Химия панинен адистетелик жинак

1.Кіріспе 1.1 Пәннің мақсаты:   Оқушылардың  химия   пәніне   деген  көзқарасын,   шығармашылық   ойлау   танымын дамыту,   химияның   өмірмен,   практикамен   байланысын   ашып,   болашақта   химия саласының маманы болатындай практикалық білім­білік дағдылармен қаруландыруға бағытталады. Бейорганикалық химия курсының мазмұнын терең меңгеру. 1.2 Пәннің міндеттері:  Бейорганикалық   химияны   оқу   барысында  оқушы  төмендегідей   білім   –     білік дағдыларын меңгеру қажет: ­химиялық ыдыстармен, Кипп аппаратымен, газометрмен, химиялық реактивтермен, спирт шамымен, электр қыздырғышпен жұмыс істей білу; ­химиялық таразыларда өлшеу жұмыстарын орындай білу; ­әртүрлі   зертханалық   жұсыстарды   (ұнтақтау,   еріту,   қыздыру,   суалту,   газ   жинау, ерітінді әзірлеу) орындай білу; ­қарапайым приборларды құрастыру; ­химиялық лабораторияларда  жұмыс істеудің қауіпсіздік техникасын сақтай білу;   ­тәжірибе қорытындысын түсіндіре білу, химиялық терминологияны дұрыс қолдана білу,   сарамандық   жұмыс   нәтижесін   сауатты,   көркемдеп,   қажеттігі   болғанда анықтамалық материалды қолдана білу. ­бақылау жұмыстардың үлгілеріне қарап,шығара білу. 1.3 Пәннің мазмұны: Химия ­ заттардың құрамын, құрылысын, қасиеттерін, химиялық өзгерістерін, өзгеріс жағдайын,   әрі   өзгерістермен   қабат   болатын   құбылыстарды   зерттейтін   ғылым. Материяның нақты көрінісі (заттар) өте көп, материя қозғалысының түрлері де қилы­ қилы, осыған сәйкес жаратылысты зерттейтін ғылымдар да түрлі салаға бөлінеді. 2 Химия материя қозғалысының химиялық түрін зерттейді, яғни зат негізінен өзгеріп, бір заттан екінші жаңа зат түзілуіне байланысты туатын қозғалысының түрін зерттейді. Бейорганикалық   химия   пәні   қолданбалы   химия   әдістемесі   мен   техникасының мәселелеріне арналған. Пәннің тақырыптарында табиғи құбылыстар мен үрдістерді түсіндіретін   арнайы   теориялар   мазмұндалған.   Химия   ғылымы   алдына   қойған міндеттерді шешуде бақылау, гипотеза, тәжірибені негізгі зерттеу әдістері ретінде пайдаланып,   олардың   нәтижесінде   анықталған   мәліметтерді   түсіндіру   үшін теорияларды басшылыққа алады 1.4 Оқушылар игеруге тиісті білімдер: Бейорганикалық химияның негізін заттардың құрылысын. Бейорганикалық қосылыстардың негізгі кластары арасындағы генетикалық байланыс, алу әдістері, аталуы. Химиялық реакциялардың жіктелуі. Ерітінді концентрациясын белгілеу әдістері. Электролиттік диссоцияция теориясы (механизмі, сандық анықтамасы). Химиялық байланыс теориясы, жіктелуі. Тотығу­тотықсыздану реакцияларының теориясы. Периодтық жүйе құрылымы мен атом құрылысының байланысын түсіндіре білу. Барлық атомдардың электрондық, электронды­ұяшықтық формуласын жаза білу. Валентілік пен атомдардың тотығу дәрежесін, олардың жай және қозған түрлерінің құрылымы негізінде түсіндіре білу. Атомдар,   жай   заттар   мен   элемент   қосылыстарының   қасиетінің   атом   құрылысына байланыстылығы. Байланыс типтерінің түзілу түзілу себебін түсіндіре білу, кристалдық торлар типінің зат қасиеттеріне әсері. Металл   және   бейметалл   генетикалық   қатары   бойынша   оксид,   қышқыл,   негіз,   тұз қасиеттері мен әдістерін болжау. Химиялық   реакциялардың   жылу   эффектісінің   себебін,   заттардың   ерігіштігінің себебін, кейбір химиялық реакциялардың жүруін. 3 Электролиттік   диссоциация,   гидролиз,   ион   алмасу,   тотығу­тотықсыздану реакцияларының теңдеуін жаза білу. Формула   бойынша   (салыстырмалы   молекулалық   масса,   белгілі   зат   мөлшерінің массасы, молекула массасы, элемент массалары қатынасы, элементтің массалық үлесі,   зат   массасы   ішіндегі   элемент   массасы,   газдардың   салыстырмалы тығыздығы. Салыстырмалы тығыздық және массалар қатынасы немесе элементтердің массалық үлесі бойынша заттың молекулалық формулсын құру. Реакция теңдеуі бойынша масса, зат мөлшерін, көлемін табу. Егер берілген заттардың біреуі артық мөлшерде алынған жағыдайда реакция теңдеуі бойынш массаны (зат мөлшерін, көлемін табу). Бастапқы заттар еріген заттың массалық үлесі белгілі ерітінділер түрінде алынған жағдайда реакция теңдеуі бойынша массаны (зат мөлшерін, көлемін) табу. 4 2.Зертханалық тәжірибелердің жоспары 8­сынып № № 1  Зертханалық тәжірибе тақырыптары «Заттардың   (металдар   және   бейметалдар)   физикалық   қасиеттерін   танып білу»   «Химиялық   реакциялардың   белгілеріне   және   типтеріне   тәжіребелер № 2 №3 №4 №5 №6 №7 жүргізу.   Мыс   сымын   қыздыру.   Малахиттің   ыдырауы.   Ағаш   жаңқасының және парафиннің жануы»   «Түрлі химиялық байланысы бар заттардың табиғи үлгілерін зерттеу» «Сутек асқын тотығын катализатор қатысында айыру арқылы оттек алу» «Зертханада сутек алу және оның қасиеттерін зерттеу» Судың металдармен (натрий, алюминий, мыс) әрекеттесуі;судың кальций және   фосфор   (V)   оксидтерімен   әрекеттесуі,   индикаторлар   көмегімен алынған ерітінділердің ортасын анықтау «Қышқылдардың   химиялық   қасиеттерімен   (ортофосфор   қышқылының мысалында)   танысу;   негіздердің   химиялық   қасиеттерімен   (натрий гидроксидінің   мысалында)   танысу;   тұздардың   химиялық   қасиеттерімен (мыс (ІІ) сульфатының және кальций карбонатының мысалында) танысу» 2.1.Зертханалық тәжірибені жазу әдістемесі 8 сынып №1 зертханалық тәжірибе Тақырыбы:  «Заттардың   (металдар   және   бейметалдар)   физикалық қасиеттерін танып білу» Мақсаты:  Физикалық,   химиялық   құбылыстарға   тән   белгілерді   түсіндіру, мысалдар келтіріп, құбылыстарды ажырату, химиялық құбылыс, химиялық реакция екенін оның жүру белгілерін меңгерту. 5 Шеге Тапсырмалар:  1. 1) Физикалық, химиялық құбылыстың айырмашылығы? 2) Мына   құбылыстың   физикалық,   химиялық   екенін   анықтаңдар   а)   Балқу,   ә) бұлттану, б) жану, в) шіру, г) таттану   3) Химиялық реакцияның жүру белгілері. 2. 3 қатарда отырған оқушыларға физикалық және химиялық құбылыстар берілген  карточкалар таратылады. Әр топ соң отырған оқушыдан алдыға қарай бір  сұраққа жауап беріп жібереді. 1 ­ топ. Күнделікті тұрмыста мал сүтін былай өңдейді: А) сүтті әуелі сүзіп тазартады; Ә) сосын жылытады; Б) сүт машинасынан өткізіп қаймағы мен «көк сүтке» айналдырады; В) қаймақты былғап, майға айналдырады; Г) ал «көк сүтке» ұйытқы салып ұйытып, майсыз айранға айналдырады. Осы аталғандардың қайсысы физикалық құбылысқа, қайсысы химиялық құбылысқа  жатады? 2 ­ топ. Айраннан жасалатын құртты былай дайындайды: А) мал сүтін сүзеді; Ә) сүтті пісіреді; Б) ұйытқы қосып, жылы жерге қойып айран ұйытады; В) Түзілген айранды әуелі дорбаға құйып, сары суынан сүзіп, бөліп қатық алады; Г) алынған сүзбені тұз қосып араластырып, дөңгелек пішінге келтіріп кептіреді. Осы аталғандардың қайсысы физикалық құбылысқа, қайсысы химиялық құбылысқа  жатады? 3 ­ топ. А) Бір тамшы су тас теседі; Ә) Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді; Көрнекілік:  мыс   сым,       ерітінділері,   сынауық,    ерітінділері Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. Тәжірибенің орындалуы: 1. Кестені толтыру Құбылыс Физикалық Химиялық  Қорытынды 6 Б) Күзгі жапырақтың сарғаюы немесе қызаруы; В) Жайған кірдің кебуі. Осы аталғандардың қайсысы физикалық құбылысқа, қайсысы химиялық  құбылысқа жатады? №2. зертханалық тәжірибе Тақырыбы:    «Химиялық  реакциялардың  белгілеріне  және  типтеріне  тәжіребелер жүргізу.   Мыс   сымын   қыздыру.   Малахиттің   ыдырауы.   Ағаш   жаңқасының   және парафиннің жануы»  Мақсаты: оқушылардың химиялық реакция туралы білімдерін тереңдету Көрнекілік: Керекті құрал – жабдықтар: спиртшам, химиялық стакан, шыны тақша, сіріңке. сынауықтар, шырпы, тұрғы,     ағаш     Керекті   реактивтер:   аммоний   дихроматы   ерітіндісі,   натрий   гидроксиді,   натрий карбонаты, тұз қышқылы, мыс сульфаты, темір (ІІІ) хлориді, калий радониді, күміс нитраты. Көрнекілік құралдары: презентация, компьютер. Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. 7 Тәжірибенің орындалуы: Не істедік Не байқадық  Реакция теңдеуі, қорытынды Химиялық реакциялардың белгілеріне   және типтеріне тәжіребелер жүргізу Мыс   қыздыру. Малахиттің ыдырауы .  сымын Ағаш жаңқасының және   парафиннің жануы 8 Әдемі жасыл түсті малахит минералының ұнтағын  сынауыққа салып   оның   ыдырау қыздырғанда, нәтижесінде   газ   күйінде   су бөлініп, суыған кезде сұйық  тамшыға айналадыСонымен бірге,   көмір   қышқыл   газы бөлінеді және қара түсті ұнтақ мыс(   ІІ   )   оксиді   түзіледі. Күрделі   малахиттің ыдырауынан   үш   түрлі   жаңа күрделі түзіледі Малахит   ерте   кездерден   бері жоғары   бағаланған   минерал. Малахиттің   ашық жасылдан  атлас тәрізді  қоңыр   жасылға   түрленіп отырады.  заттар түсі зат №3 зертханалық тәжірибе Тақырыбы:  «Түрлі байланысы бар заттардың табиғи үлгілерін зерттеу» Мақсаты:  Физикалық, химиялық құбылыстарға тән белгілерді түсіндіру, мысалдар келтіріп,   құбылыстарды   ажырату,   химиялық   құбылыс,   химиялық   реакция   екенін оның жүру белгілерін меңгерту. Көрнекілік: әртүрлі кристалды тор үлгілері Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. Тәжірибенің орындалуы: 1) 1.   INCLUDEPICTURE   "http://www.alhimik.ru/teleclass/pictures/reshioda­new.gif" \* MERGEFORMATINET INCLUDEPICTURE "http://www.alhimik.ru/teleclass/pictures/reshioda­new.gif"   \*   MERGEFORMATINET     INCLUDEPICTURE   MERGEFORMATINET   "http://www.alhimik.ru/teleclass/pictures/reshioda­new.gif"   \* INCLUDEPICTURE     "http://www.alhimik.ru/teleclass/pictures/reshioda­new.gif"   \*   MERGEFORMATINET               2.                    3.                  9 4.  "http://go3.imgsmail.ru/imgpreview? key=http://labbox.ru/webasyst_setup/published/publicdata/DB36368M/attachments/SC/pr INCLUDEPICTURE     10 key=http://labbox.ru/webasyst_setup/published/publicdata/DB36368M/attachments/SC/pr oducts_pictures/IMG_9640_enl.jpg&mb=imgdb_preview_276" \*   MERGEFORMATINET     "http://go3.imgsmail.ru/imgpreview? key=http://labbox.ru/webasyst_setup/published/publicdata/DB36368M/attachments/SC/pr   INCLUDEPICTURE   oducts_pictures/IMG_9640_enl.jpg&mb=imgdb_preview_276"   \* oducts_pictures/IMG_9640_enl.jpg&mb=imgdb_preview_276" MERGEFORMATINET   \*   "http://go3.imgsmail.ru/imgpreview?   INCLUDEPICTURE MERGEFORMATINET     "http://go3.imgsmail.ru/imgpreview? key=http://labbox.ru/webasyst_setup/published/publicdata/DB36368M/attachments/SC/pr   INCLUDEPICTURE   oducts_pictures/IMG_9639_enl.jpg&mb=imgdb_preview_276"   \* oducts_pictures/IMG_9640_enl.jpg&mb=imgdb_preview_276" MERGEFORMATINET    INCLUDEPICTURE   \*   "http://go3.imgsmail.ru/imgpreview?   key=http://labbox.ru/webasyst_setup/published/publicdata/DB36368M/attachments/SC/pr oducts_pictures/IMG_9640_enl.jpg&mb=imgdb_preview_276" \*   MERGEFORMATINET   INCLUDEPICTURE                                          5. "http://go1.imgsmail.ru/imgpreview? key=http://labbox.ru/webasyst_setup/published/publicdata/DB36368M/attachments/SC/pr oducts_pictures/IMG_9639_enl.jpg&mb=imgdb_preview_276" \*   MERGEFORMATINET     "http://go1.imgsmail.ru/imgpreview? key=http://labbox.ru/webasyst_setup/published/publicdata/DB36368M/attachments/SC/pr   INCLUDEPICTURE   oducts_pictures/IMG_9639_enl.jpg&mb=imgdb_preview_276" MERGEFORMATINET   \*   "http://go1.imgsmail.ru/imgpreview?   INCLUDEPICTURE     key=http://labbox.ru/webasyst_setup/published/publicdata/DB36368M/attachments/SC/pr oducts_pictures/IMG_9639_enl.jpg&mb=imgdb_preview_276" \*   MERGEFORMATINET     "http://go1.imgsmail.ru/imgpreview? key=http://labbox.ru/webasyst_setup/published/publicdata/DB36368M/attachments/SC/pr   INCLUDEPICTURE   oducts_pictures/IMG_9639_enl.jpg&mb=imgdb_preview_276" MERGEFORMATINET    INCLUDEPICTURE   \*   "http://go1.imgsmail.ru/imgpreview?   key=http://labbox.ru/webasyst_setup/published/publicdata/DB36368M/attachments/SC/pr MERGEFORMATINET   Тапсырма:   суреттердегі кристалдық тор үлгілерін атын тауып, әрқайсысына сипаттама бер. 2)   Ермексаздан   және   металдан   немесе   пластмассадан   жасалған   шарлар   мен таяқшалар берілген. Мұғалімнің   тапсырмасы   бойынша:   а)   иондық;   ә)   атомдық;   б)   молекулалық кристалдық торы бар заттардың моделдерін жасаңдар. 3)Өздерің моделдерін жасаған заттардың физикалық және химиялық қасиеттеріндегі айырмашылықтардың мәнін түсіндіріңдер. №4 зертханалық тәжірибе Тақырыбы:    «Сутек асқын тотығын катализатор қатысқанда айыру арқылы оттек алу.» Жұмыстың мақсаты: оқушылардың оттегін  алу және оның химиялық, физикалық қасиеттері туралы білімдерін бекітіп, ауаны, суды ығыстыру арқылы газ жинау іскерлігін қалыптастыру. Жұмысқа қажетті құралдар мен реактивтер: пробирка бекітетін қалақшасы бар темір   штатив,   спиртшам,   газ   жүретін   түтігі   бар   тығын,   5   пробирка,   оның   үшеуі 11 тығынмен тығыз жабылған шыра, кішкене мақта, ортасына дейін суы бар кішігірім конус, ұшына көмір бекітілетін жіңішке сым,  ә)   қандай   химиялық   қасиеттерімен   таныстыңдар?   б)оттегін   ауаны   және   суды ығыстыру арқылы жинау себебін түсіндір. Сутек асқын тотығы. Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. Реакция теңдеуі, қорытынды Тәжірибенің орындалуы:   1.  Карточка­ нұсқау Не істедік Не байқадық  Сынауыққа сутек  Оттегі суды ығыстырып,  асқын тотығын  құйып,қыздырған  кезде газ жүретін  түтікке оттегі  жиналады /стақан,  сынауық/ ыдыстың  түбіне дейін  жеткіземіз. Оттегі  аудан сәл ауыр  болғандықтан,  сынауыққа жиналады.  Су астында сынауықтың  аузын тығынмен жауып,  аламыз.  Қыздыруды тоқтатпай  түтікті судан алу керек,  себебі,  сынауыққа дейін кетіп,  қызған сынауық сынуы  мүмкін. Сымға бекітілген  біртіндеп ауаны  ыдыстан ығыстырады.  көмірді спиртшамды  қыздырып оттегі бар Оттегінің суда  ерігіштігі нашар  сынауыққа кіргізгенде, ол жарқырап жанады. 2. Төмендегідей сұрақ беру: а) оттегінің қандай физикалық қасиеттерін байқадыңдар? 12 №5 зертханалық тәжірибе Тақырыбы:  «Зертханада сутек алу және оның қасиеттерін зерттеу»  Мақсаты:  ­ сутекті алып, жинап, бар екендігін дәлелдеу;  ­сутектің кейбір физикалық және химиялық қасиеттерімен танысу;  ­ химиялық құралдармен жұмыс жүргізу дағдысын қалыптастыру;  Құрал­жабдықтар: газ өткізгіш түтігі бар тығын, шыны таяқша, химиялық стакан 50 мл,сынауық, сынауық қоятын штатив, сіріңке  Заттар: 4­5 мырыш түйірі, тұз қышқылы;  Жұмыс барысы: Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту 13 2. тапсырмалар:  1)  Судың физикалық қасиеттерін сипаттап айтып беріндер. 2) Сутектің металдармен әрекеттескенде не байқадың? №7 зертханалық тәжірибе   Тақырыбы:  7.1.   «Қышқылдардың   химиялық   қасиеттерімен   (ортофосфор қышқылының мысалында) танысу. 7.2.     «Негіздердің   химиялық   қасиеттерімен   (   натрий   гидроксидінің   мысалында) танысу. 7.3.     «Тұздардың   химиялық   қасиеттерімен   (мыс   (II)   сульфатының   және   кальций карбанатының мысалында) танысу. Мақсаты:    Қышқылдардың   металдармен   әрекеттесуі,   негіздерді   алу   және   оның қасиеттерін зерттеу, тұздардың қасиеттерін байқау. Құрал­жабдықтар: индикаторлар, стақан, сынауықтар, ұстағыш, спиртшам, т.б. Реактивтер: магний, калий, магний және кальций оксидтері, мыс (ІІ)оксиді, натрий хлориді. ортофосфор қышқылы, күкірт, тұз қышқылы, мырыш түйірі, темір ұнтағы, алюминий түйірі, мыс сым, натрий гидроксиді 1. Карточка­ нұсқау Не істедік Не байқадық  Реакция теңдеуі, Сутекті   алуға   қажетті   құрылғы қорытынды Герметикалығын   құрастыру. тексеру. Сутекті алу Сутекті жинау. Сутектің қасиеттерімен танысу. 2. Тапсырмалар 1)  Неліктен бөлініп жатқан газды, ыдысты тӛңкеріп қойып жинау қажет?  2) Сутекті, алюминийді тұз және күкірт қышқылымен әрекеттестіру арқылы алуға болады. Осы реакциялардың теңдеуін жазыңдар.  3) Бірінші цилиндр оттек газымен, екінші цилиндр сутек газымен толтырылған. Қай цилиндрде қандай газ бар екенін қалай ажыратуға болады?  №6 зертханалық тәжірибе Тақырыбы:  «Судын   металдармен   әрекеттесуі;   судың   кальций   және   фосфор   (V) оксидтерімен әрекеттесуі, индикаторларк көмегімен алынған ерітінділердін ортасын анықтау.» Мақсаты:  Судын металдармен әрекеттесуін, ерітінділердін ортасын анықтау Құрал­жабдықтар: сынауықтар, тұрғы  Реактивтер:  мырыш,кальций, темір ұнтағы, кальций оксиді, мырыш оксиді, темір оксиді, әмбебап индикаторы. Жұмыстың барысы:  Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту 1. Карточка­ нұсқау Не істедік Не байқадық  Реакция теңдеуі,қорытынды 14 Жұмыстың барысы:  Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту 15 1. Карточка­ нұсқау 7.1.   Қышқылдардың   химиялық   қасиеттерімен     (ортофосфор   қышқылының мысалында) танысу. Не істедік Не байқадық  Реакция теңдеуі,қорытынды 7.2.     «Негіздердің   химиялық   қасиеттерімен   (   натрий   гидроксидінің   мысалында) танысу. Не істедік Не байқадық  Реакция теңдеуі,қорытынды 7.3.«Тұздардың   химиялық   қасиеттерімен   (мыс   (II)   сульфатының   және   кальций карбанатының мысалында) танысу Не істедік Не байқадық  Реакция теңдеуі,қорытынды № № 1  № 2 №3 №4 №5 №6 №7 №8 №9 №10 9­сынып   сульфидтерді,   сульфаттарды,   карбонаттарды, Зертханалық тәжірибе тақырыптары «Электролит ерітінділерінің арасындағы ион алмасу реакциялары» «Тұздар гидролизі»  «Көмірқышқыл газы және  аммиакты алу, оларды анықтау» «Хлоридтерді, силикаттарды, аммоний тұздарын танып білу» «Алюминий   гидроксидін   алу   және   оның   екідайлық   қасиеттерін зерттеу» «Темірдің   (ІІ)   және   (ІІІ)   гидроксидтерін   алу   және   қасиеттерін зерттеу» «Көмірсутек молекулаларының модельдерін құрастыру» «Мұнай өнімдерімен танысу» «Сірке   қышқылының   индикаторларға   әсері,   металдармен   және тұздармен әрекеттесуі «Сабынның және синтетикалық жуғыш заттардың қасиеттерін салыстыру» №1 зертханалық тәжірибе 9 сынып Тақырыбы: Электролит ерітінділерінің арасындағы ион алмасу реакциялары Мақсаты: Электролиттік   диссоциациялану   теориясы   тұрғысынан   қышқылдардың, негіздердің және тұздардың қасиеттерін танып, иондық реакция теңдеуін құру. Құралдар: сынауықтар, тұрғы, тұз қышқылы мен ерігіштік кестесі. Реактивтер: NaOH,   Ca(OH)2,   HCl,   H2SO4,   CuSO4,   K2CO3,   Na2CO3,   CaCl2,   AgNO3, фенолфталеин. Жұмыс барысы Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. Тәжірибенің орындалуы: 2.2.Зертханалық тәжірибелердің жоспары 16 17 Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. 1.Кестені толтыру Не істедік Не байқадық Реакция теңдеуі, қорытынды Алмасу   реакциясының   аяғына дейін жүру Тұнба түзілу арқылы  жүретін Тәжірибенің орындалуы: 1.Кестені толтыру Не істедік Не байқадық Реакция теңдеуі, қорытынды   жағдайларын   зерттеу   әдісі арқылы газ бөле, су мен тұнба түзе   жүретін   реакцияларды қарастыру.  реакциялар. a) CuSO4+ NaOH→ ә) НСl+ K2CO3→ б) NaOH+H2SO4→ 2­тәжірибе. ионға   Хлорид  арналған  сапалық реакция. a) HCl+AgNO3→ ә) NaCl+ AgNO3→ б) CaCl2+AgNO3→ №2 зертханалық жұмыс Тақырыбы: Тұздар гидролизі Мақсаты: Оқушыларға   тұздар   гидролизінің   жүру   механизмін   түсіндіре   отырып, тұздар ерітіндісінде индикаторлардың түсі өзгеруі жайлы білім беру; Құралдар: сынауықтар Реактивтер: NH₄CI, Na₂CO³, К₂СО₃ , фенолфталеин немесе лакмус ерітінділері Жұмыс барысы 18 Судың өте аз мөлшерде сутек  Шындығында да күшті қышқыл мен Н+ және гидроксид ОН ­  иондарына диссоциация  күшті негіз әрекеттескенде  түзілетін натрий хлориді, калий ↔  Н+ + ОН ­ ланатыны белгілі: Н₂О  Диссоциация нәтижесінде  Н+ және ОН – иондарының  нитраты, калий сульфаты сияқты  тұздардың сулы ерітіндісі бейтарап  ортаны көрсетеді (электронды  оқулық,).Кейбір орта тұздардың,  бірдей мөлшері түзіледі.  Ерітінді дегі сутек ионы  Н+ және  гидроксид  ОН ­ ионының мөлшері бірдей    судағы   ерітінділері  мысалы, темір (ІІІ) хлоридінің NH₄CI қышқылдық ортаны, ал натрий  карбонатының Na₂CO³, калий карбонатының   К₂СО₃  ерітіндісі сілтілік ортаны көрсетеді. Бұған көз болғандықтан су БЕЙТАРАП  ортаны көрсетеді. Егер  жеткізу үшін осы тұздардың  ерітінділеріне фенолфталеин ерітіндідегі гидроксид  ионының мөлшері артық болса   немесе лакмус ерітінділерінің  1­2 тамшысын қосамыз.Ас тұзының орта СІЛТІЛІК, ал сутек  иондарының  NaCI   ерітіндісіне   лакмус   түсін өзгертпейді,олай болса орта мөлшері артық  болса орта ҚЫШҚЫЛДЫҚ  болып өзгереді.  Олай болса сулы ерітіндісінде  Н+ ионының не ОН ­ ионының  артық мөлшері жоқ тұздардың  ортасы бейтарап болуы  керек. бейтарап. Ал темір (ІІІ) хлоридінің FeCI₃, мырыш  хлоридінің ZnCI₂ және аммоний  хлоридінің NH₄CI ерітінділеріне  лакмус   қызарады,   демек,   орта қышқылдық. Натрий және калий  карбонатының Na₂CO₃, К₂СО₃  ерітіндісіне лакмус көгереді, демек,  орта сілтілік. 19 сульфидтерді,   сульфаттарды,   карбонаттарды, Тақырыбы: Хлоридтерді, силикаттарды, аммоний тұздарын танып білу Мақсаты: Хлоридтерді, силикаттарды, аммоний тұздарын танып білу Құрал­жабдықтар мен реактивтер: Сынауықтар мен тұрғы.  NaOH, Ca(OH)2, HCl, H2SO4, CuSO4, K2CO3, Na2CO3, CaCl2, AgNO3NH₄CI. Жұмыс барысы карбонаттарды,     сульфидтерді,   сульфаттарды, Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. Тәжірибенің орындалуы: 1.Кестені толтыру Не істедік Не байқадық Реакция теңдеуі,қорытынды №5 зертханалық жұмыс Тақырыбы: Алюминий гидроксидін алу және оның екідайлылық қасиеттерін зерттеу Құрал­жабдықтар мен рекативтер: Сынауықтар мен тұрғы, алюминий тұздарының, натрий гидроксидінің, тұз қышқылының ерітінділері. Жұмыс барысы Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. Тәжірибенің орындалуы: 1.Кестені толтыру Не істедік Не байқадық Реакция теңдеуі,  қорытынды Сынауыққа   алюминий  тұзының   2   мл   ерітіндісінқұйып, оған қоймалжың  тұнба   түзілгенше   натрий   гидроксидінің   ерітіндісін тамшылатып құйыңдар.  Түзілген алюминий гидроксидіне зер салыңдар. №3 зертханалық жұмыс Тақырыбы: Көмірқышқыл газы және аммиак алу, оларды анықтау Мақсаты: Көмірқышқылын басқа бейорганикалық қышқылдармен салыстыру Құралдар: сынауықтар, газ өткізгіш, стакандар, шырпы, спирт шам, Реактивтер: Бор, NaOH, Ca(OH)2, H2SO4, Na2СO3, NaH2СO3, лакмус ерітіндісі. Жұмыс барысы Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. Тәжірибенің орындалуы: 1.Кестені толтыру Не істедік Не байқадық №4 зертханалық жұмыс 20 Реакция теңдеуі,  Қорытынды Тұнбаның жартысын басқа сынауыққа құйыңдар. Тұнбаның   бір   бөлігіне   толық   ерігенше   қышқыл ерітіндісін  құйындар. Тұнбаның   екінші   бөлігіне   сынауықты   шайқай   отырып, тұнба толық ерігенше сілті ерітіндісін құйыңдар. №6 зертханалық жұмыс Тақырыбы: Теміргидроксидін алу және оның қасиеттерін зерттеу Мақсаты: Теміргидроксидін алып, оған тән химиялық қасиеттерін зеттеу. Құрал­жабдықтар   мен   рекативтер: Сынауықтар   мен   тұрғы,   темір   тұздарының, натрий гидроксидінің, тұз қышқылының ерітінділері. Жұмыс барысы Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. Тәжірибенің орындалуы: 1.Кестені толтыру Не істедік Не байқадық Реакция теңдеуі,  қорытынды 21 №7 зертханалық жұмыс Тақырыбы: Көмірсутек молекулаларының модельдерін құрастыру Мақсаты: Метан молекуласының моделін жасау. Құралдар: түрлі түсті пластилин, шырпы (таяқша немесе сым) Жұмыс барысы Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. Тәжірибенің орындалуы: Не байқадық Реакция теңдеуі, қорытынды 1.Кестені толтыру Не істедік 1.Ақ   немесе   көгілдір  түсті   пластилиннен   (немесе   басқа материалдан)   үлкендіктерін   бірдей   етіп­сутек   атомдарын бейнелейтін кішірек төрт шар дайындаңдар. 2.Бастапқы   шарлардан   үлкен   етіп   қара   түсті   тағы   бір   шар (көміртек атомы) жасаңдар. 3.Қара   шардың   бетіне   арақашықтықтары   бірдей   етіп   төрт нүкте белгілеп алып, осы   нүктелерге төрт өзекті (шырпыдан немесе сымнан) кіргізіп, олардың ұштарына төрт  кіші шарды орналастырыңдар. Этилен молекуласының моделін жасау. 1.Ақ   немесе   көгілдір   түсті   пластилиннен   (немесе   басқа материалдан) сутек атомдарын бейнелейтін кішірек төрт шар дайындаңдар. 2.Олардан   үлкендеу   етіп   көміртек   атомдарын   бейнелейтін қара түсті екі шар жасаңдар. 3.Әр қара шарғааралық бұрыштары 1200 шамасында нүктелер белгілеп алыңдар. 4.51­суретке   қарап,   қара   шардағы   екі   нүктеге   өзек   (шырпы емесе сым) кіргізіп, олардың ұштарына сутек атомдарын (кіші шарларды)  орналастырыңдар.Үшінші нүктенің екі жағынан өзек кіргізіп, екі   көміртек   атомдарын   өзара   жалғастырып,этилен молекуласының пішінін жасаңдар. 22 №8 зертханалық жұмыс Тақырыбы: Мұнай өнімдерімен танысу. Мақсаты: «Мұнай   және   оның   өнімдері»   жинақтамасындағы   мұнай   өнімдерімен танысу. Жұмыстың барысы Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. Тәжірибенің орындалуы: Төмендегі кестені толтырыңдар: Өнімнің атауы Агрегаттық күйі Түсі Қолданылуы Қорытынды №9 зертханалық жұмыс Тақырыбы: Сірке   қышқылының   индикаторға   әсері   және   металдармен   содамен әрекеттесуі. Мақсаты: Сірке   қышқылының   қасиеттерінмен   танысып,   олардың   бейорганикалық қышқылдадың қасиеттеріне ұқсас екеніне көз жеткізу. Құралдар мен реактивтер: Сынауықтар мен тұрғы, сірке қышқылының ерітіндісі, әмбебап индикатор немесе көк лакмус ерітіндісі (қағазы), мырыш (немесе магнийдің) түйірлері (ұнтақтары), натрий (кальций) карбонаты. Жұмыстың барысы Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. Тәжірибенің орындалуы: 23 Не Реакция теңдеуі,  байқадық қорытынды 1.Кестені толтыру Не істедік Үш сынауық алып,әрқайсысына сірке  қышқылының сұйылтылған   ерітіндісінен   1­2   мл­ден   құйыңдар.   Сірке қышқылының   ерітіндісінің   түсіне   көңіл аударыңдар,абайлап иісін байқау Сынауықтағы ерітіндігіе берілген индикатор  ерітіндісінен тамызу (немесе индикатор  қағазымен тексеру). Не байқалды? Екінші сынауықтағы сірке қышқылының  ерітіндісіне   мырыш   ұнтағы   не   түйірін   (немесе магнийдің) салу. Реакция баяужүрген жағдайда  аздап қыздырып жіберуге болады. Үшінші сынауықтағы сірке қышқылының ерітіндісіне аздаған натрий карбонатының  ұнтағы (немесе бордың кішкене түйіршігін)  салып, газ бөлінуін бақылау. Тапсырмалар: 1.Сірке қышқылының қандай қасиеттері бейорганикалық қышқылдарға ұқсас? 2.Сірке қышқылы күші жағынан қандай (әлсіз, күшті) қышқылдарға жатады? 3.Барлық байқалған құбылыстарды түсіндіріп, жұмыстарыңды қорытындылаңдар. №10 зертханалық жұмыс 24 Тақырыбы: Сабын мен синтетикалық жуғыш заттардың қасиеттерін салыстыру. Мақсаты: Сабын мен синтетикалық жуғыш заттардың суда ерігіштігін салыстыру. Құралдар   мен   реактивтер: Сабын   жоңқасы,   синтетикалық   кір   жуатын   ұнтақ, құбырдың (құдықтың) суы, стақандар немесе сынауықтар, шыны таяқшалар. Жұмыстың барысы Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтауды ескерту. Тәжірибенің орындалуы: 1.Кестені толтыру Не істедік 1.Екі стақанға(немесе сынауықтарға 3­5 мл­ден құбыр (құдық) Не байқадық Реакция теңдеуі, қорытынды суынан құйып алыңдар. 2.Олардың біреуіне аздаған мөлшерде сабын  жоңқасынан, екіншісіне, кір жуатын ұнтақтан  салыңдар. 3.