JAQTI’LI’QTI’N’ XIMIYALI’Q HA’M BIOLOGIYALI’Q TA’SIRI

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

JAQTI’LI’QTI’N’ XIMIYALI’Q HA’M BIOLOGIYALI’Q TA’SIRI

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 32 TEMA        JAQTI’LI’QTI’N’ XIMIYALI’Q HA’M BIOLOGIYALI’Q TA’SIRI

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ha’m biologiyali’q ta’siri haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti’

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Ba’seki sa’wbet» interaktiv metodi’ «Debatlar» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi

Sabaqti’n’ bari’si’

Sholkemlestiriw

Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Jaqti’li’qti’n’ tezligin ani’qlaw temasi’n soraw

TEMA

Jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’siri:

Zat molekulalari’ jaqti’li’q energiyasi’n juti’p, bo’leklerge aji’rali’wi’ ha’m basqa molekulalarg’a aylani’wi’ mu’mkin. Molekulalardi’n’ unday wo’zgeriwi ximiyali’q process boli’p yesaplanadi’.

Jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’siri – jaqti’li’qti’n’ ta’sirinde zatlarda ju’z beretug’I’n ximiyali’q wo’zgerisler boli’p yesaplanadi’.

A’tirapta gezlemeler ren’inin’ wo’zgeriwi, adam denesinin’ qatayi’wi’, jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’sirinen boladi’.

Quyashtan kiyati’rg’an ultrafiolet nurlardi’n’ ta’sirinde atmosferadag’i’ kislorod molekulalari’ni’n’ bir bo’legi azon molekulalari’na aylani’p baradi’. Bul process to’mendegishe boladi’.

Ha’zirgi waqi’tta Quyash nuri’nan qarayatug’I’n ko’z a’ynekler ken’ tarqalg’an. Bunday ko’za’ynektin’ linzasi’na ultrafiolet nurdi’n’ ta’sirinde qara ren’ge aylanatug’I’n zat qosi’lg’an boladi’.

Jaqti’li’qti’n’ ta’sirinde ammiyakti’n’ azot ha’m vodorodqa aylani’wi’ baqlanadi’. Vodorod ha’m xlor gazlari’ qaran’g’I’li’qta ta’sirlespeydi. Biraq jaqti’li’qti’n’ tu’siwi menen ku’shli reakciyag’a kirisip, juti’li’w ju’z beredi.

Ko’plegen ximiyali’q zatlar jaqti’li’q tu’spewi ushi’n arnali’ qara paketshelerge Sali’ni’np,qaran’g’I’ jerde saqlanadi’. Yemleytug’i’n ko’pshilik da’rilerdi de qaran’g’i’ jerde saqlaw usi’ni’s yetiledi.

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Fotografiya:

Fotoapparatti’n’ basqa optikali’q a’sbaplardan tiykarg’I’ ayi’rmashi’li’g’I’ wondag’I’ obiyekttin’ ko’rinisi arnawli’ fotoplenka yamasa fotoplastinkada saqlap qali’nadi’. Bunda jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’sirinen paydal;ani’ladi’.

Fotoplenka (fotoplastinkani’n’ sezgir qatlami’ sezgir bromid (Ag Br) ni’n’ jelatinge bati’ri’lg’an mayday kristallari’nan ibarat. Jaqti’li’qti’n’ ta’sirinde mayday bromide bo’leklenip, taza gu’mis atomlari’ aji’raladi’. Gu’mis atomlari’ni’n’ aji’rali’p shi’qqan jeri qarayi’p qaladi’. Suwreti ali’ni’p ati’rg’an obiekttin’ tu’rli noqatlari’nan fotoplenkag’a tu’sip ati’rg’an jaqti’li’q intinsivligi tu’rlishe boladi’. Fotoplenkani’n’ qaysi’ jerine jaqti’li’q ko’p tu’sse sol jerinen gu’mis atomlari’ ko’birek aji’rali’p shig’adi’ ha’m qarayi’wi’ ku’shlirek boladi’. Na’tiyjede fotoplenkada obiekttin’ ko’rinisi payda boladi’. Biraq bul ko’rinis ko’zge ko’rinbeydi. Sebebi bromnan aji’ralg’an gu’mis atomlar yele plenkani’n’ u’stinde woti’rg’an boladi’. Soni’n’ ushi’n plenkadag’I’ bul ko’rinis jasi’ri’n ko’rinis dep ataladi’.

