GALLAKTIKA. KOSMOSTIN DUZILISI HAM RAWAJLANIWI

`

Nókis rayonı XBBne qaraslı

№ - 22- sanli' uluwma orta bilim beriw

mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Aǵılash   Saylauovtıń

AY JERDIŃ TÁBIYǴŃY JOLDASÍ

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2015-2016 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

№45-TEMA              GALLAKTIKA. KOSMOSTÍŃ DÚZILISI HÁM RAWAJLANÍWÍ HAQQÍNDA HÁZIRGI ZAMAN DÚNYA QARASLARÍ.

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Gallaktika.Kosmostıń dúzilisi hám rawjlanıwı haqqında házirgi zaman dúnya qarasları haqqında uluwma tusinikler beriw hám bul temanıń basqa temalardan ózgesheligin aytıp temanı baslaw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey juriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın tusindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıńoqıw ham jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Blits» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

Shálkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılardıń tazalıǵına, klass tazalıǵina itibar qaratıw.Oqıwshılardıń oqıw quralların kózden keshirip  náwbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Úyge tapsırma soraw

Mayda aspan deneleri temasın soraw

Tema

Biziń Galaktikamız

Alımlarımızdıń esaplawlarına qaraǵanda, Kosmostıń ólshemi 1,2·10²³ km eken. Kosmosta barlıǵı bolıp shama menen 10²² juldız bar.

Juldızlar galaktikalardi dúzedi. Galaktika kosmostaǵi júz milliard, eki júz milliard hám onnan artıq juldızlardan dúzilgen sistema bolıp yesaplanadı.

Galaktikalarda juldızlardan basqa juldızlar aralıq ortalıq – gaz, shań hám hár túrli kosmoslıq bóleksheler de bar.

Kosmosta milliardlap galaktikalar bar. Spiral sıyaqlı gigant galaktikalarda, sonıń ishinde biziń Galaktikamızda 150 milliardtan artıq juldız bar. Bizden 2,2 million jaqtılıq jılı (1 jaqtılıq jılı = 9,46·10¹² km) uzaqlıqtaǵı qońsı Andromeda dep atalıwshı galaktikada bolsa 200 milliardtan artıq juldız bar. Kosmostaǵı juldızlar óziniń galaktikaları orayı átirapında aylanadı.

Eger aspandı dıqqat penen baqlaǵan bolsańız, juldızlar ǵuj-ǵuj bolǵan aspannıń jarıq bólegi eki qarıqtıń tabına uqsas ekenligi kórinedi. Bul jol aspan gúmbezin ekige bolip turǵanday seziledi. Bul jaqtı jol keń maydanda saban artılǵan túye kárwanı ótkende saban tógilip qalǵan jolǵa uqsaydı. Bul enli joldı ayyemgiler «Saban jolı» dep ataǵan. «Saban jolı» súttiń reńine uqsap ketedi. Sonıń ushın ayyemde yunanlar onı «galaktikos», yaǵnıy «sútli» dep ataǵan. «Galaktika» sózi sol sozden kelip shıqqan.

Bizge korinetuǵın «Saban jolı» yamasa «Sútli jol» Galaktikamızǵa kiretuǵın juldızlardıń bir bolegin óz ishine aladı. Juldızlar

Galaktikamız orayı átirapında 250 mln jılda bir márte aylanıp shıǵad’i.

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Galaktikamız yadrodan hám onı orap turıwshı juldızlardan ibarat (80-súwret). Juldızlar Galaktikamız quramında disk sıyaqlı hám galaktikalıq taj formasında jaylasqan. Galaktikamız dóńes linza formasına iye. Onıń diskinin diametri 100 000 jaqtılıq jılın, orayınıń qalıńlıǵı shama menen 30 000 jaqtılıq jılın quraydı. Galaktikalıq taj juldızlardan ibarat. Galaktikanıń aylanıw kósheri disktiń tegisligine perpendikulyar bolıp esaplanadı.

Galaktikamız diskine perpendikulyar túrde sırttan baqlaw múmkin bolǵanda edi, ol 81-suwrettegidey spiral sıyaqlı bolıp kórinedi.