Алынған қоспаларды шыны таяқшамен  араластырыңдар. 4.Ерітінділердің ортасын индикатормен  тексеріңдер. 5.Барлық байқалған құбылыстарды  түсіндіру 25 2.3.Практикалық жұмыстар 8­сынып № Практикалық жұмыстардың тақырыбы №1 «Химия кабинетінде жұмыс жасаудың техникалық қауіпсіздік ережелерімен танысу;   лабораториялық   құрылғылармен,   химиялық   ыдыстармен   шыны түтікшелермен,   қыздыру   құрылғыларымен   жұмыс   істеу   ережелері; сұйықтықты қыздыру ережесі» 26 №2 №3 №4 №5 «Лас тұзды қоспалардан тазарту» «Суды лас қоспалардан тазарту» «Берілген мольдік үлесі бойынша қант ерітіндісін дайындау» «Бейорганикалық заттардың кластары арасындағы генетикалық байланыс» №1 практикалық жұмыс Тақырыбы:  Химия   кабинетінде   жұмыс   жасаудың   техникалық   қауіпсіздік ережелерімен танысу; лабораториялық құрылғылармен, химиялық ыдыстармен шыны түтікшелермен,   қыздыру   құрылғыларымен   жұмыс   істеу   ережелері;   сұйықтықты қыздыру ережесі Мақсаты: Химия кабинетінде жұмыс істеу кезінде қауіпсіздік техникасы ережесімен танысу,лабораториялық тұрғыны құрастыру, химиялық ыдыстармен танысу, кәрлен табақша, спирт шамның құрылысын білу. Құралдар мен реактивтер: химия кабинетіндегі немесе лабораториядағы құралдар  мен реактивтер  Жұмыстың тәртібі: 1Қауіпсіздік техникасының ережелерімен танысу. 2.Мұғаліммен бірге лабораториялық құралдармен танысу,суретін салып,атауларын  жазу. 3.Сұрақтарға жауап беру. а)Қауіпсіздік техникасының ережелерін не үшін білу қажет? ә)Химиялық реактивтермен қалай жұмыс істеу керек? 4.Қорытынды жасау. Химия кабинетіндегі қауіпсіздік  техникасының ережелері: 1. Лабораторияда және кабинетте тек химия пәнінін мұғалімі   бар кезде әрі   оның рұқсатын алып жұмыс істеу керек. 2. 3. 4. 5. 6. Алдымен әрбір орындалатын жұмыспен танысып, ондағы  қолданылатын заттардың қасиеттерімен,   құрал­жабдықтардың   нақты   өздерімен   әрі   не   үшін   қолданылатын айқындап алу керек. Химиялық   лаборатория   мен   кабинетте   жұмыс   кезіндегі   қауіпсіздікті   қамтамасыз ететін дүниелердің: бастапқы көмек көрсететін қобдишаның, көзді  жуатын айдалған судың, өрт  сөндіргіштің, оттың бетін жауып кішігірім өртті сөндіретін жамылғыш пен құм салған ыдысқа, қан тоқтатқыш   қоспаның, йод   ерітіндісінің, т.б. тұрған жерін дәл біліп алу керек. Кез келген жұмысты  орындаудан  бұрын оқушы  үстіне арнайы жұмыс халатын киіп, қажет болса көзіне қорғауыш көзілдірік, тіпті газтұтқыш  арнайы тұмылдырық киіп алғаны дұрыс. Аяқ киімінің  де жан­жағы жабық болған жөн, қолға арнайы қолғап кию де қажет болуы мүмкін. Егер оқушының шашы ұзын болса, оны жинап қою керек. Тәжірибеге кірісердің алдында жұмыс істерінің үстінен артық дүниені, соның ішінде оқулықтар мен басы артық  қағаздарды  шетке алып қою керек. Реактив  салынған  ыдыстың  сыртында  жазылған заттың формуласын кем дегенде екі рет қарап, іздеп отырған затың дәл сол ма айқындап алған жөн. 27 7. 8. 9. Реактивтерді қолымен ұстауға, дәмін татып көруге болмайды. Егер газ күйіндегі заттың иісін сезгін келсе, оның ыдысын мұрыннан алысырақ   ұстап, аздап желпіп көру керек. Оны дұрыс орындауды мұғалім немесе лаборант көрсету керек.  Реактиві  бар  ыдыстың аузына ұңілмейді, жанынан қарайды. Сынауықты ашық аузын оқушы өздігінен  немесе  жанындағы адамға қаратып  ұстамау керек. Артық   алынған   реактивтің   қалғанын   қайтадан   таза   зат   салынған   ыдысқа   салуға немесе құюға болмайды. Лаболаторияда және кабинетте тек таза зат пен таза ыдыс қолданылатынын  үнемі есте ұстаған жөн. 10.   Тәжірибеге   қажетті   заттарды   мүмкіндігінше     дәл   сол   мөлшерде   және   аз   етіп алыңдар. Реактивтерді үнемді қолдана білу керек.  28 11. Әсіресе қышқылдармен немесе сілтілермен жұмыс істегенде абай болыңдар! Егерде реактив денеге немесе киімге тиіп кетсе, бірден суды көбірек пайдаланып, жуып 1.Қоспаны сумен араластыру. 2. Фильтр қағазынан сүзгіш жасап, құйғыға орналастыру. Дәптерге суретін салу. жіберген дұрыс. 12. Реактивтің әсерінен денедегі  аздап күйіп қалған жерді суық ағынды сумен жақсылап шаю керек. Содан  кейін барып тиісті дәрігерлік көмек көрсетіледі.  13. Лаболаторияда немесе кабинетте   орынсыз   жүре беруге, дауыс көтеріп сөйлеуге болмайды, өйткені басқаларға  кедергі келтіресіңдер. 14. Мұғалімнің рұқсатынсыз таныс емес затты алып пайдалануға болмайды. 15. Жұмыс   соңында   қолданылған   құрал­жабдықты,   реактивтерді,   қыздырғыш құралдарды өз орындарына   апарып қою керек. Реактивтердің қалдығын   ережеге сай  мұғалімнің не лаборантпен келісіп алып, аластау керек. 16. Химиялық   лабораториядан   немесе   кабинеттен   шығар   алдында   суды тоқтатқандығыңа, газды, қыздырғыш торды өшіргендігіне, т.т. көз жеткізу керек. 17. Газ жанарғысын, спирт шамды және электр қыздырғыштарын  пайдаланудың   өзіндік ерекшеліктері   бар,   соларды   бұлжытпай   орындау   керек.   Олармен   жұмыс   істеуді мұғалімнің немесе лаборанттың  көмегімен  игерген дұрыс. 18. Ең бастысы өзің  білмесең не күмәндансаң, мұғалімнен сұрап алу қажет. Сұрақтарға жауаптары: а)______________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ә)______________________________________________________________________ Қорытынды:___________________________________________________________ №2 практикалық жұмыс Тақырыбы: «Лас тұзды қоспалардан тазарту» Мақсаты: Қоспа және  таза зат ұғымдарын бекіту,қоспаларды бөлуді үйрену. Құралдар мен реактивтер:тұрғы, құйғы, стақан, су, қағазды фильтр, магнит,  спирт шам, сіріңке, ұстағыш, кәрлен табақша, темір және күкірт қосылған  қоспа, құм және тұз қосылған қоспа. Жұмыстын тәртібі. Тапсырма №1. Қоспадан ас тұзын бөліп шығару.  3. Қоспаны сүзу. 4. Таза фильтратты кәрлен табақшасына құйып, қыздыру. 5. Сұрақтарға жауап беру. а) Бөлу және тазарту тәсілдерін ата. ә) Берілген қоспаның түрін анықта. Тапсырма №2. Темір мен күкіртті  бөлу. 1. Қоспаны қағазға салу. 2. Қағазды көтеріп, астына магнитті ұстап, күкіртті басқа қағазға түсіру. 3. Сұрақтарға жауап беру. а) Қоспаның түрі қандай? ә) Тазарту тәсілі қандай? 4.Жалпы қорытынды жасау. Сүзу приборының суреті: Сұрақтарға жауаптары: а)__________________________________________________________________ ә)__________________________________________________________________         Тапсырма №2.        Сұрақтарға жауаптары: а)_________________________________________________________________________ ә)_________________________________________________________________________ Қорытынды:_______________________________________________________________ __________________________________________________________________________ 29 30 №3 практикалық жұмыс Қорытынды:______________________________________________________________ ______________________________________________________________________ Тақырыбы: «Суды лас қоспалардан тазарту» Мақсаты.Суды қоспалардан тазарту әдістерін білу. Құралдар мен реактивтер.Су,бор ұнтағы,ас тұзы,стақан,шыны таяқша,құты,  сынауықтар,спиртшам,сіріңке. Жұмыстың тәртібі. Тапсырма №1 1.Бор ұнтағын суға салып,шыны таяқшамен араластыру.Біраз уақыт қоспаны  қойып,лайдың ауыр бөлшектері ыдыстың түбіне шөккеніне назар аудару. 2.Тұнған мөлдір ерітіндіні шыны таяқшаны бойымен ептеп лайламай,басқа стақанға  құйып алу. Тапсырма №2 3.Құтыға 10­15мл су құйып,оған 1­2мг ас тұзын  қосу.Құтыны штативтің  шығыршығына бекіту.Құтының ауызын имек түтігі бар тығынмен тығындап,түтіктің  екінші имек ұшын суық су құйылған стақанның ішіндегі  таза сынауыққа  салу.Құтыны спиртшамның жалынына қайнағанша қыздыру. 4.Сұрақтарға жауап беру. а)Өткізілген тәжірибелерде қандай тәсілдерді байқадың? ә)Табиғи суда қандай қоспалар болуы мүмкін? 5.Өткізілген тәжірибелердің суретін дәптерге салу. 6.Қорытынды жасау. Сұрақтарға жауаптары: а)_______________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ә)_______________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ Тәжірибе суреті: №4 практикалық жұмыс Тақырыбы: Берілген мольдік үлесі бойынша қант ерітіндісін дайындау          Мақсаты: Таразыда өлшеп үйрену, заттың массалық үлесі көрсетілген            ерітіндіні  дайындау. Құралдар мен реактивтер.  Химиялық стақан, шыны таяқша, өлшеуіш, таразы, су, тұз. Жұмыстың тәртібі: Тапсырма №1. Тұздың 5%­дық 60г ерітіндісін даярлау үшін, қанша тұз, қанша су қажет екенін  есептеу. Тапсырма №2. Ерітіндіні дайындау. 1. 2. Таразыға тұзды өлшеу. (Физикадан өлшеу дәлдігін еске түсір). Дистиленген судың қажетті көлемін алу, (сұйықтық көлемін өлшеу  ережесін еске түсір) және оны құтыдағы тұздың үстіне құйю. Құтының ішіндегісін тұзы ерігенше араластыру. 3. Тапсырма №3. Ерітіндіге100г су құй. Ерітіндінің  концентрациясы  қалай  өзгереді? Дәптерге есепті шығарып, қорытынды жасау. Тапсырма №1 Берілгені:                                    шешуі Т/к:                                                                 Жауабы: Тапсырма №3 Берілгені:                                    шешуі Т/к:                                                                 Жауабы:                  Қорытынды:_________________________________________________________ _______________________________________________________________________ ______________ 31 32 3. Сынауыққа 2­3 мл калий карбонатының ерітіндісін құю, соған сондай мөлшерде тұз қышқылын қосу, карбонаттарды анықтау тәсілі туралы қорытынды жасау. 4. Сынауыққа   2­3   мл   натрий   хлоридің   құйю,   бірнеше   тамшы   күміс   нитратының ерітіндісін қосу. Хлоридтерді анықтау тәсілі туралы қорытынды жасау. Жасалған тәжірибе  бойынша  кесте толтыру.  5. Қорытынды жасау. Тәжірибе Берілген заттар Қорытынды Реакция Реакция жағ дай ы белгі лері Реакция те ңд еу ле рі Негіздерді анықтау Натрий   гидроксиді, Қышқылдарды анықтау Карбонатты анықтау Хлоридтерді анықтау Сульфат тарды анықтау   қышқылы, фенолфталеин Тұз   лакмус Калий   карбонаты, тұз қышқылы Натрий   хлориді, күміс нитраты Натрий   сульфаты, барий хлориді Қорытынды:____________________________________________________________ 2.4.Практикалық жұмыстар 9­сынып Практикалық жұмыстардың тақырыбы «Электролиттік диссоциация теориясы және электролиттердің қасиеттері» «Бейметалдар» тақырыбына эксперименттік есептер шығару «Металдар» тақырыбына эксперименттік есептер шығару» 33 № №1 №2 №3 №5 практикалық жұмыс Тақырыбы: Бейорганикалық заттардың кластары арасындағы генетикалық байланыс                  Мақсаты:  Химиялық  реакцияларды  өткізіп,  бейорганикалық  заттардың  негізгі кластары туралы білімін бекіту.  Құралдар   мен   реактивтер:  Тұрғы,   сынауықтар,   тұз   қышқылы,   ерітінділер(натрий гидроксиді,   калий   карбонаты,   натрий   хлориді,   күміс   нитраты,   натрий   сульфаты,   барий хлориді, лакмус, фенолфталеин.  Жұмыс тәртібі:  1. Сынауыққа 2­3 мл натрий гидроксидін құю, оған бірнеше тамшы фенолфталеин қосу. Негіздерді анықтау тәсілі туралы қорытынды жасау. 2. Сынауыққа 2­3  мл тұз қышқылын құйып, бірнеше тамшы лакмус қосу. Қышқылдарды анықтау тәсілі туралы қорытынды жасау. №1 практикалық жұмыс Тақырыбы:  Электролиттік   диссоциация   теориясы   және   электролиттердің қасиеттері Мақсаты: Электролиттік диссоциация  тақырыбы  бойынша алған білімдерін   практика  жүзінде  пайдалана білу дағдысын жетілдіру. Құралдар мен реактивтер: Сынауықтар,ерітінділер(CuCL2 , KOH, NaOH, Na2CO3,  HNO3,AI(NO3)3,лакмус  ерітіндісі. Химия кабинетіндегі   қауіпсіздік техникасының ережелерін  еске түсіру 1. Қышқылдамен  және  сілтілермен  жұмыс істегенде  өте  сақ  бол!  Заттарды нұсқауда  көрсетілген  мөлшерден  артық  алма. 2. 3. Көптеген  реактивтердін улы  екенін  есте  ұста!  4.  Реактив  тұрған құтылардың  қақпаған  тығының  ауыстырып  алма. 1 тапсырма:  Мына   ерітінділер  арасында жүретін  реакцияны  аяқтап жазып  жасандар және  толық, қысқартылған иондық  теңдеулерін жазыңдар:  a) Молекулалық теңдеу: CuCL2 + KOH = _______________________________ Толық иондық теңдеу: ______________________________________________ Қысқартылған иондық  теңдеу: _______________________________________ 34 Толық иондық теңдеу: ______________________________________________ Қысқартылған иондық  теңдеу: _______________________________________ Реакция қорытындысы:  ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ б) Молекулалық теңдеу:  NaOH + HNO3 = _____________________________ Толық иондық теңдеу: ______________________________________________ Қысқартылған иондық  теңдеу: _______________________________________ Реакция қорытындысы:  ________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ 2 Тапсырма:  Төмендегі  кестені  қолданып тұз еретінділерін индикатор көмегімен   зерттендер.  орта  бейтарап орта қышқылдық орта сілтілік орта лакмус түсі өзгермейді қызарады көгереді Индикаторлар фенолфталейн түсі өзгермейді түсі өзгермейді таңқұрай түстес метилоранж түсі өзгермейді қызғылт түстес сарғаяды Берілген  ерітінділерді лакмуспен  сынандар. Жауаптарынды  төмендегі  кестеге толтырып  жазыңдар: Ерітінді Формуласы Қышқылдық  Бейтарап  Сілтілік  орта орта орта ас  тұзы мыс (ІІ) хлориді натрий карбонаты алюминий   нитраты 35 Реакция қорытындысы:  ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ ә) Молекулалық теңдеу:  Na2CO3 + HNO3 = _____________________________ Не  байқалғанын  қорытындылап жазыңдар: ___________________________  ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________ Қай  тұздың  судағы  еретіндісінде лакмус  түсін  өзгертеді:   __________________________________________________________________ Практикалық жұмысты аяқтаған  соң жұмыс орнынды жина  және жұмыс бойынша қорытынды жаз:  ________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ №2 практикалық жұмыс Тақырыбы: «Бейметалдар» тақырыбы бойынша эксперименттік есептер  шығару Мақсаты: «Бейметалдар» тақырыбы бойынша білімді бекіту,алынған теориялық  білімді практика жүзінде жүзеге асыру.  Құралдар мен реактивтер: сынауықтар,тұрғы, тұз қышқылы, натрий гидрооксиді  натрий карбонаты, калий карбонаты аммоний сульфаты, аммоний  нитраты натрий  ,мыс сульфаты, барий хлориді, барий нитраты, натрий фосфаты, күміс нитраты,  лакмус, фенолфталеин ерітінділері. 1­тапсырма: Берілген құралдар мен   реактивтерді   пайдаланып, төмендегі   айналуларды іс жүзіне асырыңдар:   CuSO4 ­­­ Cu(OH)2­­­CuCl2 36 2. ___________________________________________________________________ ________________________________________________________       Реакциялар не  себепті аяғына  дейін  жүретінін түсіндіріңдер:        ______________________________________________________________                      _______________________________________________________________ 2 тапсырма: Сөйлемді  аяқта: Сапалық  реакция дегеніміз   ________________________________________________________________________ ____________________________________________________________ Аммоний  сульфаттың  құрамын дәлелдейтін сапалық  реакцияны іске асыру  үшін  қажетті  құрал – жабдықтар: ________________________________________________________________________ ____________________________________________________________ Реакция теңдеу: ___________________________________________________ Жұмысты орындау жолдары: 1. _______________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ 2. ___________________________________________________________________   3._____________________________________________________________________ _ Практикалық жұмысты аяқтаған  соң жұмыс орнынды жина  және жұмыс бойынша қорытынды:  ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________                  №3 практикалық жұмыс Тақырыбы: Металдар тақырыбына эксперименттік есептер шығару 37 Жұмысты орындау жолдары: 1. _______________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Мақсаты: «Металдар» тақырыбы бойынша білімді бекіту,алынған теориялық білімді практика жүзінде жүзеге асыру. Құралдар мен реактивтер: сынауықтар, темір (ІІІ) хлориді, алюминий хлориді,  кальций  хлориді , CaO , Ca(OH)2 ,CaCL2   1 тапсырма:  Металдарға қандай химиялық  қасиет ортақ? ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________ Эксперименттік  есептерді орында:  Темір (ІІІ) хлориді, алюминий хлориді, кальций хлориді  ерітінділердің әрқайсы қай сынауықта  екенін  аңықтандар, химиялық  реакция теңдеулерін  жазыңдар:  1­ші  сынауықта:  ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________.  2 ші сынауықта:  ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________.  3­ші  сынауықта:  ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ 38 2  тапсырма:  Мына  сызбанұсқа  бойынша  CaO ­­­ Ca(OH)2 ­­­ CaCL2  кальций оксидінен  кальций хлоридін  алыңдар, тиісты реакция  теңдеулерін  жазыңдар:  ________________________________________________________________________ ____________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ____________________________________________________________ Практикалық жұмысты аяқтаған  соң жұмыс орнынды жина  және жұмыс бойынша қорытынды:  ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ 39 2.5.Бақылау жұмыстары 8­сынып Бақылау жұмыстарының тақырыбы «Алғашқы химиялық ұғымдар» «Атомның   құрылысы.   Д.И   Менделеев   жасаған   химиялық   элементтердің периодтық заңы және периодтық жүйесі.Химиялық байланыс» «Ауа. Оттегі. Жану» «Сутегі.Тотығу­тотықсыздану реакциялары» «Су. Ерітінділер» «Бейорганикалық заттардың негізгі кластары» № №1 №2 №3 №4 №5 №6 40 8­сынып №1 бақылау жұмысы Тақырыбы: Алғашқы химиялық ұғымдар 1­нұсқа 1.       Мына   қосылыстардағы   элементтердің   валенттігін   анықтаңдар:   NH3,   P2O5  , CrO3 , H2S , SO3; 2.    Мына   фосфор   қышқылының   (H3PO4)   құрамындағы   әр   химиялық   элементтің массалық үлесін есептеп шығар.  3.   Төмендегі   берілген   химиялық   реакция   теңдеулерін   теңестіріп,   типтерін анықтаңдар:   а) Mg + O2 — MgO                            ә) Ag2O — Ag  + O2                                                                             б) KCIO3 — KCI + O2                         в) AI  +  S  —  AI2S3                                                                             г) CuO + AI — AI2O3 + Cu                 д) Na + H2O — NaOH + H2 41 4.Берілген сызбанұсқаларда коэффиценттерді қойып теңестіріңдер, реакция типтін  анықтаңдар. a) Al+O2 =Al2O3 b) H2 + Cl2 = HCl c) PH3 + O2 = ...+... 5. Зат мөлшері 0,5 моль осы заттың массасын есепте 2­нұсқа 1.Калий,фтор атомдарының ядроларындағы протон,электрон,нейтрон сандарын  анықта 2.Литий,алюминий атомдарындағы электрондардың энергиялық деңгейлерге жаз 3. Фосфор атомының электрондық­графиктік конфигурациясын жаз 4.Берілген сызбанұсқаларда коэффиценттерді қойып теңестіріңдер, реакция типтін  анықтаңдар. a) Ca+O2 =CaO b) H2 + N2 = HN3 c) NH3 + O2 = ... + ... 5. Зат мөлшері 0,2 моль осы заттың массасын есепте  ж) AI2O3 + HBr = AIBr3 + H2O  4.   Массасы 6 грамм   магний жанғанда түзілген магний оксидінің (MgO) массасын және зат мөлшерін есептеп шығар.  5. Реакциясының теңдеулерін аяқтап жаз: а) Hg2O =  ?   +    ?       ә)   HgCI2 + Cu =  ?   +   ?      б) MgO  +  HCI =  ?  +  ?                                     2­нұсқа  1.  Төмендегі қосылыстардың формуласын құрыңдар: а) кальций мен хлор(І); ә) азот (V) пен ,оттек; б) алюминий мен ,оттек;, в) натрий  мен ,күкірт (ІІ).  2.  Мына әктастың (CaCO3 ) құрамындағы әр химиялық элементтің  ,массалық үлесін есептеп шығар.    3.    Төменде   берілген   химиялық   реакция   теңдеулерін   теңестіріп,   типтерін анықтаңдар:   а) Fe + O2 — Fe2O3                                ә) P  +  O2 —P2O5   б) KCIO3 — KCI + O2                            в) ZnO — Zn + O2   г) Fe3O4 + AI — AI2O3 + Fe                  д) Na + H2O — NaOH + H2   в) KOH + H2SO4 = K2SO4 + H2O                               4. Массасы 6,2 грамм  фосфор жанғанда түзілген фосфор (V) оксидінің (P2O5)           массасын және зат мөлшерін  есептеп шығар.      5. Реакциясының теңдеулерін аяқтап жаз:      a) CuO  =  ?   +   ?         ә) FeS   +   HCI  =   ?    +   ?          б)  CuO  +   H2   =    ?    +     ?   №2 бақылау жұмысы Тақырыбы: Атомның құрылысы. Д.И Менделеев жасаған химиялық элементтердің  периодтық заңы және периодтық жүйесі.Химиялық байланыс 1­нұсқа 1.Натрий,фосфор атомдарының ядроларындағы протон,электрон,нейтрон сандарын  анықта 2.Кальций,күкірт атомдарындағы электрондардың энергиялық деңгейлерге жаз 3. Натрий атомының электрондық­графиктік конфигурациясын жаз 42 43 №3 бақылау жұмысы  Тақырыбы: Ауа. Оттегі. Жану 1­нұсқа 1.Оксидтердің формуласын теріп жазып, аттарын жазу    P2O5 ,,NаОН ,SO3 , CrO , MgSO4 , MgO, H2 SO4, HCl , CrO3 2.Тізбекті реакцияның  теңдеуін жаз      P  P→ 2O5 ,  S SO→ 2 ,   Al Al→ 2О3   ,  Cа CaO→ 3.Оксидтердің құрамындағы оттегінің массалық үлесін табу                                 K2O, MgO , CO, P2O5 4.Оксидтердің формуласын құрастыру    Сынап, марганец (IV),мыс (ІІ),күкірт (VІ),хлор (VІІ),темір (ІІ),марганец (VІІ) 5. Қалыпты жағдайда көлемі 11,2 л ацетилен жағу үшін қанша литр оттек  қажет 2­нұсқа 1.Оксидтердің формуласын теріп жазып, аттарын жазу KCl, Н2СО3, CаO, Si2  О, Са(OH)2  , СО2 ,  Fe (OH)3 , BaO,  Cl 2 O7 2.Тізбекті реакцияның  теңдеуін жаз       K K→ 2O ,  C CO→ 2  ,     Mg MgO→ 3.Оксидтердің құрамындағы оттегінің массалық үлесін табу FeO, SO3  , CO2, Na2O 4.Оксидтердің формуласын құрастыру    Темір (ІІІ), көміртегі (ІІ), магний, мыс (І), кальций,мырыш, литий   ,    Na Na→ 2O 5. Қалыпты жағдайда көлемі 21,4 л сутек жағу үшін қанша литр оттек  қажет? 44 №4 бақылау жұмысы  Тақырыбы: Сутегі.Тотығу­тотықсыздану реакциялары 1­нұсқа 1.Тотығу дәрежесін анықта As2O5, CrSO4, Na3AsO4, AsH3, AsBr3, As, H3AsO3 ? 2.Тотығу­тотықсыздану реакция теңдеуін жазып,тотықтырғыш пен  тотықсыздандырғышты анықта AI  +  Br2= PbO2 + H2 =     3.Реакция теңдеуін аяқта,электронды баланс теңдеуі арқылы теңестір MgCI2  + N2   = Na  + O2  = P   +   O2  = 4.8г мыс(ІІ) оксидін алу үшін қанша грамм мыс реакцияға түседі?  5. Формула құру: магний оксиді, кальций нитриді, литий  хлориді, барий  сульфиді 2­нұсқа 1.Тотығу дәрежесін анықта    Cr2O3, CrSO4, Na2Cr2O7, Cr, CrO3, Cr(NO3)3 ? 2. Тотығу­тотықсыздану реакция теңдеуін жазып,тотықтырғыш пен  тотықсыздандырғышты анықта AI + S =         H2S + O2 =          3. Реакция теңдеуін аяқта,электронды баланс теңдеуі арқылы теңестір CaCI2   +   S   = AI   +   S    = H2   +   O2   = 4.Нәтижесінде 4 моль сутек алу үшін қанша грам суды айыруға болады? 5. Формула құру: кремний  оксиді, сутек  нитриді, кальций хлориді, алюминий  сульфиді 45 2. 185 г су мен 15 г қант ерітіндісін дайындау үшін еріген заттың массалық үлесін есепте. 3. 20 %  150  г  тұз ерітіндісін дайындау үшін қажетті су мен тұздың массаын есепте? 4.  Судың  ластану жолдарын  жаз: №6 бақылау жұмысы  Тақырыбы:  Бейорганикалық заттардың негізгі кластары 1. Реакция теңдеуін аяқтап,теңестір: 1­нұсқа SO2 + О2   SO3 + Н2O    →  → 2.Тізбекті реакция теңдеуін шығарып,реакцияның типін анықта Cu  3.Заттарды  класстарға  бөліп  жазыңыздар:  CuO  Cu(OH)   Cu→   → 2  CuCl 2  → →  Fe, P, Cu, Li, C, S, LiOH, H2SO4, Li2CO3, HNO2, BaCl2, Cu(OH)2, CuSO4, CuO, P2O5,  KCI, SO3, Li2O. 4.Берілген заттардың формуласын жазып,теңдеуді шығар:  қышқыл + тұз = жаңа тұз + жаңа қышқыл 5. 6,5 г мырыштың тұз қышқылымен әрекеттесуінен алынған сутек газы қанша грамм  мыс (ІІ) оксидін тотықсыздандырады? 1. Реакция теңдеуін аяқтап,теңестір: SO2 + Н2O → 2­нұсқа №5 бақылау жұмысы  Тақырыбы: Су. Ерітінділер 1.Реакция теңдеуін аяқта. 1­нұсқа K+H2O =  Mg+H2O=  K2O+H2O=  SO2+H2O= 2. 155  г су  мен 45  г тұз  ерітіндісін  дайындау  үшін  еріген  заттың  массалық  үлесін есепте. 3. 15%  натрий хлоридінің 200 г ерітіндісін дайындау үшін қажетті су мен   тұздың массаын есепте? 4.  Суды тазарту әдістерін жаз: 2­нұсқа 1.Реакция теңдеуін аяқта. Na+H2O =  Ca+H2O=  Na2O+H2O=  P2O5+H2O=  46 Н2SO3 + O2   → 2.Тізбекті реакция теңдеуін шығарып,реакцияның типін анықта б) Fe    Fe(OH)   FeO  →   Fe → 2  →   FeCl → 2  3.Заттарды  класстарға  бөліп  жазыңыздар:  Mg, N, AI, Na, P, O, KOH, H2CO3, K2CO3, HNO3, CaCl2, Mg(OH)2, CaSO4, CaO, N2O5,  NaCI, CO2, Na2O. 4. Берілген заттардың формуласын жазып,теңдеуді шығар: қышқыл + негіз = тұз + су 5. 5,4 г алюминий күкірт қышқылымен әрекеттесуінен алынған сутек газы қанша  грамм мыс (ІІ) оксидін тотықсыздандырады? 47 №2 №3 №4 Бейметалдар және олардың маңызды қосылыстары «Металдар және олардың қосылыстары.Металлургия» Көміртектің органикалық қосылыстары 2.6.Бақылау жұмыстары 9­сынып Бақылау жұмыстарының тақырыбы Электролиттік диссоциациялану теориясы № №1 48 9­сынып №1 бақылау жұмысы 1­нұсқа Тақырыбы: Электролиттік диссоциациялану теориясы 1.Заттардың арасында мүмкін болатын реакция теңдеуін жазыңдар: а) барий  нитраты мен калий сульфаты; б) мыс (II) сульфаты мен натрий сульфиді; в) натрий сульфиді мен тұз қышқылы; г) көміртек (IV) оксиді  мен  натрий гидроксиді; д) натрий гидроксиді мен  калий карбонаты; 2. Диссоциация теңдеуін жаз  а) күкірт қышқылы б) калий  гидроксиді; в ) натрий сульфиді; г) темір (III) гидроксиді 3.Теңдеудің толық,иондық теңдеулерін жаз: Ca2+ + CO3 2­ =CaCO3 4.Есептеп шығар: 17 г  күміс нитраты мен 22,2 г кальций хлоридінің әрекеттесуінен түзілген  тұнбаның массасы қандай? 2­нұсқа 1.Заттардың арасында мүмкін болатын реакция теңдеуін жазыңдар: а) күміс  нитраты мен натрий сульфаты; б) мыс (II) сульфаты мен калий сульфиді; в) калий сульфиді мен көмір қышқылы; г) күкірт (IV) оксиді  мен  калий гидроксиді; д) литий гидроксиді мен  натрий карбонаты; 2. Диссоциация теңдеуін жаз  а) көмір қышқылы б) натрий  гидроксиді; в ) калий сульфиді; г) алюминий (III) гидроксиді 3.Теңдеудің толық,иондық теңдеулерін жаз: Ag+ + CI2 4.Есептеп шығар: ­ =AgCI 25 г  барий  гидроксиді мен 15  г темір  хлоридінің әрекеттесуінен түзілген  тұнбаның массасы қандай? 49 Тақырыбы: Бейметалдар және олардың маңызды қосылыстары №2 бақылау жұмысы 1­нұсқа 1. Практикалық жүзінде жүзеге асыруға болатын химиялық реакциялардың  теңдеулерін ғана жазыңдар. Ион алмасу реакциясын қысқартылған ионды түрде  жазыңдар: Na2CO3 + HNO3 = Na2CO3 + KOH= Na2SiO3+ HCl= H3PO4 + NaOH= 2. Массасы 62 г 5 %­тік мыс (ІІ) сульфатының ерітіндісіне 31,2 г 20 %­тік барий  хлориді құйылып, ерітінді сүзілді. Ерітіндіде қанша грамм тұз бар екенін есептеңдер. 3. Берілген тұздардың: а) темір (ІІ) гидрофосфаты; ә) аммоний дигидрофосфаты; б)  кальций фосфатының формуласын жаз. 4. Төмендегі айналымдарды іске асыруға болатын химиялық реакция теңдеулерін  жазыңдар: N2                 NH3             NO        NO2         HNO3          Cu(NO3)2   ІІ ­ нұсқа 1. Практикалық жүзінде жүзеге асыруға болатын химиялық реакциялардың  теңдеулерін ғана жазыңдар. Ион алмасу реакциясын қысқартылған ионды күйде  жазыңдар: CaCO3 =  CaCO3 + HCl= SiO2 + NaOH= K2SiO3 + HNO3= 2. Массалық үлесі 0,2 калий гидроксидінің 400 г ерітіндісіне массалық үлесі 0,2 азот  қышқылының 500 г ерітіндісі құйылды. Қанша грамм тұз түзіледі? 