Bul haldag’I’ fotoplenkag’a jaqti’li’qti’n’ tu’siwi kerek yemes. Wog’an jaqti’li’q tu’sse, plenkani’n’ pu’tkil betindegi gu’mis bromide qatlamnan japi’ri’la gu’mis atomlari’ni’n’ aji’rali’wi’ ju’z beredi, yag’niy plenka «ku’yedi».

Suwret tu’sirilgen plenka qaran’g’I’li’qta fotoapparattan ali’ni’p, yeki basqi’shta qayta islenedi. Birinshi basqi’shta plenkadag’I’ ko’rinis ko’rsettiriledi. Bunda gidroxinon , metol yamasa basqa zatlar yeritpesinin’ ja’rdeminde bromide kristalli’nan aji’ralg’an gu’mis juwi’ladi’. Na’tiyjede plenkada obiekttin’ negative ko’rinisi payda boladi’. Negativ ko’riniste obiekttin’ aq jeri qara, qara jeri aq boladi’.

Yekinshi basqi’shta ko’rinis bekkemlenedi. Bunda plenka giposifft yeritpesine bati’ri’li’p, wondag’I’ qalg’an gu’mis bromedten tazalanadi’. Sonnan son’ suwda juwi’ladi’. ha’m quri’ti’ladi’.

Negativ ko’rinisli plenkalar jaqti’li’q wo’tkerilip, aq qag’azg’a tu’sirilgende wonda pozitiv, yag’niy obiekttin’ haqiyqi’y ko’rinisi payda yetiledi. Ko’rinis tu’sirilgen aq qag’azg’a ximiyali’q islew berilgennen keyin obiekttin’ fotosuwreti payda boladi’.

Ha’zirgi waqi’tta obiektlerdin’ fotosuwretleri tiykari’nan ren’li yetip shi’g’ari’ladi’. Ren’li fotosuwretlerdi payda yetiw ha’m aq-qara ko’rinisti ali’w siyaqli’ a’melge asi’ri’ladi’. Ayi’rmashi’li’g’I’ sona ren’li fotosuwret ali’w ushi’n ko’birek tu’rdegi ximiyali’q zatlardan paydalani’ladi’.

Jaqti’li’qti’n’ biologiyali’q ta’siri. Fotosintez:

Jaqti’li’qsi’z wo’simlikler wo’speytug’i’nli’g’I’n bilesiz. Terek ha’m sho’plerdin’ jaqti’li’q nurlari’ menen ta’sirlesiwi wolardi’n’ japraqlari’ boladi’.

Siz «wo’simliler japi’rag’I’ arqali’ dem aladi’, ishke suwdi’ japi’rag’I’ arqali’ puwlandi’radi’», «wo’simlikler hawadan da azi’qlanadi’» «wo’simlikler hawadan karbonat angidrid ali’p, wo’zinen kislorod shi’g’aradi’» degen ga’pti yesitkensiz.Bul ga’pte jan bar. Bul process jaqti’li’qti’n’ ta’sirinde ju’z beredi.

Wo’simliktin’ tami’r arqali’ ishken suwi’ denesi arqali’ ko’terilip, japi’rag’I’na jetip baradi’. Quyashtan kiyati’rg’an jaqti’li’q energiyasi’ni’n’ ta’siinde wo’simliktin’ japi’rag’I’ndag’I’ m suw molekulasi’ hawadag’I’ n karbonat angidrid molekulasi’ menen reakciyag’a kirisedi. Reakciya natiyjesinde japi’raqta organikali’q birikpe payda boli’p, n kislorod aji’rali’p shi’g’adi’. Bul reakciyani’ to’mendegishe jazi’w mu’mkin.

