Экономиканы мемлекеттік реттеу

«Экономиканы мемлекеттік реттеу» пәні бойынша дәрістік кешен Тауар ­  құны және тұтынушылық құны бар  айырбастау үшін жасалған зат; Ақша  ­   басқа   тауарға   ауыса   алатын   және   жалпы   эквивалент   рөлін   атқаратын   тауар; экономикалық   категория,   тауарлар   мен   қызметтердің   құны   теңестірілетін   жалпыға   бірдей эквивалент.   Ақша   жүйесі   ­   тарихи   тұрғыдан   қалыптасқан   және   заңмен   бекітілген     елдегі ақшаның айналымын ұйымдастыру формасы Несие  –   бұл   өз   мезгілінде   өсім   ақысымен   міндетті   түрде   қайтару   шарттары   бойынша қайтарылған   ақша   немесе   тауар;   қайтарым   негізіндегі   қаржыландыру;   қарыз   капиталының қозғалысы.   Несие   жүйесі   –   дегеніміз   несиелік   қатынастардың,   несие   формаларының   және несиелік мекемелерінің жиынтығы Жұмыссыздық  –   бұл   еңбекке   қабілетті   жұмыс   істегісі   келетін   халықтың     жұмыс   таба алмағанда қалыптасатын экономикалық жағдай; Ұлттық   банк  —  ақша   резервтерінен,   алтын   валюта   резервтерінен,   басқа   да   материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар занды тұлға. Мүліктің құралу көздеріне ­ банк ісінен   түскен   табыстар,   бағалы   қағаздардан   түскен   табыстар   және   сәйкес   бюджеттерден түскен   дотациялар   жатады.  Ұлттық   банк   —   заңды   төлем   құралын,   яғни   банкноталарды шығаруға эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекетгік орган. Ұлттық банк ­ Үкіметтің кеңесшісі және қаржылық агенті болып табылатын банк;  Орталық банктер бүкіл елдің кредит жүйесін бақылаушы   әрі   реттеуші   бас   органның   ролін   атқара   отырып,   ерекше   орынға   ие  және экономикалық басқарудың мемлекеттік органы болып табылады. Баға  ­   деп   жекелеген   тауардың   немесе   кызмет   көрсету   түрінің  белгілі   бір   кезеңдегі қалыптасқан   нарықтың   нарқын   айтамыз.  өндірушілердің   немесе   нарыққа қатысушалырдың, тұтынушылардың өз  арасындағы бәсеке нөтижесінде қалыптасады.  Баға ­ құнның ақшалай көрінісі. Салықтар  — бұл жеке және заңды тұлғалардан (қаржыны қызмет көрсетпей алу) мемлекет алатын міндетті төлемдер. Салықтар мемлекетпен бір жақты бекіткен, заң жүзінде белгіленген белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер. Эмиссия — бұл мемлекеттің банкноталардың, монеталардың, бағалы қағаздардың шығарылуы. Ол қолма­қол түрінде де немесе қолма­қолсыз ақша түрінде де болуы мүмкін. Қолма­қол ақша түріндегі   эмиссия  ­  айналысқа   банкноталар   мен   монеталардың   қосымша   шығарылуын сипаттайды. Мемлекет  —   қоғамның   саяси­экономикалық,   мәдени­әлеуметтік   жүйесін   бірізділікке түсіретін, қоғамды басқаратын және сақтайтын негізгі институт. Мемлекет саяси­құқықтық ғылымдардың   зерттеу   объектісі   болып   табылады.   Мемлекет   өзінің   мыңдаған   жылдарға созылған   тарихи   даму   үрдісінде   саясатшылар   тарапынан   түрліше   бағаланып   келеді. Мемлекеттің анықтамасын да түрлі көзқарастағы саяси қайраткерлер түрліше тұжырымдайды. Мемлекеттің үш элементі болады: жер аумағы, халқы және мемлекет өкіметі. Мемлекеттің белгілері: мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады; мемлекеттің тұрғындары әкімшілік­ аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.с.с.) бөлінеді (ол бірліктер әр елде түрліше аталады);   мемлекеттің   шекарасы   анық   белгіленген   аумағы   болады;   мемлекеттің   әскерді, полицияны, сотты, басқа мемлекеттік мекемелерде қызмет істейтін шенеуніктерді ұстау үшін   Бұл 1 салық   жинайды;   мемлекет   заңдар   және   басқа   нормативтік­құқықтық   актілер   шығарады, солардың көмегімен қоғамды тәртіп орнатады.  Бюджет  ­   әр   жылдағы   экономикалық   дамудың   негізгі;   экономикалық   саясаттың   орындалу тетігін де осы бюджет қалыптастырды;  Экономиканы   мемлекеттік   реттеу  –   ұлттық   экономиканың   тиімді   қызмет   етуіне бағдарланған   ұлттық   экономиканы   тұрақтандыру,   әлеуметтік   дамуын   қолдау,   ұлттық экономиканы   дамытудағы   стратегиялық   мақсаттарға   қол   жеткізу,   қоғам   мүшелерінің мүдделерін біріктіру мақсатындағы мемлекет құрылымдарын және қоғамдық ұйымдастырумен жүзеге асыратын заңдық орындаушының және бақылау сипатындағы іс­шаралар жүйесі. Тікелей реттеу   әдістеріне:   мемлекеттік   сатып   алу   және   тапсырыстар   алу;   лимиттерді   бекіту; орталықтандырылған күрделі қаржы жұмсау; өндіріс салалары мен кәсіпорындарға бөлінетін мемлекеттік   жәрдем   қаржы   бөлу;   баға   мен   атбысты   реттеу.  Жанама   реттеу   әдістеріне: бюджеттік­салықтық   саясат;   несиелік   саясат;   ақша   саясаты;   амортизациялық   саясат; ресурстарды пайдалану шарттары мен ақысын реттеу әдістері. Ұлттық валюта – мемлекеттің заңымен бекітілген ақша бірлігі. Бағалы   қағаздар  –   бұл   мүліктік   құқықты   растайтын   нақты   жазулар   мен   белгілердің жиынтығы. Бағалы қағаздар сатып алу, сату процесі қаржы нарығының бөлігі болып табылады. Инвестициялар  –   лизинг   шартын   жасағаннан   бастап   лизинг   заттарын,   сондай­ақ   оларға құқықтарды қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық капиталына инвестор салатын мүліктің барлық түрлері немесе кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын тіркелген активтерді ұлғайту. Институционализм  –   экономикалық   дамудың   сипаттамасы,   нарық   бөлігіл   болатын экономикалық институттардың жүйесі болып табылады. (Т. Ведлен, У. Митчел, Д. Гэлбрейт). Кәсіпкерлік  –   бұл   өндіріс   факторларын   өзара   қосатын   және   жаңашылдық   пен   тәуекелдіті қажет ететін қызметті түрі. Ауыстыру (трансакциялық) шығындары – бұл тұрақты және өзгермелі шығындар. Әлеуметтік   сфера  ­   жұмыспен   қамту   және   әлеуметтік   бағдарламалар   саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарының жүзеге асырылуын қамтамасыз ету; жұмыссыздық және   кедейшілік   деңгейін   төмендету   және   халықтың   тұрмыс   дәрежесін   көтеру   жөніндегі мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуына қатысу; зейнеткерлер, жұмыссыздар, мүгедектер, кәмелетке толмаған балалары бар көпбалалы отбасылар және әлеуметтік көмекті мұқтаждық еткен   еңбекке   қабілеттері   жоқ   адамдарды   қолдау   және   оларға   көмек   көрсету   мақсатында ұйымдармен, мекемелермен, қоғамдық бірлестіктермен жасалған өзара әрекетті үйлестіру. Стратегиялық  жоспарлау   ­  басшы   қабылдаған   әрекеттер   мен   шешімдер   жиынтығы,   сол арқылы ұйымның өз мақсатына жетуі үшін басшы арнайы стратегияны жоспарлайды. Еңбек нарығы ­ бұл ең алдымен жұмыс күшіне сұраным мен ұсыным. Әрине, бұл тым ерекше, өзгеше нарық. Жұмыс күшін реттеуде оны әкімшілдік­әміршілдік әдіске қарама­қарсы әдіс деп қарауға болады. Еркін еңбек – бұл тиімді экономиканың негізі. Банк ­ «Банк» сөзі «үстел» мағынасын беретін италияндық «bапсо» сөзінен шыққан. Банктің қызмет   көрсету   саласындағы   негізгі   өніміне   заттай  өндіріс,   тұтыну   заттары   емес,   кредит ұсыну   жатады.   Әрі­беріден  соң   кредит   қандай   да   бір   соманы   білдіріп   қоймайды,   ол ссудалық пайыз түрінде пайда әкелетін капитал ретінде анықталады. . Банк бұл блоктарсыз банк   ретінде   болмайды   әрі   дамымайды:  банк   капиталы   сауда   және   өнеркәсіп   капиталынан босаған өзіндік ерекшелігі бар капитал ретінде, сондай­ақ қарыз формасында артықшылыққа ие   капитал   ретінде   болады  әрі   ұдайы   қозғалыста   болады;  өз   өнімінің   сипатымен   басқа 2 кәсіпорындар мен институттардың қызметінен айрықшаланатын банк қызметі;  банк ісі мен банкті   басқару   саласында   өзіндік   ерекшелігі   бар   жұмыспен   айналысатын   адамдардың айрықша   тобы;   банк   техникасын,   үй   ғимаратын,   байланыс   және   коммуникация   құралын, құрылғыларын,   ішкі   және   сыртқы   ақпаратын,     өндірістік   материалдардың   белгілі   бір түрлерін қамтитын өндірістік блогы. Экономика   –  шаруашылықты   басқару,   қоғамеың   өндіргіш   күштерінің   дамуының   нақты кезеңіне   сәйкес   келетін   өндірістік   қатынастардың   жиынтығы,   шаруашылық   өмірдің ұйымдастырылуы, құрылымы және жағдай. Аймақтық   экономика   –  бұл   нарықпен,   бұйрық,   дәстүр   элементтерімен   бірге   болатын экономика. Халық   щаруашылығы   –  бір­бірімен   тауар­ақша   қатынастарымен   байланысқан   ұлттық мекемелердің жиынтығы. Басқару органдары – нақты ілімге сүйеніп, жұмысшының мүддесін ыңғаймен қолданылады. Жоспарлау   –  белгілі   бір   болашақта   фирманың   мақсаттарын   анықтау,   ресурстармен қамтамасыз   ету   мен   жетістіктерге   жету   әдістерін   талдау   процесі,   ол   стратегиялық   және ағымдағы жосраплау болып бөлінеді. Индикативті   жоспалау   –  экономикалық   процестің   өсуіән   күтуде   қандай   бағытқа   жүруін, белгілі   дәрежесін   көре   білуге   мүмкіндік   беретін   өлшеуіш,   экономикалық   бағыттаушы көрсеткіш. Экономикалық болжау ­  өндіріс құлдырауының дағдарысын болжау, мемлекеттік деңгейде жасалған   ұлттық   экономиканың   және   оның   жекелеген   аймақтарының   даму   болжамдарына сүйене отырып, фирма өзінің болашақта дамуын зерттеуді қарастырады. Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Макроэкономикалық   тұрақтылық  –   макрокөрсеткіштердің   өзара   байланысқан   жүйесі экономиканың өткен кезеңге қарағанда ілгерілеуін сипаттайды. Болжам – белгілі бір объектінің болашақтағы жай­күйі, даму жолдары туралы ғылыми­дәлелді пікір. Болжау – қоғам өмірінің барлық саласында теория мен практиканы байланыстырып тұратын өте маңызды түйін болып саналады.  Экономикалық болжау – экономикалық прогностиканың барлық әдіс­тәсілдерін, құралдарын қолдануға және экономикалық құбылыстарды зерттеудің ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық болжамдар жасау процесі.  Жоспар – алдығы белгілі бір мақсат қойып, соған жетудің нақты жолдарын белгілеу.  Жоспар көрсеткіші дегеніміз – басқару шешімінің нақтылы бір тапсырмасын санмен көрсету формасы.   Жоспарлық   көрсеткіштер   өзінің   сыртқы   белгісіне   және   атқарар   міндетіне байланысты   бірнеше   топқа   бөлінеді:   сандық   және   сапалық;   натуралдық   және   құндық; абсолюттік және салыстырмалық; нормативтік (директивалық) және есептік көрсеткіштер.  Сандық көрсеткіштер – жоспардағы тапсырманың сандық белгісін көрсетеді. Олар көлемдік және сандық болып екіге бөлінеді. Көлемдік көрсеткіштер, мысалы, өндірілген өнімнің көлемін көрсетсе,   тармақтық   (сандық)   көрсеткіштер   мектептердің,   кітапханалардың   т.б.   санын көрсетеді.  Сапалық   көрсеткіштер  процестердіңсапалық белгілерін көрсетеді (еңбек өнімділігі, өзіндік құнның азаюы т.б.).    экономикалық   құбылыстар   мен –   өндіріс   тиімділігі, 3 Натуралдық   көрсеткіштер  –   ұдайы   өндіріс   процесінің   физикалық   өлшем   бірліктермен өлшенетін жақтарын көрсетеді, мысалы, өндірілген өнім көлемі (салмағы, ұзындығы бойынша).  Құндық  көрсеткіштер  –   экономикалық   құбылыстар   натуралдық­заттық   құрамынан     басқа өлшеммен көрсетеді. Олардың арқасында әр түрлі салалар өнімдерін, еңбек шығыны мен оның нәтижесін салыстыруға мүмкіндік туады.  Абсолюттік көрсеткіштер  – өнім, еңбекақы, т.б. көлемдерін көрсетеді. Ал салыстырмалық көрсеткіштер салыстырмалы өлшемдермен белгіленеді (үлес салмағы, т.б.).  Директивалық көрсеткіштер  – жоспардағы негізгі тапсырманы, жоғарғы органның төменгі органдарға, кәсіпорындарға бекіткен тапсырманы көрсетеді.  Жоспарлау – экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп түсіне білу және оларды   саналы   түрде   пайдалану   арқылы   әлеуметтік­экономикалық   дамудың   жоспарларын ғылыми негізде дайындау мен олардың орындалуын ұйымдастыру процесі.  Жоспарлаудың негізгі мақсаты – экономикада баланстық үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты  қамтамасыз  ету үшін  белгілі  бір пропорциялар  мен пропорционалдыққа  қол жеткізу.  Экономикалық пропорциялар – өндірістің әр түрлі элменттері (машиналар, құрал­саймандар, шикізат және материалдық қорлар жұмыс күші) арасындағы, әр түрлі ндіріс салаларының өнім көлемдері   арасындағы,   түптеп   келгенде   өндіріс   құрылымдары   мен   тұтыну   көлемдері арасындағы белгілі сандық қатынастар.  Жоспар   жасау   логикасы  –   барлық   деңгейде   жалпымемлекеттік   жоспарлауды   әзірлеумен байланысты нақтылы әрекеттердің тәртіпке бағындырылған реті. Индикативті жоспарлау – жоспарлы кезеңдегі мемлекеттік экономикалық саясаттың негізгі мақсаттары   мен   бағыттарына   сай   міндеттерді,   басыңқыларды,   әлеуметтік­экономикалық дамудың индикаторларын қалыптастыру процесі және көзделген нәтижелерге қол жеткізу үшін әлеуметтік   және   экономикалық   жағдайларға   әсер   ететін   мемлекеттік   шараларды   анықтау болып табылады.  Стратегиялық жоспарлау – көптеген мемлекеттер, ірі және орта компаниялар соңғы кездері кеңінен қолданып жүрген арнаулы білім (қызмет) саласы.  SWOT  –   ағылшын   әріптерінің   аббревиатурасы.   Қазақ   тілінде   күшті   (ұтымды)   және   әлсіз жақтар,   мүмкіндіктер   мен   қатерлер   мағынасын   береді.   Ол  сыртқы   және   ішкі   жағдайларды жүйелеу негізінде алға қойған мақсаттарға жету стратегиясын жасау үшін қолданылады.  Өндірістік инфрақұрылым – өндіріс процестерінің тікелей сыртқы жағдайларын қамтамасыз ететін   салалар   кешені.   Оған   жүк   тасу   көлігі,   көтерме   сауда,   электрмен,   газбен,   сумен қамтамасыз ету, қойма щаруашылығы, байланыс, информацияны өңдеу салалары және іскерлік қызметтер сферасы жатады.  Әлеуметтік инфрақұрылым  – жұмыс күшін ұдайы өндіріумен байланысты салалар кешені: денсаулық сақтау, білім беру, жеке сауда, жолаушылар тасу көлігі, тұрғын үй­коммуналдық шаруашылық, қоғамдық тамақтандыру, демалысты ұйымдастыру және т.б. салалары.  Институттық инфрақұрылым – экономиканы макроэконмикалық реттеуді жүзеге асырушы салалар   мен   қызмет   сфераларының   кешені.   Оған   мемлекеттік   ақпарат,   несиелік­қаржылық сфера және т.б. жатады.  Экологиялық   инфрақұрылым  –   адам   тіршілігінің   зиянды   жақтарының   қоршаған   ортаны қорғау, қоғам өндірісі дамуының экологиялық жағдайларын қамтамасыз ету сфералары мен инженерлік құрылыстардың кешені. 4 Көлік жүйесі  – тасымалдау жұмыстарын атқаруда бірімен­бірі тығыз байланысты болатын әртүрлі көлік түрлерінің кешені.  Көлік   торабы  –   республиканың   немесе   жеке   аумақтың   қалалары   мен   ауылдарын байланыстыратын барлық жол қатынастарының жиынтығы.  Жалпы   пайдалану   (магистральді)   көлігі  –   қолданылып   жүрген   Заңдар   мен   нормативтік актілерге сәйкес, меншік тәуелділігіне, кім ұсынғанына қарамастан жүктер мен жолаушыларды тасымалдауға тиісті көлік. Оған теміржол көлігі, теңіз жолдары көлігі, өзен жолдары көлігі, автомобиль көлігі, әуе жолдары көлігі және құбыр көлігі жатады.  Жалпы пайдалануға жатпайтын көлік – тек қана өз ведомоствасының тасымалын атқаратын және басқа клиенттердің тасымал талабын орындауға міндетті емес, ведомоствалық көлік.  Тақырып 1: Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық астары мен оның обьектісі 1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) обьективті қажеттілігі мен оның мәні 2.Институтционализм және оның негізін салушылар 3.Мемлекеттік   реттеудің   обьектілері:   макросфера, инфрақұрылымдық, әлеуметтік сфералары мен олардың аймақтық құраушылары.  4.   ЭМР­дің   субьектілері,   олардың   әлеуметтік   экономикалық   және   шаруашылық мүдделері   экономиканың   өндірістік, 1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) обьективті қажеттілігі мен оның мәні Мемлекет   –   саяси   биліктің   институты.   Ең   алғаш   рет     stato   терминін  Н.Маккиавелли мемлекетті саяси биліктің институты ретінде бейнелеу үшін енгізді. Мұндай институт еңбектің қоғамдық   бөлінуінің,   жеке   меншік   пен   кластардың   пайда   болуының   заңды   нәтижесі   болып табылды.    Алдымен, жеке тұлғалар, одан соң бірнеше топтар белгісіз органға өз функцияларын берді. Мұндай орган бірте­бірте белгілі бір аймақта өмір сүретін халықты заңды түрде мәжбүрлеу құралдарын иеленген институтар жүйесіне айналды. Заңдық, атқарушы және сот билігі арқылы нормалық, реттеу және бақылау функияларын атқаратын мемлекет осылай пайда болды.   Мемлекет   –   бұл   тек   саяси   басқару   органы   ғана   емес,   бұл   саяси   билік   органы,   бұл экономикалық жағынан үстемдік етіп отырған кластың қолындағы саяси қару.   Мемлекет «түнгі қарауыл» ретінде. XVII ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың ортасына дейін мемлекеттің ролі азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етумен,  олардың мүлкін сақтаумен   (меншік   құқығын   қорғау),   шаруашылық   субъектілердің   өзара   қарым­ қатынасы   үшін   қажетті   құқықтық   база   жасаумен,   келісім­шарттардың   орындалуын бақылаумен байланысты функцияларды орындаумен шектелді. Бұл кезеңде мемлекеттің неғұрлым   толық   анықтамасын   ешкім   де,   ешнәрсе   де   қалыптасқан   тәртіпті   бұзбауын бақылауы қажет «түнгі қарауылмен» теңестіру арқылы түсіндіруге болады.       Мемлекеттік саясат XX  ғасырдың 50­жылдарының ортасы мен 70­жылдарының ортасына дейін келесідей алғы шарттар негізінде қалыптасты:  1. Экономика тек қана жеке капиталистік емес, аралас болуы қажет. Экономикаға мемлекеттің араласу   қажеттілігі   нарықтық   экономиканың   ресурстарды   тиімді   бөле   алмайтын   кемістігінен туындады. Мұндай кемшіліктерге қоғамдық игілік, табиғи монополия және сыртқы әсерлердің болуы мен ақпараттың толық еместігі жатады. 2. Нарық өз­өзінен тұрақты макроэкономикалық нәтижелерге әкеле алмайтындықтан реттелінген макроэкономикалық саясат қажет.       5 3.   Нарық   өз­өзінен   табысты   бірдей   бөлістіре   алмайды.   Сондықтан   мемлекет   бір   жағынан, табысты   бөлістіруді   реттеуі   қажет,   ал   екінші   жағынан   –   қандай   да   бір   себептермен   табыс көзінен айырылып қалғандарды қорғауы қажет. Солармен бір мезгілде мемлекет білім беру және денсаулық сақтау инфрақұрылымын дамытуы қажет.  Екінші   дүниежүзілік   соғыстан   кейін   көптеген   саяси   партиялардың   бағдарламалық құжаттарында, сондай­ақ Батыс Европаның үш мемлекетінің конституциясында (ГФР Негізгі Заңы 1949 ж., Франция Конституциясы 1958 ж., Испания Конституциясы 1978 ж.) «әлеуметтік мемлекет»  термині   пайда   болды.   Қазақстан   Республикасы   да   өзін   ҚР   Конституциясында «әлеуметтік мемлекет» деп жариялады (1995 ж.) Экономиканы   мемлекеттік   реттеу   қажеттілігін   түсіндіретін   факторлар   бірнеше,   олар   келесі кестеде топтап көрсетілген.           Кесте 1. Экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігін түсіндіретін факторлар Факторлар тобы 1.   Нарықтық   механизмнің   жағымсыз эффектілерінің   әсерін   төмендететін факторлар  2.   Ұлғаймалы   ұдайы   өндірісті, экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін факторлар 3.  Әлеуметтік проблемаларды шешумен байланысты факторлар  Қоғамдық   тауарлар   өндірісін, Факторлар мазмұны 1.   қоғамдық қажеттіліктер мен мұқтаждықтарды қамтамасыз ету 2. Әлемдік нарықта бәсекелестіктің күшеюі  1. Экономиканың циклға қарсы дамуын қамтамасыз ету.   Халық   шаруашылығының   тиімді   құрылымын жасау.   Ақша  айналымын   реттеу.   Ғылым,  ғылыми­ техникалық   прогрестің   дамуына   ықпал   жасау.   Аз рентабельді   салаларда   мемлекеттік   инвестицияға қажеттілік 1.  Әлеуметтік   тұрақтылықтың   экономикалық негіздерін   қамтамасыз   ету,   әлеуметтік   кернеуді қысқарту. 2. қамтамасыз ету.   Халықтың   толық   жұмыспен   қамтылуын Экономиканы   мемлекеттік   реттеудің   негізгі,   басты   мақсаты   қоғамда   әлеуметтік­ экономикалық   тұрақтылықты   қамтамасыз   ету   болып   табылады.   Кез   келген   мемлекетте мемлекеттік реттеудің бұл басты мақсатының тікелей салдары экономикалық өсудің бастапқы жағдайы   мен   потенциалының   қалыптасуы,   ал   осының   негізінде   –   халықтың   әл­ауқатының жоғарылауы болып табылады.  2.Институтционализм және оның негізін салушылар  Кез­келген экономикалық жүйе экономиканың негізгі үш мәселемін шешеді: не, қалай және не үшін? Әр экономикалық жүйеде экономиканың басты үш мәселесі шаруашылық жүргізу процесінде түрліше шешіледі. Шаруашылық жүргізу шығындар мен нәтеделер мөлшерінің сәйкес болуын көздейді. Экономикалық   өмірдегі   шығындар   мен   нәтежелер   әр   түрлі.   Тиімділіктің   мынадай   түрлері ажыратылып жүр: А)   ресурстық   тиімділік,   мұнда   нәтеже   өндіріс   факторларының   бірімен:   еңбек,   капитал, материалдармен (еңбек өнімділігі, қор қайтарымы, материал қайтарымы) қатынасы Б) жалпы тиімділік, мұнда нәтеже жалпы ағымдағы шығындармен қатынасы 6 Не? Қалай ? Кім үшін Берілген экономикалық жүйеде және белгілі бір уақыт кезеңінде  өндірілуі мүмкін тауарлар мен қызметтердің қайсысы өндірілуі  тиіс Өндірілуі мүмкін тауарлар мен қызметтердің таңдап  алынғандары өндіріс ресурстарының қандай қосылысымен,  қандай технологияны пайдалану арқылы өндірілуі керек? Таңдап алынған тауарлар мен қызметтерді кім сатып алады, өзі  үшін пайда таба отырып, ақы төлейді? Қоғамның таңдап алынған тауарлар мен қызметтерден түсетін  табысы қалай үйлестіруі тиіс Сонымен қатар, экономикалық жүйені жұмыс істеудің шығыны да ажыратылып жүр. Кез келген экономикалық   процесс   мәлімелері   табылады,   олардың   жүзеге   асырылуы   транакциялық шығынмен байланысты. Трансакциялық шығындар түсінігін американдық экономист Р.Коуз енгізді. Нарықтың қызметі трансакциялық   шығындары   үнемдеу   болып   табылады.   Трансакциялық   шығындар   теориясы тұрғысынан   нарықтың   басты   басымдылығы   ретінде   оның   ақпаратқа   айырбастауға   әр қатсушының   шығындарын   төмендету   тенденциясы   жүреді.   Ақпараттыалуға   жұмсалатын шығындар   барлық   трансакциялық   шығындардың   негізгі   бөлігін   құраса,   онда   осы   игілікті өндрушілер мен тұтынушылар арасындағы қатынастар нарық түрінде ұйымдастырылады. Бұл кезде   ақпарат   шығындарының   абсолюттік   денгейінің   өзі,   өзінің   өндірістік   шығындарымен салыстырғанда өте жоғары бола алмайды, басқаша жағдайда нарық шекарасы өте тар болып, алушылар саны нарықтық қатынастардың тұрақты әрекет етуіне қажет кейбір қауіпті мәнінен аса алмай қалады. Трансакциялық   шығындар   –   айырбас   саласындағы   спецификамен   және   меншік   құқығының қорғалуымен байланысты шығындар. Экономикалық жүйе неғұрлым жақсы ұйымдастырылса, трансакциялық шығындар көлемі соғырлым кіші болады.  Экономикалық жүйе элементтерінің экономикалық ықпал етуі институттар көмегімен жүзеге асырылады. Институттар   –   экономикалық   жүйелер   арасындағы   өзара     әрекеттесуді   реттеп   отыратын ережелер   мен   нормалар.   Институттарды   таңдаудағы   басты   мақсат   –трансакциялық шығындарды минимумға жеткізу болып табылады. Институттар жасалуына мемлекеттің ролі зор. Нарықтық экономикадағы мемлекеттің басты міндеті – бизнес жүргізу және бәсекелестік үшін жағымды шаруашылық жағдайлар тудыру. Экономикалық   жүйенің   қызмет   етуіндегі   мемлекеттің   қатысуы   мына   негізгі   міндеттерді орындаумен байланысты: 1. Экономиканы қажетті ақша мөлшерімен қамтамасыз ету; 2. Сыртқы жағымсыз әсерлерден реттеу; 3. Қоғамдық игіліктерге деген қажеттерді қанағаттандыру; 3.Мемлекеттік   реттеудің   обьектілері:   макросфера, инфрақұрылымдық, әлеуметтік сфералары мен олардың аймақтық құраушылары. Мемлекеттік реттеудің обьектілеріне – ұлттық экономикалық тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету үшін, мемлекеттік органдар назарының бағытталған обьектілерін атауға болады. Экономика сферасындағы мемлекеттік әсере теу бағытының негізгі обектілерне мыналар жатады. ­ ­ ­ жекешелендіру меншік формаларының құрылымы  халықаралық әлеуметтік, экономикалық, салалық, аймақтық   экономиканың   өндірістік, 7 ­ ­ ­ ­ экономикалық цикл ақша айналымы баға, антиинфляциялық процестер бәселестік орта 4.   ЭМР­дің   субьектілері,   олардың   әлеуметтік   экономикалық   және   шаруашылық мүдделері Экономика саясатының субьектісі –бұл мемлекеттің өзі деп түсіндіріледі. Экономика саясатының субьектісіне мемлекет, оның құрамына қарай аймақтық, жергілікті, басқарушы органдар және т.б. жатады. Айтылған субьектілердің қозғалу сипаты әртүрлі. Мемлекет экономикалық және саяси билікке   бөлінеді.   Мемлекеттік   билік   еліміздің   халықтары   және   әртүрлі   өндіріс   топтпрының экономикалық мүдделерін қорғау үшін қажет. Негізгі әдебиеттер:1,2,5 Қосымша әдебиеттер:3,4,10            1. Семинар сабақтың  жоспары    2.3 Семинар сабақтың жоспары 1.Тақырып. Мемлекеттік реттеудің түсінігі, міндеті мен қажеттілігі.  1.ЭМР оқу пәні ретінде. 2.ЭМР маңыздылығы. 3.ЭМР­дің міндеттері. Тақырып 2: Экономикадағы мемлекеттік реттеудің методологиясы жөніндегі ұғым және оның элементтері 1.Ұдай өндіріс айналымы және экономикалық құбылыстардың өзара байланысы 2.Жиынтық сұраным мен ұсыным, олардың өзара байланысы 3.Макроэкономикалық институтционалдық, ақпараттық, ресурстық әдістер 1.Ұдай өндіріс айналымы және экономикалық құбылыстардың өзара байланысы Қоғамдық ұдайы өндіріс қоғамдық өндірістің өзінің қайта жаңаруының үздіксіз ағымындағы процесі болып табылады, оның нәтежесі – қоғамдық өнім. Ұдай өндірістің екі типі бар: 1) 2) Жай   ұдайы   өндіріс­   бұл   өндіріс   процесінің   бұрынғы   ауқымда   қайталануы;   сондықтанда алынған табыстың бәрі жеке тұтынуға жұмсалады. Кенейтілген ұдайы өндіріс­ бұл өндіріс процесінің ұлғайтылған ауқымда қайталануы, өйткені алынған   табыстардың   бір   бөлігіне   қосымша   ресурстар   сатып   алынады,   ал   олар   пайдалану жай кеңейтілген 8 есебінен   өндіріс   процесі   ұлғайтылған   ауқымда   жаңғыртылады. Қоғамдық  өндіріс Өндірісітік  күштер Өндірістік қатынастар: әлеуметтік –экономикалық ұйымдық экономикалық техникалық экономикалық Жұмыс  күші Өндіріс  технологиясы Өндіріс құралдары ­еңбек заттары ­еңбек құралдары  Сызба 1. Өндіріс тәсілі және оның құрылымы Ұдайы өндірістің кеңейтілген типі үш түрлі болады: 1. 2. 3. Интенсивті интенсивті экстенсивті аралас Аралас Экстенсивті     техника       Техникамен технологияны жетілдіру   нәтежесінде өндірістік әлеуеті ұлғайту. Өндіріс қуатын пайдаланылатын   өндіріс факторлар   санын   көбейту нәтежесінде ұлғайту қуатын Өндіріс   пайдаланылатын өндіріс факторлары   санын   ұлғайту және мен технологияны жетілдірунәтежесінде ұлғайту 2.Жиынтық сұраным мен ұсыным, олардың өзара байланысы Сұранысты тұтынушылар белгілі бір баға бойынша және қандайда уақыт ішінде сатып алуға дайын тауар саны ретінде анықтауға болады. Қандайда бір тауарға деген сұраныс көлемі деп жеке адам, адамдар тобы немесе   жалпы   халық   белгілі   бір   шарттармен   уақыт   бірлігінде   сатып   алуға   келісетін   осы   тауардың максималды саны аталады.Осы шарттарға : осы тауар бағасы, басқа тауарлар бағасы, ақша табысының шамасы, тұтынушы қалауы мен болжамдылық беруі, мүлік жинау және басқалар жатады. Сұраныс көлемінің оны анықтаушы факторларға тәуелділігі сұраныс қызметі деп аталады. Сұраныс көлеміне әсер ететін басқа факторларды өзгермейтін шама дап алсақ тауар бағасы мен оған деген сұраныс шамасы арасындағы тәуелділік сұраныстың бағадан болатын  қызметі түрін қабылдайды. Q  Нарықта сұранысқа тауардың белгілі бір ұсынысы қарсы тұрады. Ұсыныс дегенде өндірушінің тауар сатуға дайындығын түсінеміз. Ұсыныс көлемі – бұл сатушының немесе сатушылар тобының белгілі бір шартпен уақыт бірлігінде сатуға қоятын қандайда бір тауар бірлігінің максималды саны. Ұсыныс көлемінің оны анықтайтын факторларға тәуелділігі ұсыныс қызметі деп аталады. 3.Макроэкономикалық институтционалдық, ақпараттық, ресурстық әдістер Белгілі бір блоктарға топталған нақты мақсаттар неғұрлым жалпы мақсаттарға жетуге көмектеседі: I. Экономикалық  тұрақтылықты  қамтамасыз  ету, ұзақ мерзімді циклдық және қысқа мерзімді конъюнктуралық ауытқуларды теңестіру:  ­   ұлттық экономиканың салалық және аймақтық құрылымын реттеу; ­   экономикалық өсуді қамтамасыз ету; ­   ұлттық валютаның тұрақтылығын қолдау;  X Pf D 9 ­   толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету; ­   сыртқыэкономикалық тепе­теңдік; II. Халық шаруашылығының қызмет етуінің шекаралық жағдайларын қамтамасыз ету: ­   территориялық тұтастықты қамтамасыз ету; ­   экономиканың қызмет етуінің құқықтық негіздерін қамтамасыз е ту; ­   ішкі тәртіпті қолдау. III. Әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету: ­   халықтың әртүрлі топтарының әлеуметтік қамтамасыз етілуі; ­   әлеуметтік қызметтер ұсыну; ­   халықтың қоғамдық игіліктермен қамтамасыз етілуі; IV. Шаруашылық қызметті үйлестіру: ­     нарық   конъюнктурасы   туралы,   халық   шаруашылығының   перспективасы   туралы   ақпаратпен қамтамасыз ету; ­   ынталандыру механизмін, мақтау және санкция жүйесін жасау; V. Бәсекелестік ортаны қолдау: ­     экономикалық,  құқықтық жағдайларды,  бәсекелестік  қатынас жүйесінің  ережелерін  жасау, бәсекелестік ортаны қорғау; ­   әділетсіз бәсекелестікке қарсы күрес; ­   монополизммен күрес; ­   кәсіпкерлік  белсенділіктің дамуының стратегиялық  және тактикалық іс­шараларын  жасау (қаржы, салықтық, кедендік т.б.) ­   шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау. VI. Экономикадағы мемлекеттік секторды басқару: ­   мемлекеттік кәсіпорындарды басқару; ­   мемлекеттік меншікті (барланған пайдалы қазбаларды, мемлекеттік бағалы қағаздарды, акция пакеттерін, мемлекеттік несие құралдарын) басқару.  Мемлекет   экономикаға   тікелей   және   жанама   әсер   ету   әдістерін   қолданады.   Көрсетілген әдістерді пайдалану оларға тән іс­шаралар мен құралдарды пайдалануды қажет етеді. Тікелей әсер ету әдісі әкімшілік және экономикалық әсер ету құралдарымен жүзеге асырылады. Жанама әсер ету әдісі тек қана экономикалық құралдармен іске асырылады.   Экономиканы реттеудің әкімшілік құралдарының ерекшелігі: ­ оларды іске асыру үшін қосымша материалдық ынталандыру жасаумен байланысты емес; ­ мемлекеттік биліктің күші мен беделіне негізделеді; ­   тыйым   салу,   рұқсат   беру   және   мәжбүрлеу   шараларын   қолданады   (квота   беру,   лицензиялау, жекешелендіру ережелерін бекіту т.б.) ­   мемлекеттік   меншікті,   экономиканың   мемлекеттік   секторының   кәсіпорындарын   басқаруды ұйымдастырады. Маңызды экономикалық әдістер бұл: 1. Мемлекеттік экономикалық болжау экономикадағы шынайы жағдайды, қажетті мұқтаждықтар және барлық факторлар мен қолда бар ресурстарды пайдалану мүмкіндіктерін талдау нәтижелеріне негізделген,   қандай   да   бір   жағдайда   экономикада   не   болуы   мүмкіндігі   туралы   ақпарат   алуға мүмкіндік береді. 2.   Мемлекеттік   экономикалық   бағдарламалау   экономиканы   мемлекеттік   реттеудің   жоғары формасы.   Әлеуметтік­экономикалық   бағдарламалар   экономикалық   болжауға   сүйене   отырып экономиканы мемлекеттік реттеудің барлық элементтерін пайдаланады және мақсатты бағыты бар. Экономикалық бағдарламалар даму мақсаттарын жасап қана қоймайды, сонымен бірге осы мақсаттарға жетудің материалдық, қаржылық құралдарын анықтайды.  3. Мемлекеттік бюджет. Бұл заңмен бекітілген, белгілі бір уақытқа мемлекеттік табыстар мен шығыстарды бөлістіру. Мемлекеттік бюджет ­ ұлттық табысты қайта бөлу көмегімен жинақталған және мемлекет өз функцияларын жүзеге асыру үшін шығындайтын ірі орталықтандырылған ақша 10 қоры.  Мемлекеттік бюджетте барлық негізгі қаржы операциялары – шығындар, әр түрлі табыстар, мемлекеттік займдар бір­бірімен байланыста болады.   Бюджетті жасау және пайдалану ­ Салық саясатын жасау ­ Амортизация саясатын жасау ­  Банк резервінің нормасын анықтау ­ Ең төменгі еңбекақыны тағайындау ­ Тауарлар мен қызметтердің кейбір түрлеріне     бағаны реттеу ­ Монополияға қарсы саясат, бәсекелестікті қорғау Бюджетті жасау ХХ ғасырдың басында дамыған мемлекеттер жасаған белгілі бір принциптерді сақтауға негізделген. 1. Біртұтастық принципі – бюджетте мемлекеттің барлық табыстары мен шығыстарының берілуі. Мемлекетте  біртұтас  бюджет жүйесі,  қаржы  құжаттары  мен бюджет классификациясы  бірдей болуы қажет. 2. Толықтық принципі бюджеттің әр статьясы бойынша барлық шығындар мен барлық түсімдер көрсетілуі керектігін білдіреді. 3.   Шынайылық   принципі   мемлекеттің   табыстары   мен   шығыстарының   шынайы   бейнеленуін болжайды. 4. Ашықтық принципі – бұл халыққа негізгі шығындар мен табыс көздері туралы міндетті түрде ақпарат беру.  Бюджет жүйесі үш функцияны атқарады: 1) фискальдық функция мемлекеттің жұмыс жасауы үшін оның меншікті қаржылары болмаған жағдайда қаржы базасын құруды білдіреді (мемлекеттік меншіктен түскен табысты қоспағанда, мысалы, ол АҚШ­та мемлекеттік бюджет табысының 6­7 %­ін құрайды); 2)   экономикалық   реттеу   функциясы   –   бұл   экономикалық   саясатты   жүргізу   үшін   мемлекеттің салықты пайдалануы (бюджет табысының негізгі көзі);  3) әлеуметтік функция мемлекеттік бюджетті ұлттық табысты қайта бөлу үшін пайдалануды білдіреді. Осы функцияларды жүзеге асыра отырып мемлекет кәсіпкерлікті нарықтық ынталандыруды әлсіретпеуі   керек,   сондықтан   мемлекеттің   бюджеттік   саясаты   нарықтық   және   мемлекеттік реттеу механизмдерін ескере отырып жасалуы қажет. 4) Салық жүйесі. Мемлекеттік бюджет табысының маңызды бөлігін салық құрайды. Салықтар – бұл   мемлекет алатын жеке және заңды тұлғалардың міндетті төлемдері. Салықтар екі функцияны атқарады: фискальдық және экономикалық. Салықтың фискальдық функциясы арқылы мемлекеттің қызмет етуі   үшін   жағдай   жасайтын   мемлекеттік   ақша   қоры   құрылады.   Салықтың   экономикалық функциясы оларды экономикаға әсер ету үшін пайдалану ұлттық табысты қайта бөлу арқылы жүргізілуі қажет екендігін білдіреді. Екі функция да бірге жүреді, бірақ олардың әрқайсысы салық қатынастарының   белгілі   бір   жақтарын   бейнелейді.   Фискальдық   функция   салық   төлеушінің мемлекет алдындағы міндетін көрсетсе, экономикалық функция мемлекеттің салық төлеушінің алдындағы міндетін көрсетеді.    Экономиканы  мемлекеттік реттеудің формалары мен әдістері 11 Формалар мен әдістер Жанама Экономикалық - Мемлекеттік  экономикалық  болжау ­ Индикативтік жоспарлау ­ Мақсатты жоспарлау ­ Салық жүйесін реттеу ­ Несие­ақша құралдары ­ Валюталық құралдар ­ Әлеуметтік саясат ­  Сыртқы  экономикалық  әсер ету формалары Тікелей Әкімшілік   Мемлекеттік   меншікті ­  Заң актілерін, норматив тік құжаттарды,  ережелерді қабылдау ­   басқару, оның ішінде: ­   мемлекеттік   сектордың кәсіпорындарын   басқару ­ мемлекеттік тапсырыс ­ мемлекеттік инвестиция ­ мемлкеттік несие ­ субсидиялар   ­   Лицензиялау  және  квота беру  ­ Санкциялар пайдалану Салық   салудың   басқару   әдістері   мен   ұйымдастыру­құқықтық   нормаларының   жиынтығы   салық механизмін құрайды. Мемлекет салық механизміне әр мемлекетте болатын салық заңдылықтары арқылы заңды форма береді.  Салық   жүйесінің   негізгі   элементтері   салық   түрлері   және   оларды   есептеу   әдістері   –   салық ставкасы мен салық базасы болып табылады. Салықтың түрлері: 1. Корпоративтік табыс салығы 2. Жеке табыс салығы 3. Қосымша құн салығы 4. Акциздер 5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салығы мен арнайы төлемдері 6. Әлеуметтік салық 7. Жер салығы 8. Транспорт құралдарына салынатын салық 9. Мүлік салығы 10. Экспортқа рента салығы 11. Пайдалы қазбаларды өндіру салығын 12. Ойын бизнесі салығы 13. Тіркелген салық Салық жүйесінің экономикаға әсер етуінің маңызды  құралы – салық жеңілдіктері. Олар АҚШ­та 100­ден аса болса, Ұлыбританияда – 80­ге жуық.  5) Ақша­несие саясаты Ақша­ несие саясаты қазіргі кезде – мемлекеттің экономикаға жанама әсер ету формаларының бірі.   