3. Берілген тұздардың: а) темір (ІІ) фосфаты; ә) темір (ІІІ) гидрофосфаты; б)  аммоний фосфатының формуласын жаз. 4. Төмендегі айналымдарды іске асыруға болатын химиялық реакция теңдеулерін  жазыңдар:  Р                P2O5        H3PO4          Ca3(PO4)2             K3PO4 50 №3 бақылау жұмысы  Тақырыбы: Металдар және олардың қосылыстары.Металлургия І НҰСҚА 1.Реакция теңдеуін аяқтап,металдардың тотықтырғыштығын көрсет Fe + S           Mg + O2            Cu + H2SO4         2.Егер 16 г мыс 20 г күкіртпен реакцияға түссе, неше грамм мыс сульфиді СuS       алынады. 3.Құрамы (массасы бойынша пайызбен): K ­39,7 % , Mn – 27,9 %, O – 32,4 %   болатын қосылыстың қарапайым формуласын анықтаңдар. 4.Мына: Na2O , HCL, PH3 , Fe2O3, MgO, P2O5,  CO2   қосылыстардағы : а) бір валентті,  ә) екі валентті, в) үш валентті, б) төрт валентті, г) бес валентті болып келетін  элементтерді жазыңдар? 5.Төмендегі сызбанұсқалардағы реакциялардың коэффициенттерін тауып қойыңдар  және олардың әрқайсысының қай типке жататынын анықтаңдар: 1) CaO + HCL = CaCL2+ H2O 2) CuSO4 + Zn = ZnSO4 + Cu 3) NaHCO3 = Na2CO3 + H2O + CO2 ІІ ­ нұсқа 1.Реакция теңдеуін аяқтап,металдардың тотықтырғыштығын көрсет Cu + HNO3              Mg + HCl               Zn + H2SO4             2. Массасы 3,42 грамм сілтілік металл сумен әрекеттескенде қалыпты жағдайда  0,448л сутегі бөлінеді. Бұл қандай металл?  3.Сақардың массалық құрамы: К – 56,6 % , C – 8,7% , O – 34,8 %  оның формуласы  қандай болады? 4.Мына элементтердің оттегімен қосылыстарының формуласын жазыңдар: а) күміс  (І), б) магний (ІІ), д) фосфор(Ү), г)  алюминий (ІІІ), е)Вольфрам ( ҮІ)  5. Төмендегі сызбанұсқалардағы реакциялардың коэффициенттерін тауып қойыңдар  және олардың әрқайсысының қай типке жататынын анықтаңдар: 1) Na2CO3 + HCL = 2) BaCL2 + K2SO4 = 3) Zn + CuSO4 =  51 №4 бақылау жұмысы  Тақырыбы: Көміртектің органикалық қосылыстары І ­ нұсқа 1. 5,8 г белгісіз сұйық зат толық жанғанда, 9,28 л көмірқышқыл газы  және 7,46 г су  буы түзілді. Егер осы заттың ауамен салыстырмалы тығыздығы 1,93 болса, қандай зат жағылған? 2. Мына өзгерістерді жүзеге асыруға болатын реакция теңдеулерін жазыңдар: С        СН4       СН3СІ       С2Н6       С2Н5Ғ 3. Берілген заттардың құрылымдық формуласын жаз: 2,3­ диметил­ 2­этилбутан;  2,3,4­ триметилпентан  4.Берілген формуланың атын жаз                             СН3            СН3 СН3 – СН  ­  СН –СН2 – СН – СН3               С2Н5                                           СН3       СН3 –  С= СН – СН – СН3               СН3 52 ІІ ­ нұсқа 1.3,75 г белгісіз сұйық зат толық жанғанда, 5,5 г көмірқышқыл газы  және 2,25 г су  буы түзілді. Егер осы заттың сутегінің салыстырмалы тығыздығы 15 болса, қандай зат жағылған? 2. Мына өзгерістерді жүзеге асыруға болатын реакция теңдеулерін жазыңдар: С        С2Н6       С2Н5СІ       С4Н10            С4Н9СІ 3. Берілген заттардың құрылымдық формуласын жаз: 2,3­ диметил­ 3,4­этилгексан;  2,4­ диметилциклопентан.  4.Берілген формуланың атын жаз                           СН3                  СН3 СН3 – СН  ­  С –СН2 – СН – СН3                 СН3    С2Н5                                                                            СН3                СН3                   СН2 =СН  ­  С –СН2 – СН – СН3                                                   С2Н5    53 3.Деңгейлік тапсырмалар Химиялық формулалар бойынша есептеу І­деңгей               1. Мына элементтердің формуласын жазыңдар: қорғасын, сутегі, азот,                      алюминий, мыс, мырыш,алтын. 2. Оқылуы бойынша элементтің таңбасын жазыңыз: пе, плюмбум, це, эс. 3. H2SO4 күкірт қышқылының құрамындағы элементтерді атаңдар. ІІ – деңгей. 1. күкірт қышқылының коэффиценттері мен индекстерін көрсетіп, осы  заттың салыстырмалы молекулалық массасын есепте. 2. кальций сульфатының құрамындағы элементтердің массалық үлестерін  есептеңіз. ІІІ­деңгей. 54 1. Қанттың құрамына: көміртектің 12, сутектің 22, оттектің 11 атомы  кіреді. Оның химиялық формуласын жазып, оқыңдар, салыстырмалы  молекулалық массасын есептеп, құрамындағы элементтердің массалық  үлестерін есептеңдер 2. Химиялық элементтерге ребустар құрастыру Химиялық формулалар бойынша есептеу І­деңгей       1. Мына элементтердің оқылуын және атауын жазыңыз. 2. Мына элементтердің салыстырмалы атомдық массаларын және таңбасын  жазыңдар: күміс, фтор, хлор, калий, литий 3. H3PO4 – фосфор қышқылы құрамындағы элементтерді атаңыз.  ІІ­деңгей. 1. Химиялық элементтер мен коэффиценттердің көмегімен жазыңдар: мыстың екі       атомы, темірдің он атомы, алюминийдің екі атомынан оттектің үш атомынан 2. тұратын алюминий оксидінің үш молекуласы. 3. Келтірілген формуланың оқылуын жазып, салыстырмалы молекулалық  массасын және құрамындағы элементтердің массалық үлесттерін  есептеңдер Mr(                                                     ІІІ­деңгей. 1. Берілгендеріне сәйкес химиялық қосылыстардың формуласын жазыңдар. Табу керек:?  2. Химиялық элементтерге сөзжұмбақ құрастыру  Химиялық элементтің валентілігі, химиялық заңдар, химиялық реакция теңдеулері І –деңгей 1. Мына элементтердің таңбасын жазыңдар. Магний, калий, барий, оттегі, күкірт, хлор, никель, мышьяк, марганец,  алтын. 2. Француз ғалымы Ж.Пруст қандай заң ашты? Ол заң қалай  тұжырымдалады? 3. Реагенттер мен өнімдер дегеніміз не? 4. Мына химиялық теңдеуден регенттер мен өнімдерді көрсет. 4Al+3O2=2Al2O3 5. Мына қосылыстың құрамындағы элементтерді атап, валенттілігін  тауып,төбесіне жазыңдар. ІІ – деңгей. 1. Химиялық теңдеу дегеніміз не? 2. Химиялық реакция теңдеуін теңестіп, түзілген өнімдерді атаңдар. 3. Бір ғана зат түзілетінін біле отырып, реакция теңдеулерін  аяқтаңдар: а)барий+оттек(O2) = б) натрий+ хлор( Cl2)= в) мыс + оттек = г) калий + күкірт = д) литий + оттек = 4. Мына реакция теңдеуін теңестір, түзілген өнімді атап, оның молекулалық массасын есепте. 55 ІІІ­деңгей 1.Бос қалдырған орындарды толтырыңдар, коэффиценттерін қойып,  теңестіріңдер, түзілген өнімді атаңдар. 2. Теңдеулерде коэффициенттердің дұрыс қойылған­қойылмағанын  анықтап, дұрыс мәнін қойыңдар. 3. Мына қосылыстың құрамындағы элементтердің массалық үлестерін  анықтаңдар: 56 Химиялық реакция теңдеулері, типтері, зат мөлшері, молярлық масса І­деңгей. бойынша есептеулер І­деңгей. 1. Химиялық реакция теңдеулері қандай типтерге бөлінеді? Оларды атаңыз. 2. 2Mg+O2=MgO Мына теңдеу қандай реакция типтіне жатады? Ережесін  айтыңыз. 3. Зат мөлшері мен молярлық масса қалай белгіленеді және олардың өлшем  бірліктерін жазыңыз. 4. Мына заттың молярлық массасын есептеңіз: ІІ – деңгей 1. Берілген сызбанұсқаларда коэффиценттерді қойып теңестіріңдер,  реакция типтін анықтаңдар. a) Al+O2 =Al2O3 b) H2 + Cl2 = HCl c) PH3 + O2 = P2O5 + H2O 2.Келтірілген валенттіліктері бойынша реакция нәтижесінде түзілетін  заттың формуласын құрастырып, коэффициенттерін қойыңдар, реакция  типтін анықтаңдар.  ІІІ­деңгей. 1.Төмендегі теңдеулерде қажетті заттың формуласын тауып, теңестіріңдер,  реакция типін анықтаңыз. b) …+ … = AlCl3 c) Au2O3 = Au + … d) … + N2 = NH3 e) HI = … + I2 2. зат мөлшері 0,5 моль осы заттың массасын және молекула санын  есептеңіз.   Оттектің жалпы сипаттамасы, физикалық, химиялық қасиеттері  1. Оттектің таңбасын, атомдық массасын, валенттілігін, физикалық  қасиеттерін жазыңыз. 2. Өршіткі деген не? 3. Жану реакциясы дегеніміз не? 4. Мына затты атаңыз: 5. Ауа құрамын анықтаған ғалым кім?   ІІ – деңгей 1. Оттегінің лабораторияда алыну реакциясының теңдеуін жазыңдар. 2. Оттегінің темірмен, күкіртпен және фосформен әрекеттесу теңдеуін  жазыңдар, түзілген заттарды атаңдар. 3. Мына оксидтерді атаңдар: мыс (ІІ) оксиді, күкірт (IV) оксиді, күміс (І)  оксиді. Осы оксидтердің молярлық массасын есептеңдер. 4. Мына реакция теңдеулерін аяқтап, түзілген заттарды атаңдар: ІІІ­деңгей. 1. Мына өзгерістерді жүзеге асыратын реакция теңдеулерін жазып, түзілген  өнімдерді атаңдар. 2. 3 моль азот (IV) оксидінің массасын есепте. Осы оксид құрамындағы әр  элементтің массалық үлестерін есептеңдер.  3. 8 г оттегін алу үшін жұмсалатын сынап (ІІ) оксидінің массасын  есептеңдер.   57 58 Оттегі . Оксидтер. Жану   І­деңгей. 1.Түссіз, иіссіз, дәмсіз газ. 2.Зертханада марганцовкадан алады. 3. Мына элементтердің таңбасын жазыңдар. Қорғасын, қалайы, стронций,  молибден, алтын, кадмий, сурьма 4. Cu2O, SO3 оксидтерді атаңдар 5. Оксид дегеніміз не? Өзің білетін оксидтің фомуласын жазып, ол оксидті  ата. ІІ – деңгей 1. Қандай оксидтердің формулалары валенттілігіне сәйкес дұрыс  қойылмаған? I               IV             II             VI            I             VII              IV            II Cu2O,       SiO4,        ZnO,      SO3,         NaO,        Cl2O7,       MnO4,       CO. 2.Қандай қосылыста валенттігі дұрыс жазылмаған: I    II          II  II            II   III           I   II          IV  II         II   II           VII  II Ag2O,       FeO,           Fe2O3,          N2O,           SO2,          CaO,          Mn2O7. 