Jeke halatta m=n=6 fotosintez processinde to’mendegi formula tiykari’nda glyukoza payda boladi’.

Jaqti’li’qti’n’ ta’sirindegi suw ha’m karbonat angidridi qatnasi’nda wo’simliklerde organikali’q birikpelerdin’ payda boli’w ha’m hawag’a kislorod aji’rali’p shi’g’i’w processi, fotosintez dep ataladi’.

Fotosintez yunonsha so’z boli’p, «fotos» - «jaqti’li’q», «sintez» - «qosi’w», «birlestiriw» degen ma’nisti bildiredi.

Japi’raqta payda bolg’an organikali’q birikpeler wo’simliklerdin’ tami’ri’ arqali’ jerden alg’an tu’rli elementleri menen reakciyag’a kirisip, wo’simlik ushi’n azi’qli’q bolatug’i’n belok, may, uglerodti’, sonday-aq ren’ payda yetetug’i’n kraxmaldi’ payda yetedi.

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Fotosintez processi zamarqlar, bakteriyalar ha’m basqa mikroorganizmlerde de boladi’.

Fotosintez processi, tiykari’nan Quyashtan kiyati’rg’an jaqti’li’qti’n’ taa’sirinde ju’z beredi. Keshte elektr lampochkasi’ menen ku’shli jaqti’li’q payda yetilse de wo’simlik japi’ralari’nda fotosintez processi derlik ju’z bermeydi. Sebebi lampochkadan tarqati’li’p ati’rg’an nurdi’n’ energiyasi’ Quyashtan kiyati’rg’an nurdi’n’ energiyasi’nan kishi.

Wo’simlikler jemisinin’ pisiwi, wolardi’n’ tu’rli ren’de boli’wi’ da jaqti’li’qti’’ ta’sirinin’ na’tiyjesi boli’p yesaplanadi’.

Tirishiliktin’ jasaw ushi’n imkaniyatti’n’ payda boli’wi’na  klimatti’n’ wo’zgeriwine Quyashtan kiyati’rg’an jaqti’li’q energiyasi’ tiykarg’i’ sebepshi boli’p yesaplanadi’. Sonday-aq, ha’zirgi zaman pa’ninin’ juwmag’i’na ko’re tiri organizm bunnan 4 millyard ji’l aldi’n, Jerdegi jag’ayda uzaq dawam yetken ximiyali’q, biologiyali’q ha’m fizikali’q processledin’ na’tiyjesi boli’p yesaplanadi’.  

Sabaqti’ bekkemlew

«Kishi toparlarda islesiw» interaktiv metodi’ bunda woqi’wshi’lar tiykari’nan bo’lek ma’seleler boyi’nsha wo’z pikirin islep shi’qqan halda woni’ toparda taqi’lawg’a ha’m ha’r tu’rli pikirler tiykari’nda uyi’mlasqan ko’z qarasqa keliwge u’yretedi.Woqi’wshi’lardi’ kishi toparlarg’a bo’lgen halda islesiw.Ha’r toparg’a ha’r tu’rli sorawlar taslap juwaplar yesitip qatelerin basqa toparlarg’a baqlati’w menen woqi’wshi’lardi’n’ bilim da’rejelerin bekkemlep bari’w.

1.Jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’siri degende neni tu’sinesiz?

2.Ne sebepten ko’plegen ximiyali’q zatlar jaqti’li’q tu’spewi ushi’n arnawli’ qara paketlerge Sali’ni’np, qaran’g’i’ jerde saqlanadi’.

3.Fotosintez dep qanday processke ayti’ladi’? Fotosintez processinin’ qanday boli’wi’n tu’sindirip berin’

4.Ne ushi’n elektr lampochkasi’n’i’n’ jaqti’li’g’i’ ta’sirinde fotosintez processi ju’z bermeydi?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ha’m biologiyali’q ta’siri temasi’n woqi’p keliw.

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash