A.QODIRIY NOMLI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

 

 

 

 

 

 

 

Bilim sohasi:                             100000 – Gumanitar

Ta`lim sohasi:                         110000 – Pedagogika

Ta`lim yo‘nalishi:                      5112300 – Maktabgacha ta’lim

 

 

TUZUVCHI:                                       D.Karimov N.Shomirzayeva

 

 

 

 

 

 

 

 

 

JIZZAX - 2020 yil

 

 

Ushbu o‘quv uslubiy majmua Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2018-yil 25-avgustdagi 744-sonli buyrug’i  bilan ro’yxatga olingan fan dasturi asosida ishlab chiqilgan

 

 

 

 

Tuzuvchilar:                       ”Maktabgacha va boshlang`ich talimda jismoniy tarbiya” kafedrasi katta o`qituvchisi D. Karimov

                                            ”Maktabgacha va boshlang`ich talimda jismoniy tarbiya” kafedrasi o’qituvchisi N. Shomirzayeva

                       

 

Taqrizchi:                   “Jismoniy madaniyat va nazariyasi” kafedrasi katta o`qituvchisi Sh. Atamurodov  

 

Taqrizchi:                  X.Abduvaliyev – Jizzax politexnika instituti  katta o’qituvchisi  

 

 

 

 

Ushbu ishchi o’quv dasturi Maktabgacha va boshlang`ich ta’limda jismoniy tarbiya kafedrasining 2020-yil 25 avgust №1 sonli, Maktabgacha ta’lim  fakulteti Kengashining 2020 - yil 28 avgust №1 sonli va institut Kengashining 2020-yil        ___ avgust №1 sonli  qarori bilan tasdiqlangan.

 

 

 

 

 

 

Kafedra mudiri:                             katta o`qituvchi D. Karimov 

 

 

 

 

 

 

 

M U N D A R I J A

 

 

 

№	Majmua mazmuni	Betlar
1	Ma’ruza mashg’ulotlari materiallari……………………..…
2	Amaliy mashg’ulotlari materiallari…………………………
3	Mustaqil ta’lim materiallari…………………………………
4	Glossariy.................................................................................
5	Fan dasturi .............................................................................
6	Ishchi dasturi  … ...................................................................
6.1	Tarqatma materiallar………………………………………...
6.2	Testlar …………………………..………………….………
7	Baholash mezonlari  …………..…………………….…….
8	Tavsiya etiladigan adabiyotlar ………………………..…….

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MA’RUZA MASHG‘ULOTLAR MATERIALLARI

 

1 - Mavzu: Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari

REJA:

1. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi o‘quv fan sifatida.

2. Jismoniy madaniyat nazariyasining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi.

3. Tayanch so‘z va iboralar.

4. Jismoniy madaniyat nazariyasining tiklanishi.

 

ADABIYOTLAR:

1.   Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish.O‘quv qo‘llanma.T.2002 y. Salomov R.S.

2.   Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati. A.Abdullaev va b. T.2005 y.

3.   O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. 1997 y. avgust.

4. Barkamol avlod orzusi. To‘plam. T. 1999 y.

5. R.S.Salomov va b. “Jismoniy tarbiya va sport ixtisosligiga kirish”. T.   1990 y.

 

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi o‘quv fan sifatida.

Jismoniy tarbiya nazariyasi (umumiy asoslari) o‘quv fani sifatida jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlashda hamda maxsus bilim va ma’lumot olishda asosiy fan bo‘lib xisoblanadi. O‘zbekiston Davlat Jismoniy tarbiya instituti, Viloyat pedagogika intstituti va Universitetlarida, kasb-xunar kollej jismoniy tarbiya fakultetlarining o‘quv rejalarida bu fan jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy madaniyat va sport xaqida bilimlarining to‘la tizimida o‘tish kursini ta’minlaydi uning mazmuni jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy tushunchalari tashkil etadi va shu asosida boshqa ayrim nazariy va metodik bo‘lim turlari o‘rganiladi. Jismoniy tarbiya ijtimoiy hodisalarga taa’luqlidir. Bu hodisalarni xarakterlash uchun jismoniy tarbiyaning kelib chiqishi sabablari uning jamiyat hayotida tutgan o‘rni: jismoniy tarbiyaning tarixiy xarakteri: jismoniy tarbiyaning jamiyatdagi sinfiy maqsadi: jismoniy tarbiyaning rivojlanishida mexnat foaliyatining mazmuni va xarakteri: yutuqlari va boshqa omillarning ahamiyati kabilarni anglab olishlari shart. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, bu omillar jismoniy tarbiyada aloxida - ahamiyatda ega emas, balki murakkab bog‘langan holda ta’sir ko‘rsatadi. Jismoniy tarbiyaning moxiyatini tushunish uchun eng avvalo uning maxsus mazmunini aniqlash lozim. Bu fan tarbiya jismoniy tarbiya nazariyasi, sport fiziologiyasi, sport psixologiyasi, jismoniy mashqlar biomexanikasi hamda sport turlarining nazariyasi va metodikasi kabi turli xil fanlar bilan bog‘liq xolda o‘rganiladi. Fanning mazmunini: - talabalarga jismoniy madaniyat fanining nazariy asoslarini va amaliy tatbiqlarini o‘rgatish hamda ularni amalda tatbiq etish ko‘nikmasini hosil qilishning nazariy va amaliy tomonlarini o‘rganishga yo‘naltirilganligi bilan izohlash mumkin.

Jismoniy tarbiya nazariyasi pedagogik fan bo‘lib, u insonning barkamolligini boshqarishning umumiy qonunlarini, shuningdek bu qonuniyatlari asosida kishilarining jismoniy tarbiyasi vazifalari, metodlari va ish shakllarini aniqlaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasi fanining mazmuni bir so‘z bilan aytganda shaxsni har tomonlama jismoniy kamol toptirishga yo‘naltirilgan va Vatan mudofaasiga tayyorlaydigan tarbiya to‘g‘risidagi bilimlarni majmuini tashkil qiladi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy tarbiya amaliyotdagi hamma turlarini, hamda aralash fanlarning dalillarini umumlashtiradi. Buni o‘rganish hamma sport pedagogik mutuxassisliklarga umumnazariy asos bo‘ladi.

Fanni o‘qitishdan maqsad – bo‘lajak kadrlarga “Jismoniy tarbiya nazaryasi va metodikasi” fani bo‘yicha atroflicha va chuqur kasbiy bilimlar berish. Talabalarga gimnastika turlarining mashq elementlarini, umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rgatish, harakatli o‘yinlar bo‘yicha ota bobolarimiz o‘ynab kelgan o‘yinlarni tiklash, harakatli o‘yinlar tashkil qilish va o‘tkazish, ularni tahlil qilish, harakatli o‘yinlarni o‘qitishda qo‘llanadigan turli usullar bilan nazariy va amaliy tanishtirish, jismoniy tarbiya tizimining rivojlanishi, uning tarixiy qonuniyatlari, vositalari, o‘qitish metodlari, o‘rgatish bosqichlari, jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish usullari haqida nazariy va amaliy ta’lim berish, bolalarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash va barkamol avlodni tarbiyalashga mos bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat bo‘lib, ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarida o‘qitishning faol uslublaridan foydalangan holda nazariy bilim beriladi, amaliy mashg‘ulotlarda esa ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarida egallangan bilimlarini amalda bajarish orqali amaliyotga tadbiq etiladi hamda ko‘nikma va malakalari shakllantiriladi.

Fanning vazifasi – Jismoniy tarbiya nazaryasi va metodikasi fanini o‘qitishda bo‘lajak mutaxassislarga gimnastikaning mashq elementlarini o‘rgatish, harakatli o‘yinlarni tashkil qilish va o‘tkazish, o‘yinlarni tahlil qilish, harakatli o‘yinlarni bolalarning yoshiga mos holda tanlash, maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya ishlarini rejalashtirish hamda tashkil etishni o‘rgatish, gimnastika, harakatli o‘yinlarni kelib chiqishi, qisqacha tarixi, turkumlari, rivojlanish bosqichlari, pedagogik ahamiyatini anglatish, gimnastika mashqlari va harakatli o‘yinlarni tasnifini anglatish, uning tarixiy qonuniyatlari, vositalari, o‘qitish metodlari, o‘rgatish bosqichlari, jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish usullari bo‘yicha nazariy bilimlarni o‘rgatish, jismoniy sifatlarni tarbiyalash va rivojlantirish yo‘llarini o‘rgatishdan iborat.

Jismoniy tarbiya nazaryasi va metodikasi fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasiga - maktabgacha yoshdagi bolalarga jismoniy tarbiya asoslarini, maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishining yosh xususiyatlarini, jismoniy tarbiya vazifalari va vositalari, metodlarini, yosh bosqichlariga qarab o‘quv ishlarini rejalashtira olishni, har bir yosh bosqichlariga qarab jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkaza olish, guruhdan tashqari olib boriladigan jismoniy tarbiya shakllarini bilish va ularni farqlay olishni, jismoniy tarbiya bo‘yicha mashg‘ulotlarda qo‘llaniladigan harakatli o‘yinlar haqida keraklicha tasavvurlarga ega bo‘lishlarini ta’minlashi kerak. Bundan tashqari - Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining tarixiy qonuniyatlari, vositalari, o‘qitish metodlari, o‘rgatish bosqichlari, jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish usullarini; ertalabki badan tarbiya va jismoniy tarbiya dastur bo‘limlari bo‘yicha mashg‘ulot jarayonlarga rahbarlik qilish haqida ham keraklicha ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari lozim.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining bo‘limlarida jismoniy madaniyatning umumiy o‘rta ta’lim hamda amaliy - kasbiy tayyorgarlik shuningdek, kundalik turmushda ahamiyat kasb etuvchi harakat ko‘nikmalariga o‘rganib boradi. Bundan tashqari sport, jismoniy tarbiyaning asosiy komponentlaridan biri hamda sport faoliyatining maxsus shakli sifatida sport musobaqalari taxlil qilishni ham o‘rganadilar.

Shunday qilib, Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fani jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha mutaxassislar uchun professional ta’limotning ilmiy fundamentiga kirituvchi kengaytirilgan bo‘limlari majmuasini o‘z ichiga oladi. Uning ahamiyati faqat bu bilimlar qiymati bilan ifodalanmaydi, u bo‘lg‘usi mutaxassisga jismoniy madaniyatning butun sohalarida kasbiy - faoliyat mazmunini to‘liq tushinishga imkoniyat yaratadi, o‘quvchilarning dunyo qarashlarini o‘zgartiradi, jamiyatning boshqa sohalaridagi mutaxassisliklarning umumiy ish faoliyatlari bilan bog‘laydi va yangi ko‘rinishdagi bilim, usul va metodlarini egallashni, zarur bo‘lgan yuqori darajali professional dunyoqarashini shakllantirishga yordam beradi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bu inson jismoniy kamolatini boshqarishning umumiy qonuniyatlari haqidagi fan bo‘lganligi uchun bu fanni egallash jismoniy tarbiyaning barcha bo‘g‘inlariga tegishli masalalarini hal qilishga to‘g‘ri yondoshish imkonini beradi.

 

2. Jismoniy madaniyat nazariyasi fanining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. Jismoniy tarbiya - bu insonni jismoniy kamolotga erishishiga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon bo‘lib, asosan ikki yoqlamalik jarayonga asoslangandir.

Jismoniy madaniyat jarayonida aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi amalga oshiriladi. Jismoniy madaniyat nazariyasi ijtimoiy, tabiiy va pedagogik fanlar bilan bog‘liqdir.

Jismoniy madaniyat nazariyasining g‘oyaviy asosi shaxs haqidagi falsafiy ta’limot hisoblanadi.

Jismoniy madaniyat nazariyasining ilmiy - tabiiy asosi anatomiya, fiziologiya, gigiena, bioximiya, biomexanika, biologiya va boshqashu kabi tabiiy  fanlar majmuasidan tarkib topgandir. Tabiiy fanlar sohasida erishgan yangi yutuqlar jismoniy tarbiya nazariyasi tomonidan jismoniy mashqlarni o‘rgatish usullari, vositalarini tanlashni asoslash, qo‘yilgan vazifalarni hal etishning samarali yo‘llarini ishlab chiqishda foydalaniladi.

Biomexanika harakat texnikasini tadqiqot qila borib, uni bajarilishni baholashga, hatoliklarni bartaraf etish yo‘llarini belgilashga hamda harakat malakalarini shakllantirishda eng yaxshi natijalarga erishishga yordam beradi.

Bioximiya tomonidan jismoniy mashqlar bajarilish ta’sirida kishi organizmida, jumladan, muskullarda bo‘ladigan ximiyaviy jarayonlarni o‘rganish natijasida olgan ma’lumotlar mashg‘ulotlarni o‘tkazishda uning metodikasini takomillashtirishga yordam beradi.

Tabiiy fanlar asosida erishilgan yangiliklar jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy mashqlarga o‘rgatishning vosita va usullarini tanlash uchun, mashg‘ulotlarni o‘tkazish metodikasini ishlab chiqishga imkoniyat yaratadi.

Jismoniy madaniyat nazariyasi pedagogik ta’limlar tizimi tarkibiga kiradi psixiologiya, pedagogika, sportning gimnastika, yengil atleka, sport o‘yinlari, suzish va boshqalar kabi ayrim turlari jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bilan chambarchas bog‘langan, jismoniy mashqlarga o‘rgatishning usullariga tayanadi.

Harakatga o‘rgatish masalalarini ishlab chiqishda jismoniy tarbiya nazariyasi o‘rgatishning umumiy didaktik, tamoyillari va metodlariga, aqliy, axloqiy, nafosat, mehnat va boshqa tarbiyalar metodlariga tayanadi.

Jismoniy madaniyatning boshqa yo’nalishlar bilan bog’liqligi

Jisman etarli darajadagi rivojlanganlik normal aqliy rivojlanishga sharoit yaratadi.

“Har qanday mehnat – bu aqliy, jismoniydir. Agar aqliy va jismoniy mehnat orasidagi farqni ajratsak, bittasida asosiy rolni miya, ikkinchisida muskullar wynaydi. Miyaning faoliyati muskullarning o’zaro faoliyatiga, muskullar faoliyati esa miyaning boshqarishi orqali amalga oshiriladi”, - degan edi Chernishevskiy.

Jismoniy bilimlar asoschisi P.F. Lesgaft ko’rsatganidek, aqliy va jismoniy rivojlanish bir-biri bilan uzviy bog’liq. Aqlning wsishi va rivojlanishi o’z navbatida jismoniy rivojlanishni taqazo qiladi.

Jismoniy tarbiyaning vazifasi shunda muvaffaqiyatli hal qilinadiki, shug’ullanuvchilar jismoniy mashqlarni ongli ravishda tushunib bajarsalar yoki ular sport mashg’ulotlariga qiziqib, tashabbus kwrsatib ijodiy yondashsalar, organizmda harakat malakalarini to’g’ri shakllanishi, funkcional qobiliyatlarini rivojlanishi uchun umumiy maxsus bilimlarga tayanishlari lozim bo’ladi.

Jismoniy tarbiyada yoki sportda talantni ochish shug’ullanuvchida umumiy jismoniy rivojlanganlik va tayyorlanganlik hamda soha bwyicha chuqur malakaviy bilimlarga ega bwlish, bosh miya, muskullar faoliyatidan foydalanish kwr-kwronalikka ywl qwymaslikni talab qiladi. Mashg’ulotga ongli munosabatda bwlmaslik talantni swnishiga sabab bo’ladi. Eng havflisi shug’ullanuvchida bir tomonlamalilik, faqat sport bilan shug’ullanishgagina odat shakllanadi – jamiyat uchun esa boqimandalar ko’payadi.

Sport trenirovkasi sirlariga shwng’ish, uni tushunish, shug’ullanuvchi mahoratini oshishiga olib keladi. Bunga faqat har tomonlamalilik orqaligina erishish mumkin. Jahon rekordlarini wrnatish, chempionlik lavozimlari uchun kurashish, sportchidan yuqori saviya, chuqur bilim va jismoniy qobiliyatni talab qiladi. Bunga erishish uchun esa mashaqqatli mehnat, wtkir intellekt sohibi bwlishlik talab qilinadi.

Aqliy va jismoniy tarbiyanig o’zaro bog’liqligi masalasi tabiiy-ilmiy fanlarning tadqiqotlari asosida ulug’ rus fiziologi İ.M. Sechenov va İ.P. Pavlov tomonidan isbotlangan. “Men butun hayotim bwyi aqliy va jismoniy mehnatni sevdim, ko’proq ikkinchisini. Ayniqsa, miyada paydo bo’lgan fikrni hal qilish uchun aqlimni qo’lim bilan bog’laganimda o’zimni juda yaxshi his qilar edim”, - deb yozgan edi ulug’ rus olimi İ.P. Pavlov.

Demak, jismoniy tarbiya intelektining aqliy tarbiyasi bilan o’zaro uzviy bog’liq holda amalga oshirilishi lozim.

 

 Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy tarbiya

Har qanday jamiyat azal-azaldan o’zining axloq normalari va ularning talablari bilan biri-biridan ajralib turgan, ayrim holda keskin farqlangan. Bu talablar va normalardan jamiyatning mavqei, wrni, darajasini belgilash, baholashda foydalanilgan. Axloqiy tarbiya ularga jamiyat a`zolari rioya qilishidek zarur muammolarni hal qilishda jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlari, sport trenirovkalari, turli xil musobaqalar va kwngil ochish tadbirlari axloq normalarini shakllanishi, tarbiyalanishida vosita rolini hozirgi kunda ham wynab kelmoqda. Wzaro munosabat, muloqot, umuminsoniy qadriyatlar, millati, xalqi, davlati, shoni-shuhrati uchun qayg’urish hissiyoti jismoniy tarbiya jarayonida to’g’ridan-to’g’ri tarbiyalangan.

Mamlakat sportchisining axloqi – bu, millat vakili, mavjud jamiyat kishisining axloqidir. Wzbek sportchisining axloq normalari maxsus, alohida emas. Ular ham mazkur jamiyatning oddiy a`zosining axloqi normalaridan farq qilmaydi. «Sportchining axloqi» degan axloqni tuzushga urinish sharq xalqlari axloq normalaridan uzoqlashishga olib keladi.

Biz qisqa fikrli, tor o’ylaydigan faqat sport bilan shug’ullanadigan baquvat, yaxshi xazm qilish organlariga ega bo’lganlarni emas, fikrlar doirasi keng, ma`naviy boy, kirishuvchan, tashkilotchilik qobiliyati yaxshi bo’lgan individni tarbiyalashni nazarda tutmog’imiz lozim. Bu sifatlar ko’proq navqiron mamlakatimiz yoshlari uchun taaluqlidir.

Sportchi va fizkul`turachilar axloqiy tarbiyasining asosiy xususiyatlari, uni jismoniy tarbiya jarayonini yo’lga qo’yilishi quyidagi yo’nalishda va shaklda bo’lishiga e`tibor qaratilmoqda:

1. Jamoatchilik burchiga ijtimoiy munosabatda bwlish, jamiyat ishini o’z shaxsiy ishi bilan teng qwyish, jamiyat va davlat ishini darajasini pasaytirmaslik. O’zining jismi tarbiyasiga ongli munosabatda bwlish, Vatan mudofaasiga doimo tayyorlik har bir jamiyat a`zosining umumiy burchiga aylangan bwlishligi sport hayotidagi maqsadni birligi va umumiyligi barcha uchun yagona qonuniy ahamiyatga ega bwlishligi, uni jamoa faoliyatida gavdalanishi, jamiyati jismoniy madaniyati tarixi, an`analari, millatining shoni uchun jamoaning kuchini umumlashtira bilishlik xususiyati.

Mamlakat sportchisi xalqaro maydondagi g’alabalarning hal qiluvchi omili ekanligi, o’z xalqi, Vatani oldidagi javobgarlik burchini his qilabilishlik xususiyati.

2. Jamoat mulkiga (sport inshoati, undagi jihoz va anjomlarga) ijtimoiy munosabatni sport maydonlarini jihozlash va qayta jihozlash ishida ishtirok etish.

3. Jamiyat a`zolarining axloq normalarini eng asosiy mehnatga ijtimoiy munosabatda bwlishlikdir. Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish shug’ullanuvchi mehnatda, ishlab chiqarish jarayonida har tomonlama garmonik rivojlanishini amalga oshirish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Sportchini sport natijasiga erishishi mashaqqatli bo’lib, chidamli mehnatni talab qiladi. U rekordlarnigina yangilash bilan mehnat jarayoni uchun iroda, intizom, mehnat qilishga odatni shakllantiradi, mehnatni qadrlashga wrganadi.

4. Jismoniy madaniyat jamiyat qonunchiligiga bwysunishga wrgatadi. Gimnastika, wyinlar, sport, turizm va boshqa jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish tarbiyalanuvchilardan belgilangan qoidaga, tartibga qat`iyyan rioya qilish talabini qwyadi. Ularga bwysunmaslik sportchini yoki tarbiyalanuvchini umumiy maqsaddan uzoqlashtiradi. Sport faoliyati sportchi hayotini havf ostida qoldirishi – masalan, twp uchun kurashayotganda wyinchilar bir-biri bilan twqnashib ketdi. Kimdir aybdor. Qwpollikka javob qilgingiz keladi. Lekin sportchi axloq normalari, o’zini qwlga olish va nizoli holatni tinch ywl bilan hal qilish uchun lozim bo’lgan axloqiy normalar, talablarni ustun kelishi xususiyati.

5. Gumanizm, insonni hurmat qilish, kelajak uchun, tinchlik uchun kurashishga zamin, bir-birini qwllash, yordam berish, ayniqsa, musobaqalar davomida o’zaro wrtoqlik yordami o’z raqiblariga nisbatan hurmat ruhida turkiy xalqlarda wta yuqori bo’lganligi, mustahkam salomatlik va jisman tayyorgarlik jamiyat a`zosining axloq normalari, irodasi va boshqa xususiyatlarni tarbiyalash xususiyatlarini shakllantiradi.

 

 Jismoniy tarbiya jarayonida estetik tarbiya

Jismoniy tarbiya jarayonida estetik tarbiyaning ham alohida vazifalari hal qilinadi va yo’lga qo’yiladi:

1. Muomila estetikasini tarbiyalash. Gimnastika, sport, wyinlar, turizm, yuqorida bayon etilganidek, insonning barcha xususiy tomonlarini namoyon qiladi. Sportchilarning yurish-turishi sport hayotiy jarayoni va undan tashqarida havas qilgudekdir. Chunki uning asosida sharq xalqlari axloq normalari yotadi. Yomon muomala estetikaga zid deb baho beriladi.

2. İnson gavdasining kwrinishi, shakli-shamoyilini ta`minlanadi. Jismonan garmonik rivojlangan odam gavdasining chiroyliligi, sog’likning hayotiy qobiliyatlarining yaxshiligi belgisidir. Chernishevskiy: «inson go’zalligi haqida gapirar ekanmiz, uning tarkibiy qismi shuni belgilaydiki, bizda u ajoyib taassurot qoldiradi. Unda hayot namoyon bo’ladi, biz uni tushunamiz», - degan edi.

V.V. Gorinevskiy esa: «go’zallik baxtga qarshi sog’lik bilan qarama-qarshilikda emas, nosog’lik esa, aksincha, normadan chetga chiqiboq, go’zallik tushunchasini buzadi», - degan edi.

3. Go’zallikni qabul qila bilish qobiliyatini, sport texnikasi, harakatlar nafisligi ifodasida yashirin go’zallikni his qila olishni tarbiyalash yotadi. Harakat texnikasi go’zallik, harakat nafosati, uning mazmunini ifodalashning o’zi ham go’zal.

Jismoniy tarbiya jarayonida foydalanilayotgan harakat faoliyati bir-biriga wxshash emas. Lekin ularning har biri – yugurishning chiroyliligi, balandlikka sakrash, rekord og’irlikni kwtarishi texnikasi, gimnastika snaryadlarida «ishlash mahorati»-hammasi go’zal.

Futbol maydonidagi wyinga qarab baho berish: «chiroyli wyin bwldi», «wyin juda qiziqarli chiqdi», «jamoa hujum paytida to’p bilan muomala sanoatining yuqoriligini chiroyli namoyish qildi» deb va hokazolar.

Sportdagi harakat go’zalligini tushunish tomoshabin yoki shug’llanuvchiga huzur bahsh etadi. Sport kurashida go’zallikni, chiroylilikni kwra olsak, bu bizning estetik didimizni, saviyamizni darajasini kwrsatadi.

Boks estetik sport turi emas, deb baho beradilar. Bu mulohaza to’g’rimi? Yuqori texnik tayyorgarlikka ega bo’lgan bokschilar harakati olam-olam zavq beradi. Qolaversa ruhiy, axloqiy, jismoniy sifatlarni rivojlantiradi, namoyon qiladi. Yaxshi bokschi mard, irodali, botir bwlishi amaliyotdan aniq. Did bilan tushunib, tomosha qila olishni o’zi estetik zavq beradi, uni tarbiyalaydi. Takomillashgan harakat texnikasi, avtomatizm darajasidagi harakat kwnikmasiga ega bo’lgan sportchi yoki fizkul`turachilar harakat faoliyatini erkin, ravon, keraksiz kuch sarflashlarsiz, keraksiz harakatlarsiz bajaradilar.

 

3. Tayanch so‘z va iboralar.

Nazariy bilim - bu asosan, u yoki bu sohadagi amaliy tajribalarni umumlashtiruvchi, tabiat qonunlarini ob’ektiv ravishda ko‘rsatish orqali asosiy bilimlarni inson ongida namoyon bo‘lishi demakdir.

Sport - qisqa ma’noda shaxsiy musobaqa faoliyati deyilsa, keng ma’noda shaxsiy musobaqa faoliyati shu faoliyat asosidan kelib chiqadigan maxsus tayyorgarlik hamda uning norma va yutuqlari tushuniladi.

Jismoniy rivojlanish - inson organizmining asta-sekinlik bilan tabiiy sharoitda shakllanishi – tashqi ko‘rinishini va xarakat faoliyatining o‘zgarishi jarayonidir.

Jismoniy tarbiya – pedagogik jarayon bo‘lib, inson organizmini morfologik va funksional jihatdan takomillashtirishga, uning hayoti uchun muhim bo‘lgan asosiy harakat malakasini, mahoratini, ular bilan bog‘liq bo‘lgan bilimlarni shakllantirish va yaxshilashga qaratilgan.

«Jismoniy bilim» termini yangi davrdagi jismoniy tarbiyaning eng avvalgi tizimlarida uchraydi. Masalan, Fit o‘z vujudini tarbiya qilish maqsadida jismoniy mashqlar zarurligi haqida gapirgan edi.

Jismoniy bilim jismoniy mashqlarni bajarishga oid maxsus nazariy tushunchalar va ularni lozim bo‘lganda turmushda qo‘llash mahorati va ko‘nikmalarini o‘z ichiga oladi.