3. Зертханада оттекті қандай заттан алған тиімді? Реакция теңдеуін  жазыңыз. 4.Мына реакция теңдеулерін жазып, оксидтерді атаңыз. S + O2 =                   C + O2 =                   P + O2 =                 Al + O2 = ІІІ­деңгей. 1.Күрделі заттың жану реакциясын жазып, түзілген оксидтердегі әр  элементтің массалық үлесін есептеңіз.        2. 4 моль KMnO4 берілсе, қанша грамм оттек түзіледі? Есептеңіз.  3. 5 моль көміртек (IV) оксидінің массасын есепте. Осы оксид құрамындағы әр  элементтің массалық үлестерін есептеңдер. Химиялық реакциялардың жылу эффекті   І­деңгей. 1. Экзотермиялық реакция дегеніміз не?        2. Жылу сіңіре жүретін реакциялар? 3. Жылу эффектісі дегеніміз не? 4. Меншікті жану жылу дегеніміз не? 5. Жануды қалай тоқтату жағдайлары:  ІІ – деңгей 1. берілген реакциялардағы термохимиялық теңдеулерден қайсысы  экзотермиялық және эндотермиялық екенін анықтап, бөліп жазыңдар. 2. Сутек иодпен әрекеттескенде 50кДж энергия сіңірілді, термохимиялық  реакция теңдеулерін жазып, теңестіріңдер. 3. Химиялық реакцияның жылу эффектінің шамасы қандай факторларға  тәуелді болады? 4. «Эндо» және «экзо» қандай мағына береді? ІІІ­деңгей. 1. термохииялық теңдеуі бойынша 5 г күкірт жанғанда қанша энергия  бөлінетінін есептеңдер. 2. термохимиялық теңдеуі бойынша, 278 кДж энергия алу үшін метанның  қанша массасын жағу керек екенін есептеңдер. 3.Егер бұл реакцияның термо химиялық теңдеуі мынадай болса: 16 г мыс  оттекпен әрекеттескенде қанша энергия бөлінеді?   59 Авогадро заңы. Газдардың молярлық көлемі. Газдардың салыстырмалы тығыздығы І­деңгей.       1. Авогадро заңы қалай тұжырымдалады? 2. Мына химиялық шамалар нені білдіреді? 3. Элементтердің формуласын жазып, олардың орысша атауын жазыңдар.  Азот, алтын, марганец, фтор, сынап, қорғасын, қалайы, күміс, көміртек. 60 4. Эндотермиялық және экзотермиялық реакцияларға мысал келтіріп,  реакция теңдеулерін жазыңдар. 5. Газдардың моьдік көлемі қалай өрнектеледі? Оның өлшем бірлігі  қандай?                                                                ІІ – деңгей 1. Мына оксидтердің формуласын жазып, молярлық массасын есептеңдер.  Алюминий (ІІІ) оксиді, күкірт (IV) оксиді, азот (V) оксиді, фосфор (V)  оксиді. 2. Қалыпты жағдайларда мына газдардың тығыздығын анықтаңдар. 3.Массасы 128 г күкірт (IV) оксидінің зат мөлшерін және оның қалыпты  жағдайдағы көлемін анықтаңдар.       4. Мына газдардың молекулалық массасын анықтаңдар, егер: а) оның оттек          бойынша тығыздығы 2 ге; ә) ал қалыпты жағдайдағы тығыздығы 2,86г\л  болса.  ІІІ­деңгей.   1.Массасы 460 г азот (IV) оксидін алу үшін неше г азот оттекпен  әрекеттесетінін ес          есптеңдер.        2. 5 л метанды толық жағу үішн қанша көлем (қ.ж) оттек газы қажет?        3. 8 г мыс оксидімен әрекеттесуге қажет сутектің көлемін есептеңдер.   Қышқылдар мен тұздар І­деңгей.       1. Қышқылдар дегеніміз не? 2. Мына қышқылдардың формуласын жазыңдар: тұз қышқылы, күкірт  қышқылы, күкіртті қышқыл, көмір қышқылы, фосфор қышқылы 3. Тұздар дегеніміз не? 4. Мына тұздардың формуласын жазыңдар:натрий ортафосфаты, натрий  сульфаты, алюминий (ІІІ) сулфаты 5. Индикаторлар дегеніміз не?  ІІ – деңгей 1. Реакция теңдеулерін аяқтап, алынған өнімдердегі тұздарды атаңдар: 2. Берілген формуладан: қышқылдарды, тұздарды бөліп жазып, әрқайсысын атаңдар. 3. Металл+тұз= жаңа тұз+бос металл осы сызба бойынша мысал келтіріп,  реакция теңдеуін жазыңыз. 4. Ерітінділер дегеніміз не? Ерігіштік дегеніміз не?  ІІІ­деңгей. 61 1. Металдар: магний, калий, алюминийді пайдаланып, сульфаттар мен  фосфаттардың формуласын құрастырыңдар. 2. 6,5 г мырыштың тұз қышқылымен әрекеттесуінен алынған сутек газы  қанша грамм мыс (ІІ) оксидін тотықсыздандырады? 3. Мынадай сызбанұсқа бойынша реакция теңдеулерін жазыңдар:    Су.Ерітінді. Еріген заттың массалық үлесі  І­деңгей. 1. Мына элементтердің таңбасын жазыңдар: алтын, калий, кальций,  қорғасын, марганец, молибден, кобальт, күкірт күміс. 2. Мына формулалардын қышқылдар мен тұздарды бөліп жазып, аттарын  атаңдар.   62 3. Еріген заттың массалық үлесі 10% 60 г ерітіндіге 40 г су қосылды.  Алынған ерітіндідегі еріген заттың массалық үлесін анықтаңдар. 3. Формуласын жазыңдар: калий (І) хлориді, кальций сульфаты, азот  қышқылы, магний(ІІ) фосфаты, барий(ІІ) силикаты 4. Ерітінді концентрациясы дегеніміз не? 5. Судың формуласын жаз, су қайда қолданылады? 1. Еріген заттың массалық үлесі дегеніміз не? ІІ – деңгей 2. Реакция тендеулерін аяқтап, түзілген заттарды атаңдар. 3. Массасы 6,2 г натрий қанша грамм күкірт қышқылымен әрекеттеседі? 4. 300 г 15 % ерітіндіні дайындау үшін қанша тұз және су алу керек?  ІІІ­деңгей. 1. 5,4 г алюминий күкірт қышқылымен әрекеттесуінен алынған сутек газы  қанша грамм мыс (ІІ) оксидін тотықсыздандырады? 2. 20 г қант пен 50 г су алынды. Ерітіндідегі қанттың массалық үлесі  қандай? Еріген заттардың массалық үлесі. Судың физикалық,химиялық қасиеттері І­деңгей. 1. Ерітінділер дегеніміз — 2. Судың физикалық қасиеті қандай? 3. Күкірт қышқылының молярлық массасын есепте. 4. Ерітіндінің концентрациясы ­ 5.Қышқыл мен тұзға сәйкес келетін формула жазып, оны атаңыз.         1. Мына қосылыстарды атаңдыр. ІІ – деңгей 63 H2 SO4 Na CI NaNO3 H2 CO3       HCl Ca (NO3)2        Na2 O Fe SO4 H3 PO4 Na2 O 2. Көп нүктенің орнына тиісті формуланы қойып, теңдеуді  теңестіріңіздер. Түзілген заттарды атаңдар. Mg + 2HCl = MgCl 2 + … 2Na + …= Na2SO4 + H2  Zn + 2AgNO3 = … + 2Аg Fe + CuCl2 = … + Cu 3. 8 г мыс оксидімен әрекеттесуге қажет сутектің көлемін есептеңдер. 4. 50 г тұз пен 150 г су алынды. Ерітіндідегі тұздың массалық үлесі қандай  ІІІ­деңгей. 1. Дәріханада 500 гр 9%­тік ерітінді даярлау үшін қанша грамм тұз, қанша  грамм су қажет? 2. 30 гр астұзы 200 гр суда ерітілген. Осы ерітіндінің массалық үлесін  табыңдар?  3. 72г суды айырғанда шығатын сутек пен оттектің массасын табыңдар.   64 Тест І­деңгей. 1. Негіздер деген – а) құрамында металл атомдары гидроксотоппен қосылған күрделі заттар. ә) құрамында сутек атомымен қышқылдық қалдығы бар күрделі зат. б) екі элементтен тұрады, біреуі міндетті түрде оттек болып келеді. 2. Калий гидроксидінің молярлық массасы. а) 65 ә) 56 б) 57 3. Сілті ерітіндісінде фенолфталеин түсі қалай өзгереді? а) сары ә) қызыл б) таңқурай 4. Бейтараптану реакциясы ….. а) негіз+қышқыл ә) негіз+қышқылдық оксид б) негіз+су 5. Натрий гидроксиді – а) суда ерімейді б) суда жақсы ериді ә) суда аз ериді.  1. Химиялық айналымды жүзеге асыр ІІ­деңгей. 2. Берілген негіздердің формуласын жазыңдар. Натрий гидроксиді, магний  гидроксиді, кальций гидроксиді, темір гидроксиді 3. Кальций гидроксиді төмендегі заттардың қайсысымен әрекеттеседі?  Тиісті химиялық реакция теңдеулерін жазыңдар. 4. 50 г 16%­к сілті ерітіндісін дайындау үшін қанша грамм сілті алу керек?  ІІІ­ деңгей 1. Массасы 196 г мыс (ІІ) гидроксиді ыдырағанда мыс (ІІ) оксидінің қандай  зат мөлшері түзіледі? 2. 78 г калий сумен әрекеттескенде калий гидроксидінің қандай массасы  түзіледі? 3. Массасы 126 г азот қышқылын бейтараптау үшін мыс (ІІ) гидроксидінің  қанша массасы және қанша зат мөлшері түзілетінін есептеңдер? 65 Негіздер, олардың құрамы және қасиеттері Оксидтердің жіктелуі, аталуы мен қасиеттері І­деңгей. 1. Оксидтер дегеніміз не? 2. Төмендегі оксидтерді атаңдар. 3. Мына негіздердің формуласын жазыңдар. калий гидроксиді, кальций (ІІ) гидроксиді, мыс (ІІ) гидроксиді, темір (ІІІ)  гидроксиді. 4. Қышқылдар дегеніміз не? Олар қалай жіктеледі? 5. Мына қышқылдардың формуласын жазыңдар: азот қышқылы, күкірт қышқылы, хлорсутек қышқылы, күкірт сутек  қышқылы, фосфор қышқылы   ІІ­деңгей. 1. Төмендегі қосылыстардың ішінен қышқылдарды теріп жазып, атаңдар. 2. Мын теңдеулерді аяқтаңдар: 3. Мына тұздарды: мыс (ІІ) сульфаты, кальций (ІІ) хлориді алмасу  реакциясының көмегімен алуға болатын реация теңдеулерін жазыңдар. 4. Мөлшері 0,1 моль барий хлориді қанша моль күкірт қышқылымен  әрекеттесе алатынын есептеңдер.  ІІІ­ деңгей 1. Массасы 12,6 г натрий сульфиті тұз қышқылымен әрекеттескенде неше  моль натрий хлориді түзіледі? 2. Құрамында 9,8 г күкірт қышқылы бар ерітіндіні барий гидроксидінің  артық мөлшерімен бейтараптағанда түзілетін тұздың массасын есептеңдер. 3. Массалық үлесі: 2,4 % H; 39,1% S; 58.5% O­тен тұратын заттың  молекулалық формуласын табыңдар.  66 Тұздардың жіктелуі, алынуы мен қасиетттері І­деңгей. 1. Тұздар дегеніміз не? 2. Мына тұздардың формуласын жазыңдар: натрий (І) хлориді, калий (І)  сульфаты, темір (ІІІ) фосфаты 3. Мына тұздарды атаңдар: NaHSO4, Na CI , Ca (NO3)2 4. Қышқыл тұз және негіз тұз дегеніміз не? Мысал келтір 5. Орта тұз дегеніміз не? Мысал келтір.  ІІ­деңгей. 1. Мына тұздардың формулаларын жазыңдар, қандай тұзға жататынын  анықтаңдар: кальций хлориді, барий нитраты, темір (ІІ) сульфаты, натрий  гидросульфаты, магний гидроксохлориді, мыс (ІІ) сульфаты, мырыш (ІІ)  нитраты 2. Мына тұздардың алу реакциясын жазыңдар: магний хлориді, кальций  карбонаты, натрий хлориді 3. Реакция теңдеуін құрыңдар: а) 67