фақатгина умумилмий, умумкасбий ва мутахассислик ўзаги ҳисобланган махсус фанлар орасидагина эмас, балки энг аввало бир туркумга кирувчи ўқув предметлари орасида таъминланиши зарур

Шу билан бир қаторда, унинг педагогик тизим сифатида таркиби, мазмун ва мақсади ҳамда бошқарув тизимини ислоҳ қилиш вазифаси ҳам ўта долзарб эканлигини унутмаслик лозим

МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИНИ ТАБАҚАЛАШТИРИШ Ҳабибова

Табақалаштириш уч хил шаклда ташкил қилиниши мумкин: 1) ички, яъни гуруҳ ичида; 2) ташқи, махсус, реал ўқув имкониятларини инобатга олиб; 3) индивидуал

Мустақиллик йилларида узлуксиз таълим тизимида илк бор ўқитувчилар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш мустақил таълим тури сифатида эътироф этилди

Бу “ Таълим тўғрисида ” ги қонунда ҳам яққол ифодалаб берилган

Шунингдек, олий таълим тизими олдида турган долзарб вазифалардан бири таълим сифатини ташҳис қилишда ривожланган давлатларнинг тажрибаларини мамлакатимиз таълим тизимига татбиқ этиш ҳисобланади

Бўлажак мутахассисни ўрганиш учун компетенцияларнинг энг умумий турлари – меъёрий-ҳуқуқий, ахлоқий, коммуникатив, ахборотли, ижтимоий-психологик, ўз-ўзини ташкил этиш ва ўз-ўзини такомиллаштириш тизимлари ҳақида тасаввурга эга бўлиш…

Тадқиқот жараёнида синалаётганлар ижтимоий жиҳатдан ўзлари хоҳлайдиган жавобларни беришга мойил бўлганликларини ҳисобга олиш билан жуфт таққослашлар методи (Терстоуннинг таққослама мулоҳазаларини шкалалаш модели) қўлланилди

Адабиётлар руйхати. 1. Давыдов

Мазмунга боғлиқ бўлган ҳолда установка идрокнинг характерини белгилайди

Натижада матнни кўпроқ тушуниш мумкин бўлади

Улар ўнг ва чап ярим шарларда симметрик ҳолда жойлашган: чап тепа қисм – оддий мантиқий конструкциялар учун, чап пешана қисм – мураккаб мантиқий конструкциялар учун,…

Педагогик ташхис асосида ўқитувчилар малакасини узлуксиз оширишни тадқиқ қилиш ўз ечимини кутаётган долзарб масалалардандир

Психологик диагностика кўпчилик ҳолларда турли мижозларнинг талабини бажарувчи хизматчи вазифасини бажарса, педагогик ташхис педагоглар малакасини ошириш жара ё нида ташкилотчилар амалий фаолиятининг назарий пойдевори вазифасини…

Педагог кадрлар малакасини ошириш тизимида педагогик ташхиснинг вазифаси қуйидагилардан иборат: Ø ўқитувчилар малакасини оширишнинг ягона тизимида ҳар бир бўғиннинг имкониятларини аниқлаш; Ø ҳар бир бўғин…

Шунга қараб жамоанинг алохида ўкитувчиларга, унинг ижодий ривожланишга таъсири турлича: тезкор ёки сует таъсир кўрсатиши мумкин

Замонавий мактаб» дастурини қабул қилиш масалалари таъкидланди

Хулоса қилиб айтганда, аниқланган бўшлиқларни ҳисобга олган ҳолда ўқитувчиларнинг малакасини ошириш тизими педагогик маҳоратни ошириш бўйича қўйидаги йўналишларга эътибор бериш лозим: 1

Х.А. Абдуллаев, Ф.Ю. Хамалова

Идеал "Мен" ўқитувчининг ақлий ривожланиш истиқболи тарзида шахсий ривожининг касб фаолиятида намоён бўлиш соҳаси ҳисобланади

Бундай таҳлил ўқитувчининг ўзи учун қайси томонлари кучлилиги ёки қайси жиҳатлари кучсизлигини аниқлаб, фаолияти асосини нима ташкил қилиши, ўз ишини янада яхшироқ ташкил қилиш учун…

Буюк аллома Ибн Сино болалик даври ҳақида шундай ёзади: “Боланинг истаган нарсасини муҳайё қилинг