Jismoniy sifatlarni tarbiyalash jismoniy tarbiya jarayonida amalga oshiriladi. Bu tushuncha kuch, tezkorlik chidamlilik, egiluvchanlik va chaqqonlik sifatlarini jismoniy mashqlar ta’sirida tarbiyalashni o‘z ichiga oladi.

Jismoniy tayyorgarlik – erishilgan amaliy harakat ko‘nikma va malakalarini umumlashtirilgan ishchanlik faoliyatiga maqsadli yo‘naltirilib, faoliyatga uning samaradorli ta’sir ko‘rsatish bo‘yicha tashkil topgan tayyorgarliklar natijasidir.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik sog‘liqni mustahkamlashga, keng doirada harakat malakalari va ko‘nikmalariga ega bo‘lishiga, o‘zidan keyingi maxsus tayyorgarlikka zamin bo‘lishi uchun xizmat qiladigan asosiy harakat sifatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan.

Amaliy - kasbiy jismoniy tayyorgarligi – bu jismoniy tarbiyaning maxsuslashtirilgan, aniq mehnat turi va mudofaa faoliyatiga tayyorlashga yo‘naltirilgan jarayonidir.

Sport tayyorgarligi jismoniy tarbiyada maxsus yo‘nalishni ifoda etadi. Buning vazifasi insonni tanlab olingan biror sport turida yuqori natijalarga erishishni ta’minlashdir.

Jismoniy madaniyat – jamiyat a’zolari jismoniy kamolotga erishishini maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirish uchun maxsus vositalar, uslublar va sharoitlarni yaratish hamda ulardan ratsional foydalanish bo‘yicha erishilgan yutuqlarning majmuasidir.

Jismoniy madaniyat harakati – ijtimoiy yo‘nalish bo‘lib, buning oqimida kishilarni birgalikda, jismoniy madaniyat boyliklarini ishlatish va ko‘paytirishga qaratilgan faoliyatdir.

Jismoniy kamolot – bu har tomonlama jismoniy tayyorgarlik va garmonik jismoniy rivojlangan, mehnat va boshqa sohalardagi talablarga javob bera oladgan individual talantining yuqori darajada rivojlanganligini ko‘rsatadi, shaxsni har tomonlama rivojlanish va uzoq yillar sog‘ligini mustahkamlash qonuni bilan murosada bo‘ladi.

Jismoniy mashq texnikasi - Harakat vazifasini oson, kam energiya sarflab,  samarali hal qilish uchun tanlangan harakat faoliyati.

Texnikaning asosi deganda, harakat orqali qo‘yilgan vazifani bajarish uchun kerak bo‘ladigan harakat faoliyati tizimining o‘zak qismi tushuniladi.Qo‘llangan usullar tananing qismlarini o‘zaro kelishgan holda, harakat faoliyatining ketma-ketligi tizimini buzmay, jismoniy sifatlarining keraklicha namoyon qilinishini taqazo etadi. Usul samarali bo‘lsa, amaliyotda unumli qo‘llanilishi mumkin va uzoq vaqt o‘zining hayotiy-amaliyligini saqlab qoladi.

Texnikaning zvenosi  deyilganda, bajarilayotgan harakatning asosiy mexanizmi- sakrashlarda depsinish, uloqtirishlarda final kuch sarflashni bajarish uchun yordam beradigan harakat faoliyati tarkibidagi bo‘laklar tushuniladi. Pedagogik jarayonda mashqning asosiy zvenosi mexanizmini o‘zlashtirish o‘qitishning negizi deb qaraladi. Texnikaning o‘zlashtirilishi mashq texnikasining asosini o‘rganish demakdir.

Texnikaning detali- bu harakat tarkibiga kirgan, lekin uning asosiga, zvenolariga  ziyon yetkazmaydigan qo‘shimcha harakatlar yoki shu harakat mexanizmi tarkibidagi eng mayda bo‘laklardir. Uni harakat tarkibida bajarsa ham bajarmasa ham bo‘ladi. Masalan, uzunlikka sakrashda kimdir tanaga tezlik berishni keskin tezlanish bilan, kimdir tezlanishni asta-sekinlik bilan boshlaydi.

Jismoniy madaniyat “funksiyasi” deganda, uning o‘ziga tegishli ob’ektiv xususiyatlari bilan insonga va inson munosabatlariga, muomalasiga ta’sir ko‘rsatishi, shaxs va jamiyatni ma’lum talabini qondirilishi va rivojlantirilishi tushuniladi.

Jismoniy madaniyatning maxsus funksiyalari deganda, madaniyatning boshqa turlariga taalluqli bo‘lmagan, alohida xususiyatga ega bo‘lgan funksiyalar tushuniladi.

Umumiy funksiyalari. Madaniyatga taalluqli bo‘lgan hamma umumiy funksiyalar, u yoki bu holda jismoniy madaniyat sohasida ham ko‘rinadi.

4. Jismoniy madaniyat nazariyasining tiklanishi.

Jismoniy madaniyat tarixi madaniyatning boshqa sahifalariga nisbatan ilmiy tadqiqot jihatidan kechroq fan sifatida qurildi. Uning rivojlanishini ma’lum vaqtga maxsus bilimlar tizimini shakllantirish bilan umuman bog‘liq bo‘lmagan deb hisoblash mumkin emas. Albatta jismoniy madaniyat shakllanib, borgan, lekin uzoq vaqt imperik xarakterga ega bo‘lgan.

Jismoniy harakat amaliyotida keng qo‘llanishi bilan jismoniy madaniyat jamiyat hayotida muximroq hodisa bo‘lib qolgan hamda uning ilmiy tushinib olinishida talab kuchaygan. Shu bilan bir vaqtda haqiqiy imkoniyatlar osha boshlagan.

Mamlakatimizda jismoniy tarbiya nazariyasining asoslari inqilobgacha qadar buyuk olimlar va jamoat arboblari tomonidan ilgari surilgan.

Jismoniy tarbiya tizimining tuzilishi ko‘p yillar davomida uning ilmiy asoslari avlodlarning jismoniy va har tomonlama garmonik rivojlanishi hamda jismoniy ta’limning rivojlanishi uchun optimal sharoitlarni yaratishda ko‘pgina ilmiy va amaliy yutuqlarni ifodalab berdi.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasini umumlashtiruvchi qonuniyatlar kengaytirilgan, monografik bayoniga ega bo‘ladi hamda oliy jismoniy madaniyat ta’limining o‘quv fani sifatida shakllantiriladi.

Jismoniy madaniyat bilan bevosita bog‘langan maxsus fan orasida jismoniy tarbiya nazariyasi umumlashtiruvchilardan biridir. Lekin, u jismoniy madaniyatning umumiy nazariyasini butunligicha bayon eta olmaydi, chunki jismoniy madaniyat faqat jismoniy tarbiya shaklida mavjud emas. Jismoniy madaniyat sohasidagi yana bir umumlashtiruvchi ilmiy bilimlarning rivojlangan bo‘limlaridan biri "sport nazariyasi" dir. Uning tezkorlik bilan rivojlanishida ayniqsa so‘nggi bir necha 10 - yilliklar davomida kattalizator sifatida

Olimpiada va umuman xalqaro sport sifatida erishiladigan yuqori yutuqlar doimiylik bo‘lib keladi. U o‘z holicha tabiiy laboratoriya bo‘lib inson qobiliyatini aniqlash va maksimal rivojlantirishning yangidan - yangi yo‘llarini aniqlashning yirik tadqiqot resurslarini jalb etadi. Bu albatta sport haqidagi ilmiy bilimlarni tezkorlik bilan to‘plashda o‘z ifodasini topdi.

Sport nazariyasi hozirgi kunda dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida sport bo‘yicha professional mutaxassislarni tayyorlashning asosiy fani sifatida shakllana boshladi. Shu bilan bir qatorda jismoniy madaniyatdan foydalanishning ijtimoiy mehnatda muhim, hamda an’anaviy jismoniy tarbiya va sportga moslashtirilmaydigan komponent va shaklarining bir qanchasi oxirgi vaqtgacha fandan foydalanish sohasida chiqarib tashlanganday bo‘ladi.

Avvalo gap insonni, jismoniy madaniyatga mustaqil yaqinlashtirish shakllari, ishlab chiqarishdagi jismoniy madaniyat, madaniyatning soglomlashtiruvchi - tiklovchi va ayrim boshqa shakllari haqida, boradi, bularning hammasi ahamiyatning bo‘sh vaqtini, dam olish va madaniy faoliyatini ko‘proq tug‘diradi. Ommaviy jismoniy amaliyotning bu kengaytirilgan bo‘limlari muhim ilmiy ta’minotni talab etadi.

Jismoniy madaniyat bog‘liq bo‘lgan hodisalar o‘rganuvchi ilmiy fanlar ko‘p vaqt ichida differensiya yo‘li bilan borilgan. Shuning natijasiga jismoniy madaniyatning ayrim tomonlariga qisman tegishli bo‘lsa ham ko‘pgina xususiy fanlar vujudga kela boshladi. Shularning bir qismi amaliyotning jismoniy - sport bo‘limida katta o‘rin egallab, maxsuslashtirilgan kasbiy bilimlarni o‘z ichiga olgan. Boshqa qismi maxsus tabiiy fanlarni o‘z ichiga olgan (anatomiya, fiziologiya, biologiya, biomexanika, tibbiyot, gigiena, psixilogiya va h.k.) bo‘lib, ular jismoniy madaniyat sohasida vujudga kelmasdan, balki tarmoq sifatida kengaytirilgan. Shu bilan bir vaqtda umumlashtiruvchi fanlar shakllana boshlagan. Masalan: XX asr sikllarida jismoniy madaniyat sobiq Sovet institutlarining birinchi o‘quv rejalariga jismoniy madaniyat nazariyasi va umumiy metodikasi, kompleks fani kiritilgan. Lekin kelib chiqadigan aniq materiallarning to‘liqmasligi va ayrim boshqa sabablar fanning butun ilmiy ko‘rinishida shakllanishiga halaqit bergan. So‘nggi 10 yilliklarda fanning turli sohalarida informatsiyaning tez o‘sishi bilan bogliq ravishda ilmiy bilimlarni integratsiyalash oqimi kuchayib boradi. Gap shundaki, inson faoliyatining u yoki bu faoliyatiga bo‘laklab ta’sir etadigan xususiy ilmiy ma’lumotlarning to‘planishi o‘z holicha ishning mazmunini to‘la tushunishga kafolat bermaydi, hamda amaliyotni ilmiy optimizatsiyalash uchun yetarli asos bo‘lmaydi. Undan tashqari umumiy nazariya mantiq jihatidan tartibda keltirilmagan xususiy ma’lumotlar to‘plamini butunlay tushunishdan cheklash ham mumkin. Shuning uchun ham zamonaviy dunyo miqyosidagi ilmda "informatsiya oqimi" xavfi ta’sirida tahlil qilish yo‘li bilan foydalanishga va umumiy nazariyalarni ishlab chiqarishga e’tibor kuchayib, ular ko‘pgina xususiy ma’lumotlarni integrallashga, haqiqiy dunyoning bir butunligini ifodalovchi umumiy konsepsiyaga birlashtirishga olib keladi. Shunday qilib jismoniy madaniyat nazariyasi deb shartli ravishda keng ma’noli jismoniy madaniyat amaliyotida nazariy ifodalovchi bo‘limlarning hamma to‘plamiga aytiladi, hamda u yoki bu qonun qoidalarini tushuntiradi, uni ratsional tarzda boshqarishga xizmat qiladi.

Jismoniy madaniyat nazariyasi shakllanishining salmoqli ta’siri sotsiologiya, antopologiya, ijtimoiy psixologiya, ijtimoiy jarayonlarni tashkil etish va boshqarish umumiy nazariyasi, tarbiyaning umumiy nazariyasi va ko‘pgina boshqa umumlashtiruvchi fanlar rivojlanishida seziladi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Mavzu: O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi

Reja:

1. Jismoniy tarbiya tizimi haqida tushuncha.

2. Jismoniy tarbiya tizimining g‘oyaviyligi.

3. Jismoniy tarbiya tizimining xalqchilligi va ilmiyligi.

4. Jismoniy tarbiya tizimining tamoyillari.

 

1. Jismoniy tarbiya tizimi.

Jismoniy tarbiya aniq bir tizimga tayansagina, oldindan ko‘zlangan natijaga erishiladi.

Jismoniy tarbiya tizimi deganda, jismoniy tarbiyaning tamoyillari, vositalari, metodlari va uni tashkillash shakllarining shunday umumiyligi tushuniladiki, u jamiyat aozosini manan boy vahar tomonlama garmonik rivojlan-tirishning maqsad va vazifalariga mos bo‘lsin (A.D. Novikov 1967).

Vatanimiz mudofaasi masalasiham jamiyatimizda yo‘lga qo‘yilgan jismoniy tarbiya jarayoniga qator talablar qo‘yadiki, bu talabalarni amalga oshirish natijasida jismoniy tarbiya tizimining ob’ektiv xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Mamlaka-timiz xalqlarininghar tomonlama jismoniy tayyorgarligi, jismoniy sifatlarini yaxshi rivojlanganligi Âàòàí mudo-faasiga tayyorgarligining ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi.

Shunday qilib, O‘zbekistonda jismoniy tarbiyaning maqsadi O‘zbekiston xalqini jismonan kamolotga erishgan, huquqiy davlatning aktiv quruvchilari, ijodiy mehnatga va mudofaasiga tayyor qilib tarbiyalashdir. Bu maqsad mamlakatda jismoniy tarbiyani amalga oshirayotgan barcha tashkilot va muassasalar uchun umumiydir.

Jismoniy-madaniy, ma’naviy va ommaviy-teatrlashti-rilgan tomoshalarni bir-biri bilan muvofiqlashtirishdan namoyishlar va namoyishkorona chiqishlar vujudga keladi. Ularning tarbiyaviy ahamiyati bepoyondir.

Jismoniy madaniyatni klassifikatsiyalash katta ahamiyaga egadir. U jamiyatda jismoniy madaniyatdan maqsadga muvofiq foydalanishni, uning qaysi yo‘ldan ketayotganligi, yo‘nali-shini, jismoniy tarbiya amaliyoti, vazifalarinihal qilish uchun tavsiya etilgan uning xilma-xil turlari imkoniyatlarini anglashga yordam beradi. Agarda maktabda jismoniy bilim (ma’lumot), umumiy jismoniy tayyorgarlik berish vazifalarihal qilinsa, uninghayoti davomida foydalanadigan jismoniy madaniyatning bazasi yaratiladi. Madaniyatning boshqa barcha turlari qayd qilingan vazifalarni yechishi mumkin bo‘lsa-da, inson jismi madaniyati uchun o‘rnini almashtira olmaydi.

Jamiyatda jismoniy madaniyatning rivojlanganlik dara-jasi quyidagi ko‘rsatkichlar bilan baholanadi:

- jamiyat aozolarining kundalik turmushga jismoniy madaniyatning singdirilganligi darajasi bilan;

- jamiyat aozolarining salomatligi va jismoniy tayyor-garligi bilan;

- jismi madaniyatining mashg‘ulotlarining moddiy-texnik ta’minlanganligi va ularni sifati bilan;

- jismoniy madaniyatga rahbarlik qilayotgan xodimlar-ning doimiy tarkibi (shtati), kvalifikatsiyasi va faolligi va iqtidori bilan;

-jamiyat aozolarining sportdagi natijalari bilan baho-lanadi.

Mamlakatimiz mustaqilligi, jamiyatimizdagi kechayotgan ijtimoiy, iqtisodiy islohotlar yurtimiz farzandlarining jisman kamolotga erishgan bo‘lishi kerakligi talabini qo‘ymoqda.har bir millat, elat o‘zining paxlavonlari, jismo-nan barkamol o‘g‘lonlari bilan faxrlanishgan. O‘z farzand-larini xalq og‘zaki ijodidagi Alpomish, Rustam, Go‘ro‘g‘li, Barchinoy kabi jisman va manan shakllangan bo‘lishlarini orzu qilganlar.

Jisman barkamollik – tarixan o‘zgarib turadiganhar qanday tarixiy davr uchun o‘zining ideal tasnifiga ega bo‘lgan tushuncha tarzida turlicha talqin qilingan, chunki bu idealda aholining iqtisodiy sharoiti, ijtimoiyhayoti dunyo qarashi ifodalangan. Lekin asrlar davomida jismoniy barkamol avlod tarbiyasi mavjud jamiyatda ob’ektiv imkoniyatlar va sharoitni yuzaga kelmaganligi sababli, abstrakt g‘oyaligicha qolib realhaqiqatga aylanmay qolgan.

Jismonan barkamollik salomatlikning me’yori vahar tomonlama jismoniy tayyorgarlikni darajasihaqidagi tarixan shakllangan tasavvur, ular mehnat, jamoatchilik, harbiy va odamlarning ijodkorlik faoliyatlarini uzoq davom etishi talablariga nisbatan optimal javob beradi.

Jismoniy kamolot shaxsni garmonik rivojlantirishda aniq ma’no va ijtimoiy mohiyat kasb etadi. Faqat jisman kamolotga erishish uchun bajarilgan faoliyat pedagogik jarayon davomida bir tomonlamalikga olib kelishi amaliyotda isbot-langan. Faqat jismoniy mashq bilan shug‘ullanish, jismonan kamolot sari yo‘l olsada, bir tomonlamalikga yetaklaydi, uni garmonik tarbiya elementlari – ma’naviy, maorifiy axloqiy, ruhiy, estetik mehnat tarbiyasini olishdan uzoqlashtiradi.

Maqsadning umumiyligi jismoniy tarbiya tizimining asosiy qonuniyatlaridan biridir.

Ko‘rsatilgan maqsad va sharoitlarga javoban uni amalga oshirishda shug‘ullanuvchilarning yoshi, sog‘ligi, jismoniy tayyorgarligi, shug‘ullaniladigan kasbihisobiga olinadi va jismoniy tarbiyada konkret vazifalarhal qilinadi:

a) odam organizmining forma funksiyasini garmonik rivojlantirish, jismoniy qobiliyatinihar tomonlama kamolga yetkazish, sog‘ligini mustahkamlash va jamiyat aozosini uzoq umr ko‘rishini ta’minlashga yo‘nalish berish;

b) hayotiy zaruriyharakat malakalarini va ko‘nikma-larini, kundalik turmushda kerak bo‘ladigan jismoniy mada-niyatga molik maxsus bilimlarni shakllantirish;

v) har tomonlama jisman rivojlantirish uchun jismo-niy sifatlarni tarbiyalash;

Inson jismoniy tarbiyasi maqsad va vazifasi uning boshqa tarbiya jarayonlari bilan bog‘liqligi shundagina muvofiq deb tushuniladiki, bu muvofiqlik ob’ektiv xarakterda bo‘ladi va jismoniy tarbiya jarayoniga qonuniy yo‘nalish beradi. Jismoniy tarbiya jarayonida tarbiyaning boshqa sohalari-dagidek maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat, rejalashtirilgan natijagahar doimham to‘g‘ri kela olmasligi isbotlangan. Jismoniy tarbiyada tarbiya natijasini yosh sportchi yoki jismoniy tarbiyachi trenirovkasiga rejalashtirilgan jismoniy mashqlar uning organizmiga qanday ta’sir qilayotganliginihisobga olishni taqazo qiladi, qisqa va tor yo‘nalishdagi sport trenirovkalarining natijasiga e’tibor bersak, shuni ko‘ra-mizki, yuqori natijalarga erishish ma’lum davr ichida bo‘lib, oldingilari unutilsa, trenirovka mashg‘ulotlari keyinchalik o‘zini oqlamaydi. Bu esahar tomonlama garmonik rivojlanishgahalal beradi va sport yutuqlarini yo‘qqa chiqaradi.

Shuning uchun pedagog va trener oldida uzoqni ko‘ra bilish, bashorat qila olish talabi ko‘ndalang bo‘ladi. Bu vazifanihal qilish esa o‘qimishli, o‘z ishini biladigan, sevadigan mutaxassislar tayyorlash tizimida amalga oshirilishi lozim. Shunga ko‘ra maqsad va vazifalarni ijobiyhal qilishga qodir, bolalik chog‘idan jismonan sog‘lom, maonaviyatini uyg‘un qilib tarbiyalashni ular o‘zlarining asosiy burchlari deb bilishlari kerak.

Navqiron, o‘zligimizni endigina eotirof etayotgan mamlakatimiz turli toifadagi davlat va nodavlat sport jamiyatlari, jismoniy tarbiyahavasmandlari uyushmalari orqali yagona jismoniy tarbiya tizimini tuzishga e’tiborni kuchay-tirib, tizimda ma’naviy boylik, jismoniy barkamollik, xalqchilik va uning ilmiylik xususiyatlarini mujassam-lashtirmoqda.

Sharq mutafakkirlari ma’naviy boy, jisman barkamol, komil inson masalasiga azal-azaldan alohida e’tibor berganlar. Komillik fazilatlaridan eng ulug‘i tanning inson jismining, barkamolligidadir deyiladi. Insonning matonati, diyonati, riyozati, qanoati, ilmi, sabri, intizomi, nafsi, vijdoni, haqqoniyligi, nazari, ibrati, iffati, hayosi, idroki, zakovati, iqtisodi, itoati,haqshunosligi, avf eta olishi, vatanni sevishi kabi ijobiyhislatlari (A. Avloniy “Turki guliston yohud axloq” Toshkent “O‘qituvchi” 1992. 13-bet)ga faqat sog‘lom jism, tani-sihatlilik orqali erishiladi deb qaralgan.

Mamlakatimiz jismoniy tarbiya tizimini xalqchilligi deganda, biz milliy o‘yinlar tarzida xalq ommasi orasida keng tarqalgan jismoniy mashqlar, milliy sport turlari, ommaviy sport, olimpiadalar dasturidan o‘rin olgan “katta sport” bilan ko‘p millatli respublikamiz xalqlarini shug‘ullanish imko-niyati borligi tushuniladi.

Ilmiyligi shundaki, jismoniy tarbiya sohasi bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarining keng tarqalganligi va uni amaliyot bilan bog‘lab olib borilayotganligi, jismoniy tarbiya naza-riyasi va amaliyotining ilmiy fanlarihisoblangan pedagogika, psixbologiya, anatomiya, fiziologiya, biomexanika, sport metro-logiyasi, sport tibbiyoti, davolash jismoniy tarbiyasining va boshqa-larga tayanganligi, ularning ilmiy yutuqlari? xalqimizhayotiy ehtiyojini qondirishga yo‘naltirilgan. Jismoniy tarbiya tizi-mi bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan zvenolarga bo‘linib, hozirgi kundaham tarbiya jarayonining turli dasturlarining bajarilishi shu zvenolarda amalga oshirilmoqda:

a) maktabgacha ta’lim (davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya bolalar muassasalari) zvenosi;

b) maktab yoshidagilar jismoniy tarbiyasi (umumiy o‘rta ta’lim I-IX sinflar) zvenosi;

v) o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi (akademik litseylar, kasb-hunar kolledjlari) zvenosi;

g) oliy ta’lim zvenosi;

d) armiya zvenosi;

ye) oliy ta’lim va armiyadan so‘ngihavasmandlik asosidagi jismoniy tarbiya zvenosi;

Jismoniy tarbiya tizimi o‘zida quydagi asosiy element-larni birlashtiradi:

a) jismoniy tarbiyaning maqsadi, vazifalari va prin-siplarining maqsadga muvofiqligi;

b) jismoniy tarbiya tizimida qo‘llaniladigan vositalar – gimnastika, o‘yinlar, sport, turizm va boshqalar tipidagi jismoniy mashqlar;

v) turli shakldagi pedagogik jarayon mobaynida qo‘llani-ladigan usuliyat (ta’lim jarayoni, usuliyatlari, sport trenirov-kasi va mustaqil mashg‘ulotlarida foydalaniladigan)lar;

g) jismoniy tarbiya maqsadida kishilarni uyushtirish shakllari;

d) jismoniy tarbiya mazmuni va natijalarida ifoda-langan jamiyat va davlat talablari (normalar va dasturlar).

Jismoniy tarbiya tizimining tahlili masalalariga oid nazariy material rus olimlari A.D. Novikov, L.P. Matveev, G.D. Xarabugi va qator boshqa mualliflarning darsliklarida to‘la yoritilgan.

Jismoniy tarbiya jarayonining nazariy, uslubiy amaliyo-tining umumiyligi jismoniy tarbiya tizimining negizini tashkil qiladi. Millatimizning bu sohadagi merosini o‘rganish fanimizning asosiy vazifasidir. Jahongirlarni yuzaga chiqargan yurtimizning elat va xalqlari jismoniy madaniyati tarixiy manbaalarda o‘z o‘rnini olganligiga ishonchimiz komil. Shu o‘rinda P.F. Lesgaft va uning shogirdi V.V. Gorinevskiylar sobiq sho‘rolar jismoniy tarbiya tizimining asoschilari deb tan olinganligi jismoniy tarbiya nazariya-sining rivojlanishida munosibhissa qo‘shgan olimlar sifa-tida jahon jismoniy madaniyati fani namoyandalari qatoridan o‘rin olganliklarini eotirof etish lozim.

P.F. Lesgaft (1837-1909) biolog, anatom, pedagog va katta jamoatchi sifatida inson shaxsning intelektual rivojlanishi uchun uning yashagan ijtimoiy muhiti va tarbiyasi rol o‘ynashini ilmiy jihatdan asoslab berdi. Lesgaft tomonidan ishlangan “Maktab yoshidagi bolalarda jismoniy bilimlar” tizimihozirgi kundaham o‘z ilmiy ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.

Chor Rossiyasining jismoniy tarbiyaga munosabati yaxshi emas edi. “Maktablar bizda bolalarga butunlay jismoniy bilimlar bermayapti. Bu ishga rahbarlikni bizning ishga aloqasi yo‘qlarga berib qo‘yilgan, ular jismoniy madaniyatni soxta tushunchalar orqali tasavvur qiladi, yoki bo‘lmasa, qaysidir chet el maktabini bitirib kelgandan eshitganlarigina biladi. Shuning uchun ular bola jismoniy tarbiyasiga eoti-borsizdirlar”, - deb yozgan edi P.F. Lesgaft.

V.V. Gorinevskiy (1857-1937) o‘zining tibbiy-pedagogik faoliyatida Lesgaft fikrlarini rivojlantirib sobiq sho‘rolar tuzumi jismoniy tarbiya tizimini rivojlanishiga kattahissa qo‘shdi. U jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanuvchilar ustida o‘tkazishni tadqiqot nazoratini qilishning ilmiy uslubiy kompleksini yaratdi. P.F. Lesgaft va uning shogirdi V.V. Gorinevskiylarning ilmiy merosinining qimmati shundaki, ularning jismoniy bilimlar va jismoniy tarbiyahaqidagi ilmiy fikrlari amaliy va jamoatchilik tajribasi asosiga tayanganligidadir.

 

2. Jismoniy tarbiya tizimining g‘oyaviyligi.

Jismoniy tarbiya tizimining g‘oyaviy negizini insonni har tomonlama rivojlantirish, shaxsni uyg‘un tarbiyalash, jamiyatni rivojlantirishga qodir faol insonlarni yetishtirishga xizmat qiluvchi milliy mafkura va ma’naviyat tashkil etadi.

O‘zbekiston Respublikasi  Prezidenti I.A.Karimovning fikricha: “Jamiyat taraqqiyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch – ma’rifatdir”. “Aql - zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo‘ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi”.

Respublika fuqarolarining jismoniy va ma’naviy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish aqliy, jismoniy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasining uzviy birligini ta’minlash, jismoniy tarbiyani mehnat va Vatan mudofaasi manfaatlariga yo‘naltirish bo‘yicha olib borilmoqda.

Jismoniy tarbiyaning xalqchilligi, birinchidan, uning maqsadlari xalqning hayotiy manfaatlariga, mehnatga va Vatan mudofaasiga tayyorgarlik manfaatlariga mos kelishidan, ikkinchidan, bolalarni yoshligidan boshlab gimnastika mashg‘ulotlariga, o‘yinlarga, sportga, turizmga muntazam ravishda izchillik bilan ommaviy jalb etishdan; jismoniy madaniyat va sportning har bir kishi turmushiga singib borishidan; uchinchidan, jismoniy mashqlarning ko‘pchilik orasida keng tarqalgan, xalq-milliy sport turlari va o‘yinlari bilan bir qatorda jismoniy tarbiya vositalaridan keng foydalanishidan iboratdir.

Mamlakatimizda jismoniy tarbiya manfaatlari yuqoridagi ehtiyojlar bilan tugallanmaydi. Shu bilan birga, jismoniy tarbiya maqsadlarini aniqlashda ularni asosiy hal qiluvchi ehtiyojlar deb hisoblash zarur. Shu sababli jismoniy tarbiya turmushda, xususan, umumiy ta’lim maktablarida olib borish joriy etilgan hamda jismoniy tarbiya kishilarning sihat-salomatligi va mehnat qobiliyatini saqlash hamda mustahkamlash, ma’naviy birdamligi va irodasini chiniqtirish, bo‘sh vaqtini sog‘lom va ko‘ngilli o‘tkazishning vositasi deb ko‘rsatilgan.

Shunday qilib, jismoniy madaniyatning maqsadi jamiyat madaniyatining bir qismi sifatida, kishilarning jamiyat qurilishida faol ishtirok etishi, uning talablarini qondiruvchi jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishning ob’ektiv zarurati bo‘lib hisoblanadi.

Jismoniy madaniyatning shu maqsadi respublikada jismoniy madaniyatni amalga oshiradigan barcha muassasalar va tashkilotlarga tegishlidir.

 

3. Jismoniy tarbiya tizimining xalqchilligi va ilmiyligi.

Mamlakatimiz jismoniy tarbiya tizimini xalqchilligi deganda, biz milliy o‘yinlar tarzida xalq ommasi orasida keng tarqalgan jismoniy mashqlar, milliy sport turlari, ommaviy sport, olimpiadalar dasturidan o‘rin olgan “katta sport” bilan ko‘p millatli respublikamiz xalqlarini shug‘ullanish imkoniyati borligi tushuniladi.

Ilmiyligi shundaki, jismoniy tarbiya sohasi bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarining keng tarqalganligi va uni amaliyot bilan bog‘lab olib borilayotganligi, jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining ilmiy fanlari hisoblangan pedagogika, psixologiya, anatomiya, fiziologiya, biomexanika, sport metrologiyasi, sport tibbiyoti, davolash jimoniy tarbiyasining va boshqalarga tayanganligi, ularning ilmiy yutuqlari? halqimiz hayotiy ehtiyojini qondirishga yo‘naltirilgan. Jismoniy tarbiya tizimi bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan bosqichlarga bo‘linib, hozirgi kundaham tarbiya jarayonining turli dasturlarining bajarilishi shu bosqichlarda amalga oshirilmoqda:

              I.                  maktabgacha ta’lim (davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya bolalar muassasalari) bosqichi;

           II.                  maktab yoshidagilar jismoniy tarbiyasi (umumiy o‘rta ta’lim I-IX sinflar) bosqichi; o‘rta maxsus, kasb-’unar ta’limi (akademik litseylar, kasb-’unar kolledjlari) bosqichi;

        III.                  oliy ta’lim bosqichi;

       IV.                   harbiy xizmat bosqichi;

          V.                  oliy ta’lim va harbiy xizmatdan so‘ngi havaskorlik asosidagi jismoniy tarbiya (keyingi ish faoliyatida) bosqichi;

Jismoniy tarbiya tizimi o‘zida quyidagi asosiy elementlarni birlashtiradi:

a) jismoniy tarbiyaning maqsadi, vazifalari va tamoyillarining maqsadga muvofiqligi;

b) jismoniy tarbiya tizimida qo‘llaniladigan vositalar – gimnastika, o‘yinlar, sport, turizm va boshqalar...;

v) turli shakldagi pedagogik jarayon mobaynida qo‘llaniladigan usuliyat (ta’lim jarayoni, usuliyatlari, sport mashg‘uloti va mustaqil mashg‘ulotlarida foydalaniladigan)lar;

g) jismoniy tarbiya maqsadida kishilarni uyushtirish shakllari;

d) jismoniy tarbiya mazmuni va natijalarida ifodalangan jamiyat va davlat talablari (me’yorlar va dasturlar).

Jismoniy tarbiya tizimining ta’lili masalalariga oid nazariy material rus olimlari A.D. Novikov, L.P. Matveev, G.D. Xarabugi va qator boshqa mualliflarning darsliklarida to‘la yoritilgan.

Jismoniy tarbiya jarayonining nazariy, uslubiy amaliyotining umumiyligi jismoniy tarbiya tizimining negizini tashkil qiladi. Millatimizning bu sohadagi merosini o‘rganish fanimizning asosiy vazifasidir. Jahongirlarni yuzaga chiqargan yurtimizning elat va xalqlari jismoniy madaniyati tarixiy manbaalarda o‘z o‘rnini olganligiga ishonchimiz komil.

Shu o‘rinda Petr Fransevich Lesgaft (1837-1909) va uning shogirdi V.V. Gorinevskiylar sobiq sho‘rolar jismoniy tarbiya tizimining asoschilari deb tan olinganligi jismoniy tarbiya nazariyasining rivojlanishida munosib hissa qo‘shgan olimlar sifatida jahon jismoniy madaniyati fani namoyandalari qatoridan o‘rin olganliklarini e’tirof etish lozim.

P.F. Lesgaft biolog, anatom, pedagog va katta jamoatchi sifatida inson shaxsning intelektual rivojlanishi uchun uning yashagan ijtimoiy muhiti va tarbiyasi axamiyatga ega ekanligini ilmiy jihatdan asoslab berdi. Lesgaft tomonidan ishlangan “Maktab yoshidagi bolalarda jismoniy bilimlar” tizimi hozirgi kunda ham o‘z ilmiy ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.

Chor Rossiyasining jismoniy tarbiyaga munosabati yaxshi emas edi. “Maktablar bizda bolalarga butunlay jismoniy bilimlar bermayapti. Bu ishga rag‘barlikni bizning ishga aloqasi yo‘qlarga berib qo‘yilgan, ular jismoniy madaniyatni soxta tushunchalar orqali tasavvur qiladi, yoki bo‘lmasa, qaysidir chet el maktabini bitirib kelgandan eshitganlarigina biladi. Shuning uchun ular bola jismoniy tarbiyasiga etiborsizdirlar”, - deb yozgan edi P.F. Lesgaft.

V.V. Gorinevskiy (1857-1937) o‘zining tibbiy-pedagogik faoliyatida Lesgaft fikrlarini rivojlantirib sobiq sho‘rolar tuzumi jismoniy tarbiya tizimini rivojlanishiga kata hissa qo‘shdi. U jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanuvchilar ustida o‘tkazishni tadqiqot nazoratini qilishning ilmiy uslubiy kompleksini yaratdi. P.F. Lesgaft va uning shogirdi V.V. Gorinevskiylarning ilmiy merosinining qimmati shundaki, ularning jismoniy bilimlar va jismoniy tarbiya haqidagi ilmiy fikrlari amaliy va jamoatchilik tajribasi asosiga tayanganligidadir.

