“Fayl va kataloglar bilan ishlash” mavzusidagi ochiq dars ishlanmasi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI O'RTA MAXSUS KASB­HUNAR TA'LIM MARKAZI NAVOIY VILOYAT O'RTA MAXSUS KASB­HUNAR TA'LIM BOSHQARMASI UCHQUDUQ  KONCHILIK KASB­HUNAR KOLLEJI INFORMATIKA  fani o’qituvchisi QURBONOVA FERUZA QUCHQOROVNANING «FAYL VA KATALOGLAR    BILAN ISHLASH»  mavzusida noan’anaviy dars o’tish uchun yaratgan uslubiy  QO’LLANMASI Zamonaviy   ta’lim   oldida   turgan     eng   muhim   vazifa   o’quvchi shaxsining ilm olishga bo’lgan ehtiyojini qondirishga qaratilgan.  O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   “Tarixiy   xotirasiz­kelajak yo’q” asarida komil  inson tushunchasiga  aniq ta’rif berdilar.  “Komil inson   deganda   biz,   eng   avvalo,   ongi   yuksak,   mustaqil   fikrlay oladigan,   o’z   xulq­atvori   bilan   o’zgalarga   ibrat   bo’la   oladigan, bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz”.   Ta’lim tizimi va maktab oldiga maqsad qilib ya’ni, komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish qo’yildi.  Keyingi   yillarda   metodik   adabiyotlarda   noan’anaviy   dars   degan iborani ko’plab uchratamiz. Noan’anaviy darslarning asosiy maqsadi o’quvchilarning mustaqil bilim   olish   mexanizmiga   asoslanganligidadir.   Noan’anaviy   darsda tanlangan dars mavzusi bo’yicha o’quvchi o’z nuqtai   nazarini bayon etadi, garchi xato bo’lsa ham o’quvchining fikri oxirigacha eshitiladi. Noan'anaviy   darsda   an'anaviy   darsdagidek   tashkiliy,   o’tgan mavzuni so’rash, yangi mavzu bayoni va darsni mustahkamlash singari bosqichlari       bo’lmaydi. Har bir darsning o’ziga xos shakli bo’ladi. Noan'anaviy   darsda   aniq   bir   ta'limiy   metod   yoki   usul   hukmronlik qilmaydi.   Darsning   borish   jarayonida   ta'limiy   metodlar   va   usullar almashina boradi. Noan'anaviy darslarda standart didaktik ko’rgazmalar bilan birga, o’quvchilar   kuchi   bilan   yaratilgan   ko’rgazmalar   ham   qo’llaniladi. Noan'anaviy darslarda o’quvchi shaxsi birinchi o’rinda turadi. Shuning uchun  o’quvchilar  bilan  yakkama ­ yakka ishlash bunday darslarning tashkiliy asosi bo’ladi. Mustakil   ishlar,     guruhiy     ishlash.   O’zaro   juftlikda   ishlash, o’zaro muloqotda bo’lish, talimy uyinlar darslarning mazmunini tashkil etadi. O’quvchilarning dars­mavzusini to’liq va tushunarli o’zlashtirishi, darsning   qiziqarli   o’tishi   uchun   darsda     ko’proq   turli   usullardan foydalanishni tavsiya etaman. Hamda o’quvchilar bilimini baholashda turli xil geometrik figuralardan foydalanishni tavsiya etaman. Men quyida yangi pedagogik texnologiyalarga asoslangan “Fayl va kataloglar bilan ishlash. ON­1” mavzusida bo’lgan noan’anaviy darsni yoritib   beraman.   Bu   darsda   men   chigil   yozdi   usuli,   pinbard   usuli, ma’ruza, kichik guruhlarda ishlash usuli, munozara usuli, pochta usuli, loto usuli, mo’jizalar maydoni usuli va boshqa usullardan foydalanaman. Men   quyida   foydalanilgan   usullardan   ba’zilariga     ta’rif   berib o’taman: DARS REJASI: Dars mavzusi:Fayl va kataloglar bilan ishlash.  Darsning maqsadi.  a)    Ta’limiy: Fayl va kataloglar haqida tushuncha berish.       b) Tarbiyaviy:      O’quvchilarda bir­biriga hurmat hissini  shakllantirish.      s) Rivojlantiruvchi. Mavzuni o’rganish orqali o’quvchilarda fayl va kataloglar ustida ishlash bilimlarini o’stirish.     d) Milliy istiqlol g’oyasini singdirish:  Vatanga muhabbat his tuyg’usini shakllantirish.  e)   Kasbga     yo’naltiruvch:  O’quvchilarning   tanlagan   kasblari haqida gapirib, shu sohaga bo’lgan qiziqishlarini oshirish.       