Galaktikamızdaǵı juldızlardan biri – Quyash bolıp esaplanadı. O1 basqa juldızlar qatarı Galaktikamızdıń orayı átirapında aylanıp júredi. Quyash Galaktika orayınan shama menen 3,1·10¹⁷ km yamasa 32,6 mıń jaqtılıq jılı uzaqlıqta jaylasqan. Quyash óziniń planetaları menen birgelikte Galaktika yadrosnıiń átirapında 250 km/s tezlik penen qozgaladı hám 250 million jılda bir ret tolıq aylanıp shıǵadı.

1920-jılda AQSH astronomı Edvin Xabbl biziń Galaktikamızdan basqa galaktikalar bar ekenligin dálillep bergen. 1929-jılda Xabbl galaktikalar spektrin úyrenip, galaktikalar bizden júdá úlken tezlik penen uzaqlasıp atırǵanın anıqlawshı usı nızamdı ashqan:

bunda R – uzaqlasıp baratırǵan galaktikaǵa shekem bolǵan aralıq, H – Xabbl turaqlısı, mánisi 74 km/(s ·Mps), 1 ps (parsek) = 3,26 jaqtılıq jılı.

Xabbl ashqan bunday nızamlılıq boyınsha galaktika bizden qansha uzaqta bolsa, oniń tezligi sonsha úlken bolıwı kelip shıǵadı. 1988-jılda bizden 275 000 km/s tezlik penen uzaqlasıp atırǵan galaktika anıqlandı. Galaktikalardıń bunday uzaqlasıwı bir dáwirler olar bir jerde toplanǵan degen juwmaqqa keliwge alıp keledi. Xabbl nızamı galaktikalardıń tarqalıw dáwirin tabıwǵa múmkinshilik beredi.

Dúnyanıń dúzilisi hám rawajlanıwı haqqında házirgi zaman kózqarasları

Dúnyanıń dúzilisi hám rawajlanıwı haqqındaǵi házirgi zaman kózqaraslarına qaraǵanda, 13–15 milliard jıl aldın pútkil materiya, energiya, hawa hám waqıt Úlken Jarılıw sebebinen sekundtiń úleslerinde (~10^–44 s), derlik bir maydanda payda bolǵan.

Házirgi zaman ilimine qaraǵanda Úlken Jarılıwdan keyin payda bolǵan Dúnya keńeye baslaǵan. Úlken Jarılıwdan keyin temperature tómenlep, protonlar hám neytronlar payda bolǵan. Proton hám neytronlar birlesip, vodorod hám geliy yadroların payda etken. Aradan 300 mıń jıl ótip elektronlar yadro átirapında aylana baslaǵan. Bunıń nátiyjesinde atomlar kelip shıqqan.

Bir milliard jıl ótip gravitaciya kúshleri nátiyjesinde zatlar tıǵızlasıp barǵan. Nátiyjede juldızlar hám olardıń sisteması – galaktikalar payda bola baslaǵan.

Bunnan keyingi dáwirde, yaǵnıy keleshekte ne júz beriwi haqqında alımlardıń ortasında túrli kózqaraslar bar. Ayırım alımlardıń pikirinshe, Kosmostıń keńeyiwi dawam ete beredi.

Sabaqtı bekkemlew

Bekkemlew ushın «Debat», «klaster» interaktiv metodı usınıs yetiledi. Tema boyınsha oqıwshılarǵa  qayta sorawlar berip hám qosımsha tapsırma túrinde hár toparǵa krosvordlar tarqatıladı.tapsırma orınlanıp bolǵannan soń boslıqlardı tolıqtırıw maqsetinde,bilimlerin bekkemlep barıw ushın yadtan formulalar jazadı

1. Galaktika degen ne?

2. «Galaktika jolı» ne ekenligin túsindirip beriń.

3. Biziń Galaktikamız haqqında nelerdi bilesiz?

4. Xabbl nızaminm’ mánisi neden ibarat?

5. Dúnyanıń ólshemi, massası, galaktikalar ham juldızlar sanın aytıp berıń.

Úy tapsırma tapsırıw

Gallaktika.Kosmostıń dúzilisi hám rawjlanıwı haqqında házirgi zaman dúnya qarasları temasın oqıp keliw. 

Sabaqtı juwmaqlaw

Úy jumısın qayta yadına salıp otip, búgingi sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyǵan halda búgingi sabaǵıma juwmaq jasayman

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash