ЭТО ПРЕЗЕНТАЦИЯ ПО ПРЕДМЕТУ ИНФОРМАТИКЕ С ЭТОЙ ПРЕЗЕНТАЦИИ МОЖНО ИСПОЛБЗОВАТСА В УРОКАХ ИНФОРМАТИКИ К ШКОЛАМ С УЗБЕКСКИМ ОБУЧЕНИЕМ ДЛЯ УЧЕНИКАМ 8 КЛАССА И МОЖНО ПОЛЬЗОВАТСА В УРОКАХ ЕСЛИ ТЕМА УРОКА СОВПОДАЕТ С ЭТОЙ ТЕМОЙ Я РАДА ЧТО ВЫ ЧИТАЛИ И ПОСМОТРЕЛИ МОЮ РАБОТУ
Tarixiy malumotlar.doc
rishton7m.zn.uz
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
1 rishton7m.zn.uz
«Mubolag’asiz aytish
mumkinki, fanimiz, aql
zakovat salohiyatimizning
noyob va go’zal binosiga
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
2 rishton7m.zn.uz
bundan ko’p asrlar
poydevur
muqaddam
solingan
edi.
Mamiakatimiz fani juda
qadim
zamonlardan
yuksala boshlanganligini,
uning chuqur va qudratli
ildizlari borligini faxrlanib
ayta olamiz».
Islom KARIMOV
o’zaro
uyg’unlashuvi
munosabatlarining
«Ta'lim to'g’risida»gi Qonunda:
"ta'lim va tarbiyaning
insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi", "Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi"da: "ta'limning insonparvarlashuvi — inson
qobiliyatlarining ochilishi va uning ta'limga nisbatan bo’lgan turli
tuman ehtiyojlarining qondirilishi, milliy va umumbashariy
qadriyatlar ustuvorligining ta'minlanishi, inson, jamiyat va atrof
muhit
va
o’quvchilarning qobiliyatlari hamda imkoniyatlariga muvofiq ravishda
ta'limga tabaqalashtirilgan yondashuvni joriy etish" zarurligiga
alobida e'tibor qaratilgan. o’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1999yil 16avgustdagi «Umumiy o’rta ta'limning
davlat ta'lim standartlarini tasdiqlash to'g’risida»gi qarorining
«umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standartlarini ishlab
chiqish. prinsiplarida» umnmiy o’rta ta'lim mazmunning
insonparvarligi alohida ta'kidlab o’tilgan. Shuningdek, umumiy
o’rta ta'lim maktab o’quvchilari matematikadan DTS asosida
bilimlarini egallashlarida buyuk allomalarimiz alXorazmiy, Abu Nasr
Forobiy, Ahmad Farg’oniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy,
G’iyosiddin alKoshiy, Umar Xayyom, Nasriddin atTusiy,
Mirzo Ulug’bek, Ali Qushchi va boshqa allomalarning matematika
rivojiga qo’shgan hissalarini o’rganish jarayonida o’quvchilarning
dunyoqarashini kengaytirish,
ularni
vatanparvarlik, milliy iftixor tuyg’usida tarbiyalashga e'tibor
qaratilgani bejiz emas. Bu vazifalarni amalga oshirishda o’quv
oshirish,
bilimlarini
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
3 rishton7m.zn.uz
biluv jarayonini yanada talcomillashtirishga, yangicha ilmiy
uslubiy yondashuvni va boshqa tadbiriy choralarni ko’rishga
bog’liq bo’ladi. Chunki matematilcadan tarixiy ma'lumotlaming
singdirilishini sistematik va to’g’ri qo’yilishi fanni yaxshi
o’zlashtirilishiga ko’maklashadi va unga nisbatan o’quvchilardagi
qiziqishni orttiradi.
Matematika o’qituvchisi onaVatanimizning juda qadimiy
ekanligini, bundan ko’p asrlar oldin diyorimizda fan va madaniyat
katta taraqqiyotga ega bo’lganligini, ayniqsa o’rta asrlarda VII
asrdan XV asrgacha Markaziy Osiyoda ko’p sohalar bo’yicha ilmiy
yutuqlarga erishilganini o’quvchilarga tushuntirishi lozim. Shu
davrlarda Markaziy Osiyoda
ko’plab olimlar turli fanlar sohasida, jumladan, matematika va
astronomiya sohasidagi kashfiyotlari dunyo tamadduni taraqqiyotiga
ulkan hissa qo’shganligi to’g’risidagi ma'lumotlarni e'tirot" etish
muhimdir.Bu ma'lumotlar o%quvchilarda vatanparvarlik, milliy
g*ururni tarkib toptirish, rivojlantirishda, ajdodlarimiz bo’lgan bu
olimlarimizga izzat va hurmat qilish hissiyotlarini tarbiyalaydi.
Matematikani qadimiy va navqiron fan: «fanlar shohi» deymiz.
Ikki yarim ming yildan ko’proq vaqt mobaynida u rivojlanib, taraqqiy
etib kelyapti. Xo’sh, matematika rivojining manbalari nimada, u
qanday qilib, qaysi yo’llar orqali rivojlanadi?
Ma'lumki, amaliyot, kishilar faoliyatidagi turli muammolar
matematika oldiga masalalar qo’yadi, maternatika bu masalalarni
yechish yo’llarini qidiradi, natijada amaliyot qo’ygan masalalardan
kelib chiqib yaratilgan matematik nazariyalar vujudga keladi.Bu
nazariyalar endi amaliyotga tatbiq qilinadi va qo’yilgan masalalar hal
etiladi. Bu jarayonning ikkita muhim jihati bor: amaliyot qo’ygan
masala hal etildi va matematikaning o’zi ham yangi nazariya bilan
boyidi, rivojlandi, taraqqiy etdi, uning tatbiqiy ixnkoniyatlari
kengaydi.
Matematika o’z ichki qonuniyatlari bo’yicha ham turli
mantiqiy
tushunchalar,
tugallanganlikka erishtiradi, avvalgi tushunchalar, nazariyalarga
matematika rivojining hozirgi zamon yutuqlari nuqtai nazaridan
umumlashtiradi,
nazariyalarni
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
4 rishton7m.zn.uz
qarab, ularni tahlil qildiradi rivojlarrtiradi. Bu esa biz yashayotgan
olamni chuqur bilishga olib keladi.
Otabobolarimiz tomonidan asrlar davomida yaratilgan ilmiy
boyliklar, ular tomonidan yaratilgan asarlar xalqimiz, davlatimiz
tomonidan asrabavaylab, saqlanib o’rganilib kelinmoqda. o’sib
kelayotgan yosh avlodni mazkur asarlar bilan tanishtirish, ularning
dunyoqarashini kengaytiradi, bilim saviyasini oshiradi.
matematika to’garaklarida,
Matematika o’qituvchisi dars jarayonida, darsdan tashqari
mashg’ulotlarda,
turli kechalar,
uchrashuvlar, qiziqarli mavzular yoki mashhur olimlarning ijodi,
faoliyatiga bag’ishlab turli ladbirlar tashkil qilishi maqsadga
muvofiqdir. Bular bilan bir qatorda o’qituvchi dars vaqtida, mavzuga
bog’liq bo’lgan matematik tushunchalarning fanga kiritilishi ularning
rivojlanib borishi va bu sohadagi qomusiy olimlarning hissalarini
tushuntirishi lozim. Shu yerda ta'kidlash kerakki, o’quvchilar tarixiy
dalillarni, sanalarni yoddan bilishi talab qilinmayili.
L.Ibodov, A.Abdurahmonov, G’Jalolov, A.Ahmedov, S.Ahmedov
A.Normatov, T.N.QoriNiyoziy, M.Ahadova va boshqa olimlaming
keng miqyosdagi ilmiy ishlari va ijobiy ilmiy natijalari e'tiborga
loyiqdir
Hozirgi vaqtda respublikamiz olimlari, o’qituvchilari oldida
xalqimizmng o’tmish ilmiy merosini o’rganish va bu sohada qo’lga
kmtilgan juda ko’p ilmiy tadqiqotlarning natijalarini xalqimizga,
ayniqsa yoshlarga yetkazishda juda muhim va sharafli vazifalar
turibdi
Matematika darslarida
qomusiy
allomalanmizning hayoti va ijodini o’rganish matematika darslarini
insonparvarlashtirishga yordam beradi, deb o’ylaymiz.
tarixiy ma'lumotlar,
AlXorazmiy (783850)
Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
5 rishton7m.zn.uz
alXorazmiy Xorazmda taxminan 783yilda tug’ilgan. AlXorazmiy
«Aljabr va almuqobala haqida qisqa kitob» asari bilan algebra faniga
asos soldi. Shu asar tufayli olim nomining lotincha shaklida
«algoritm» termini paydo bo’lgan. AlXorazmiy Bag’doddagi
«Bayt ulbikma» (Donishmandlar uyi)da rasadxona, kutubxona
va barcha ilmiy tekshirish ishlariga rahbarlik qildi. AlXorazmiyning
10 ta asari bizgacha yetib kelgan: 1. «Hind hisobi haqida» (Fi hisab al
hind).
Bu asarni XII asrda Ispaniya olimi Batlik Adelard arab tilidan
lotin tiliga tarjima qildi. Keyinchalik Bonkompani, K.Fogel,
LSevilskiylar tadqiq qildilar.
Risola 8 ta bobdan iborat bo’lib: 1) natural sonlarni «hind
raqamlari» hisoblangan 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 lar yordamida yozish; 2)
sonlarni qo’shish va ayrish; 3) ikkiga bo’lish va ikkiga ko’paytirish
qoidalari; 4) ko’paytirish amali va uni 9 raqami yordamida tekshirish;
5) bo’lish; 6) kasrlar hisobi; 7) kasrlami ko’paytirish; 8) musbat
sonlardan kvadrat ildiz chiqarish.
Bu risola hisob bo’yidia qo’llanma sifatida Yaqin va o’rta Sharq
hamda G’arbiy Yevropaga katta ta'sir ko’rsatdi. Lotin tiliga
tarjimasida «alXorazmiy» so’zi Algorithmus (Algoritmus) deb
yozildi va jahon faniga yangi "algoritm" atama sifatida kiritildi.
2. «Aljabr va almuqobila haqida qisqa kitob» (Alkitab al
muxtasar fi hisab aljabr va1muqabala).
Bu asarni XII asrda Ispaniya olimlari Kremonalik Gerardo va
Batlik Adelardlar arab tilidan lotin tiliga, keyinchalik Gans va
Grantlar ingliz tiliga tarjima qilish asosida o’rgandilar.Bu risola 27 ta
bobdan iborat bo’lib: ]—6bobIari musbat koeffisentli chiziqli va
kvadrat tenglamalarni hai qilishga bag’ishlangan.(29betni qarang)
7—9boblarda 4—6boblardagi qoidalar handasa(geometriya)
usullari bilan isbotlanadi. Bunda X va b kesmalar bilan, X*b
ko’paytma esa shu kesmalar yordamida chizilgan to’g’ri
to’ttburchak, cto'g’ri to’rtburchaklardan tuzilgan tekis shakl kabi
ifodalanadi. 10bobda ko’phadlarni ko’paytirish qoidalari berilgan.
11bobda kvadratik irratsional miqdorlarni sonli misollar
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
6 rishton7m.zn.uz
yordamida qo’shish, ayrish va ko’paytirish amallari keltirilgan.12
bobda olti xil ko’rinishdagi kvadratik tenglamalarga keltirilib, hal
qilinadigan inasalalar ko’riladi. (34betni qarang)
13bobda bisob usullarida yechiladigan turli xil masalalar beriladi.
14bobda bitimlar haqidagi masalalar hal qilinadi.
15bob geometriyaga bag’ishlangan bo’lib, kvadrat, uchburchak,
romb, doira, aylana uzunligi, parallelepiped, uchburchakli
prizma, aylanma silindr, uchburchakli va to’rtburchakli piramidalar,
doiraviy konus, kesik piramida va konuslar hajmlarini hisoblash,
uchburchak va to’rtburchaklarni tasnillash muatnmolari ko’riladi.
16—23bobIarda vasiyatlar va merosni taqsimlash masalalari
islom dini huquqshunosligi asosida hal qilinadi. Ular chiziqli
tenglamalarga keltirilib, ishlanadi.
24—27boblarda merosni taqsimlashdagi murakkab masalalar
ko’riladi. Bunda merosxo’r merosni qoldiruvchidan avval vafot etgan.
(34betni qarang)
3. «A1Xorazmiy ziji» (ya'ni jadvallari) yoki «A1 Ma'mun ziji».
Bu risola 37 ta bobdan iborat bo’lib, uni XII asrda Ispaniya olimi
Batlik Adelard arab tilidan lotin tiliga, keyinchalik X.Zuter nemis
tiliga, B. Kopelevich nis tiliga tarjima qildilar.
4. «Astrolyabiyalarni qo’llash haqida kitob» (Kitab alamal bi1
astrulabat). Bu risolada astronomiyaga oid 43 ta masala hal qilingan.
5.«AstroIob yordamida azimutni aniqlash» (Ma'rif assamt bi1
astrulab). X asrda yashagan Ibn Nadimnitig «Fixrist» asarida tilga
olinadi.
6. «Quyosh soati tekisligida soatni ko’rish haqida» (Amal assaat
fabasit arruxama).
7. «Astrulobni yasash baqida kitob» (Kitab amal asastrulab). U X
asrda yashagan Ibn Nadimning «Fixrist» asarida tilga olinadi.
8. «Quyosh soati haqida kitob» (Kitob arruxama).Bu risola
haqidagi ma'lumot Ibn Nadimning «Fixrist»ida bor.
9. «Jo’g’rofiya kitobi» (Kitob surati1ard). Mjik tomonidan arab
7
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov rishton7m.zn.uz
tilidagi matn chop qilingan.
10. «Yahudilar eralari va bayramlari haqida risola» (Risola fi
istixroj ta'rix yahud va a'yodihim). Bu risola AQSh olimi
E.Kennedi tomonidan o’rganildi.
AlXorazmiyning bizgacha yetib kelgan 10 ta risolasidan quydagi
3 ta katta kashfiyot haqida aytish mumkin:
1. «Hind hisobi haqida»gi risolasida o’nlik pozitsion sanoq
tizimining oltmishlikdan ustun ekanligini ko’rsatgan va bu asarni lotin
tiliga tarjimasi orqali o’nli pozitsion sanoq tizimi tarqalgan.
2. «Aljabr va almuqobala haqida qisqa kitob»ida aljabrni
astronomiyaning yordamchi qismidan mustaqil fan darajasiga
ko’tardi, 6 ta chiziqli va kvadrat tenglamalami tasniflagan.
3. AlXorazmiy o’z shogirdlari bilan orasidagi masofasi 35 km.
bo’lgan Tadmor va arRakka shaharlaridan o’tuvchi Yer sharining 1°
li meridiani uzunligini hisobladi va u 6,72 km.ga teng ekanligini
topgan.
Абу Абдуллох Мухаммад Ибн Мусо алХоразмий
юкорида зикр этилган Багдоддаги Донишмандлик уйида
математика билан шугулланди. Унинг математика буйича ёзган
рисолалари: «Китоб алжабр вал мукобала», «Хинд хисоби
хакида кискача китоб», «Астрономик жадваллар», «Китобул
суратуларз». «Хинд хисоби хакида кискача китоб» асари
Оврупода хинд позицион системасининг таркалишида мухим
роль уйнади. «Китоб алжабр вал мукобала» асарида алгебра
мустакил фан сифатида (математиканинг бир булими) биринчи
булиб урганиб чикилди. Бу рисола икки кисмдан иборат булиб,
биринчи кисмида алгебраик микдорлар устида амалларни
бажариш коидалари, биринчи ва иккинчи даражали тенгламалар
куриб чикилган. Коидалар ва ечимлар суз билан баён этилган.
Номаълум илдиз ёки буюм деб, номаълумнинг квадрати –
квадрат деб аталган. Квадрат тенгламалар геометрик усулда
ечилган. Иккинчи кисмда эса геометрик масалалар баён этилган.
Унда ва 10 сонларининг бирбирига якинлиги хамда бундан
ташкари,
каби кийматлари келтирилган. Бу асар
,
22
7
3
,
1416
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
8 rishton7m.zn.uz
лотин тилига ХII асрда таржима килинган ва куп вактлар
давомида Оврупо мамлакатларида математика буйича асосий
кулланма булиб келди. Ал Хоразмийнинг номи дастлаб
математика оламига хинд хисоб системасига асосланган
арифметика муаллифи сифатида танилган булса, сунгра катъий
коидалар асосида бажариладиган хар кандай хисо
системасининг умумий номи (алгоритм) сифатида машхурдир.
Ал Хоразмийнинг номи билан Ойнинг куринмас томонидаги
кратер аталади.
AlXorazmiy 850yilda Bag’dodda vafot etgan.
Ahmad alFarg’oniy (798861)
AbulAbbos Ahmad ibn Muhammad ibn
Kasir alFarg’oniy taxminan 798yili hozirgi
Farg’ona viloyatining Quva shahrida tug’ildi. U
Bag’dodda xalifa alMa'mun (813833yy.) va uning vorislari
saroylarida ishladi. Bu davrda Bag’dodda «Donishmandlar uyi» (Bayt
ulhikma), ya'ni Fanlar Akademiyasi tuzilib, xalifalikning turli
davlatlarridan yirik olimlar taklif qilingan cdi. Ahmad alFarg’oniyni
«Yulduzlar ilmi elementlari haqida kitob» (Kitab fi usul ilm an
nujum), ikkinchi nomi «Osmon jismlari harakati va yulduzlar ilmi
to'plami» (Kitab fi harakat assamaviy va javami ilm an nujum),
«Astrolyabiyani qurish haqida kitob»(Kitab fi sana alastrulab), «A1
Farg’oniy jadvali»(Jadval alFarg’oniy), «Yetti iqlimni hisoblash»
(Xisab alaqalim as sab'a) kabi 10 dan ortiq asarlari yetib kelgan.
Ahmad alFarg’oniy o’zining hayoti va ijodi bilan aniq fanlar
tarixida chuqur iz qoldirdi. Buni quyidagilarda ko’rishimiz mumkin;
Mashhur Yevropa yozuvchisi Dante o’zining bir qator asarlarida
alFarg’oniyni Alfraganus nomi bilan tilga oladi va uning fanga
qo’shgan hissasini c'tirof qiladi.
U Qohira shahri yaqinidagi Nil daryosida joylashgan Ravza
9
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov rishton7m.zn.uz
orolida suv sathini o’lchaydigan nilometr asbobini takomilashtirdi, uni
mukammal holga keltirdi.
Ahmad alFarg’oniy 861 yili vafot etgan.
Abu Nasr Forobiy
(873950)
олим,
–
шарк
Абу Наср Мухаммад ибн Мухаммад
ибн Узлуг ибн Тархон Форобий (873950)
комусчи
фанининг
асосчиларидан бири. Форобий тахаллусини
тугилган жойи Фароб (хозирги Утрор,
Козогистон) номидан олган. Умрининг асосий кисмини Багдод,
Дамашк ва бошка маданият марказларида утказган. Асосий
асарлари: «Илмларнинг синфлари ва таърифлари хакида китоб»,
«Хикматнинг хулосалари», «Фалсафа тушунчасининг махноси
хакида суз», «Табиий гармониялар китоби», «Катта мусика
китоби», «Риторика хакида китоб», «Фазилатли хулклар»,
«Шахарни бошкариш», «Бахт саодатга эришув хакида рисола»,
«Фазо геометриясига кириш хакида кискача китоб» ва
бошкалар. Унинг асосий хизмати биринчи марта кадимги ва
урта аср Шарки фанлари синфларини хамда тригонометрия ва
геометрия буйича илмий тадкикотларни байн этди. Шунингдек,
асарларида математиканинг асосий тушунчаларини асослаш ва
тугри баён этиш усулларига катта эътибор берди.
Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug’ ibn Tarxon
Forobiy 873yilda Forobda tug’ilgan. Forobiy «Fozil shahari aholisi
fikri», «Astrologiya bo’yicha izohlar», «Hajm va miqdor haqida
kitob», «Isbotlashning shartlari haqida kitob», «Fazo geometriyasiga
kirish haqida qisqacha kitob» kabi 160 dan ziyod asar yaratgan, lekin
bizga 40 ga yaqini yetib kelgan.
1. «Geometrik yasashlar haqida» kitobida Forobiy konstruktiv
geometriya masalalarini bayon etadi. Bu kitob 10 bobdan iborat
bo’lib, birinchi bobi doira markazini aniqlash deb ataladi. Unda 15
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
10 rishton7m.zn.uz
masala va ularni yasash usullari ko’rsatilgan. Ikkinchi bobda teng
tomonli shakllar yasash bayon etilgan. Unda 11 masala va ularni
yasash usullari ko'rsatilgan.Uchinchi bobda doiraga ichki chizilgan
shakllar yasash bayon etilgan. To’rtinchi bobda berilgan shaklga
tashqi aylana yasash bayon etilgan. Bunda 6 masala va ularni yasash
usullari ko'rsatilgan.Beshinchi bobda berilgan shaklga ichki aylana
yasash bayon etilgan. Oltinchi bobda berilgan ba'zi shakllar ichida va
tasbqarisida boshqa ba'zi bir shakllar yasash haqida bayon etilgan.
Bunda 23 masala va ularni yasash usullari ko’rsatilgan. Yettinchi
bobda uchburchaklarni qismlarga ajratish (bunda 8 masala),
sakkizinchi bobda to’rtburchaklarni qismlarga ajratish (bunda 24
masala), to’qqizinchi bobda kvadratlarni ajratish va ularning
tuzuvchilari haqida (18 masala), o’ninchi bobda sferalarni ajratish,
unda 9 masala va ularni yasash usullari bayon etilgan.
2. U «Fazo geometriyasiga kirish haqida qisqacha kitob» asaridagi
parabola egrisini yasash usulini ko’rsataylik.
Markazi E nuqtada bo’lgan ixtiyoriy radius bilan aylana chizamiz.
AB va MQ diametrlarni o’zaro perpendikulyar qilib o’tkazamiz. BE
radiusni C va D nuqta yordamida MC=CD=DE kabi teng bo’laklarga
bo’lamiz. C va D nuqtalar orqali MQ diametrga parallel chiziqar
o’tkazamiz. Bu chiziqlar aylanani KC va DL nuqtalarda kesadi.
So’ngra K, L va M nuqtalarni B nuqta bilan tutashtiramiz. Keyin CK
davomida NB=BK, DL kesma davomida OD=BL, EM kesma
davomida PE=BM larni yasab, N,O,P nuqtalarini hosil qilamiz.
Topilgan nuqtalarning geometrik o’rnini chizsak, parabola egrisi hosil
bo’ladi.
3. U «Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi» nomli asarida o’rta
asrlarda mayjud bo’lgan 30 dan ortiq fanning ta'rifini bergan. Bu asar
7 qismdan iborat: bular sonlar haqidagi fan, geometriya, optika fani,
yulduzlar haqidagi fan, musiqa haqidagi fan, og’irliklar haqidagi fan,
mexanizmlar haqidagi fan qismlaridir.
Forobiy «Tadbiqlar» kitobida trigonometriya va trigonometrik
jadvallar tuzish qoidalarini bergan.
Forobiy Yevklidning «Negizlari»ga, Ptolemeyning «Almagest»
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
11 rishton7m.zn.uz
asarlariga sharh yozgan.
Forobiy 950yilda Suriyaning Damashq shahrida vafot etgan.
Abu Ali Husayn ibn Sino (9801037)
Abu Ali Husayn ibn Sino 980yil Buxoro yaqinidagi Afshona
qishlog’ida dunyoga keldi. Ibn Sino 18 yoshga yetganda faqat
Buxoroga emas, balki butun Sharqqa mashhur olim va tabib sifatida
tanildi. U «Ashshifo», «Najot» kitobi, «Donishnoma» asarlarida
matematikaga oid fikrlarini bayon qilgan.
1. «Ashshifo» asari 18 qismdan iborat bo’lib, unda
«kvadrivium», ya'ni matematikaga doir bo’limlar: «Qisqartirilgan
Yevklid», «Qisqartirilgan «Almagest», «Sonlar fani», «Musiqa fani»
deb atalgan. «Qisqartirilgan Yevklid» bo’limida planimertiyaga doir
bo’limi 58 ta'rif, 7 postulat, 5 aksioma va 169 jumladan iborat;
stereometriyaga doir bo’limida esa 16 ta'rif va 86 jumla bayon etilgan.
«Sonlar fani» bo’limi arifmetikaga bag’ishlangan bo’lib, u 43 ta'rif va
201 jumlani o’z ichiga oladi. Unda 9 soni yordamida sonlarni
kvadratga va kubga ko’tarish amallari to’g’riligini tekshifish haqida
qoidalar berilgan.
Ibn "Sino natural qatordagi hamma sonlarni ayrimayrim
kvadratga ko’tarsak, natijada hosil bo’ladigan sonlarning birlar xonasi
hamma vaqt 1,4,5,6,9 sonlardan biriga teng, deb ko’rsatadi.
Haqiqatan ham: 112=121; 122= 144; 252=625; 382=I444;
542=29I6; 592=3481;752=5625.
Keyin Ibn Sino sonlar kvadratini 9 raqami bilan hind hisobi
usulida tekshirish masalasini quyidagi qoidalar bilan ifodalaydi:
Agar son 9 ga bo’linib, qoldiqda 1 yoki 8 qolsa, u holda bunday
sonlarning kvadrati 9 ga bo’linib, qoldiqda 1 qoladi. Berilgan sonlar
M va N bo’lsin. Qoidaga ko’ra: M=9n+1;
M2=(9n+l)2=81n2+18n+l=9(9n2+2n)+l ifoda 9 ga bo'linadi, qoldiq
1. N=9k+8; N2=(9k+8)2=81 k2+72k+64=8 lk2+72k+63+
l=9(9k2+8k+7)+1;
9(9k2+8k+7) ifoda 9ga bo'linadi,qoldiq 1.
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
12 rishton7m.zn.uz
2. Agar son 9 ga bo’linib, qoldiqda 2 yoki 7 qolsa, u holda bunday
sonlarning kvadrati 9 ga bo’linib, qoldiqda hamisha 4 qoladi.
3. Agar sonni 9 ga bo’lganda, qoldiqda 4 yoki 5 sonlari qolsa, u
holda bunday sonlaming kvadrati 9 ga bo’linib, qoldiqda 7 qoladi.
4. Agar son 9 ga bo’linib, qoldiqda 3, 6 yoki 9 qolsa, u holda unday
sonlarning kvadrati 9 ga bo’linib, qoldiqda 9 qoladi.
Tarixiy ma'lumotlarga asosan ibn Sino (a±b)2=a2±2ab+b2
formulani geometrik usul bilan isbotlagan. Ibn Sino sonlarni kubga
ko’targanda ham 9 raqami bilan tekshirish qoidalarini keltiradi.
1) Agar son 9 ga bo’linib, qoldiqda 1, 4 va 7 qolsa, u holda
bunday sonlarni kubga ko’targanimizda natijasi 9 ga bo’linib,
qoldiqda 1 qoladi.
Isboti:
N=9k+4 bolsin,
u holda N3=(9k+4)3=
729k3+972k2+432k+63+l; 729k3+972k2+432k+63 ifoda 9 ga bo’linadi,
qoldiq 1.
2) Agar son 9 ga bo’linib, qoldiqda 3, 6 yoki 9 qolsa, u holda
bunday sonlarni kubga ko’targanimizda natijasi 9 ga bo’linib,
qoldiqda 9 qoladi.
3) Agar son 9 ga bo’linib, qoldiqda 2, 5 va 8 qolsa, u holda
bunday sonlarni kubga ko’targanimizda natijasi 9 ga bo’linib,
qoldiqda 8 qoladi.
2. «Donishnoma» asarida to’rtta: falsafa, mantiq, fizika,
matematika fanlari bayon etilgan. Matematikaga oiq" bir
qismi geometriyaga bag’ishlangan bo’lib, u 12 bobdan iborat.
Ikkinchisi arifmetikaga bag’ishlangan va u 7 bobdan iborat.
Birinchi bob, sonlarning turi va ummumiy xossalari haqida.
Unda sonlar juft va toqqa bo’linishi, ularning xossalari ko’rsatilgan.
Ikkinchi bob juft sonlar haqida. Bu bobda juft sonlarning
xossalari, juftjuft sonlar, jufttoq sonlar, ularning xossalari bayon
etiigan. Unda juftjuft son shunday sonki, uni ikkiga va hosil bo’lgan
sonning choraklarining har birini yana ikkiga va hokazo bo’lish
mumkinki, toki oxirida bir soni hosil bo’lsin. Bunday juftjuft sonlar
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
13 rishton7m.zn.uz
ketmaketligining yig’indisi birdan boshlab quyidagicha topiladi:
l+2+22+23+...+2n=2n+1l
Uchinchi bob toq sonlar haqida. Bu bobda toq sonlarning uch xil
shaklda bo’lishi va ularning xossalari bayon etilgan. Bular tub sonlar,
murakkab sonlar, o’zaro tub sonlardan iborat.
To’rtinchi bob «zoid», «noqis», va «mukammal» sonlar haqida.
Bu bobda sonlar, ularning qiymatlari bilan, shu son bo’luvchilarining
yig’indisi bir biriga tengligi va teng emasligiga qarab, uch xilga
bo’linishi va ulaming xossalari bayon etilgan.
Beshinchi bob nisbatlar to’g’risida. Bu bobda nisbat, uning
ta'rifi «oshirilgan nisbatlar», «yetishmaydigan nisbatlar», ularning
xossalari bayon etilgan.
Oltinchi bob tuzma nisbatlar haqida. Bu bob, sonli tuzma
nisbatlariga bag’ishlangan maxsus bob bo’lib, butida mulohazalar
sonli misollar ustida yuritiladi.
Yettinchi bob proporsiyalarga bag’ishlangati. Bunda
proporsiya, uning turlari va xossalari bayon etilgan. Ibn Sino shunday
yozgan:
Abu Ali Husayn ibn Sino файласуф табиатшунос, табиб,
математик, шоир, Бухорога якин Афшона кишлогида тугилган.
Хоразм ва Эронда ишлаган. Асосий асарлари: «Тиб конунлари»,
«Ашшифо», «Нажот», «Ишорат ва танбих», «Донишнома» ва
«Уржуз».
Булардан «Ашшифо» ва «Донишнома» да
математикага багишланган махсус булимлар бор. «Донишнома»
(10301035 йиллар) Исфахон шахрида ёзилган булиб, геометрик
мазмунли материаллари планиметрия ва стериометрияга
багишланган. У шунингдек, Евклиднинг «Негизлар» шархини уз
ичига олади. «Ашшифо» (1020 1032 йиллар) (Хамадон ва
Исфахон шахарларида ёзилган) асарида математикага оид
«Кискартирилган Евклиднинг», «Кискартирилган Альмагест»,
«Сонлар фани», «Мусика фани»деб аталган булимлар булиб,
сонлар хакидаги таълимот,
геометрик аксиоматикани
такомиллаштиришга харакат килган. Таърифлар, постулат,
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
14 rishton7m.zn.uz
аксиома ва теоремалар ва уларнинг исботларини жойлаштириш
тартиби тугрисида маълум фикрларга эга булган. Евклид V
постулатини исботлашга харакат килди ва ундан фаркли уларок
«чизикларни купайтириш»хакида мулохаза юритади, бунда
«тузма нисбат» таърифини беради. 1980 йилда унинг
тугилганига 1000 йил тулиши нишонланди. Унинг номи бир
катор жойлар жумладан Тошкентдаги курак жаррохлиги
илмгохи, Бухоро вилоят кутубхонаси аталади. Шунингдек,
Ойнинг куриниб турган томонидаги бир кратерга ибн Сино номи
берилган.
Abu Ali Husayn ibn Sino Hamadonda 1037yilda vafot etgan
Ahmad alFarg’oniy (798861)
AbulAbbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir alFarg’oniy
taxminan 798yili hozirgi Farg’ona viloyatining Quva shahrida
tug’ildi. U Bag’dodda xalifa alMa'mun (813833yy.) va uning
vorislari saroylarida ishladi. Bu davrda Bag’dodda «Donishmandlar
uyi» (Bayt ulhikma), ya'ni Fanlar Akademiyasi tuzilib, xalifalikning
turli davlatlarridan yirik olimlar taklif qilingan cdi. Ahmad al
Farg’oniyni «Yulduzlar ilmi elementlari haqida kitob» (Kitab fi usul
ilm annujum), ikkinchi nomi «Osmon jismlari harakati va yulduzlar
ilmi to'plami» (Kitab fi harakat assamaviy va javami ilm an nujum),
«Astrolyabiyani qurish haqida kitob»(Kitab fi sana alastrulab), «A1
Farg’oniy jadvali»(Jadval alFarg’oniy), «Yetti iqlimni hisoblash»
(Xisab alaqalim as sab'a) kabi 10 dan ortiq asarlari yetib kelgan.
Ahmad alFarg’oniy o’zining hayoti va ijodi bilan aniq fanlar
tarixida chuqur iz qoldirdi. Buni quyidagilarda ko’rishimiz mumkin;
Mashhur Yevropa yozuvchisi Dante o’zining bir qator asarlarida
alFarg’oniyni Alfraganus nomi bilan tilga oladi va uning fanga
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
15 rishton7m.zn.uz
qo’shgan hissasini c'tirof qiladi.
U Qohira shahri yaqinidagi Nil daryosida joylashgan Ravza
orolida suv sathini o’lchaydigan nilometr asbobini takomilashtirdi,
uni mukammal holga keltirdi.
Ahmad alFarg’oniy 861 yili vafot etgan.
Umar Xayyom (10481131)
G’iyosiddin Abdulfath Umar ibn Ibrohim
alXayyom 1048yil 18mayda Nishopurda
Uniar Xayyom «Algebra»,
tug’ilgan.
«Arifmetika muammolari»,
«Yevklid
kitobining qiyin postulatlariga sharhlar», «Aljabr valmuqobala
masalalarining isbotlari haqida», «Tabiatshunoslikdan qisqacha
ma'lumotlar» kabi asarlarni yaratgan. Umar Xayyom Samarqandda,
Buxoroda Shams alMulk saroyida yashaydi, 1074yildan esa
Isfahonda Malikshoh saroyida ishlaydi. U kubik tenglamalarni
geometrik usulda yechish va ularni klassifikatsiya qilish bilan
shug’ulandi.
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
16 rishton7m.zn.uz
U kubik tenglamalarni 19 sinfga ajratadi, bulardan 5 sinfini
chiziqli
yoki
kvadrat tenglamalarga keltirishga harakat qiladi. (Bular x3=px2,
x3=qx,
x3+px2=qx, x3+qx=px2, px2+qx=x3). Qolgan 14 sinfga tegishli
l)x3+r=0 2)x3+px2=r,
4)x3 +r=px2,
3) x3 +r=qx ,
5)x3 +qx=r, 6)x3 +px2 =r,
7)x3 =qx+r, 8)x3 =px2 +qx+r ,
9) x3 +qx+r=px2, 10)x3 +px2 +r=qx,
11)x3+px2+qx=r,12)x3+px2=qx+r,
13)x3+qx=px2+r,14)x3+r=px2+qx
ko’rinishdagi tenglamalami konus kesimlari: parabola, teng
tomonli giperbola va aylana yordamida yechishga keltiradi.
Umar Xayyomning "Kub va ildiz soniga teng" deb keltirgan
tenglamasi hozirgi belgilashda x3 +bx=a ko’rinishda bo’ladi. Bu
tenglamani yechishda
Umar Xayyom x2+y2=x aylana va x2=√by parabolaniag o’zaro
b munosabatini tekshiradi.
Bu ikki egri chiziqlarning koordinatalar boshidagi kesishish
nuqtalaridan boshqa kesishish nuqtalarining absissalaii berilgan
tenglamalarning ildizlaridir.
14 sinfning har biriga Umar Xayyom tenglama koeffisiyentlariga
va shartiga bog’liq holda musbat ildizlari mavjudligini hal qiladi.
U .t2+ bt = a tenglama faqat yagona musbat ildizga ega
bo’lishini ko’rsatib o’tgan.
Haqiqatan ham quydagicha yozish mumkin:
Umar Xayyom geometriyaga ham katta hissa qo'shgan.Uning
ishlaridan bexabar italiyalik matematik L.Sakkeri (16671773yy) V
postulat bilan shug’ullangan va ularning ishlari geometriyaga
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
17 rishton7m.zn.uz
«XayyomSakkeri» to’rtburchagi nomi bilan kirgan. Umar Xayyom
1131yil 4dekabrda Nishopurda vafot etgan.
Шоир,
файласуф,
астроном ва математик
Гиёсиддин Абулфатх Умар ибн Иброхим Хайём (15.05.1048
14.12.1131) тугилган. Унинг отаси чодир (хайма) тикувчи
булганлигидан Хайём тахаллусини олган деган тахмин бор.
Уша даврнинг юкори савиясида таълим олиб, юксак кобиляити
туфайли Бухорога Шамсулмулк Корахоний саройида ишлашга
чакирилган. 1047 йилда салжукийлар пойтахти Исфахонга
утади ва у шох хизматчиси булади. 1076 йилда унинг ихтиёрига
Исфахондаги расадхона берилади ва уни жихозлаш учун маблах
ажратилади. Унинг бошчилигида олимларга эски Эрон куёш
таквимини ислох килиш топширилади, 1079 йилда янги тавим
тузиб чикилди. У биринчи булиб учинчи даражагача булган
тенгламаларни ечиш назариясини яратди ва барча
тенгламаларнинг умумий синфларини баён этди. Бу «Алжабр
вал мукобала масалаларининг исботлари хакида» асарида (Б.А.
Розенфельд (1917 йилда тугилган, Якин ва Урта Шарк
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
18 rishton7m.zn.uz
мамалакатларида урта асрларда математика тарихи буйича
ишлар муаллифи) рус тилига таржима килган) келтирилган.
Умар Хайём биринчи марта геометрия билан алгебранинг
алокаси тугрисидаги хамда алгебраик тенгламаларни геометрик
тушунтириш ва ечиш хакидаги масалани куйди.
«Евклид китобининг кийин постулатларига щархлар»
номли геометрияга багишланган асари уч китобдан иборат:
«Параллелларнинг хакикий маъноси ва маълум шубхалар
хакида», «Муносабатлар, пропорциялар ва уларнинг хакикий
маъноси хакида», «Нисбатларни тузиш ва уларни текшириш
хакида». Евклид V постулатини исботлашга уринди, бунда
асосларидаги бурчакларнинг бири ва ён томонлари узаро тенг
булган туртбурчакдан, кейинчалик «Саккери туртбурчаги» деб
аталган туртбурчакдан фойдаланилган, геометрик тушунчалар
таракккиётида жуда катта роль уйнади. Ойнинг орка
томонидаги бир кратерга унинг номи берилган.
taklifi
Tusiyning
Nasriddin Tuisiy (12011274)
Abu Ja'far Muhammad ibn al Hasan Nasriddin
Tusiy 1201yilda Tus shahrida tug’ilgan,
Nasriddin
bilan
Ozarboyjonning qadimgi shahri Marag’oda
astronomik rasadxona (12581259yillar) qurildi va o’zi unda ilmiy
rahbarlik qildi. «To’liq to’rt tomonlik haqida», «Taxta va tuproq
yordamida arifmetikadan to'plam», «Yorug’likning akslanishi va
sinishi haqida risola», «Tusiyning algebra valmuqobaladagi
foydalari», «Elxcmiy jadvallari», «Qimmatbaho toshlar haqida
kitob», «Meditsina qonunlari», mamlakatni idora qilish siyosati
haqidagi fikrlarni o’z ichiga olgan. «Nasir odobi» nomli asar ham
yaratgan.
Tusiyning «To’liq to’rt tomonlik haqida» (Shaklul qita) asari olti
bobdan iborat:
1bobda tuzma nisbat shunday ta'riflanadi: faraz qilaylik A,B,C
miqdorlari berilgan bo’lsin. U vaqtda A ning B ga nisbati, A ning C
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
19 rishton7m.zn.uz
ga nisbati, A ning B ga nisbati va B ning C ga nisbatlaridan tuzilgan.
Ya'ni bunda shunday tuzma nisbatlar tuzilgan:
va
A
C
AC
CB
A
B
bu ikki tuzma nisbatlaridan tashqari xuddi shunga o’xshash, yana
AB
BC
boshqa tuzma nisbatlar tuzish mumkin.
Nasriddin Tusiy o’z nazariyasini nisbatlarni ko’paytirishdan
boshlaydi. U tuzma nisbatni, shunday nisbat deb ta'riflaydiki, uning
miqdori, ikki boshqa nisbat miqdorlarning ko’paytmasiga teng
bo’ladi; nisbatning miqdori esa shunday qiymatni aniqlaydiki, uning
biror birlikka nisbati shu nisbatning o’ziga teng bo’ladi.
2bob asosan tekis to’liq to’rttomonlik shakl va uning vositasida
kelib chiqadigan tuzma nisbatlar to’g’risidagi teoremalar va ularning
isbotiga bag’ishlangan.
4bob sferik
3bob tekislikda doiradagi trigonometrik munosabatlarga
bag’ishlangan.
to’rttomonlik nazariyasiga
bag’ishlangan. 5 va 6boblar sferik uchburchaklar, ularning
burchaklari va tomonlari orasidagi munosabatlarga va bunday
uchburchaklarni yechishga bag’ishlanadi.
Bunda u yoy kosinusi, tangensi, kotangensi, sekansi va kosekansi
tushunchalarini kiritadi. Uchburchaklarni yechish uchun sinuslar va
tangenslar teoremalarini isbotlaydi va ulardan foydalanadi. Nasriddin
Tusiy bu asarida o’zigacha bo’lgan trigonometriya sohasidagi
ishlarga yakun yasadi va trigonometriyani astronomiya fanidan
ajratib, alohida fan sifatida asoslab berdi.
Nasriddin Tusiyning «Taxta va tuproq yordamida arifmetikadan
to'plam» («Jomiulhisob bittaxti vatturob») nomli asari katta
ahamiyatga ega bo’lib. 1265yili yozilgan. Bu asar uch bo’limdan
iborat bo’lib, bular «Butun sonlar ariftnetikasi», «Kasr sonlar
arifmetikasi» va «Astronomiyaga tegishli hisoblar»dir.
Bu asarda qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallari, bu
amallarni o’nlik pozitsicm sanoq sistemasida bajarish qoidalari
berilgan. Shuningdek, asarda sonlarni darajaga koiarish va sonlardan
ildiz chiqarish amallari, ko’rsatgichi istalgan natural sondan iborat
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
20 rishton7m.zn.uz
bo’lgan binom formulasini va binominal koeffisiyentlami aniqlash
usuli va xossalari ham bayon etilgan. (32 betga qarang).
Абу Жаъфар Мухаммад ибн Мухаммад ибн Хасан Абу
Бакр Насриддин Тусий комусчи олим ва давлат арбоби.Тус
(Эрон) да тугилган.
Абу Али ибн Синонинг шогирди
Камолиддин Мусо ибн Юнусдан таълим олган. Тусда, Багдодда,
Кугистон, сунгра Марогада (1259 йил) яшаган. Марогада
расадхона ташкил этди, унга машхур олимларни таклиф этди,
бой кутубхона яратди. Расатхонада унинг рахбарлигида
юлдузлар ва сайёралар жадвали “Элхон жадваллари”(“ Зижи
Элхоний”) тузиб чикилди. У “Евклид баёни”(“Тахрири
Уклидис”) асарида V
постулат туртта тугри бурчакли
туртбурчакнинг мавжудлиги хакидаги фаразнинг натижаси
эканлигини исботлади.
томонлик
хакида”(“Шаклул кита”) рисоласи исботлар назарияси ва
сферик тригонометрияга багишланган, “Тахта ва тупрок
ёрдамида арифматекадан туплам ” (“Жомиулхисоб биттахти
ват туроб”) (1265йил) асарида арифметик амаллар, уларни
унлик позицион санок системасида бажариш коидалари хамда
сонларни даражага кутариш ва сонлардан илдиз чикариш
амаллари баён этилган. “Тусийнинг алжабр вал мукобаладаги
фойдалари”(“Фавоиди Туси дар жабр вал мукобала ”) асарида
олим чизикли ва квадрат тенгламалар, уларни ечиш усулларини
баён этади. Ойнинг куриниб турган томонидаги бир кратерга
Тусийнинг номи берилган.
“Тулик
турт
Марказий Осиёда математика фани ривожига Улугбек
илмий мактаби катта хисса кушди (xv xvi асрлар). У уттиз
йилдан ортик фаолият курсатди. Куйида бу мактабда
математика буйича илмий ишлар олиб борган олимлар
тугрисида хикоя киламиз.
U 1274yilda vafotetgan.
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
21 rishton7m.zn.uz
Mirzo Ulug’bek (13941449)
Mirzo Ulug’bek (asl ismi Muhammad Tarag’ay) 1394yil 22
martda tug’ilgan. Ulug’bek yirik olim bo’lib yetishdi va mashhur
matematik, astronom olimlarni o’z atrofiga to’plab, ilmiy maktab
tashkil etdi. Uning rahbarligida 14241428yillari Samarqand
yaqinida joylashgan Obi Rahmat arig’i yonidagi Ko’bak tepaligida
astronomik rasadxona qurilgan. Ulug’bekning yunon va o’zidan
oldin o’tgan vatandosh olimlarning asarlarini o’rganishi
Samarqandda «Astronomiya maktabi»ning vujudga kelishiga sabab
bo’ldi. Bu maktabda Muhammad Havoniy, Salohiddin Muso ibn
Mahmud (Qozizoda) Rumiy kabi taniqli olimlar dars berardilar.
Ulug’bek maktabining muhim ilmiy ishlaridan biri 1437yilda
yozilgan «Ziji Ko'ragoniy» nomli astronomik jadvallaridir.Bu
jadvalda 1018 yulduzning ro’yxati yulduzlar turkumlari bo’yicha
joylashtirilgan. «Yangi astronomik jadvallar», «To’rt ulus tarixi»
kabi asarlar yaratgan.
Ulug’bekning fikricha, o’quvchi hayotida darsliklar muhim
ahamiyatga ega. Shunga ko’ra, har bir fan bo’yicha yaratiladigan
darslikda voqea, hodisa yoritilishidan qafiy nazar, hayotiy haqiqat o’z
ifodasini topishi kerak. Darslik sodda, ravon, o’qimishli bo’lishi
lozim. Ammo darslik qanchalik yaxshi bo’lmasin, ta'limda o’qituvchi
asosiy o’rinda turadi, o’z pedagogik mahorati, yaxshi insoniy
fazilatlari bilan o’quvchilarga namuna bo’ladi. Мухаммад Тарагай
Улугбек буюк узбек астрономи ва математиги. Давлат арбоби
ва маърифатпарвари. Амир Темур Сохибкироннинг невариси.
1409 йилдан Самарканд хукмдори. Отаси Шохрухнинг
вафотидан сунг темурийлар династияси бошлиги. Самаркандда
мадраса ва дунёда энг яхши расадхона бунёд этди. Уз атрофига
машхур математик ва мунажжимларни туплаб, илмий мактаб
ташкил этди. Самарканд расадхонасида бир асрга якин муддат
мпобайнида илмий кузатишлар олиб борилди. Унда юлдузлар ва
сайёралар харакатига оид “Янги астрономик жадваллар” (“Зижи
жадди Курагоний”) (1437 й.) тузилиб, астрономиянинг назарий
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
22 rishton7m.zn.uz
ва амалий кенг баён этилди. 1019 юлдузнинг вазияти
курсатилиб, карийб 200 йил давомида Тихо Брагегача унинг
аниклиги энг яхши булиб турди. Улугбек томонидан жуда аник
тригонометрик жадвалларни тузишга имкон берувчи алжабр
усуллари ишлаб чикилди. Бу усул исталган аникликда
хисоблашларни амалга оширишга ёрдам берар эди. Унинг номи
билан Самарканд меъморчилик курилиш институти, Тошкент
шахрида Мирзо Улугбек тумани ва куплаб жойлар
айтилади.Ойнинг куриниб турувчи томонидаги бир кратер
Улугбек номи билан аталади. 1994 йилдан унинг 600 йиллик
юбилейи республикамизда ва жахонда кенг нишонланади.
Ulug’bek 1449yil 27oktabrda shahid bo'ladi.
Jamshid Koshiy (13851430)
G’iyosiddin Jamshid Koshiy 1385yili Koshon
shahrida (Tehron va Isfaxon shaharlari
oralig’ida) tug’ilgan. Ulug’bek taklifi bilan
1417yilda Sarnarqandga keladi. Jamshid Koshiy matematika
sohasida uchta, astronomiya sohasida o’nta asar yozgan. Jamshid
Koshiy «Arifmetika kaliti», «Aylana haqida risola», «Vatar va sinus
haqida risola», «Hoqoniy astronomiya jadvallari», «Osmon narvoni»,
«Usturlab yasash haqida risola», «Ziji G’iyosiddin Jamshid» kabi
asarlarni yaratdi.
Jamshid Koshiyning «Arifinetika kaliti» asari kirish va besh
qismdan iborat.
Kirish qismida arifmetikaning ta'rifi, son va uning turlari haqida
yozilgan. Birinchi qismi butun sonlar arifmetikasiga bag’ishlangan
bo’lib, 6 bobdan iborat. Bunda butun sonlar ustida amallar: qo’shish,
ayirish, ko’paytirish, bo’lish, sonlardan ixtiyoriy musbat butun
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
23 rishton7m.zn.uz
ko’rsatgichli ildiz chiqarish va ikki haijbinomni butun musbat
darajaga ko’tarish amallari bayon etilgan.
Ikkinchi qismi kasr sonlar arifmetikasiga bag’ishlangan, bu qism
12 bobdan iborat.
qismi
Uchinchi
astronomlarning hisublash usullariga
bag’ishlangan bo’lib, u 6 bobdan iborat. Unda oltmishli kasrlar
arifmetikasi, asoslari teng bo’lgan darajalarni ko’paydrish va bo’lish
qoidalari, har xil ildizlarni ko 'paytirish bayon etilgan.
To’rtinchi qismi miqdorlarni o’lchash masalalariga bag’ishlangan
bo’lib, u kirish va 9 bobdan iborat. Bunda geometriya va
trigonometriya masalalari bayon etilgan va unda geometriyaning
amaliy tatbiqlari diqqatga sazovordir.
aljabr
valmuqobila yordaniida
noma'lumlarni aniqlash va boshqa arifmetik qoidalar bayon etilgan
bo’lib, u 4 bobdan iborat. Unda «ikki xatoga yo'1 qo'yish» usulidan
foydalanib noma'lumlarni aniqlash, bir xil darajali natural sonlar
qatori yig’indisini aniqlash masalalari yoritilgan.
qismida,
Beshinchi
G’iyosiddin Jamshid Koshiyning «AylanaIar haqida risola» asari
10 bo’lim va xulosalardan iborat. Koshiy bu asarda k=3,
1415926535897932 qiymatini 17 o’nlik xonasigacha aniqlashtirib
hisoblagan. Bu asarda berilgan masalani ko’raylik.
Suvda tik turgan qamishning uch birlikdagi qismi suv yuzasida.
Shamolda qamishning asosi qo’zg’olmagan holda suv beti bilan
barobar holda egildi. Suv betidagi uchi bilan qamishning dastlabki
holatigacha bo’lgan masofa 5 birlik ekani ma'lum bo’lsa, qamishning
uzunligini toping Yechimi: BD=x, ED=x3. To’g’ri burchakli
BED uchburchakdan Pifagor teoremasiga ko’ra:
BD2=BE2+ED2. x2=25+(x3)2
x2=25+x26x+9; 6x=34; 3x=17
x=17/3 birlik
bo’ladi.
Jamshid Koshiyning «Vatarlar va sinus haqida» nomli asari ham
diqqatga sazovordir. Bu asarida u bir gradusning sinusini hisoblash
masalasi qo’yiladi. Koshiy bu masalani hal qilishda uni uchinchi
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
24 rishton7m.zn.uz
darajali tenglamaga keltiradi, ya'ni px+x3=q va bu tenglamani
iteratsion usul yordamida yechadi.
Jamshid Koshiyning matematika sohasida qilgan muhim
kashfiyotlaridan birinchisi o’nli kasrlar va ular ustida amallar bajarish
qoidalari, ikkinchisi, sonlardan ndaraiali ildiz chiqarish amalidir.(32
betni qarang)
Гиёсиддин Жамшид ибн Маъсуд ал Коший
математик ва астроном, Самаркандда Улугбек расадхонасида
Козизода арРумий билан ишлаган. Кошон (Эрон) шахрида
тугилган. 1417 йилда Самаркандга келади ва шу ерда яшаб ижод
килади. Математикага оид 3 та асар ёзган: "Арифметика
калити" ("Мифтохул хисоб") (1427 йилда ёзган) содда
математика буйича асосий укиш китоби булиб хизмат килган.
Китобда илгари математика буйича олинган натижалар билан
куп мухим кашфиётлар баён килинган. Хусусан, сонлардан
ихтиёрий мусбат бутун курсатгичли илдиз чикариш, иккихад
Ньютон биномини бутун мусбат даражага кутариш, Хитой ва
Араб Шарки олимларига караганда изчилрок унли касрлар ва
улар устида амаллар бажариш коидалари ишлаб чикилган. Олим
юкори тартибли тенгламаларни такрибий ечиш коидаларини
"Ватар ва синус хакида" асарида баён этади. Натурал сонлар
туртинчи даражалари йигиндисини топиш коидаси Коший номи
билан аталади. "Айлана хакида рисола" (1427 йил) асарида ал
Коший П сонинг вергулдан кейинги 17 та кийматини топади.
(Европада бундай натижа 1597 йилда кулга киритилган), бунда
Архимед усулидан фойдаланади, айланага ички чизилган
мунтазам 3. 10 томонлик оркали п сони кийматини аниклаган
(яъни у мунтазам 600 335 168 бурчак томонини хисоблашига
тугри келган).У тригонометрик
хисоблашларни
такомиллаштирди, осмон жисмларигача булган масофаларни
улчаш усулини топди, сайёралар харакатини кузатиш учун
механик асбоб ихтиро килган.
Jamshid Kosbiy 1430yilda Samarqandda vafot etgan.
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
25 rishton7m.zn.uz
Ali Qushchi (14021474)
Aloviddin ibn Muhanunad Ali Qushchi 1402yil
Samarqandda tug’ilgan. Ali Qushchi 14201430
yillar orasida Ulug’bek madrasasida mashg’ulotlar
o’tkazib, ilmiy ishlar bilan mashg’ul bo’ldi,
rasadxona qurilishida faol ishtirok etdi. 1465yilda
Turkiyaga boradi va Istambuldagi AyoSo’fiyo madrasasining
rahbari bo’lib faoliyat ko’rsatdi. Ali Qushchi «Hisob risolasi»,
«Kasrlar haqida risola», «Osmon jismlarining holati haqida risola»
kabi 20 dan ortkj asarlar yaratgan.
Ali Qushchining «Kitobul Muhammadiya» asari ikki qismdan
iborat bo’lib, birinchi qismi arifmetikaga bag’ishlangan. Bu qism
besh bobdan iborat bo’lib birinchi bobida hindlar arifmetikasi,
ikkinchisida astronomlar arifmelikasi, uchinchisida algebra,
to’rtinchisida «ikki xatoga yo'l qo’yish usuli» bilan nomaMumlarni
aniqlash, beshinchi bob» belgilarni 1631yil T.Garriot tomonidan
matematikaga kiritilgan.
Hozirgi
sinus va kosinus atamalari IVV asrlardagi hind
astronomlarining asarlarida uchraydi. Vatar so’zini sinus bilan
almashtirib, avval «ardxajiva», yarim vatarni («jiva» — vatar, kamon
ipi), keyinchalik «jiva»bo'lgan.
Bu atamalarni arabcha buzilgan talaffuzda «jayb» deb atashgan.
«Jayb» arabcha so’z bo’lib, o’zbek tilida cho’qir, cho’ntak, degan
ma'noni bildirgan. «Jayb» so’zi XII asrda lotin tiliga "sinus" tarzida
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
37 rishton7m.zn.uz
tarjima qilingan. Kosinusni hindlar «kotijiva», ya'ni sinusning qoldig’i
(aylananing choragigacha) deb atashgaii.
XV asrda Regimontan va boshqa matematiklar «kosinus yoyi (x)»
ni lotincha sinus komplementi, ya'ni sinusni to’ldiruvchi deyishgan.
Bunda ular sin(90°x) ni nazarda tutishgan. Yuqorida keltirilgan
atamalarning o’rnini almashtirib, qisqartirilgan holda (cosinus)
shaklidan «kosinus» atamasini birinchi marta 1620yil ingliz
astronomi E.Gunter ishlatlan. E.Gunter hisoblash chizg’ichini ixtiro
qilgan.
Sharq olimlari alHabash, alBattoniy, Abui Vafo, Xorazmiy yangi
trigonometrik kattaliklar, tangens va kotatigens, sekans va
kosekanslarni kiritishgan. AlBattoniy to’g’ri burchakli uchburchak
o’tkir burchagining bir katetining ikkinchi katetiga nisbati
orqali
aniqlash mumkinligini isbotlagan. Trigonometrik
funksiyalardan tangem va sekansning nomlanishi nemis matematigi
T.Fink tomonidan 1583yilda kiritilgan. Lotincha «tangens" so’zi
o’zbekcha urinma (urinma, kesma) '"secans» kesuvchi (kesuvchi
kesma) ma'nolarni bildijadi. «Kotangens» va «kosekans» atamalari
XVII asrning birinchi yannida «kosinus» atamasi kabi fanga kiritilgan.
Trigonometriyaning rivojiga N.Kopernik, F.Viyet, LKepler va
boshqa olimlarning qo’shgan hissasi kattadir.
Trigonometriyada belgilarni qo’Uash XVII asrning ikkinchi
yarmidan boshlangan. Ingliz matematigi R.Norvud (15901675)
o’zining «Trigonometriya yoki uchburchaklar ilmi» kitobida
quyidagi belgilarni qo’llagan:
s sinus, t tangens, sec sekans, cs yoki sc kosinus, ct yoki tc
kotangens.
J.Vallis 1684yilda nashr etilgan asarlaridan birida ushbu
belgilashni kiritgan: S — sinus, X — kosinus, T— tangens, T—
kotagens. Hozirgi kundagi yozuvda sina =
munosabatni
J.Vallis quyidagicha yozgan: S=V:R222
cos2a
1
L.Eyler trigonometrik formulalarni kiritish bilan, bir xil
belgilashlarni joriy qildi. Sinx, cosx, tgx kabi yozuvlar, uchburchak
tomonlarini a,b,c va ulaming qarshisidagi burchaklami A,B>C harDar
bilan belgilashni birinchi bo’lib kiritdi. o’zidan oldingi olimlardan
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
38 rishton7m.zn.uz
farqli ravishda Eyler formulalardan R— butun sinusning o’rniga R=l
ni qabul qildi va shu bilan birga yozuv va hisoblashlarni osonlashtirdi.
Trigonometrik funksiyalarining har bir chorakdagi ishoralarini
aniqladi, keltirish formulalarini joriy qildi, funksiyalarning aniqlanish
sohalarini tatbiq qildi.
U 1748yilda yozilgan «Cheksiz analizga kirish» asarida sinus,
kosinus va albatta aylanaga bog’liq bo’lgan trigonometrik chiziq
sifatida emas, balki sonli kattalikdagi to’g’ri burchakli uchburchak
tomonlarining munosabatlari sifatida o’rganadi.
Trigonometrik funksiyalarning argumentlari nafaqat burchak yoki
yoy, balki ixtiyoriy kattalikdagi son ekanligini Eyler birinchi bo’lib
analitik yo'l bilan sistemali bayon qildi. Ungacha har bir trigonometrik
teoremani mos ravishdagi geometrik chizma yordamida isbotlashgan.
Eyler esa katta bo’lmagan sonlardagi munosabatlar orqali
teoremalarni isbotladi. Unga qadar trigonometrik funksiyalarni
yoydan katta bo’lgan hollari kam o’rganilgan. Faqatgina uning ilmiy
asarlarida trigonometrik fiinksiyalarning ixtiyoriy argumentlari
holatlari to’liq o’rganilgan.
Trigonometrik funksiyalarning birinchi grafigi — sinusoida
fransuz matematigi Jil Person Robervalning ilmiy asarlarida bayon
qilingan. Grafik XVII asming 30yillarida sikloidaning yuzasini topish
bilan bog’liq masalani hal qilishda chizilgan.
Trigonometrik funksiyalarning grafiklarini chizish, o’rganish
R.Dekart tomonidan analitik geometriyaga asos solinib, «Geometriya»
asari nashr qilingandan so’ng ilmiy asosda qo’llanila boshladi.
Sinuslar chizig’i atamasi fransuz matematigi Onore Fabrining
1659yilda nashr qiiingan «Sikloida va sinuslar chizig’i uchun
geometriya» asarida uchraydi. 1670yiIda ingliz matematigi L.Vallis
o’zining «Mexanika» asarida sinusning har bir chorakdagi ishoralarini
o’rganib, sinusning ikkita to’liq davri uchun grafigini chizdi va
grafikning takrorlanishi cheksiz ko’p deb ta'kidladi. U sekans grafigini
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
39 rishton7m.zn.uz
ham chizdi, ammo uning chizmasi noto’g’ri edi. o’sha davrda Issak
Barouning (L.Nyutonning o’qituvchisi) «Geometriyadan ma'ruzalar»
asarida birinchi chorak uchun kosinus, tangens, sekansning grafiklari
yoritilgandi,
Trigonometrik funksiyalaming to’rtala chorak uchun grafiklarini
yaratish muammosi muayyan vaqtgacha yechimini topa olmadi.
Birinchi marta masalaning to’g’ri yechimini 1705yili T. de Lani Parij
akademiyasining memuarida e'lon qildi. 1722yilda L.Nyutonning
iqtidorli shogirdi va do’sti R.Kotesning ilmiy asarlarida tangens va
sekansning to’g’ri grafiklari e'lon qilindi.
"Matematika" s
o’zining kelib
chiqishi
Bu so’z qadimgi Yunonistonda eramizdan avvalgi V asrda kelib
chiqqan. "Matema" degani «fikrlash orqali olinadigan bilim»
ma’nosini bildiradi. Qadimgi yunonlar 4 ta matemani bilishgan:
sonlar
haqida (arifmetika), musiqa nazariyasi (garmoniya),
o’lchashlar va shakllar (geometriya) hamda astronomiya
astrologiya.
O’sha davrda yunon olimlari orasida ikki yo’nalish mavjud edi.
Ulardan birini Pifagor boshqarib, uning ta’biricha, fan sirli ish
bo’lib, faqat Xudo tomonidan tanlangan kishilargagina tegishli deb
qaralgan. Hech kim o’zining kashfiyotini yot kishilar bilan baham
ko’rishi mumkin bo’lmagan. Bu yo’nalishdagilarni «akuzmatik»lar
deb atashgan («Akuzma» — ilohiy kalom demakdir).
Ikkinchi yo’nalishdagilarni Gippas Metapontskiy boshqargan.
Gippasning izdoshlari «matematika — fikrlash mahsuliga ega
bo’lgan har bir kishi uchundir», degan g`oyani ilgari surdi va
o’zlarini «matematiklar» deb atadi. Shu tariqa, ikkinchi yo’nalish
birinchi yunalishdan g`olib kelib, hozirda «matematik»lar atamasi
ishlatiladi.
Nol va natural sonlar
Matematika mamlakatida nol va natural sonlar yashar ekan.
Ularni qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish mumkin bo’lib,
ammo ularning sanog`iga etib bo’lmas ekan. Natural sonlar inoq
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
40 rishton7m.zn.uz
yashar edilar. Biri ikkinchisidan katta bo’lishiga qaramasdan, ular
natural son bo’lganidan faxrlanardilar. Biroq nol ularning
hammasidan kichik bo’lgani sababli, faxrlana olmas ekan. O’z
o’rnida natural sonlar ham nolni tan olmas, shuning uchun nol
matematikani tark etishga qaror qilibdi. Biroq uning ketishi 10, 20,
30, 40, 100 va hokazo sonlarni yozishda sezilib qolibdi va natural
sonlar nolning matematikaga qaytishini iltimos qilishibdi. Shunda
nol menga har qanday son ko’paytirilganda uning natijasi nol
bo’lishini ta’minlaysiz, degan shartni ko’yibdi. Shushu nol va natural
sonlar matematika mamlakatida inoq yashay boshlabdilar.
Vertikal burchaklar haqida
Nima uchun burchaklar vertikal deb nomlanadi? «Vertikallik»
tik pastga qarab yo’nalish emasmi? Qanday qilib burchaklarsh
vertikal deb atash mumkin?
Gap shundaki „vertikalis" lotincha so’z bo’lib, «vertik» — cho’qqi
ma’nosini bildiradi. „Vertikal" ikki xil „tiklik" va „cho’qqili"
ma’nolarini anglatadi. N.I. Lobachevskiy asarlarida
Vertikal
burchaklar „cho’qqili" burchaklar deb atalgan.
Litr — nima?
Biz bilamizki, bir kilogramm suvni 4°S haroratdagi hajmga teng
bo’lgan kattalik — litr deyiladi. «Litr» atamasi farang olimi Klod
Emil Jan Batist Litr sharafiga ko’yilgan. XVIII asrda yashagan olim
ichimliklar uchun butilkalarni ishlab chiqarish bilan shug`ullangan
bo’lib, u hakda ma’lumotlar juda kam.
Litr — birinchi bo’lib shishadan yasalgan stilindr shaklidagi
idishlarni darajalashni topgan va laboratoriya idishlarini ishlab
chiqarishni yo’lga ko’ygan. 1763 yilda uning nomi suyukliklarning
hajmini o’lchash uchun birlik sifatida qabul qilindi.
Дилим илмлардан, маҳрум б ўлмаган,
Бирор сир қолмади мавҳум бўлмаган.
Туну кун уйлагач етмиш икки йил,
Билдимки, ҳеч нарса маълум ўулмаган.
41
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov rishton7m.zn.uz
(Умар Хайём.)
Математиканинг ривожланиш даврлари.
Математиканинг
ривожланиш даврларини А.И.
Колмогоров куйидагича баён этган эди:
1. Математиканинг пайдо булиш даври (кишилик жамияти
пайдо булгандан то милод. aвв.VIV асрлардан то милоднинг
XVI асригача).
2. Элементар математика даври. (милод. авв.
VIV
асрлардан то милоднинг XVI асригача).
3. Узгарувчи микдорлар математикаси даври. (ХVII
асрдан XIХ асрнинг биринчи ярмигача).
4. Хозирги замон математикаси даври (XIХ асрнинг
иккинчи ярмидан то хозирги давргача).
Биринчи даврда кишилар илк математик тушунча ва
тасаввурларга эга булдилар. Бу даврнинг асосий тушунчаси сон
булиб, у астасекин шакллана борди, турли санок системалари
яратилди. Эрамизгача булган минг йиллик даврида бир катор
санок системалари пайдо булган.
Хозирги Марказий Осиё халкалри кадимий фан ва
маданият меросига эга. Бу ерда яшовчи халклар Хитой,
Хиндистон, Эрон, Кавказ мамалакатлари билан савдо, сиёсий ва
маданий алокалар туфайли фан янгиликларини урганиб
бордилар ва узлари хам илмфаннинг ривожланишига катта
хисса кушдилар.
Математика сохасида турли хисоблаш усулларини
такомиллаштириш, янги хисоблаш усулларини аниклаш
максадида турли илмий тадкикот ишларини кенг куламда олиб
бордилар ва жуда куп мухим илмий натижаларни кулга
киритдилар.
Халифа
Фанларнинг
ривожланишида
Маъмун
хукмронлиги даврида Багдодда ташкил этилган (813833)
«Байтул хикмат» (Донишмандлик уйи) ижобий ахамият касб
этди. Унинг кошида катта кутубхона ва расадхона мавжуд
булиб, жуда куп машхур олимлар бу даргохда илмий ишлар
олиб бордилар.
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
42 rishton7m.zn.uz
Марказий Осиёлик математик олимлар орасида энг
машхурларидан бири
.
Matematika fanida foydalaniladigan
terminlar va ularning kelib chiqish tarixi
hamda lug’aviy ma'nolari.
o’rganib,
Maktablarda matematik terminlarni o’rganishni to’g’ri tashkil
qilish uchun terminlar va tushunchalarni tushuntirishga. oid mavjud
ilmiymetodik adabiyotlarni
ilg’or matematika
o’qituvchilarining bu boradagi pedagogik ish tajribalarini kuzatib,
maktablardagi darslarda olib borgan kuzatishlarga asoslangan holda
quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq, deb
o’ylaymiz.
Matematika fani o’qituvchilari maktab matematika darsliklari va
o’quv qo’llanmalardagi matematik terminlarni mukammal
o’rganib, ularning afzallik va kamchilik tomonlarini oldindan
bilishlari;
o’qituvcbi darsda har bir yangi terminni to’g’ri va aniq talaffuz
etishi, ma'nosini tushuntirish, baynalminal va chet tillardan
kiritilgan terminlarni doskaga yozishi va uni bir necha
o’quvchiga takrorlatib, so’ngra o’quvchilarning daftarlariga
yozdirishi lozim;
sinonim terminlarni tushuntirishda o’qituvchi o’quvchilarga har
bir terminning afzallik tomonini ko’rsatish va ularning
matematik ma'noni to’la aks ettiradiganlarini ajratib o’rgatish
hamda uni qo’llashda uzviylikni saqlash kerak;
o’quvchilar ko’pincha xatoga yo'l qo’yadigan, talaffuzi qiyin
terminlarning jadvalini tuzib, matematika xonasiga yoki
yo’laklarning ko’rinarli joyiga «Bu terminlarni to’g’ri yozing va
to’g’ri talaffuz eting!» yoki bo’lmasa, «Bu terminlarni to’g’ri
yozishni va o’qishni o’rganing!» kabi sarlavha ostida o’rnatish
katta ahamiyatga egadir. Matematik terminlar ona tili alfavitida
yoziladi. Darsda qo’llanilgan yangi matfittiatik terminlarning
izohli lug’aviy tarjimasi va ma'nosi izohlab o’tilsa, o’quvchilarda
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
43 rishton7m.zn.uz
yaxshi taassurot qoldiradi. Fransuz faylasufi, matematigi
R.Dekartning «So’zning ma'nosini bilib ishlatish kishini ellik
foiz xato qilishdan asraydi», degan fikrini o’quvchilarga teztez
takrorlab turish kerak bo’ladi.
Umumiy o’rta
ta'limida
foydalaniladigan terminlar va ularning kelib chiqishi hamda lug’aviy
ma'nolari ro’yxati:
ta'lim maktab matematika
1. Arifmetika — grekcha «arithrios» so’zidan olingan bo’lib, son
san'ati, degan ma'noni bildiradi.
2. Arshin — forscha so’z bo’lib, qadam degan ma'noni bildiradi.
3.«Aksioma» — grekcha so’zdan olingan va isbot talab
qilinmaydi, degan ma'noni bildiradi.
4. «Algebra» atamasi alXorazmiyning «Aljabr va almuqobala»
asaridagi «aljabr» so’zining yevropacha talaffuzi bo’lib, o’zbek
tilida tanlash, to’ldirish ma'nosini bildiradi.
5. Algebrada berilgan kattaliklami lotin alifbosining dastlabki
kichik harfari /a,b,c, .../ bilan, izlanayotgan kattaliklarni esa oxirgi
kichik harfari /x,y, .../ bilan belgilashni XVII asrda fransuz olimi
Dekart va ingliz olimi Xarriat kiritgan.
6. Arifmetik progressiya hadlari yig’indisining fonnulasini III
asrda Diofant topgan.
7. Algoritm lotincha «.algorithmus», grekcha «arithmos*>
— son so’zlaridan kelib chiqqan va o’zbek tilida qadambaqadam
ma'nosini anglatadi. Ikkita natural sonning eng katta bo’luvchisini
topishda Yevklid algoritmi keng qo’llaniladi.
8. Assotsiativlik — lotincha «assocuare» so’zidan olingan va
o’zbek tilida bog’lanish, birlashtirish ma'nosini anglatadi.
9. Bissektrisa — lotincha «bissectrix» so’zidan kelib chiqqan va
teng ikkiga bo’luvchi ma'nosini anglatadi.
10. Bo’Iish belgisini ikki nuqta bilan belgilash nemis ojimi
Leybnis tomonidan XVI asrda kiritilgan . '
11. Bikvadrat tenglamalarni yechish usuli X asrda topilgan.
12. «Billion» atamasi XV asrda kiritilgan.
13. Vertikal so’zi lotin tilidagi «vertucalus» so’zidan kelib
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
44 rishton7m.zn.uz
chiqqan bo’lib, tik turuvchi ma'nosini bildiradi.
14. Geometriya so’zi lotincha «geometreo» so’zidan olingan
bo’i, yer o’lchash ma'nosini bildiradi.
15. Gipoteza so’zi lotinchadan olingan va faraz qilish, degan
ma'noni anglatadi.
16. Gipotenuza — lotincha «hypoteinuza» so’zidan olingan
bo’lib, tarang tortilgan, degan ma'noni bildiradi.
17. Geometrik progressiya hadlarining yig’indisini topish
formulasi Yevklidning «Negizlar» kitobida uchraydi.
18. «Gektar» fransuz tilidagi "hectar'' so’zidan olingan va yuz
arshin, degan ma`noni anglatadi.
19. «Gradus» atarhasi lotin tilidagi «gradus» so’zidan olingan
bo’lib, daraja yoki bosqich ma'nosini bildiradi.
20. «Gramm» atamasi fransuz tilidagi «gramme» so’zidan
olingan va o’zbektilida «og’irlikning mayda o’lchovi» demakdir.
21. «Grafik» atamasi grekcha «graphikos» so’zidan olingan va
o’zbek tilida chizilgan, tasvirlangan, degan ma'noni anglatadi *
22. «Detsimetr» lotincha «decem» va grekcha «metreo»
so’zlaridan kelib chiqqan bo’lib, metrning o’ndan bir ulushini
bildiradi.
23. «Diagonal» so’zi grekcha «dia» (ikki) va «gonia» (burchak)
so’zlaridan olingan hamda ikki burchak orqali o’tuvchi degan
ma'noni anglatadi.
24. «Diametr» atamasi grekcha «diametros» so’zidan olingan
bo’lib, ko’ndalang, degan ma'noni anglatadi.
25. «Dodekaedr» atamasi grekcha «dodeka» (o’n ikki) va «edra»
(yoq, tomon) so’zlaridan olingan bo’lib, o’n ikki yoq degan ma'noni
bildiradi.
26. «Diagramma» atamasi grekcha «diagramma» so’zidan
olingan bo’lib, tasvir ma'nosini anglatadi.
27. «Kvadrat» atamasi lotincha «quadratus» so’zidan olingan va
to’rt burchakli, degan ma'noni anglatadi.
28. «Kilometr» atamasi lotincha «chilio» va «metrio» so’zlaridan
olingan bo’lib, ming metr, degan ma'noni bildiradi.
29. «Kompleks son» atamasini XVIII asrda F.Gauss kiritgan.
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
45 rishton7m.zn.uz
30. «Koeffisiyent» atamasi lotincha «coefficiens» so’zidan
olingan bo’lib, ko’maklashuvchi, degan ma'noni bildiradi. Bu
terminni XVI asr oxirida Fransua Viyet kiritgan.
31. Klassifikatsiya — lotincha «classis» va «facio»
so’zlarining birikmasidan tashkil topgan bo’lib, o’zbek tilida sinflga
bo’lish, ajratish ma'no`ni anglatadi.
32. Komponent — lotincha «cmnponentis~» so’zi bo’lib, o’zbek
tilida tarkibi ma'nosini bildiradi.
33. Koordinatalar — lotincha «.coordinatus» so’zi bo’lib,
o’zbekcha tarkiblashgan nia'nosini anglatadi.
34. «Kub» atamasi lotincha «kubos» so’zidan olingan bo’lib,
o’zbek tilida uchinchi daraja, degan ma'noni bildiradi.
35. «Limit» atamasi lotincha «limes» so’zidan olingan bo’lib,
o’zbek tilida chek deb tarjima qilinadi, buni Nyuton kiritgan.
36. Litr gerkcha «litra» so’zi bo’lib, hajm birligidir.
37. «Matematika» atamasi grekcha «mathema» so’zidan
olingan va o’zbekcha fan, bilim ma'nosini bildiradi. Buni Pifagor
kiritgan.
38. «Masshtab» atamasi nemischa «masstab» so’zidan olingan
bo’lib, o’zbekcha o’lchov tayog’i, degan ma'noni bildiradi.
39. «Musbat» va «manfiy» atamalarini birinchi bo’lib Ali
Qushchi «Hisob risolasi* (Kitobul Muhamaddiya) nomli asari orqali
1425 yilda kiritgan.
40. «Metr» atamasi grekcha «metreo» so’zidan olingan bo’lib,
o’zbekcha o’lchayman, degan ma'noni bildiradi.
41. «Million» atamasi fransuzcha «million» so’zidan olingan
bo’lib, o’zbek tilida ming marta ming, degan ma'noni bildiradi.
42. «Milliard» atamasi fransuz tiiidagi «milluard» so’zidan keib
chiqqan va o’zbekcha ming million, degan ma'noni bildiradi.
43. «Millimetr» atamasi grekcha «millemerreo» so’zidan olingan
bo’lib, o’zbekcha metrning mingdan bir ulushi. degan ma'noni
bildiradi.
44. Minut — lotincha «minuta» so’zidan olingan bo’lib, o’zbek
tilida kichik, juda kicbik, birinchi bo’lish, ma'nolarini anglatadi.
45. «Nol» atamasi lotincha «nullus» so’zidan kelib chiqqan va
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
46 rishton7m.zn.uz
o’zbekcha hech qanday, bo’sh, degan ma'nolami bildiradi.
46. «Natural» atamasi lotincha «naturalic» so’zidan olingan
bo’lib, o’zbek tilida haqiqiy yoki tabiiy, degan ma'noni bildiradi.
47. «Oktaedr» atamasi grekcha «okta» va «edra» so’zlaridan
olingan bo’lib, o’zbek tilida sakkiz yoq, degan ma'noni bildiradi.
48. «Parallel» atamasi grekcha «parallelas» so’zidan olingan
bo’lib, o’zbek tilida yonmayon boruvchi, degan ma'noni bildiradi.
49. «Parallelepiped» atamasi grekcha «parallelepipedos» so’zidan
olingan bo’lib, o’zbekcha yonmayon boravchi tekisliklar,
degan ma'noni bildiradi.
50. Proporsional sirkulni XVI asrda Galileo Galiley ixtiro qilgan.
51. «Perimetr» atamasi grekcha «perimetreo» so’zidan olingan
bo’lib, o’zbek tilida atrofhi o’lchayman, degan ma'noni bildiradi.
52. «Perpendikulyar» atamasi lotincha «perpendicularies»
so’zidan kelib chiqqan va o’zbek tilida tikka turuvchi, degan
ma'noni bildiradi.
53. «Plyus» (lotincha «plus» — ko’proq) va «minus» (lotincha
«minus» kamroq) atamalari Fibonachaning 1202yilida yozilgan
«Ziber abasi» nomli asarida uchraydi.
54. «Protsent» atamasi lotincha «procentum» so’zidan oiingan
bo’lib, o’zbek tilida yuzdan, degan ma'noni bildiradi.
55. Progressiya — lotincha «projetio» so’zi bo’lib, o’zbek tilida
oldinga tashlash, uzoq, degan ma'nolarni anglatadi.
56. Proporsiya lotincha «pro» va «portia» so’zlarining
birikmasidan tashkil topgan va ikkita, degan ma'noni anglatadi.
57. «Radius» atamasi lotincha «radius» so’zidan olingan bo’lib,
o’zbek tilida nur, degan ma'noni bildiradi.
58. Rim raqamlari eramizdan avvalgi V asrda paydo bo’lgan.
59. «Ruletka» atamasi fransuzcha «roulette» so’zidan olingan
bo’lib, o’zbek tilida «o'ramoq», degan ma'noni bildiradi.
60. «Santimetr» atamasi transuzcha «cent» va «metreo»
so’zlaridan olingan bo’lib, o’zbek tilida metrning yuzdan bir ulushi,
ma'nosini anglatadi.
61. «Sekund» atamasi lotincha «secunda» so’zidan olingan bo’lib,
ikkinchi bo’linish, degan ma'noni beradi.
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
47 rishton7m.zn.uz
62. «Sektor» atamasi lotincha «sector» so’zidan olingan bo’lib,
kesma, kesim, kesish, degan ma'nolarni anglatadi.
63. Simmetriya grekcha «si» va «metrio» so’zlari birikmasi
bo’lib, o’lchov, degan ma'noni bildiradi.
64. Sistema grekcha «.iysthema» so’zidan olingan bo’lib,
o’zbek tilida qismlardan tashkil topgan, birlashgan, butun, degan
ma'nolarni bildiradi.
66. «Stereometriya» atamasi lotincha «stereometreo» so’zidan
olingan bo’lib,o’zbek tilida fazoviy figuralami o’lchash
degan.ma'noni bildiradi.
67. Stereometriyadan birinchi kitob birinchi ming yillikdan
avvalgi IV asrda yunon olimi Evdoks tomonidan yozilgan.
68. «Teorema» atamasi grekcha «teorema» so’zidan olingan
bo’lib, o"zbek tilida mulohaza yuritilgan, degan ma'noni anglatadi.
69. Tenglamani yechishda noma'lumni harDar bilan belgilash III
asrda yashagan grek olimi Diofant asarlarida uchraydi.
70. «Temperatura» atamasi lotincha «temperatura» so’zidan
olingan bo’lib, o’zbek tilida harorat, degan ma'noni anglatadi.
71. «Trillion» atamasi XV asrda kiritilgan.
72. «Transportir» atamasi lotincha «transportare*> so’zidan
olingan boiib, o’zbck tilida ko’chiruvchi, degan ma'noni anglatadi.
73. «Figura» so’zi lotincha «figura» so’zidan olingan va o’zbek
tilida rasm, shakl, degan ma'noni anglatadi.
74. «Formula» atamasi lotincha «formula» so’zidan kelib chiqqan
bo’lib, o’ zbek tilida ma' lum qonun, degan ma' noni anglatadi.
75. «Funksiya» atamasi lotincha «funcilo» so’zidan olingan
bo’lib, o’zbek tilida bo’ladigan, bajariladigan, degan ma'noni
anglatadi. Bu atamani 1673yilda Leybnits kiritgan.
76. «Element» atamasi lotincha «elementun» so’zidan olingan
bo’lib, sodda, degan ma'noni bildiradi.
77. «Ekstremum» atamasi lotincha «extremum» so’zidan olingan
bo’lib, o’zbek tilida chetki, degan ma'noni anglatadi.
78. «Sentner» atamasi nemischa «centner» so’zidan olingan
bo’lib, yuz, degan ma'noni beradi.
79. «Sirkul» atamasi lotincha «circulus» so’zidan olingan bo’lib,
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
48 rishton7m.zn.uz
o’zbek tilida aylana, degan ma'noni anglatadi.
80. Birinchi hisoblash mashinasi fransuz olimi Blez Paskal
tomonidan 1642yilda ixtiro qilingan.
81. o’nli pozitsion sistema va nol 552yili Bxaskara va boshqa
hind olimlari tomonidan kiritilgan.
2. o’nli pozitsion sistemani dunyoga vatandoshimiz alXorazmiy
«Hind hisobi haqida qisqacha kitob» (Fi hisob alhind) nomli asari
orqali VIII asrda targ’ib qildi.
83. o’nli kasrlarni Jamshid Koshiy 1427yilda yozgan
«Arifinetika kaliti» (Miftohulhisob) asari orqali kiritgan.
84. o’nli kasrlar Yevropada 1585yili injener Simon Stevin
tomonidan kashf etilgan.
85. o’nli kasrlarning hozirgi ko’rinishdagi yozilishini XVI asrda
fransuz matematigi Viyet kiritgan.
86. Qavs ishorasi matematikaga XVII asrning birinchi yarmida
kiritilgan.
87. Qo’sbishning assotsiativlik qonuni va atamasi irlandiyalik
matematik Gamilton tomonidan XIX asrda kiritilgan.
88. Muhammad Muso alXorazmiy VIII asrda sinus va kosinuslar
jadvalini tuzib chiqqan.
89. «O'zgaruvchi» va «o'zgarmas» atamalarini 1673yilda
Leybnits kiritgan.
90. 1813yilda LKatald «+» ishorasini kiritgan, bu lotincha "et"
so’zidan olinganbo’lib, «va» ma'nosini bildiradi.
91. «Tetraedr» atamasi grekcha «tetra» va «edra» so’zlaridan
olingan boiib, o’zbek tilida to’rt yoq, tomon, degan ma'noni
anglatadi.
92. «tkosaedr» atamasi grekcha «ekoga» va «edra» so’zlaridan
olingan bo’lib, o’zbek tilida yigirma yoq, degan ma'noni anglatadi.
93. «Proeksiya» atamasi lotincha «projicio» so’zidan olingan
bo’lib, o’zbek tilida yo’naltiraman (otaman), degan ma'noni
anglatadi.
94. x2Xi=dx va y2yi=dy deb belgilashni Leybnits kiritgan, bu
yerda d harfi lotincha «differentio» so’zining birinchi harfi
bo’lib, o’zbekcha ayirma, farq, degan ma'noni bildiradi.
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
49 rishton7m.zn.uz
95. XVIII asrda Eyler argument va funksiya orttirmasini grek
harfi A bilan belgilashni kiritdi va sa Ax= x2X) va Ay=y2yi deb
ko’rsatdi.
96. «Hosila» atamasi fransuzcha «derivee» so’zining o’zbekcha
tarjimasi bo’lib, bu terminni fransuz olimi Lui Arbogastning 1800
yili Parijda chop qilingan «Hosilani hisoblash» nomli asarida
uchratish mumkin.
97. Differensial hisoblashlar haqida birinchi nashr qilingan asarni
1884yilda Leybnits yozgan.
98. «Integral» atamasi lotincha «integer» so’zidan olingan bo’lib,
o’zbek tilida to’liq, butun yuza, degan ma'noni anglatadi. Bu
atamani 1696yili Iogann Bernulli va undan mustaqil ravishda
Leybnits qo’llagan.
99. Koordinatalar metodining g’oyasi 1362yilda paydo bo’lgan.
100. «Katet» atamasi grekcha «katetos» so’zidan olingan bo’lib,
o’zbek tilida shoqul, degan ma'noni bildiradi.
101. «Piramida» grekcha so’z bo’lib, o’zbek tilida «olov
shaklidagi jism» degan ma'noni anglatadi.
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
50 rishton7m.zn.uz
Tel:+998 90 3000221 Adxamjon_Vahobov
51
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
ИНФОРМАТИКАДАН ТАРИХИЙ МАТЕРИАЛЛАР
Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.