Dars tipi: yangi bilim berish  Dars turi:   noan’anaviy dars Dars uslubi: amaliy, yozma, og’zaki va mustaqil ish.  Dars   usuli:  Aqliy   hujum,   chegel   yozdi,   pinbard,   savol­   javob, musobaqa,   munozara,   loto   usuli,   kichik   guruhlarda   ishlash,   konvert usuli, mo’jizalar maydoni usuli, pochta usuli.   Dars jihozi: mavzuga oid ko’rgazmalar, pinbard oynasi, loto xaltachasi, loto   savollari,   marker,   slaydlar,   tarqatma   ma’ruzalar   matni,   konvert, javoblar yozilgan qog’ozlar, Dars   vaqtidan   to’g’ri   foydalanish   uchun   quyidagi   darsning   mantiqiy strukturasini tuzib olaman: Mavzu: Fayl va kataloglar bilan ishlash.  Reja:   1. O’tilgan mavzuni takrorlash  a) o’quvchilar 1 va 2 raqamlari orqali 2 guruhga ajratiladi  b) guruhlarni nomlash (chigil yozdi usuli)  s)  pinbard usuli  d) mo’jizalar maydoni usuli 2. Yangi mavzu bayoni  a) prezintatsiya  3. Darsni mustahkamlash: a) pochta usuli b)  loto usuli s) Individual (amaliy) usul 4. O’quvchilarni baholash. 5. Darsni yakunlash. 6. Uyga vazifa Darsning borishi: O’quvchilarga   1   va   2   raqamlari   tarqatib   chiqiladi.   1   raqamini   olgan o’quvchilar   1   stolga,   2     raqamini   olgan   o’quvcilar   2   stolaga joylashadilar. Shu tarzda guruhni 2 ta mayday guruhga ajratib olamiz. Guruhlar   o’zlariga   sardor   saylab   olishadi.   2   daqiqa   vaqt   oralig’ida o’quvchilar   o’z   o’rinlariga   joylashishlari   kerak.     (kichik   guruhlarda ishlash usuli)  I­shart: guruhlarni nomlash (chigil yozdi usuli). Bu shartga 5 daqiqa vaqt ajratiladi va 10 ball bilan baholanadi. Bu   shartda   o’quvchilar   guruhini   nomlaydilar   va   shiorlarini aytadilar. II­shart:  Bu   shartda   guruh   o’quvchilariga   kompuyter qurilmalarini yozish beriladi va ular yozgan qog’ozlarini pinbard oynasiga yopishtirishlari kerak bo’ladi.   Bu shart uchun 6 daqiqa vaqt ajratiladi va 5 ball bilan baholanadi.  (pinbard usuli) III­   shart:  Ikkala   guruhga  bittadan   qurilmaning   vazifalari o’qib   eshitiriladi.   Guruh   o’quvchilari   qaysi   qurilma   ekanligini topishlari kerak. Bu shart uchun 6 daqiqa vaqt ajratiladi va 10 ball bilan baholanadi. (mo’jizalar maydoni usuli) Yangi mavzu bayoni: Kompyuter   ishlov   beradigan   barcha   ma'lumotlar   elementlari «Kishtchalar», ya'ni 0 va 1 raqamlardan (bitlar) dan tuziladi. Shundan sung quyidagi zanjir xosil bo’ladi: bit­bayt­fayl­katalog­ mantikiy disk. Bit   ­   axborotning   eng   kichik   birligi   bulib,   0   yoki   1   raqami beradigan   axborotni   bildiradi.   Bitning   qiymatini   uchirilgan­yoqilgan, yo’q ­ha, yolg’on­rost alternativalari kabi talqin etish mumkin. Kompyuter   konkret   bitlar   bilan   alohida   juda   kam   hollarda   ish ko’radi.   Odatda   kompyuter   sakkiz   bitdan   iborat   0   va   1   raqamlari kombinatsiyasi bilan ishlaydi. Bu kombinatsiyalar bayt deb ataladi. Kompyuterning   barcha   ishlari   ­   bu,   baytlar   tuplamini boshqarishdir.   Baytlar   kompyuterga   klaviatura   yoki   disklardan   (yoki alohida liniyalar orqali) kelib tushadi. Shundan sung dasturning buyrug’i (operatorlari) bo’yicha baytlarga ishlov beriladi. Ular vaqtincha saqlab turiladi yoki doimiy saqlash uchun yozib quyiladi. Zarur bo’lsa displey ekraniga yoki chop etish qurilmasidagi kog’ozga chiqariladi. Baytlarning katta tuplamlari uchun kattaroq   ulchov   birliklari ishlatiladi. 1 Kbayt (kilobayt) = 1024 bayt 1 Mbayt (megabayt) = 1024 Kbayt q 108576 bayt 1 Gbayt (gigabayt) = 1024 Mbayt Sakkiz razryadli baytdagi maksimal ikkilik son 1111• 1111ga teng. Agar uni unli sanoq sistemasiga utkazsak 255 xosil bo’ladi. Demak, nol bilan birgalikda bir baytda 256 ta turli o’nli sonlarni yozish mumkin ekan.  Kompyuter   xotirasi   ­   bu,   maxsus   elektron   yacheykalar   tuplami bo’lib, ularning har biri nol va birlar kombinatsiyasidan iborat bir bit axborotni saklay oladi. Yacheykalar 0,1,2,,,,3200,32001 va x.k. tartib rakamlari   bilan   nomerlanadi.   Yacheykaning   nomeri   shu   yacheykaga yozib  quyiladi   va    baytning  adresi   deyiladi.   Shunga e'tibor   beringki, yacheyka (bayt) adresi va yacheykaga joylashgan axborot (bayt  kiymati)   bir   xil   narsa   emas.   Yacheyka   adresi   (nomeri)   uzgarmaydi, undagi axborot esa 0 dan 255 gacha  uzgarishi mumkin. Operativ   xotirada   axborot   kompyuter   ishlab   turgandagina saklanadi. Kompyuter yokilganda operativ xotiraga operatsion tizimda saqlanadigan   baytlar   yoziladi   Shundan   sung foydalanuvchining buyrug’i asosida operativ xotiraga magnitli diskdan amaliy dasturlar va ular ishlov beradigan ma'lumotlar yuklanadi. Xotira yacheykalaridagi baytlar doimo o’zgarib turadi. Chunki baytlar boshqa yacheykalarga o’tkaziladi, ular ustida arifmetik amallar va boshqa ishlar bajariladi.   Yangi   dastur   yuklanganda   operativ   xotiradagi   ma'lumotlar yangisi bilan almashadi.   (yuklanadi). Magnitli diskka yozilgan barcha axborot bloklarga bo’lingan xolda bo’ladi. Bu bloklar baytlar tuplamidan iborat bulib, fayllar deb ataladi. Uar   bir   fayl   uzining   belgisi     (nomi)ga   ega   bo’lishi   kerak.   Shu   nom buyicha   inson   va   operatsion   tizim   fayllarni   farqlaydi,   tanib   oladi   va foydalanadi. Demak, fayl ­ kattik yoki egiluvchan diskka yozilgan va nomlangan   baytlar   majmuasidir.   Fayl   uzunligi   bir   baytdan   o’nlab Mbaytgacha uzgarishi mumkin. Fayllarda   kompyuter   ishlov   berishi   mumkin   bo’lgan   ixtiyoriy axborot saqlanishi mumkin. Masalan, matnli xujjatlar, dasturning matni, shartli kodlar, mashina tilidagi dasturlar va boshkalar. Turli dasturlarning ishlashi natijasida ham diskda fayllar hosil bulishi mumkin. Fayllar   turlari   bo’yicha   matnli   va   matnli   bo’lmagan   fayllarga bo’linadi. Matnli fayllarda ekranda bevosita o’qishga yoki chop etish qurilmasiga uzatishga mo’ljallangan alfavit raqamli axborot saqlanadi. Matnli fayllar kompyuter texnologiyalarida alohida rol o’ynaydi. Fayl nomi ikki qismdan iborat bo’ladi: bevosita ismning uzi va uning   kengaytmasi.Kengaytma   ishtirok   etmasligi   mumkin.   Bevosita nomning uzi 4 dan 8 tagacha belgi, kengaytma esa 1 dan 3 tagacha belgidan iborat bulishi mumkin. Kengaytma bevosita nomdan «.» bilan ajratiladi. Misol.:RA Test. txt Command. Com Kengaytma   odatda   faylning   kelib   chiqishi,   nimaga muljallanganligi, biror guruhga tegishli ekanliligini bildiradi. Kupchilik dasturiy   tizimlar   konkret   tipdagi   fayllar   konkret   kengaytmaga   ega bo’lishi kerakliligini talab etadi. Masalan, DOS operatsion tizimi EXE va SOM   kengaytmali fayllarni  dastur deb hisoblaydi.  Matnli fayllar uchun   TXT,   doc   kengaytmalarini   ishlatish   qulay.   Shuni   ta'kidlash lozimki, faqat kengaytmalari bilan fark qiluvchi nomlar, turli fayllarni bildiradi. Masalan, COWF.C, COWF.PRT, COWF.OBT, COWF.EXE. Ko’p tarqalgan kengaytmalar quyidagilardir: ∙ bat ­ buyruqli fayl. ∙ bak ­ faylning sug’urta nusxasi. ∙ bas ­ beysik tilidagi dastur matni. ∙ pas ­ paskal tilidagi dastur matni. ∙ dbf ­ ma'lumotlar bazasining operativ fayli. Kompyuter   egiluvchan   va   qattiq   magnitli   disklar (vinchesterlar)dagi jamlagichlar bilan jihozlangan bo’ladi. Biror diskka murojaat   etish   uchun   disk   yurituvchilar   lotin   alifbosining   birinchi xarflari   bilan   belgilangan.   Masalan,   A,   B,   C,   .   .   .   .     xarflarni   disk yurituvchilarning nomi deb ataymiz. Disk nomi biror operatsion tizim buyrug’ida yozilganda ikki nuqta bilan birgalikda yoziladi: C:, A:, va hokazo. Egiluvchan   disketalar   disk   yurituvchisining   birinchisi   A   nomga, ikkinchisi B nomga   (agar mavjud bo’lsa) ega. Birinchi qattiq disk C nomga ega. Ayrim operatsion tizimlar ma'lum Mbayt sig’imidan oshiq bo’lgan vinchesterlar bilan ishlay olmaganligi sababli fizik vinchester bir necha,   sig’imi   28­32   Mbaytdan   oshmaydigan   mantiqiy   disklarga bo’linadi. Ushbu mantiqiy disklar D, E, F va hokazo nomlarni olishgan. Shuning uchun, garchi kompyuterda bitta vinchester bo’lsa­da, mantiqiy disklar soni 5­6 taga yetishi mumkin. Hozirgii paytda mantiqiy disklarning xotirasiga qo’yilgan chegara olib tashlangan va yangi kompyuterlar faqat bitta mantiqiy diskka ega. Uning sig’imi fizik vinchesterning sig’imi bilan ustma­ust tushadi. Fayl   to’g’risida   gapirganda   uni   biror   diskda   (disketada   yoki vinchesterda) joylashgan deb tushunamiz. Vinchesterga yozilgan har bir faylning   albatta   u   joylashgan   mantiqiy   diskining   nomi   bo’ladi. Egiluvchan disklarda esa unday emas. Biror fayl yozilgan disketa disk yurituvchiga   qo’yilmaguncha   u   uchun   disk   nomi   mavjud   bo’lmaydi. Agar disketa A disk yurituvchiga qo’yilsa, fayl ham A diskda joylashgan degan gapni aytishimiz mumkin. Lokal kompyuter tarmoqlarida va SD­ ROM   ulanganda   ham   mantiqiy   disklar   bilan   ish   kurish   mumkin. Vinchesterda minglab, xatto un minglab fayllarni joylashtirish mumkin. Agar ular biror usul bilan tematik guruhlarga bo’linmasa, shuncha fayllar bilan ishlash ancha mushkul bo’ladi. Bir nom bilan ataluvchi fayllar guruhi kataloglar deyiladi. Ularni ayrim hollarda direktoriyalar (ingliz tilida   «directory» ­ adres kitobi, ma'lumotnoma so’zidan olingan) deb ham atashadi. Misol   uchun,   mantiqiy   diskni   ­   javon   desak,   unda   papkalardan iborat   qutilar   va   alohida   (qutidan   tashqarida)   papkalar   saqlanishi mumkin.   Uar   bir   qutida   uz   navbatida   alohida   qutichalar   va   alohida papkalar joylashgan bo’lishi mumkin. Qutilar, qutichalar va papkalarga nomlari yozilgan etiketkalar yelimlangan bo’ladi. Endi tasavvur  iling, papka  ­ bu, etiketkada yozilgan nomga ega bo’lgan fayl bo’lsa, alohida quti ­ bu, mantiqiy diskning katalogi, quticha esa ushbu katalogning katalog ostidir. Kataloglar, fayllarning tula ruyxati uzak katalogning mundarijasi deyiladi va shu katalogda birinchi darajali kataloglar va alohida fayllar qayd etiladi.         IV­   shart:        Har   bir   guruh     o’quvchilari   tarqatma materiallardan   bittasini   oladilar   va   bu   tarqatma   materialdagi topshiriqni kompyuterda bajaradilar. Bu topshiriq uchun 18 daqiqa vaqt beriladi va har bir bolaga  ball bilan baholanadi. V­ shart:            Har   bir   guruhga   1   tadan   konvert   beriladi   va   stol atrofiga har bir guruhdan 2 tadan o’quvchi taklif qilinadi. Har bir guruh konvert ustiga yozilgan mavzuga oid javoblarni topib o’z konvertlariga joylashtiradilar. Bu shart uchun  5 daqiqa vaqt beriladi va 10 ball bilan baholanadi vaqt beriladi. (pochta usuli). VI­ shart:   Bu shartda har ikkala guruh o’quvchilari har biri bittadan  xaltachadan   savol  olib  javob  beradilar.   Bu   shartga   12 daqiqa vaqt beriladi va har bir savol 2 ball bilan baholanadi.   O’quvchilarni baholash. O’quvchilarni  baholash uchun quyidagi  ballar jadvalini qulayman: 5.   Darsni   yakunlash   va   uyga   vazifa   berish.