Ол   ғалым­экономистердің   ақшаның   экономикадағы   ролі   және   олардың   негізгі макроэкономикалық параметрлерге (экономикалық өсу, жұмыспен қамту, баға, төлем балансы) әсері туралы теориялық тұжырымдамаларына негізделеді. Қазіргі тоерияда ақша көбінесе  ұдайы өндіріс процесінің белсенді факторы ретінде қарастырылса, ал ақша теориясы макро талдаудың маңызды бөлігіне айналды.   12 Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу, оның ішінде ақша­несие саясаты әдістерімен реттеу проблемасының ХХ ғасырдың 30­жылдарына дейін, Европа мен Солтүстік Американың жетекші мемлекеттерінің экономикасы дағдарысқа ұшырағанша тәжірибелік мәні болмады.  Мемлекеттің шаруашылық процестерге әсер етуінің маңызды құралы болып Ұлттық банк арқылы жүзеге асатын ақша несие саясаты табылады. Мемлекеттің ақша саясатының құралдары болып табылатындар: Ұлттық банктің мемлекеттік облигацияларды сатып алуы және сатуы; резервтік талаптар тағайындау; қайта қаржыландыру ставкасын тағайындау, пайыздың есептік ставкасы төмен болған сайын (қайта қаржыландыру ставкасы) несие арзан болады, соған сәйкес ақша базасы және ақша ұсынысы көп болады.  Мемлекеттің ақша – несие саясаты ең алдымен тұрақта ұлттық валюта және тұрақты баға негізінде   ұдайы   өндіріс   процесінің   қажеттіліктерімен   тікелей   байланысты   тұрақты   ақша айналымын   қамтамасыз   етуге   бағытталуы   тиіс.   Өтпелі   экономикада   өмір   сүріп   отырған мемлекеттерде   бұл   мақсаттар   тиімді   банк  жүйесін   құру,  инфляциямен   күрес,   мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жою, дағдарыстан шығудың қаржылық жағдайын жасау міндеттерімен толығады. 6) Мемлекеттің әлеуметтік саясаты Мемлекеттің қазіргі әлеуметтік саясатын реформалаудың негізгі мақсаттары мыналар болуы тиіс: 1.   Еңбек,   әлеуметтік   қорғау,   денсаулық   сақтау   және   медициналық   көмек   облысындағы азаматтардың Қазақстан Республикасының Конституциясымен кепіл берілген құқығын қорғау. 2.   №67,   102,   118,   121,   157   Халықаралық   еңбекті   ұйымдастыру   (МОТ)   конвенциясына сәйкес   профилактикалық   іс­шаралар,   емдеу   және   реабилитацияға   көңіл   аудара   отырып әлеуметтік және кәсіби тәуекелдіктен әлеуметтік қорғауға адам құқығын қамтамасыз ету. 3. Жаңа қоғамдық қатынастарға бейімделген әлеуметтік кепіл берудің ұлттық жүйесін жасау Негізгі әдебиеттер:1,2,5    Қосымша әдебиеттер:3,4,8,10. 2.3. Семинар сабақтың жоспары 2.Тақырып. ЭМР­дегі теориялық көзқарастардың қалыптасуы және дамуы.  1. Меркантелистер іліміндегі мемлекеттік ролі. 2. Экономикалық либерализм идеялары. 3.Дж.М.Кейнстің реттелуші нарық теориясы. 4. Нарықтың қызмет етуінің монетаристік теорисы. 5. ЭМР­дің жүйесінің қалыптасуы мен дамуының негізгі факторлары. Тапсырмалар мен сұрақтар: Меркантелистердің генралдық идеясы қандай жағдайға негізделген? Тапсырма:   «ҚР   әлеуметтік­экономиклық   дамуының   индикативті   жоспары»   рефератына қатысып, талқылау. (бір доклад жасаушы мен екі оппонент). Тапсырма:   «Отандық   экономикада   шетел   мемлекеттерінің   ЭМР   құралдарын   тәжірибелік қолданылуы» деген рефератқа қатысу. (бір доклад жасаушы мен екі оппонент). Тақырып 3: Экономиканы реттеудің ұйымдастырушылық негіздері мен оның шетелдік тәжірбиесі 1.ЭМР­ді ұйымдыстыру және теориялық негіздері  2. Республиканың өкілетті, заң шығарушы және атқарушы органдарының жүйесі 13 3. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесі мен оны ұйымдастыру  4.   Мемлекеттік   кәсіпкерліктің   мәні,   жалпы   белгілері,   даму   тенденциясы   және   оның қоғамдық капиталдың ұдайы өндірісіндегі ролі  5. Қазақстан жағдайында ЭМР шетелдегі тәжірбиелерді пайдаланудың мүмкіндіктері мен проблемалары 1.ЭМР­ді ұйымдыстыру және теориялық негіздері  Экономиканы   мемлекеттік   реттеуді   ұйымдастырудың   теориялық   аспектісі   оның экономикалық және әкімшілдік әдістердің арақатынасы мәселелерін қамтиды. Бұл мәселелер мемлекеттік реттеу көбінесе әкімшілдік басқару түсінігімен байланыстырылатындығынан, ал басқарудың   экономикалық   әдістері   нарықтың   реттейтін   өрісінің   кеңейуіне   мүмкіндік беретіндіктен обьективтік сипатқа ие болады. Осыдан мынадай сұрақ туады: жоғарыда аталған арақатынастың өзгеруіне алып келетін мәселенің   шегі   неге   байланысты   және   оны   қалай   анықтауға   болады?.   Ең   алдымен макроэкономикалық   реттеудегі   әкімшілдік   әдіс   жалпы   мемлекеттік   сипаттағы   мәселелерді танып білу мен шешу арқылы байқалатындығын атап өту керек. Бірақ мемлекеттік бұл әрекеті тек   қана   оның   нақтылы   ғылыми   жетістіктерге   сүйену   дәрежесіне   қарай   табысты   бола алады.Макроэкономика   денгейінде   реттеудің   әкімшілік   әдістері   жайлы   сөз   болғанда,   онда бірінші   кезекте   мемлекеттің   бақылаушы   функциясы   тұрады,   ал   оның   орындалуы   үшін   ол әрекет ететін заң шеңберінде тікелей әкімшілдік әсер ету әдістері ғана емес, сондай­ ақ осы заңды сақтау мақсатында сот –құқықтық механизмдері де кеңінен қолданылады. Яғни, аталған жағдайда  бақылау  қаншалықты  шаруашылық  жүргізу еркіндігінің  «шеңберін» тарылту  үшін емес,   соншалықты   бұл   субьектілердің   мемлекеттің   айқындаған   «ойын   ережелері»   мен қабылданған   заңдарын   сақтаудың   уақтылығы   мен   толықтылығын   экономиканы   реттеудің нарықтық механизмдерінің әрекет ету өрісінің одан әрі кеңеюін ескере отырып қамтамасыз ету үшін жүзеге асырылады.  2. Республиканың өкілетті, заң шығарушы және атқарушы органдарының жүйесі ? Қазақстан   Республикасының   Заң   шығарушы   және   атқарушы   органы   болып­Парламент табылады.Осы   туралы   «Жергілікті   өкілді   және   атқарушы   органдар   туралы»   заңында көрсетілген.  Парламент екі бөліктен тұрады: сенат және мәжіліс.Парламентте шығарылған заңды ең алдымен   мәжілісте   талқылайды,содан   соң   барып   сенатта   қарастырады.   Осы   Парламентте шығарылған заңды Президент бекітеді.                                                                                           3.Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесі мен оны ұйымдастыру  Өтпелі   экономика   жағдайында   меншік   қатынастары   түрлі   өзгерістерге   ұшырайды.   Бұл өзгерістер мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру процесімен байланысты.  Мемлекет   қармағынан   алу   –   мемлекеттік   меншікті   өзгертуге   байланысты   мемлекеттің экономикадағы шектен тыс ролін жоюға бағытталған шаралар жиынтығы  Мемлекет  қарамағынан  алу – мемлекеттік  меншікті өзгертуге байланысты  мемлекеттің экономикадағы шектен тыс ролін жоюға бағытталған шаралар жиынтығы. Мемлекет армағынан алу   монополизмді   жеңуге,   бәсекелестік   пен   кәсіпкерлікті   дамытуға   бағытталған.   Ол   мына бағыттар бойынша жүреді: 1. Иемдену процесін мемлекет қарамағынан алу; 2. Шаруашылық жүргізудің сан түрлі нысандарын жасау; 3. Жаңа ұйымдық құрылымдарды қалыптастыру. Мемлекет қарамағынан алу мен жекешелендру тығыз байланысты. 14 Жекешелендіру­ меншікті мемлекет қарамағынан алудың бағыттарының бірі, оның мәні – меншікті   жеке   және   заңды   тұлғалардың   жеке   меншігіне   беруде.   Мемлекеттік   және муниципалдық кәсіпорындарды жекешелендіру: ­азаматтар   мен   акционерлік   қоғамдардың   мемлекеттен   және   жергілікті   биілік органдарынан; ­кәсіпорындарды және олардың кәсіпорындар ретінде бөліп шығарылатын бөлімшелерін; ­кәсіпорындардың материалдық және материалдық емес активтерін; ­акционерлік қоғамдардың капиталындағы мемлекет пен жергілікті билік органдарының үлестерін (пай, акциялар); ­жекешелендірілетін   кәсіпорындардың   басқа   кәсіпорындар   капиталындағы   үлестерін меншікке алуын білдіреді;. Қазақстан Республикасындағы 10 жылдағы мемлекет қармағынан алу және жекешелендіру процесін   4   кезеңге   бөліп   қарауға   болады;   олардың   әрқайсысының   өз   мақсатары   бар.   Бұл процстердің басы Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде орнығу кезеңіне тұспа –тұс келеді. 1­кезең 1991­1992 жылдар  аралығын қамтиды.  Бұл кезеңдегі жекешелендіру  процесінің негізгі бағыты­ мемлекеттік орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үшін жағдай жасау мақсатында кең ауқымда реформалау болды.  2­кезең 1993­1995 жылдарды қамтиды. Бұл кезең Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 5 наурыздағы Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасындағы 1993­1995 жыдардағы   мемлекет   қарамағынан   алу   мен   жекешелендірудің   Ұлттық   Бағдарламасына   » сәйкес жүзеге асырылады. 3­кезең Жекешелендірудің үшінші кезеңі 1996­1998 жыдар аралығын қамтыды және Қазақстан Республикасы Үкіметінің  1996 жылығы 2 ақпандағы №246 Қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасындағы   1996­1998   жылдарға   арналған   жекешелендіру   мен   қайта   құрылымдау Бағдарламасына» сәйкес жүзеге асырылды. 4­кезең 1999­2000 жылдар аралығын қамтыды және Қазақстан РеспубликасыҮкіметінің 1999 жылғы   1   маусымдағы№683   қаулысымен   бекітілген   «1999­2000   жылдарға   арналған жекешелендіру және мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігін арттыру Бағдарламасына » сәйкес жүзеге асырылды. 4. Мемлекеттік кәсіпкерліктің мәні, жалпы белгілері, даму тенденциясы және оның қоғамдық капиталдың ұдайы өндірісіндегі ролі  Экономикасы   нарытық  бағытқа  бет  алған  Қазақстан  үшін  кәсіпкерлікті   дамыту  мәселесі  – кезекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, нарықтық экономиканың өзі­ кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген мәселелердің теріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің те маңыздылығын дәлелдейді. Қазақстан   Республикасы   Конститутциясында   былай   деп   жазылған:   “Әркімнің   кәсіпкерлік ызмет   еркіндігіне,   өз   мүлкін   кез   –келген   заңды   кәсіпкерлік   қызмет   үшін   еркі   пайдалануға құқығы   бар”.   Өндірістің   негізгі   факторлары   табиғи,   еңбек,   өндірісітік   ресурстар   болып табылады. Нарықтық экономика кезінде осы факторлардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне әсер   ететін   нақты   күш   бар.   Олар:   іскерлік,   басқару   және   оның   мүмкіндіктерін   белгілі   бір мақсатта жетістіктерге қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі. Жалпы өркениетті елдердің қай қайсысын алсақ та здерінің экономикалық және әлеуметтік мәселелерін  шешуде  кәсіпкерлікке  арқа сүйейді.  Себебі  кәсіпкерлік  халықтың  әл­  ауқатын аттырумен қатар, қосымша жұмыс орындарының ашылуына да себебін тигізеді. Кәсіпкерліктің осындай және басқа да экономикалық және әлеуметтік функциялары оны дамыту мәселесін маңызды   мемлекеттік   міндеттер   қатарына   жатқызуға   және   экономиканы   реформалаудың ажырамас   бөлігі   деп   қарастыруға   негіз   береді.   Техникалық   процесс,   тұтынушы   сұранысын толық қанағаттандыру кәсіпкерліктің тиімділігіне байланысты болады.   15 Кәсіпкерлік  мәселелерді  бүкіл іскерлік  әлемді  толқытып  отыр. Сондықтан  да 1990 жылы мамыр айында Вашингтонда өткен стратегиялық басқарудың халықаралық конференциясының лейтмотиві   –   «Кәсіпкерлер   жаңа   шаруашылық   ойлауды   іздестіруде»   деп   аталады.   Онда кәсіпкерліктің   ұшқыр   мәселелері,   экономикаға   ұйымдастыруға,   технологияға,   өнімге   деген жаңа қадам іздестіру туралы толғаныстар қарастырылды. Конференцияда басты назар мына мәселелерге аударылды: «Белсенді іс­әрекеттер арасында» келесі шарттарды орындайтын корпорациялар жатады: 1. Өз қызметінің стратегиялық бағыт –бағдарын жеке түсіне білетін; 2. Уақытты,   жаңалықтар   мен   идеялар,   тәжірибелердің   үзіліссіз   ағымынан   қалып   қоймай, оларды тиімді пайдалана алатын; 3. Ұйымдастырудың,   жұмыс   режимінің   тиімді   түрлерін,   ресурстар   мен   жұмыскерлер   күш жігерінің тиімді үйлесімін, арақатынасын таба білген; 4. Біріккен  еңбек оның барлық  қатысушыларын  қанағаттандыратын  жағдайда  ғана табысқа жетуге болады. Кәсіпкерлікті   дамытудың   бұл   шарттары   нарықтық   экономикаға   өтудің   бастапқы   кезеңінде тұрған елдер үшін өте құнды. Қазақстан жағдайында ЭМР шетелдегі тәжірбиелерді пайдаланудың мүмкіндіктері 5. мен проблемалары Мемлекеттік   және   нарықтық   басқарудағы   шетелдік   экономикалық   тәжірибені   ғылыми қорытындылау   күн   тәртібіне   келесі   мәселерді   қойып   отыр:   бұл   тәжірибе   Қазақстан экономикасының жағдайына қаншалықты қолайлы және оны енгізуге бола ма, әлде нарыққа өту кезінде Қазақстан үшін шаруашылық жүргізудің өзіндік моделі болуға тиіс пе? Шетелдік   экономиканы   мемлекеттік   реттеу   тәжірибесін   пайдаланылатын болса, онда келсі негізгі заңдылықтарды көрсетуге болады:   Қазақстан   жағдайында 1.Экономикалық   саясатты   ғылыми   негіздеу,   стратегияны   анықтау,   шаруашылық   даму тактикасын, мақсатын және басымдылығын айқындау инвестициялық – құрылымдық, ғылыми –техникалық, құқықтық сипаттағы мәселелерді шешуге пайдаланылады. 2.Кәсіпкерлердің,   шағын   және   орта   бизнес   субьектілерінің   нарықтық   инфрақұрылымдар қызметтерінің   мемлекеттік   және   жеке   меншік   кәсіпорындарының   тиімді   бағытта   дамуын ынталандырылуы мақсатында ұсынушы – реттеушілік жоспарлауды жүзеге асырады. 3.Әкімшілік,   заң   шығару,   қаржы   –несие,   салық   және   баға   белгілеу   механизмдерін   кеңінен қолдана   отырып,   қоғамдық   тауарлар,   заңды   және   жеке   тұлғалар   табыстарының, трансакциялық шығындар «қозғалысын» тікелей мемлекеттік реттеу 4.Сыртқы   экономикалық   саясатты   жүргізуде   мемлекеттің   экспорттық   потенциалын жоғарылатудың басыңқылығын мойындау және оның әлемдік шаруашылық интеграциялық процессіне «жеңіл» кіруін іске асыруды қамтамасыз ету    Негізгі әдебиеттер:1,2,5.       Қосымша әдебиеттер:3,8,10. Семинар сабақтың жоспары. 3. Тақырып. ЭМР­дің объектілері мен субъектілері. 1. Шаруашылық мүдделерді тасмалдаушылар.            2. Шаруашылық мүдделерді анықтаушылар.            3. Шаруашылық мүдделерді атқарушвлар.            4. ЭМР­дің объектілері туралы түсінік 16 5. ЭМР­дің объектілердің түрлері.            6. ЭМР­дің объектілерінің негізгі сипаттамалары.            Тапсырмалар мен сұрақтар. ЭМР қандай субъектілері бар. Әр қайсысына жеке сипаттама беріңіз? Қазіргі   жағдайдағы   ұлттық   экономика   ЭМР­дің   агрегаты   объектісі   ретінде   қалай   көрініс табады? ЭМР­дің қандай нақты объектілері бар және олар неден тәелді болады? Қазіргі   таңда   ҚР­да   экономикалық   қызығушылықтарды   анықтаушылар   ретінде   қандай партиялар бар? Тақырып 4: Өтпелі экономиканың негізгі мінездемесі және оның заңдылықтары 1.Транзиттік   экономика:   мәні,  негізгі   мінездемелері   және   трансформациялық   процестердегі мемлекеттің ролі. 2.Нарық құрылымы. IS­LM үлгісі 3.Нарықтық құрылымдарды қалыптастырудағы мемлекеттің ролі мен олардың дамуын реттеу әдістері  1.Транзиттік   экономика:   мәні,  негізгі   мінездемелері   және   трансформациялық   процестердегі мемлекеттің ролі. Транзит­ жолаушыларды немесе жүктерді жөнелтілген жерден жеткізілетін жерге дейін аралық бекеттерде қайта отырғызбай және қайта тиемей тасымалдау. Транзит операциялары­  жүкті жөнелтушілердің  жеткізушілермен  жасасылған шарт бойынша шикізатты,материалдарды,отынды   және   басқа   материялдық   құндылықтарды   жүк   алушыға тікелей жөнелтуіне байланысты операциялар. Транзиттік   тауар   айналымы­   көтерме   сауда   айналымның   бір   түрі,   мұнда   көтерме   сауда кәсіпорындары   тауарларды   өз   қоймаларына   әкелместен   өндірістік   кәсіпорындардан   немесе жеткізушілерден тікелей сатып алушыларға жөнелте отырып, сатады. 2.Нарық құрылымы. IS­LM үлгісі IS­LM үлгісін ең алғаш рет Дж. Хикс 1937 жылы ұсынған. А. Хансенің 1949 жылы шыққан «Монетарлы теория және қазыналық саясат» атты кітабы арқылы ол көпшілікке мәлім болды. Содан кейін ол Хикс­ Хансен үлгісі деп аталып кетті. IS­LM үлгісі (инвестиция­ қор жинағы үнамды өтімділік­ ақша)­ жиынтық сұраныс функциясын анықтау үшін қажетті экономикалық факторы айқындайтын тауар­ ақша тепе­ теңдігінің үлгісі. Тауар және ақша нарықтарында бір мезгілде тепе­ теңдік қалыптасу үшін қажетті табыс көлемі У пен нарықтық пайыз мөлшерлемесі R­дің тіркемесін  табуға үлгі мүмкіндік береді. Сондықтан да IS­LM үлгісі АD­ AS үлгісінің нақтыланған түрі болып табылады. Төмендегі   теңдеу   классикалық   үлгідегі   тауар   нарығындағы   тепе­теңдікті   көрсетеді.Бұл теңдеулердің айырмашылығы қор жинағы функциясының аргументінде IS­LM  үлгісінің негізгі теңдеулері: 1.Y=C+I+G+Xn  негізігі макроэкономикалық тепе­ теңдік 2.C=a+b (У­Т) 3. I=e­d *R 4. Xn =g­m*Y­n :R 5.M= k*Y­h*R    P Үлгінің ішкі айнымалылары: Y (табыс), С(тұтыну), І (инвестиция), Xn (таза экспорт), R (пайыздық мөлшерлеме) 17 Үлгінің сыртқы айнымалылары: G (мемлекеттік шығындар), М (ақша ұсынысы), Т(салық мөлшерлемесі) Эмпирикалық коэффициенттер: (a, b,e,d,g,m,n,k,h) мәндер және салыстырмалы  3.Нарықтық   құрылымдарды   қалыптастырудағы   мемлекеттің   ролі   мен   олардың   дамуын реттеу әдістері    Қазіргі   заманда   теория   «нарықтық»,   «нарықтық   экономика»   немесе   әлеуметтік реттелінетін нарықтық экономика түсініктеріне қандай экономикалық мазмұн береді. Нарық,   қазіргі   кезде   басты   элементтері   «сұраным»,   «баға»   және   «ұсыным»   болып табылатын   дербес   қосалқы   жүйеге   айналды.   Дәл   осылардың   бірлігі   «нарық»   түсінігімен аталады. Нарықтық экономика түсінігі «нарық» түсінігіне тағы да екі саланы «өндірісті » және «тұтынуды қосу» есебінен кеңейіп отыр.  Әлеуметтік­   реттелінетін   нарықтық   «экономика»   түсінігі   де   ерекше   кең;   нарықтық экономика   (яғни   сұранымға,   бағаға,   ұсынымға,   өніріс   пен   тұтынуға)   ол   нарықтық экономиканың реттеу (тікелей және жанама) механизімін құрайтын факторларын –мемлекетті, нарықтық мекемелерді дүние жүзілік экономика ықпалын үстемелейді. Өзге нарықтар үшін «мемлекеттік нарықтың» маңызы ерекше, өйткені оған тән белгіленген бағлар   және   кепілді   өткізу   барлық   нарықтың   қозғалысына   реттегіш   ықпалын   тигізеді. «Монопольдік нарық» та әдетте өзіне тән тұрақты бағаларымен түрақтанушы міндет атқарды. Нарықтық   дамыған   инфрақұрылымы­   қоғамның   экономикалық   байлығы   болып табылады.Оның қалыптасуы –нарықтық экономикаға қатысушылардың тұтас ұрпағы еңбегінің нәтижесі.  Негізгі әдебиеттер: 1,2,5 Қосымша әдебиеттер: 1,8,9,10 Семинар сабақтың жоспары. 4. Тақырып. ЭМР – дің  мақсаттары мен кезеңдері.             1. ЭМР­генералды мақсаты  2. Мақсаттардың типтері  3. Мақсаттың конфликтісі, автономиясы мен гармониясы  4. ЭМР кезеңдері Тапсырмалар мен сұрақтар:   ЭМР генералдық мақсатына не жатады?  ЭМР генералдық мақсатының  жетістіктеріне  жетуде қандай көрсеткіштер қолданылады? Мақсаттардың орталық түрлеріне не жатады? ЭМР  мақсаттары экономикада қандай факторлардан  тәуелді болады?  Алдын ала мақсаттың мәні неде? Эмр қандай мақсаттарды автономды деп аталады? ЭМР дамуының негізгі кезеңдерін анықтаңыз? Мемлекеттік табыстарды анықтайтын шектеулердің принціптерін ата? Тақырып   5:   Экономикалық   өсудің   негізгі   факторлары   мен   оны   қамтамасыз   етудегі мемлекеттік шаралар 1.Мемлекеттің   экономикалық   саясатын   қалыптастыру   негіздері   мен   оның   әлеуметтік бағытталуы 2.Экономикалық өсу: факторлары, көрсеткіштері және оларды анықтау әдістері 3.Салалардың басыңқылығын анықтаудың ұйымдастырушылық ­әдістемелік астары 18 1.Мемлекеттің   экономикалық   саясатын   қалыптастыру   негіздері   мен   оның   әлеуметтік бағытталуы Экономикалық   өсу   –экономиканың   бірқалыпты   алға   қозғалысын   және   оның   әлеуметтік­ экономикалық прогресін көрсетеді. Мұндай прогрестің жалпы критериі өндіргіш күштердің даму денгейі болып табылады.Кез­ келген басқа сияқты, экономикалық прогрестің қозғаушы күші   қайшылық   болмақ.   Өндіріс   пен   тұтыныс   расындағы   қайшылық   жалпы   негізгі   және қозғаушы күш болып табылады.Бұл қайшылық –оның қоғамдық түріне тәуелсіз ең жалпылама және өндіріс дамуының табиғи негізі. Эконмиканың   өсуі   көбінесе   тұтынудың   жаңа   түрлерін   қанағаттандыру   болып   табылады. Сонымен қатар ірі әлеуметтік – экономикалық мәселелерді шешуге бағытталады. Сондықтан экономиканың   «экономикалық   өсу»   категориясына   теориялық   және   практикалық   тұрғыдан ерекше мән береді. 2.Экономикалық өсу: факторлары, көрсеткіштері және оларды анықтау әдістері Экономикалық өсу­ ұлғаймалы ұдайы өндірістің болуымен түсіндіріледі: бұл жыл сайынғы, қоғамдық өнімнің сандық әрі сапалық артуы және оларды екі топтан: өндіріс құралдары мен тұтыну құралдарынан тұрады. Жыл сайынғы қоғамдық өнім көлемінің өсуі ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстенсивті типіне немесе ұлғаймалы ұдайы өнідірістің интенсивті типіне негізделе дамиды. Ұлғаймалы   ұдайы   өндірістің   эксттенсивті   типінде   өнім   шығаруды     екі   есе   арттыру   үшін, жұмыскер саны және өндірістік қорлары екі ұлғаюы қажет. Ұлғаймалы   ұдайы   өндірістің   интенсивті   типінде   осындай   нәтижеге   жұмыс   күшінің   және өндірістік қорларды дұрыс қолдану арқылы қол жеткізуге болады. Сұранымның қалыпты жағдайындағы экономикалық өсудің экстенсивті типін алатын болсақ, мұнда   қиындық   туа   қоймайды.Экономиканың   жеткілікті   қарқынды   дамуы   сол   кезге   дейін жүзеге   асуы   мүмкін:   қоғам   қай   уақытта   экстенсивті   өсудің   шектеулі   кедергілерімен жолыққанша. Бір сөзбен айтар болсақ, экстенсивті дамудың өзіндік экономикалық шектеулері бар.Мүндай жағдайға тап болған қоғам өзінің бағыт­ бағдарын өзгертуге тырысады. Барлық   қоғам   масштабындағы   экономикалық   өсу   тауар   мен   қызмет   көрсетудің   жылдық көлемінің   ұлғаюы   мен   байқалады.Сондықтан   экономикалық   өсуді   өлшеудің   көрсеткіштері: жалпы ішкі өнім немесе ЖҰӨ немесе ҰТ болып табылады. Экономикалық өсу абсолюттік және салыстырмалы мөлшерде анықталады. Мысалы осы жылы нақты ЖҰӨ 210 млн. тг құрса, ал алдынғыда 200млн тг болған, онда абсолюттік тұрғыдағы өсім 10 млн. тенге, ал салыстырмалы тұрғыда – 5% құрайды.  Жекелеген уақыт мерзімінде экономикалық өсу жылдық өсу қарқынымен анықталады. (ЖҰӨ өсу қарқынын анықтау үшін осы жылғы нақты ЖҰӨ мөлшерін алдағы жылға  нақты ЖҰӨ мөшерінен шегеру керек. Сол айырманы алдағы жылғы нақты ЖҰӨ­ге жатқызып, нәтижесін % түрінде көрсетеді) Сұранымның өсу жағдайында табиғи ресурстар мүмкіндігі мәселесі одан әрі қиындай түседі, сондықтан экономикалық өсу бірқатар факторларға байланысты: ­ табиғат ресурстарының саны мен сапасына  ­ еңбек ресурстарының саны мен сапасына  ­ капитал ресурстарына  ­ қолда бар технологияға  Өсу   формуласының   негізінде   Кейнстің   «мультипликатор»   теориясы   ол   кейінірек «акселератор» теориясымен толықтырылды. Мультипликатор­   қолда бар қүрделі қаржының өсу кезіндегі ұлттық табыстың қанша есеге өскендігін көрсетеді.  Акселератор­ дайын өнім сұранымның өсушілігіне деген интенсивті өсушілік коэффициенті. 19 3.Салалардың басыңқылығын анықтаудың ұйымдастырушылық ­әдістемелік астары Экономика   өсуінің   қайнар   көзі   –   экономикалық   ресурстар,   экономикалық   мүдделер   мен ынталандыру жатады. Нарықтық экономиканың негізін жеке меншік құрайды және ел әрбір адамның   жігер   қайраты   арқылы   дамып,   олардың   жеке   экономикалық   мүдделерін   жүзеге асырады.   Экономикалық   өсудің   салалық   жаңа   типінің   негізгі   қайнар   көзі   –   экономикалық саясат   және   ол   қоғамдағы   мәуелеп   тұрған   тұтыныстарды   нақты   көрсетеді.   Экономикалық дамудың қайнар көзі­ инвестиция. Бүгін салынған қаржы көлемі келешекте табыста ұлғайтуды көздейді. Бұған Жапония елі айқын дәлел: халық шаруашылығын дамытуға жұмсалған жоғарғы денгейдегі инвестиция әлемдік қауымдыстықта оны дамыған мемлекеттің қатарына көтерілуге ықпал   жасады.   Экономикалық   өсудің   салалық   жаңа   типінің   түпкі   мақсаты   адам   болып табылады. Сондай­ ақ оның барлық кездегі көптүрлі тұтыныстары әлеуметтік­ экономикалық прогрестің басты критериі болмақ.  Негізгі әдебиеттер: 1  Қосымша әдебиеттер.9, 10  5. Семинар сабақтың  жоспары. 5. Тақырып. ЭМР­дің  оңтайландыру әдістері: 1. Экономикалық  процестердегі  мемлекетті реттеудің  тікелей әдісі 2.Экномикалық  процестердегі мемлекетті реттеудің жанама әдісі 3. Экономикалық  нормативтер Тапсырмалар мен сұрақтар: Экономиканы   мемлекеттік   реттеу   прцессіндегі   тікелей   әдістер   қандай   жағдайларда қолданылады? Экономиканы реттеудің тікелей әдістеріне не жатады? Монитористер  теориясын сәйкес  экономиканы реттеудің тікелей әдістері жататындар? Экономиканы   мемлекеттік   реттеу   процесіндегі   жанама   әдістері   қандай   жағдайларда қолданылады? Бағалы   реттеу,     олардың   қатынасы   әсерлесу     процестері     мемлекетті   реттеудің   қандай әдістеріне жатады? Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды алғы шарты болып табылады? Мемлекеттік болжамдау кезінде  болжамдаудың қандай әдістері қолданылады? Тақырып   6:   ЭМР   қызметінің   басты   сатысы   әлеуметтік   –экономикалық   болжау   мен жоспарлау 1.Экономикалалық болжаудың мәні және ғылыми методологиялық негіздері  2.Мемлекеттік   ұлттық   бағдарламалары   экономиканың   басыңқы   бағыттары   мен дамуының   мемлекеттік   стратегиясын   іске   асыру   негізі   мен   халық   шаруашылығы жоспарының құрамды бөлігі ретінде 3.Аймақтар мен салалардың индикативті және стратегиялық жоспарының мәні, ғылыми негізі мен белгілері 1.Экономикалалық болжаудың мәні және ғылыми методологиялық негіздері  Жоспарлы­директивтік   экономикадан   реттелетін   нарықтық   экономикаға   өту   мемлекеттік басқарудағы және шаруашылық жүйедегі болжаудың ролін әлсіретпейді, керісінше күшейтеді. Экономикалық болжау функциялары Экономикалық   басқару  жүйесіндегі   болжаудың   орындайтын  үш негізгі  функциясын  бөліп көрсетуге болады. 20 1. Болжанып отырған объектінің даму тенденциясын  және өзара байланысын  алдан­ала көру.  2. Қабылданған шешімдерді болжамдық түсіндіру  3. Шешімнің орындалуын болжамдық түсіндіру  Болжау әдістері Экстраполяциялық әдіс.  Экономико­математикалық әдістер. Тиімділеу әдістері. Эвристикалық моделдеу. Сценарлық әдіс. Жоспарлы экономикадан реттелетін нарықты экономикаға өту. Мемлекеттік басқарудағы және шаруашылық жүйедегі болжаудың ролін әлсіретпейді, керісінше қүшейтеді. Экономикалық   болжау   функциялары.   Экономикалық   басқару   жүйедегі   болжаудың орындайтын негізгі 3 функцияларын бөліп көрсетуге болады.  1)Болжанып   отырған  объектінің  даму  тенденциясын  және  өзара  байланысын  алдын   ала көру. Инвестиция және инновация туралы, жаңа өнім өндіру, қандай да бір нарыққа шығу, салық жеңілдігі немесе экономикалық санкция енгізу туралы шешім қабылдамас бұрын сол объектінің болашағы туралы, мүмкін болатын нарықтың даму тенденциясы, ішкі және сыртқы факторлар туралы белгілі бір ақпарат болу керек. 2)Қабылданған шешімдерді болжамдық түсіндіру. Қандай да шаруашылық немесе басқару оның ішінде стратегиялық шешім қабылдау үшін тиімді вариант таңдап алу және стратегиялық қате жібермеу мақсатында оның мүмкін болатын салдарын алдын ала көре білу қажет. Бұндай болжам инвестициялық және инновациялық жобаны бизнес жоспарын дайындау кезігде жүзеге асырылады. 3)Шешімнің орындалуын болжамдық түсіндіру. Стратегиялық шешім және нормативтік акт қабылданғаннан кейін болжау тоқтамайды. Егер канингтура өзгерсе өз уақытында түзетулер енгізіп отыру үшін тұрақты түрде бақылау және болжам жасап отыру қажет.         Болжау әдістері: Тиімділеу әдістері мүмкін болатын варианттардың ішінен неғұрлым тиімдісін таңдауға 1. Экстраполяциялық әдіс. Қандайда бір тенденцияның болашақтағы даму динамикасын зерттеу үшін пайдаланылады. Бұл әдіс көп жағдайда қысқа мерзімді болжам жасағанда сенімді. 2. Экономика математикалық модельдеу. Бұл әдіс болашақта қандайда бір фактордың өзгеруінен басқа факторлар қалай өзгеретінін табуға көмектеседі. 3. көмектеседі. 4. Эвристикалық модельдеу берілген объект туралы толық статистикалық мәлімет жоқ болған   кезде   индукция   және   дедукция   әдісін   пайдаланып,   логикалық   ой­тұжырым   кезінде талдау және болжау жасау үшін пайдаланылады. 5. Сценаарлық әдіс бірнеше альтернативті сценарий жасау негізінде тұрғызылады. Көп жағдайда   оптимистік,   писсимистік   және   сценарий   деп   есептейді,   олардың   салдарына   баға беріледі.        Болжамның негізінде болашақ дамудың мүмкін болатын бағытынан неғұрлым тиімдісін таратуға   мүмкіндік   беретін   стратегияны   таңдау   жүзеге   асырылады   және   әлеуметтік­ экономикалық динамикаға мемлекеттік әсер етудің стратегиялық басым бағыттарының тізімі анықталады.   Таңдап   алынған   стратегия   мен   басым   бағытты   іске   асыру,   бағдарламаның негізінде іске асырылады. Яғни белгілі бір мақсатқа қысқа мерзім ішінде аз шығындарымен жетуге мүмкіндік беретін өзара байланысты іс­шаралардың жиынтығы. 21 «Мақсаттар ағашын» (схемасын) тұрғызу 2.Мемлекеттік   ұлттық   бағдарламалары   экономиканың   басыңқы   бағыттары   мен дамуының   мемлекеттік   стратегиясын   іске   асыру   негізі   мен   халық   шаруашылығы жоспарының құрамды бөлігі ретінде Мемлекеттік бағдарламалау. Болжаудың негізінде болашақ дамудың мүмкін болатын траекториясынан неғұрлым тиімдісін қолдануға мүмкіндік беретін стратегияларды таңдап алу жүзеге асырылады және әлеуметтік­ экономикалық   динамикаға   мемлекеттік   әсер   етудің   стратегиялық   басым   бағыттары анықталады.       Бағдарламалаудың технологиясы. 1. Әрбір бағдарлама бойыеша 1,2,3 деңгейдегі мақсаттардан тұратын басты мақсат анықталады. Төменгі деңгейдегі мақсаттардың жиынтығы өзінен жоғарғы мақсатқа жетуді қамтамасыз ету үшін жақсы жасалған экономикалық логикалық талдау қажет. 2. Іс­шаралар жүйесін түсіндіру.                                           Яғни   бұл  іс­шаралардың   нақтылығы   (оны   кім   және  қашан   орындауы   қажет),   қажет   болған жағдайда бағдарламаның жүзеге асырудың кестесі жасалады. 3. Яғни бағдарламаның бөлімдері мен жеке жобаларды анықтау. 4. (ең   алдымен   НИОКУР   және   инвестицияға   баға   беру)   Яғни   бағдарламаны   және қаржыландырудың  мүмкін болатын көздерін анықтау. (меншікті қаржылар, несиелер, акция шығару немесе бюджеттің көмегі т.б.) 5. Яғни өнім шығарудың мүмкін болатын көлемін анықтау  6. дайындау. 7. Бағдарламаға өз уақытында түзетулерді енгізіп отыру үшін бағдарламадан тыс бақылау орнату қажет. Және әрбір аяқталған бағдарламаның бөлімін қабылдап отырып алу қажет. Бағдарламаның   орындалуы   үшін   мақсатты   ұйымдастыру   құрылымын   жасау,   кадрлар Бағдарламаның құрылымын жасау. Ресурстарға баға беру. Маркетингтік зерттеу. Бақылау және жұмысты қабылдау. 3.Аймақтар мен салалардың индикативті және стратегиялық жоспарының мәні, ғылыми негізі мен белгілері Жоспардың мәні ресурстарды (еңбек, материалдық, қаржы) әртүрлі қызмет түрлері арасында мақсатты бөлістіруде және алынған өнімді таратуда.   Индикативтік жоспар – келесідей нақты көрсеткіштер түрінде бейнеленетін кешенді құжат: әлеуметтік­экономикалық даму мақсаттары, оған жету үшін орындалуы тиіс іс­шаралар немесе тарату құралдары, қажетті материалдық және қаржы ресурстары.           Индикативті   жоспарлаудың   мәні   әртүрлі   қызметтер   арасындағы   ресурстарды   (еңбек, материалдық, қаржы) ресурстарды және алынған өнімдерді мақсатты түрде бөлістіруде.     Индикативті жоспар келесідей нақты көрсеткіштер түрде бейнеленетін кешенді  құжат: Әлеуметтік­экономикалық даму мақсаттары, оған қол жеткізу үшін жасалатын іс­шаралармен пайдаланылатын құралдар, қажетті материалды және қаржы ресурстары.     Индикативті жоспардың ерекшелігіне жататындар:      Индикативті жоспардың ұсыну түрінде болуы. Нарықтық сектордың кәсіпорындары  мен ұйымдары үшін индикативті жоспардың көрсеткіштері міндетті болып саналмайды, сондықтан құрылымның  индикативті жоспардың көрсеткіштеріне ілесіп  отыру үшін арнайы іс­шаралар қабылдайды: Олар: 1. заңды іс­шаралар (арнайы заңдар, жабдықтар қабылдау) 22 Әлеуметтік даму бөлімі. экономикалық іс­шаралар (ақша субсидиялары, бағаны реттеу, қосымша салықтар мен заңдар   мен   жарғылықтардың   басқару   органдары   тарапынан   дәл   және   ауытқымай 2. орындалуын бақылау. 3. салық жеңілдіктерін енгізу т.б.) Индикативті жоспардың құрылымы.         Кез   келген   аймақтың   әлеуметтік   және   экономикалық   дамуының   индикативті   жоспары келесідей бөлімдерден тұруы керек. 1. Қорытынды   макроэкономикалық   көрсеткіштер.   Онда   аймақтың   экономикалық   және әлеуметтік даму деңгейінің белгілі бір көрсеткіштеріне жалпы сипаттама беріледі. Мысалы, ЖҰӨ, ЖІӨ т.б. 2. Онда  өмір  деңгейін   жоғарылату  көрсеткіштері,   сауда,   қоғамдық   тамақтандыру,  тұрмыстық қызмет көрсету, тұрғын үй құрылысы, комуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет т.б. әлеуметтік сфера салаларының көрсеткіштері беріледі. 3. 4. Мұнда   тауарлармен   қызметтің   түрлері   өндірісінің   көрсеткіштері   сыртқы   экономиканың байланыстарының даму перспективаларын есепке ала отырып көрсетеді. 5. Еңбек потенциалының құрылу және пайдалану этаптарына сипаттама беріледі.  6. Мемлекеттің   ғылыми   потенцияалына   оның   даму   деңгейіне   және   пайдалану   тиімділіне   баға беріледі. 7. Қоғамдық өндірістің дамуына қажетті барлық шығындар көрсетіледі. 8. Мемлекеттің кейбір аймақтарының дамытудың басым бағыттары көрсетіледі. 9. 10. Қаржы жоспары. Табыс көздері және мемлекеттік қаржыны жұмсау бағыттары бейнеледі. Индикативті  жоспардың  бөлімдерінің   мазмұны  мемлекеттің  әлеуметтік­экономикалық  даму ерекшелігіне және жағдайға байланысты өзгеруі мүмкін. Аймақтық экономикалық саясат Сыртқы экономикалық байланыстар. Өндірістің даму көрсеткіштері тұтыну нарығы Еңбек ресурстары Ғылым және ғылыми қызмет көрсету. Инвестиция 4. Дағдарыс жағдайында болжау және бағдарламалау Жүйенің даму кезеңіндегі дағдарыстың функциялары: ­ бұзу; ­ жасау; ­ мұраға қалдыру; Дағдарыс кезеңдері: ­  патенттік кезең; ­  құлдырау; ­  депрессия; ­  жандану; Стратегиялық   жоспарлау­   көптеген   мемлекеттер   ірі   және   орта   компаниялар   соңғы   кездері кеңінен қолданып жүрген арнаулы білім саласы. Стратегиялық жоспардың мәні айқындалған, шекті   қор   көлемі   бойнша   дамудың   магистральді   бағытын,   қазіргі   экономиканың   қолайлы тұстарын   дұрыс   пайдалану   және   жағымсыз   жақтарының   әсерін   бейтараптандыру   арқылы болашаққа нақты қойылған мақсатқа қол жеткізетін іс­ әрекеттерді анықтауда. Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалау жөніндегі Агенттігі әзірленген «Министрліктер мен ведомостваларға арналған жылыдық стратегиялық жоспарлары 23 дайындау   жөнінде   әдістемелік   ұсыныстарына»   сәйкес   стратегиялық   жоспарлар   төменгі бөлімдерден тұрады: 1) Саланың ағымдағы қал ­күйіне баға беру 2) Жоспарлы кезеңдегі министрлік жұмысының мақсатын анықтау 3) Басыңқылар 4) SWOT­ мақсаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін талдау  5) Мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы 6) Стратегияларды жүзеге асыру кезеңдері, немесе аралық мақсаттар Негізгі әдебиет: 1, 3, 4 Қосымша әдебиеттер: 2, 5, 7 Семинар сабақтың  жоспары. 6.Тақырып.  Ақша ­ несиелік – ЭМР құралы ретінде.   1. Ақша­несиелік   әдістер арқылы ЭМР маңызы. 2. Ақша эмиссиясы  функциясы. 3. Қазақстандағы ұлттық банкінің өкілі, функциясымен міндеті.  4. Есептік ставканың өзгеруінің экономикаға әсері. 5. Минималды резервтердің міндеттерінің маңызы. 6. Ақша – несиелік – ЭМР­дің құралының өзгертілу  проблемасы. Тапсырмалар мен сұрақтар: Ақша ­ несие саясатының міндеті мен құралын атаңыз және ақша айналымы түсінігіне анықтама беріңіз? Келесі   агригатты   өзіне   қоса   отырып,   ақша   қозғалысын   талдау   үшін   ақша   массасының құрылымы мен құрамының көрсеткіштерін қолданады, оларға сипаттама бер?   Ақша эмиссиясы қандай функцияға ие? ҚР­дағы ұлттық банкі негізгі құралдарды атаңыз? Несиелеуде  қандай ұйымдар маңызды роль атқарады, сонымен қатар бірге қандай жағдайларда нақты сектор несиеленеді? Валюталар қандай топтарға бөлінеді? Ұлттық банк револьвация мен девольвация   молшері туралы ресми түрде хабарлады, осыдан девольвацияның жағымды және жағымсыз жақтарын көрсетіңіз? ҚР­дың  ұлттық банкісінің мәні неде? ҚР қандай банктік   жүйеге ие және ұлттық банк қандай саясатты жүргізеді? Тақырып   7:   Ғылыми   техникалық   прогрестің   бағыттары   мен   оны   жеделдетудегі мемлекеттің ролі 1.Экономикалық   басқарудың   маңызды   тапсырмасы­   қоғамның   ғылыми   техникалық   және инновациялық саясатының қалыптасу негіздері  2.ҒТП­ті   жеделдету   мен   оның   тиімділігін   арттыру   мақсатында   жүргізілетін   мемлекеттік шаралар жүйесі 1.Экономикалық басқарудың маңызды тапсырмасы­ қоғамның ғылыми техникалық және инновациялық саясатының қалыптасу негіздері  1.   Жобалауда,   әзірлеуде   және   жаңа   тнхниеа   мен   технологияны   өндіріске   енгізуде   бұл шаралардың экономикалық тиімділігін анықтау 4 кезеңнен тұрады: 1­кезең: бұл инновациялық шаоаларды іске асыру үшін қажетті шығындарды анықтау; 2­кезең: бұл қаржыландырудың мүмкіншілік көздерін анықтау;  24 3­кезең: жаңа техника мен технологияны өндіріске енгізудегі экономикалық тиімділікті бағалау; 4­кезең: экономикалық көрсеткіштерді салыстыру арқылы салыстырмалы жаңалықтардың тиімділігін бағалау. Кәсіпорынның инновациялық қызметі – бұл – жаңа немесе өнімнің жақсаруы, не қызмет көрсетуі,   оларды   өндірудің   жаңа   әдістерін   қолдану   мақсатындағы.   ҒТ­қ   және   зияткерлік әлеуеттік шаралар жүйесі. Бұл жеке сұранысты, сонымен бірге жалпы пайдалы жаңалықтарға қоғамның мұқтажын қанағаттандыруы үшін пайдаланады. Инновациялық 2 түрі бар: өнімділік, үдерістік. Процестік инновация дегеніміз – жаңалықты енгізу немесе өндіріс тәсілін және технологияны едәуір жетілдіру, жабдықтарды және өндірісті ұйымдастыруды өзгерту. 2.ҒТП­ті жеделдету мен оның тиімділігін арттыру мақсатында жүргізілетін мемлекеттік шаралар жүйесі Экономикалық   нәтижелік  –бұл   еңбек   өнімділігінің   артуы,     еңбек   және   материалдық сыйымдылықтарлды   төмендету,   өнімнің   өзіндік   құнын   кеиіту,   пайданы   өсіру   және пайдалылықты онан әрі арттыру.  Ресурстық нәтижелік –  бұл кәсіпорын ресурстарда босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы. Техникалық   нәтижелік   –  бұл   жаңа   техника   мен   технологияның,   ашу,   өнертабыс   және оңтайландыру ұсынысы, ноу­хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы. Әлеуметтік  нәтижелік  –  бұл   халықты   материалдық   және   мәдени   –   тұрмыстық   деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұқтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету және т. б. Негізгі әдебиеттер: 1,5 Қосымша әдебиеттер: 7,8,9 7. Семинар сабақтың жоспары.     1 Мемлекеттік   қаржы ­ ЭМР басты  құралы ретінде. 2. Мемлекеттік  бюджет және  мемлекеттік қаржы  түсінігі. Орталық және  жергілікті  бюджеттер Бюджеттің маңызды көрсеткіштері  Мемлекеттік  бюджеттің  табысы мен шығыны Бюджет тапшылығы Тапсырмалар мен сұрақтар: Мемлекеттік  бюджеттің табыстық  бөлігіне не жатады? Мемлекеттік  қаржыға не жатады? Республикалық  және  жергілікті  бюджеттердің  айырмашылығын ата? Бюджеттің  маңызды  көрсеткіштері қандай? Тақырып 8: Халықты еңбекпен ұтымды қамту мен әлеуметтік қорғауды мемлекеттік реттеу 1.Қоғамның еңбек әлуеті мен демографиялық жағдайы 2.Жұмыссыздық түрлері мен негізгі себебтері, және оны төмендетудегі мемлекеттің іс ­әрекеті 3.Халықтың әртүрлі топтарын әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етудегі жалпы мемлекеттік саясатты жүзеге асыру тәсілдері мен ұйымдастыру құқықтық негіздері  4.Әлеуметтік   инфрақұрылымның   экономикалық   рөлі   және   оның   салаларында   нарықтық қатынастардың дамуы   25 1.Қоғамның еңбек әлуеті мен демографиялық жағдайы Өндірістің   құрылуы   әр   уақытта   кәсіпорындарда   қызмет   істейтін   адамдармен   тікелей байланысты. Еңбек нарығы – бұл нарықтық ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату және сатып алу жүзеге асыру. Осы жерде оны құны мен жалдану жағдайы бағаланады. Қазіргі кезде жұмыссыздық әлі күнге дейін бар. Бірақ мемлекет осы жағдайды шешуге үлес қосып жатыр. Жер   шарының   көп   бөлігін   қамтып   отырған   ғаламдық   мәселелердің     бірегейі   кедейшілікті, аштықты, ауруды жою болып отыр. БҰҰ   мәлімдеуінше   дамушы   елдерде   800   млн.   астам   адам   немесе   тұрғындардың   40% абсолюттік кедейшілік өмір сүруде. Болжам бойынша 2007 жылға таман кедейлер саны 1,7 млд. адам болмақшы. Дамушы елдерде астықты импорттау жоғарғы қарқынмен өсуде: жылына 1970­ші жылдың басына 30 млн.т, 1975 ж­ 80 млн. т, 1990 ж­ 135 млн. т ол 2000 ж­ 225 млн.т болып 37 млрд АҚш долларын құрады. Көптеген елдерде мұндай қаржы жоқ. Әдетте астық импортына кедей елдер мұқтаж екендігі белгілі. 2.Жұмыссыздық түрлері мен негізгі себебтері, және оны төмендетудегі мемлекеттің іс ­әрекеті Қазіргі кезде экономикасы әлі де болса аса күрделі өтпелі кезеңді бастан кешіруде, бұл сөзсіз еңбек нарығына кері әсерін тигізуде. Жұмыссыздық мәселесі – деп кезінде еңбек ақыны төлеу және тағы басқалар өте шиеленіскен жағдайда болып отыр. Міне сондықтан да еңбек нарығы жөніндегі   мемлекеттік   саясаты   одан   әрі   жетілдіруді   қажет   етеді.Еңбек   нарығының   негізгі мақсаты­   еңбек   ресурстарын   жұмыспен   тиімді   және   нәтижелі   қамту   еңбекке   жарамды адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету аса күрделі әрі мемлекеттік маңызды мәселе. Себебі, алға қойған саяси­ экономикалық және әлеуметтік қатынас негізіне туындаған оның ерекшелік қатынас негізінен туындаған оның ерекшеліктерін бейнелейтін сапа белгісі.  Қазіргі   нарықтық   экономика   жағдайындағы   жұмыссыздық   мынадай   сипатқа   ие.   Біріншіден болып жатқан технологиялық жағдайлар мен компьютерлендіру жұмысшы күші мен жұмыс уақытын   ұтымды   пайданауға   жұмыс   орыны   ғана   емес   жұмыс   күшінде   лайықты,   орынды пайдаланып,  қолдануға  мүмкіндік   береді.   Екіншіден  жұмыссыздық  экономикалық   өркендеу мен халықты жұмыспен қамтудың арасындағы тікелей байланыссыз­ақ өсуді көрсетеді. Дегенмен   жұмыссыздықтың   ауыр   жүгімен   қатар   бағаның   босатылуы   және   меншік   пен кәсіпкерліктің пайда болуы жұмыссыздықтың бірте­ бірте азая бастауына себепкер болмақшы. Жұмыссыздықтың бірнеше түрі бар: құрылымдық, фрикциондық, циклдық жұмыссыздық. Құрылымдық   жұмыссыздық   ­әдетте   ұзаққа   созылады   және   территориялық   еңбек   бөлінісіне байланысты аймақтыққа айналуы мүмкін. Циклдық   жұмыссыздық­   өндірістің   құлдырауымен   байланысты.   Ол   экономиканың   барлық өрістері мен салаларын қамтиды. Фрикциондық жұмыссыздық­жұмысты ауыстырған уақытта пайда болады.      3.Халықтың   әртүрлі   топтарын   әлеуметтік   қорғауды   қамтамасыз   етудегі   жалпы мемлекеттік саясатты жүзеге асыру тәсілдері мен ұйымдастыру құқықтық негіздері  Әлеуметтік   қорғау   және   әлеуметтік   кепілдік   еліміздің   әкімшілік   ­әміршілдіктен айырмашылығы нарықтық экономикаға көшуі адамның әлеуметтік тәуекелінің артуына алып барады. Нәтижесінде адамдар өмір денгейімен жіктеледі. Шамалы топтық баюы мен кейбір топтардың кедейленуі алдымен өз қамтамасыз етілген (зейнеткер, мүгедектер және балалар) топтарды жатқызамыз.  26 Тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінің басты элементі ретінде олардың ақшалай табысын индексациялауды   жатқызады.   Оның   мәнісі   инфляция   келтірген   зиянның   орнын   толтыруға қызмет етеді. 4.Әлеуметтік инфрақұрылымның экономикалық рөлі және оның салаларында нарықтық қатынастардың дамуы Қазіргі   кезде   еліміздің   экономикалық   жағдайын   көтеруге,   әлеуметтік   жағдай   көтеруге көптеген жағдай жасалып жатыр. 1997 жылдың қараша айындағы ел Президентінің Қазақстан халқына   жолдауында   өтпелі   кезеңдегі   әлеуметтік­   экономикалық   дамудың   қорытындысы шығарылды, тежеуші факторлары айқындалып, 2030 жылға дейін жүзеге асыруға көзделген жеті   ұзақ   мерзім   мақсаттар   мен   олардың   мерзімдері   көрсетілді.   Соған   байланысты экономикамыз жедел қарқынды дамып келе жатыр. Нарықтық экономикамызда дамып, басқа елдерге көрініп, танымал болып келеді.   Негізгі әдебиет:1 Қосымша әдебиет:9, 10 № 8 Семинар сабақтың жоспары №8 Тақырып. Салықтар­ ЭМР­ дің құралы ретінде.  Салықтың мәні және салық жүйесі. Салық салу объектілері мен базасы. Салық салу принциптері. Салық түрлері. ҚР­дағы салық жүйесінің ерекшеліктері. Салықтың функциялары. Тапсырмалар мен сұрақтар: ҚР Салықтық Кодексіне сәйкес, салыққа анықтама бер. Салықты төлеттіріп алудағы салықтар қалай бөлінеді? Оларға қысқаша түсінік беріңіз. Салық  салудың қандай объектілерін білесіз?  Салық ставкасының сырғымалы және белгіленген түрлерін сипатта. Олар қалац бекітіледі?  Салық салудың принциптерін атаңыз. Салықтық Заңның жариялылық принципінің маңызын ата. Салықтар қандай 3 маңызды функцияны атқарады?  Қандай салық әлеуметтік әділетті емес болып табылады? Неге? Тақырып 9: Мемлекеттің инвестициялық саясатының қалыптасуы мен оны жүзеге асырудың механизмдері 1.Инвестиция және инвестициялық концепция 2.Инвестициялық   ресурстардың   негізгі   көздері   мен   оны   ұтымды   пайдалану проблемалары 3.Шаруашылық   субьектілердің   инвестициялық   белсенділігін   арттырудың   рөлі   және оның механизімі 4. Мемлекеттік инвестициялық әлеуметтін тиімді пайдаланудың қаржы­ бюджеттік және ақша несиелік тетіктері 1.Инвестиция және инвестициялық концепция Инвестицияны 2 тұрғыда қарастырамыз: Инвестиция­1)Капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы 27 2)Кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да  түрлерінің обьектілеріне жұмсалған мүліктік және зияткерлік құндылықтардың барлық түрлері. Инвестициялық концепция мына берілген үш бағыт арқылы жүзеге асырылады: 1)мемлекеттік бюджеттік қорларды пайдалану арқылы; 2)ішкі несие қорлары мен жеке заңды тұлғалардың өзіндік қаражаттарын тиімді қолдануды ынталандыру арқылы; 3)шетелдік инвестициялар тартумен тиімді пайдалану механизмі арқылы.  халық   шаруашылығы   салаларының   өндірістік   қорларын   тезірек   жаңартуға   мүмкіндік 2.Инвестициялық   ресурстардың   негізгі   көздері   мен   оны   ұтымды   пайдалану проблемалары Инвестициялық   ресурстардың   негізгі   көздерін     ұтымды   пайдалануда   келесі   көзқарастарды жүзеге асыру керек: ­ инвестициялық қорларды тек қана экономиканың құрылымыдық өзрегістерінің ғана емес, сонымен   қатар   республиканың   экономикалық   тәуелсіздігінің   негізі   болып   саналатын   халық шаруашылығының басыңқы бағыттарын дамытуға жұмылдыру; ­ беретін жеделдетілген өтелім саясатын іс жүзінде, нақты жүзеге асыру керек; ­ потенциалының көлемі мен тиімділігін жоғарылату мақсатында жүргізу керек. Жоғарыда көрсетілген шаралар әлеуметтік­ экономикалық дамудың орта және ұзақ мерзімдік кезеңдерін қамтитын стратегиялық жоспарлар жасау кезінде ескерілуі тиіс. Осы   жоспарлардың   құрамында   ұлттық   және   аймақтық   басыңқылар   бойынша   жасалатын бағдарламалар мен тығыз байланысқан, арнаулы мемлекеттік инвестициялық  бағдарламалар жасалынады. басыңқы   салалар   мен   өндірісітерді   қаржыландыру   республиканың   экспорттық 3.Шаруашылық   субьектілердің   инвестициялық   белсенділігін   арттырудың   рөлі   және оның механизімі Шаруашылық субьектілердің инвестициялық белсенділігін арттыруда – жергілікті халықтың жұмыспен   қамтылу   коэффициентінің   мөлшерін   арттыру   арқылы   экономикалық   және әлеуметтік тиімділікке қол жеткізудің жалпы мемлекеттік мүдделігін туындату керек. Олардың негізгі механизмдеріне мыналар жатады: 1. шаруашылық субьектілердің пайдасына салынатын салықты азайту; 2. несиелер беру. Қорыта   келе,   жоғарыда   аталған   механизмдер   ұзақ   мерзімге   бағытталған   тиісті   заңды   – құқықтық негізін жасаған жағдайда ғана тиімді ықпал ете алады.  Табиғи­ шикізаттық қорларды тереңірек өндеу мен кешенді игеруге; Ұзақ   және   қысқа   мерзімдерге   инвестициялық­   құрылымдық   саясатты   қалыптастыру 4. Мемлекеттік инвестициялық әлеуетін тиімді пайдаланудың қаржы­ бюджеттік және ақша несиелік тетіктері Мемлекеттің бюджетіне келіп түскен инвестициялық түсімдер әр салаға бөлістіріледі:  1. 2. жөнінде тиісті басқару органдарына ұсыныстарды әзірлеу; 3. 4. көлемін анықтау; 5. Мемлекеттік және муниципалдық маңызы бар обьектілердің тізімін қалыптастыру және оларды   инвестициялық   –   құрылыс   қызметін   көрсетуші   субьектілердің   арасына   конкурстық негізгі орналастыру;  Кешенді бағдарламаларды дайындау және жүзеге асыру; Күрделі қаржының жалпы көлемі мен құрылымын және мемлекеттік инвестициялардың 28 Инвестициялық қызметті реттеу; Республика   және   оның   аймақтары   бойынша   инвестициялық   қызметтің   ағымдағы 6. 7. жағдайын және нәтижелерін талдау; 8. 9. 10. Жұмыс істеп тұрған, жалпы мемлекеттік маңызы бар кәсіпорындарды қолдау; Жаңа қуаттар мен обьектілерді іске қосу; Қысқа және ұзақ мерзімді несиелер беру.  Негізгі әдебиет:1 Қосымша әдебиет:2, 8, 10 Семинар сабақтың жоспары Негізгі капиталдың үдемелі амортизациялық есептен шығарылуы. Ұдайы өндіріс базасы сияқты негізгі капиталдың амортизациялық есептен шығарылуы. Негізгі капиталдың үдемелі амортизациялық есептен шығарылуының экономикалық мәні. Үдемелі амортизациялық есептен шығарылуының түрлері. Негізгі капиталдың үдемелі есептен шығарылуының экономикалық зардаптары. Жасырын резервтердің жүзеге асырылуы. Тапсырмалар мен сұрақтар: Амортизацияға анықтама беріңіз. Құрал­жабдықтардың тозуына қаржылық көріністің әсері  Амортизациялық есеп шығару қандай формула арқылы есептеледі? Қандай амортизациялық есептен шығарудың түрлері бар. ҚР амортизациялық есептен шығарудын қандай әдістері қолданылады. Амортизациялық есептен шығарудың қандай экономикалық зардаптары болуы мүмкін? Тақырып 10: Жер ресурстарын тиімді пайдаланудағы мемлекеттік шаралар жүйесі 1.Жер­ экономиканың аграрлы секторындағы негізгі өндіріс құралы ретінде  2.Ауыл   шаруашылығының   ерекшеліктері   және   оның   салалары   дамуының   басыңқылығын ғылыми негіздеу 3.Жер пайдаланудың экономикалық және экологиялық тиімділігін арттыру және егін мен мал шаруашылығын ғылыми­ технологиялық қамтамасыз етудегі мемлекет мүдделерінің шеңбері Біріншіден, Жер – экономикалық аграрлы секторындағы негізгі өндіріс құралы ретінде. 1.     Аграрлы қатынастар экономикалық теория мен практикада ең маңызды әрі күрделі мәселе болып   табылады.   Жерді   иелену   мен   қолдануға   байланысты   әлеуметтік­экономикалық қатынастарды аграрлы қатынастар дейді.   Аграрлы өндіріс секторындағы жердің ерекшеліктері: ­   өндірістің   басты   құрал­жабдығы   жер   болып   табылады.Ауыл шаруашылығына жарамды жер көлемі өте шектеулі. Одан басқа жерлерді: тундра, орман, тау, құм,   су   бассейіндері,   қала   және   ауылдыңтұрғындар   қосыны,   өнеркәсіп   пен   транспорт объектілері алады. ­ ­ жердің айырмашылығы сол, ол қайта өндіруге болмайтын өндіріс құралы болып табылады. Екіншіден, жерлер жарамды­табиғи және экономикалық құнарлы болып келеді. Үшіншіден,   кәдімгі   өндіріс   құралдарынан:   машина,   ірі   құрылыстар,   жабдықтардың Ауыл   шаруашылығының   ерекшеліктері   және   оның   салалары   дамуының 2. басыңқылығын ғылыми негіздеу. Ауыл шаруашылығының ерекшеліктері. 29 ­ Біріншіден, ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс – жер. ­ Екіншіден,   ауыл   шаруашылығы   өндірісі   циклында   сезондық   айырмашылықтар   болып тұрады. ­ Үшіншіден, аграрлық қатынастардың тарихи басқа жерді қолданған үшін ақы төлеудің ерекше экономикалық маңыздылығын барлығын куәландырады. Ауыл   шаруашылығы   капиталды   ең   көп   жұмсайтын   салалар   қатарына   жатады.   Жаңа техниканы сатып алуға байланысты шығындар дамыған елдердегі жер бағасының жоғары болуы жұмысты жаңадан бастаған фермерге күрделі тосқауылдар қояды. Қазахстан Республикасы жаңадан бастаған фермералдында да қиындықтар аз емес. Мысалы,   ҚР   шаруашылық   қожалықтарында   жүргізілген   зерттеулердің   көрсетуінше,   өз тракторы,   комбайны   және   жерге   дән   себу­егу   техникасымен   фермерлердің   41%­і   ғана қамтамасыз етілген. ҚР жыл сайынғы бюджеттің шығындары тек қана ауыл шаруашылығы министрлігі бойынша 25­тен бастап 35 млрд. доллар арасында болып тұрады. Жер пайдаланудың экономикалық және экологиялық тиімділігін арттыру және 3. егін   мен   мал   шаруашылығын   ғылыми   –   техникалық   қамтамасыз   етудегі   мемлекет мүдделерінің шеңбері. Ауыл шаруашылығында жер өндіріс құрал­жабдығының басты элементі болғандықтан, онда бағалар   ең   нашар   жер   учаскесіндегі   өндіріс   жағдайымен   анықталады.   Жақсы   және   орташа сапалы жерлерсаны шектеулі, сондықтан жақсы және орташа учаскіден алынған өнім көлемі сұранымды, жаба алмайды. Мемлекет нашар жерлері де айналымға қосуға мәжбүр. Сондықтан өндірістің қоғамдық бағасы орташа жермен емес, нашар жермен анықталынады. Нәтижесінде жақсы  және орташа жер учаскесіндегі  еңбек өнімділігінің  жоғары  болуы кеткен  шығындар бірлігін өнімге шаққанда нашар учаскіге қарағанда жоғары болады. Сөйтіп қосымша пайда құралады, оны жер иегерлері дифференциалды рента түрінде иеленеді. Тақырып 11: Экономиканы реттеудің қаржы бюджеттік әдістері 1.Қазақстан Республикасының қазіргі қаржы­ бюджеттік және оның әлеуметтік –экономикалық рөлі 2.Мемлекеттік бюджет жүйесі мен бюджетаралық қатынастарды жетілдіру проблемесы  3.Салық   алу   және   бюджетке   салықтық   түсімдерді   көбейту   шараларын   мемлекеттік ұйымдастыру 1.Қазақстан   Республикасының   қазіргі   қаржы­   бюджеттік   және   оның   әлеуметтік   – экономикалық рөлі Қазақстан   Республикасы   қазіргі   таңда   мемлекеттік   қаржысы   –   экономикалық,   әлеуметтік функцияларын орындау үшін оны қажетті ақша ресурстармен қамтамасыз ететін елдің қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады және олар экономика мен социумдағы сан алуан өзара   байланыстарды   қамтитын   мемлекеттік   сектордың   өндірістік   және   әлеуметтік қатынастардағы іс­ қимылымен байланысты. Экономикалық   мәні   жағынан   мемлекеттің   қаржысы   оның   кәсіпорындарының   қаржы ресурстарын  қалыптастырып,  алынған қаражаттарды  мемлекет  пен оның кәсіпорындарының функцияларын орындаға пайдалану үшін қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлумен байланысты болатын ақша қатынастарын білдіреді.  Ал, әлеуметтік жағына келер болсақ, ол салалық  және аумақтық проблемалады шешуге өз септігін тигізеді. Қазақстанның мемлекеттік қаржы бюджеінің құрамы. 30 Қазақстан Республикасының мемлекеттік  қаржы­ бюджеті   Республикалық қаржы Жергілікті (муниципалдық) қаржы  Бюджет Бюджеттен  тыс қорлар Мемлекетті к несие Кәсіпорындардың  қаржысы 2.Мемлекеттік бюджет жүйесі мен бюджетаралық қатынастарды жетілдіру проблемасы  Мемлекттік бюджет­ мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс   пен   қоғамдық   қажеттіліктерді   қанағаттандыру   мақсаттарына   пайдалану   жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасындағы пайда болатын экономикалық қатынастарды білдіреді. Қаржы қатынастарынң белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік бюджетке ең алдымен жалпы   қаржы   категориясынан   ажырататын   өзгеше   белгілер   тән:   бюджет   қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен   және   пайдаланумен   қосарлана   жүреді.   Сонымен   бірге,   бюджет қатынастарына   белгілі   бір   өзіндік   ерекшелік   тән,   алайда   ол   қаржы   мен   ортақ   өзгеше белгілердің шеңберінен шықпайды. Мемлекеттік бюджет жүйесі – экономикалық  қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген   түрлі   деңгейлер   бюджеттерінің,   сонымен   бірге   бюджет   процесі   мен қатынастарының жиынтығын білдіреді.  Бюджетаралық қатынастар ­мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме ­дәл ажыратуға, бюджеттер деңгейлерінің арасында түсімдер мен   шығыстарды   бірыңғай   бөлуге,   сондай­   ақ   бюджетаралық       қатынастарды   айқындау әдістерінің  біртұтастығы мен ашықтығына негізделген. Бюджетаралық қатынастарды жетілдірудің негізгі проблемалары: ­ аумақтық бюджеттердің нашар салық базасы; ­ қайта бөлу саясатындағы тұрлаусыздық. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі 31 Қазақстан  республикасының  бюджет жүйесі Жергілікті  бюджет Ұлттық қор Мемлекеттік  (төтенше  мемлекеттік) бюджет Республикалық  бюджет Облыстық бюджет Астана бюджеті  Республикалық  маңызы бар қала  бюджеті  Ауданның (облыстық  маңызы бар қалалық  бюджеті) Ауылдық  округтер  бюджеті Астана  ауданының  бюджеті Республикалық  маңызы бар қала   ауданының  бюджеті 3.Салық   алу   және   бюджетке   салықтық   түсімдерді   көбейту   шараларын   мемлекеттік ұйымдастыру Салықтар   –   қаржының   бастапқы   категориясы.   Қазақстан   Республикасының   қазіргі   салық жүйесі   салықтарды   құру     мен   алудың   нақтылы   әдістерін   анықтайды,   салықтың   тиісті элементтері арқылы салық салудың тәртібін белгілейді. Салық салуды ұйымдастыру  – салық қатынастары нысандарының элементтерін, яғни салық түрлерінің   нақты   атауларын,   сондай­   ақ   оларды   қолданудың   тәртібі   мен   әдістерін,   іс   – қимылының тәсілдерін кіріктіретін салық механизімін құруға және оның жұмыс істеуіне кіреді. Салық   мехенизмінде   өзара   байланысты   элементтерден   тұратын   арнаулы   нұсқаулық қолданылады.  Негізгі әдебиеттер: 1 ,3 ,4                                                                                                            Қосымша әдебиеттер: 1, 5, 7. Семинар сабақтың жоспары. Тақырып. Мемлекеттік реттеу дамуының материалддық өндірісі мен аграрлық секторы. 1. Материалдық өндіріс саласындағы мемлекеттік реттеудің әдістері.  2. Бірініші мемлекеттік міндеттің шикізат жинағы ретінде құрылуы.  3. Агроөнеркәсіптік өндірістің мемлекеттік реттеліуінің негізгі бағыттары. 4. Агроөнеркәсіптік кешен реформасының дамуын қолдау. Тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Қазіргі кезде материалдық өндіріс сферасындағы мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттерін ата. 2. Мемлекеттік реттеудің өндірістік процестері қандай қадам негізінде құралады? 3. Бұрыңғы шаруашылық байланыстарды қалпына келтіретін мүмкін емес жағдайлардың екі жолын атаңыз. 4. ҚР­ да агроөнеркәсіп өндіріс облысында қандай реформалар жүргізілді. Тақырып 12.  Мемлекеттік ақша­ несие саясатын жүзеге асырудың негізгі механизмдері 32