Шу билан бирга болаларнинг ҳамма талаб ва хоҳишларини бажаравермаслик, турли қийинчиликдан ҳуда-беҳуда муҳофаза қилавермай, балки мураккаб вазиятларда сабр-бардош билан иш тутиш аҳамиятини мисоллар билан тушунтириш…

Бунда кишиларни ёшлигидан, ўқиш ва меҳнат даврида, тажриба ҳамда махсус методлар билан ўргатиш лозим

Чунки унда асосан ёш ўқитувчилар фаолиятидаги қийинчиликлар аниқланган ва уларнинг бартараф этиш йўллари кўрсатилган

П ЕДАГОГИК ЖАМОА НИ БОШҚАРИШДА

Лекин, совуқлик, ҳукмини ўтказиш, бошқарувнинг барча дастакларини ўз қўлида жамлашга интилиш бундай кишиларни бир-бирига яқинлаштириб туради

Бу жамоа маънавий турмушининг асосидир деб таъкидлаган

Все функции взаимосвязаны и тесно переплетаются [1, 5187 ]

Экономическое воспитание осуществляется, прежде всего, в процессе изучения основ наук, в частности, основ экономических знаний, экономической географии, трудового обучения [2, 384 ]

Таълим жараёнини такомиллаштириш жараёнида ўқитувчилар ушбу соҳадаги янгиликлардан дидактик ва методик таъминотни бойитиб боришда педагогик дастурий воситалар ёрдамида электрон ўқув ресурсларини яратиш компетенцияларини ривожлантириш малакаларига…

Таълим-тарбияни самарали бўлишида исътемолчилар талаблари даражасидаги дарсларни ташкил этишда интерфаол методлардан фойдаланиш бўйича малакаларини орттиради

II ШЎЪБА ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ

Бизнингча, инсоннинг ички психологик фаоллигида нарса ва ҳодисаларга нисбатан чуқур масъулиятни ҳис этиш, ички мукаммал назорат қилиш механизми мавжуд бўлмаса, у ҳолда уни ташқаридан (ташқи)…

Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.

25.06.2021

Bo’lajak o’qituvchilar kasbiy madaniyatini shakllantirishning pedagogik asoslari

Ф.Ю.Хамалова

ФДУ ҳузуридаги ХТХҚТМОҲМ катта ўқитувчиси

1. Ковалёва Н.С., Технология развития экономического мышления у студентов в вузе //Фундаментальные исследования. – 2015. –№ 2 (часть 23) – С. 5187-5190.

2. Фицула М.М., Педагогика: Учебное пособие для студентов высших педагогических учебных заведений. - М .: Издательский центр "Академия", 2000. - 554 с.

ОБЩЕНИЕ И РАЗВИТИЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ

TALABALARNING FAZОVIY TASAVVURINI SHAKLLANTIRISHNING AYRIM QIRRALARI (Chizmachilik fani misolida)

ХАМАЛОВА Ф.Ю. Малака ошириш жараёнида ўқитувчиларнинг касбий маҳоратини ошириш масалалари

MAMATOV D.Q. Talabalarning fazоviy tasavvurini shakllantirishning ayrim qirralari (chizmachilik fani misolida)

РАМАЗОНОВА Ф.Х. Бўлажак ўқитувчиларда педагогик эътиқодни мустаҳкамлашнинг назарий-амалий масалалари

ГУЛБОЕВ А.Т. Таълим жараёнида ўқувчилар фаоллигини шакллантиришда педагогик технологияларнинг ўзига хос хусусиятлари

QURBONOVA O’., AHMADOV N. Oliy hamda kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash ta’limi o‘qituvchisi pedagogik faoliyatida zamonaviy axborot texnologiyalari

QURBONOVA O’., BEKMURODOVA O. Oliy ta’lim pedagoglarining kasbiy mahoratini rivojlantirishda pedagogik refleksiyaning o’rni

ХАСАНОВ Р.А. Таълим-тарбия жараёнида интерфаол усулларни қўллаш йўллари

ЯДГАРОВА Л.Дж.,ЭРГАШЕВА Д.Б. Инновацион технологияларни олий таълим жараёнини ташкил этишда қўллаш

ХАСАНОВ Р.А. Касб-ҳунар коллежларида жисмоний тарбия фанини ўргатишда узвийликни таъминлаш муаммолари

ТОШОВА Г., КАРИМОВА М., ЧУЛЛИЕВА Н., ФАЙЗУЛЛАЕВА К. Замонавий таълимда дидактик лойиҳаш муаммоси

TOSHEVA D.I. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini tabiiy boyliklaridan oqilona foydalanishga o’rgatish

ОCHILOVA М.О., SA`DULLAYEVA SH.,USMONOVA O. Oliy ta’lim talabalarida oilaviy an’ana va qadryatlarga nisbatan e’tiqodlilik tushunchalarini shakllantirish yo’llari

ОCHILOVA М.О. Talabalarga nutq madaniyati tushunchasi, nutqiy savodxonliklarinishakllantirishusullari

ЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ

Олий ҳамда кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш таълим турлари орасида интеграциялашнинг дидактик асослари //Республика илмий-назарий конференция

ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ВА ҚАЙТА

Узлуксиз таълим тизимида умумий ўрта таълим мактаблари ўзининг салмоғи ҳамда бошланғич асос эканлиги билан алоҳида ўрин эгаллайди

I ШЎЪБА ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ

Интеграция турли ўзаро алоқадаги элементлар асосида қурилади

Иккала фаолият ҳам умумий тузилишга эга: мақсадлар, исботлаш, мазмун, воситалар, натижалар ҳамда назорат

Иккинчидан, олий ўқув юртига кириш

Содержание таких программ связано с подготовкой педагогов к решению актуальных задач

ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ ТАЪЛИМ

Маълумки, бўлажак ўқитувчиларнинг касбий – педагогик тайёргарлиги даражасига қўйилган талаблар орқали олий таълим босқичларига мос равишда

Юқорида таъкидланган фикрлар ва бошқа номутаносибликларнинг кўпчилиги таълим мазмунига бориб тақалади

МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИНИ ТАБАҚАЛАШТИРИШ Ҳабибова

Табақалаштириш уч хил шаклда ташкил қилиниши мумкин: 1) ички, яъни гуруҳ ичида; 2) ташқи, махсус, реал ўқув имкониятларини инобатга олиб; 3) индивидуал

Мустақиллик йилларида узлуксиз таълим тизимида илк бор ўқитувчилар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш мустақил таълим тури сифатида эътироф этилди

Бу “ Таълим тўғрисида ” ги қонунда ҳам яққол ифодалаб берилган

Адабиётлар руйхати. 1. Давыдов

Мазмунга боғлиқ бўлган ҳолда установка идрокнинг характерини белгилайди

Натижада матнни кўпроқ тушуниш мумкин бўлади

Педагогик ташхис асосида ўқитувчилар малакасини узлуксиз оширишни тадқиқ қилиш ўз ечимини кутаётган долзарб масалалардандир

Шунга қараб жамоанинг алохида ўкитувчиларга, унинг ижодий ривожланишга таъсири турлича: тезкор ёки сует таъсир кўрсатиши мумкин

Замонавий мактаб» дастурини қабул қилиш масалалари таъкидланди

Х.А. Абдуллаев, Ф.Ю. Хамалова

Идеал "Мен" ўқитувчининг ақлий ривожланиш истиқболи тарзида шахсий ривожининг касб фаолиятида намоён бўлиш соҳаси ҳисобланади

Буюк аллома Ибн Сино болалик даври ҳақида шундай ёзади: “Боланинг истаган нарсасини муҳайё қилинг

Бунда кишиларни ёшлигидан, ўқиш ва меҳнат даврида, тажриба ҳамда махсус методлар билан ўргатиш лозим

Чунки унда асосан ёш ўқитувчилар фаолиятидаги қийинчиликлар аниқланган ва уларнинг бартараф этиш йўллари кўрсатилган

П ЕДАГОГИК ЖАМОА НИ БОШҚАРИШДА

Лекин, совуқлик, ҳукмини ўтказиш, бошқарувнинг барча дастакларини ўз қўлида жамлашга интилиш бундай кишиларни бир-бирига яқинлаштириб туради

Бу жамоа маънавий турмушининг асосидир деб таъкидлаган

Все функции взаимосвязаны и тесно переплетаются [1, 5187 ]

Таълим-тарбияни самарали бўлишида исътемолчилар талаблари даражасидаги дарсларни ташкил этишда интерфаол методлардан фойдаланиш бўйича малакаларини орттиради

II ШЎЪБА ОЛИЙ ҲАМДА МАЛАКА ОШИРИШ