 

4. Jismoniy tarbiya tizimining tamoyillari. Jismoniy tarbiyada umumiy ijtimoiy tamoyillarni  

Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyoti umumiy tamoyillari va jismoniy tarbiya nazariyasi usuliyatining tamoyillari deb ataladigan tamoyillarga tayanadi: Bulardan tashqari, jismoniy tarbiyaning ayrim ko‘rinishlari va xususiyatlarini ifodalovchi (masalan, sport, trenirovkasi, kosmonavtlar, o‘t o‘chiruvchilar trenirovkasi vahokazo) tamoyillari ham mavjud. Ular bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, tamoyillarning yagona tizimini tashkil etadi. Eng avvalo, biz jismoniy tarbiya nazariyasining umumiy tamoyillari bilan tanishib chiqaylik. Ular: a) jismoniy tarbiyaning mehnat vaharbiy amaliyot bilan bog‘liqligi; b) shaxsni har tomonlama rivojlantirish; v) jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirishga yo‘naltirish tamoyili deb guruhlanadi.

Jismoniy tarbiyaning mehnat va harbiy amaliyot bilan

bog‘liqligi tamoyili

Bu tamoyil kishilarni harakat faoliyatiga yoki mehnatga tayyorlashda jismoniy tarbiya jarayoning asosiy sotsial qonuniyatini va uning xizmat funksiyasini ifodalaydi. Barcha tizimlarda bu qonuniyat o‘zining maxsus ifodasini topadi. Ayrim olimlar guru’i fizkulptura va sportning xizmat funksiyasiga hozirgi davr turmushidagi hayotidagi zichlikni, taranglikni yumshatishdan iborat deb qaraydilar. Ular hozirgi zamon ishlab chiqarishi mexanikasi, avtomatikasi, industriyasi vujudga keltirgan psixik va jismoniy muvozanatni saqlash uchun sportni asosiy vosita qilib olmoqchilar.

Fizkulptura va sport jismoniy tarbiya jarayonida hayot uchun kerak bo‘lgan harakat malakalarini tarbiyalash va rivojlantirishdagina hayotiy ahamiyat kasb etish bilan cheklanmay ijtimoiy hayotda ham foydalanadilar. Aslida esa u yoki bu jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish orqali hosil qilingan malaka to‘g‘ridan-to‘g‘ri mehnat faoliyati jarayoniga ko‘chsagina, u hayotiydir.

Shaxsni har tomonlama rivojlantirish tamoyili

Ma’lumki, mavjud jamiyatda yashaydigan har bir shaxs har tomonlama rivojlangan bo‘lishi lozim, chunki, kishilar ruhiy, ma’naviy va jismoniy sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgan holda tug‘ilmaydilar.

Bu sifatlarni kamol topishi, o‘sha ijtimoiy sharoitga va mavjud tarbiya tizimiga bog‘liq. Jismoniy tarbiya esa tarbiyaning boshqa tomonlari ichida muhimlaridan biridir.

Ijtimoiy muhit har tomonlama garmonik rivojlanishni har doim va har yerda inson organlari va tizimlarining biologik rivojlanishining ichki talabi tarzida qo‘yadi.

Shuning uchun ham inson tarbiyasida qo‘llaniladigan tarbiyaning har qanday shakllari jismoniy tarbiya jarayoni bilan ilojsiz bog‘langandir. Busiz har tomonlama garmonik tarbiya amalga oshmaydi. Jismoniy tarbiyaning boshqa tarbiya turlari bilan bog‘liqligini dialektik materialistik falsafa va tabiiy-ilmiy fanlarning ochiq munozarasi, fandagi o‘sha eski ba’s’hozirham davom ettirishga urinuvchilar mavjud, ular odam tanasining tashqi ko‘rinishi va uning funksiyasiga tashqi ta’sir bilan o‘zgartirish kiritish mumkin emas deb tarbiyaning rolinihozirham inkor etadilar.

Shaxsni har tomonlama rivojlantirish tamoyilining jismoniy tarbiya mktaxassisiga qo‘yadigan asosiy talablari:

1. Tarbiyaning turli tomonlarining bir butunligiga erishish. Jismoniy tarbiya orqali erishilgan yuqori natijaning o‘zi shaxsnihar tomonlama rivojlanagnligini belgilaydi, deb bo‘lmaydi. Jismoniy sifatlarga qo‘shib aqliy, axloqiy, ruhiy, estetik, va ma’naviy sifatlar ham qo‘shib tarbiyalansa, shaxs shundagina ijodiy mehnat va Vatan mudofaasiga tayyor bo‘ladi. Bu talab o‘z navbatida jamiyatimiz aozolarininghal qiluvchi vaqtda, mehnat vaxtasidami, mudofadami, qonuniy demokratik davlatni barpo etishdek sharafli ishlarning barchasida oldinda bo‘ladilar.

2. Keng va umumiy jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lish. Jamiyat aozolarining barcha faoliyatlari ma’lum maonodagi kasbga,hunarga yo‘naltirilgan bo‘lishi, bunga ayniqsa mehnat vaharbiy faoliyat davomida duch kelamiz.har qanday faoliyatdagi yutuq jismoniy tayyorgarlikka bog‘liq. Armiya safidami yoki mehnat frontidami umumjismoniy tayyorgarligi sust bo‘lganlar qiyinchiliklarga duch keladilar. Jismoniy sifatlar insonda qanchalik yaxshi rivojlangan,hayot uchun kerakli zarur bo‘lganharakat va mehnat malakalari yetarli bo‘lsa, boshqa faoliyatni oson va tez o‘zlashtiriladi. Jismoniy tayyorgarlikni yo‘lga qo‘yish uchun olib borilgan rejali faoliyathar tomonlama garmonik rivojlantirishning omilidir.

Jismoniy tarbiyani sog‘lomlashtirishga yo‘naltirish tamoyili

Jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilgan-ligi tamoyili shug‘ullanuvchilarning jismoniy mashqlar bilan mashg‘ul bo‘lishida ularni sog‘ligiga javob berish maosuliyatini o‘rtaga tashlaydi. Jismoniy madaniyat tashkilotchilari, trenerlar, davlat, xalq oldida shug‘ullanuvchilarning sog‘ligiga javob beribgina qolmay, uni musta’kamlashga va takomillashtirishgaham javob beradilar.

Jismoniy mashqlar bilan vrach va pedagog nazorati ostida shug‘ullanilsagina, u ijobiy effekt beradi. Noto‘g‘ri foydala-nish esa shug‘ullanuvchi sog‘ligiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Shuning uchun biologik xususiyatlari - yoshi, jinsi, sog‘liginihisobga olish, tizimli vrach va pedagog nazorati tarbiya jarayonida yetakchi omildir.

Amalda rejasiz ishlash o‘ta salbiy oqibatlarga olib keladi. Tanlangan uslubiyatlar, mashqlarning me’yori, bajarish intensivligi, yuklamaning umumiy miqdorini tanlashdagi pedagogning arzimas xatosi shug‘ullanuvchi uchun o‘ta qimmatga tushishi mumkin.

Shundayhollarga duch kelish mumkinki, sport natija-larini vaqtinchalik o‘sishi, jismoniy tayyorgarlik ko‘rsatkich-larining ortishi, organizmda vaqtinchalik sportchi uchun sezilmaydigan patologik o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. Kelib chiqadigan yomon oqibatlar jismoniy madaniyat va sportning obro‘siga salbiy ta’sir etadi.

Shu sababli vrach nazorati dalillarini eotirof etish bilangina cheklanmay, asosiy eotibor ularning ta’liliga qaratilishi lozim. Nazoratni tizimli emasligi salbiy oqibatlarga olib kelishi muqarrardir.

Jismoniy tarbiyani sog‘lomlashtirish bilan bog‘lab olib borish tamoyili vrach, pedagog va shug‘ul lanuvchining kunlik muntazam muloqotini talab qiladi.

Jismoniy tarbiya tamoyillari bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liqlikni taqazo etadi. Shundagina ular ahamiyatini saqlab qoladi.

Jismoniy tarbiyaning mehnat vaharbiy amaliyot bilan bog‘liqligi uning yetakchi tamoyilidir. Shu tamoyilgina mamlakatimizda jismoniy tarbiyaning asosiy qonuniyatini ifodalaydi, uning ahamiyati jamiyatimiz aozolarini ijodiy mehnatga va Vatan mudofasiga tayyorlashdadir.

Shaxsnihar tomonlama rivojlantirish tamoyili ijti-moiyhayotga - ishlab chiqarish vaharbiy ishini amalga oshiradiganhar tomonlama rivojlangan shaxsga talabni oshiradi,har tomonlama jismoniy, ma’naviy rivojlangan-larni tarbiyalash mamlakat iqtisodiyoti va mudofaasini ta’minlashda muhim rolp o‘ynaydi.

 

Nazorat uchun savollar:

1. Jismoniy tarbiya tizimi, maqsad, vazifasi, deganda nimani tushunasiz?

2. Jismoniy tarbiya tizimining me’yoriy asoslari nimalardan iborat?

3. Jismoniy barkamollik deganda nimalarni tushunasiz?.

4. Jismoniy tarbiya tizimining xalqchilligi deganda nimalarni tushunasiz?

5. Jismoniy tarbiya tizimining ilmiyligi nimaga yo‘naltirilgan?

6. Mehnat va xrbiy amaliyot bilan bog‘liqlik tamoyili aytib bering.

7. Shahsni xar tomonlama kamol toptirish tamoyili haqida nimalarni bilasiz.

8.Sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilgan tamoyili xaqida nimalarni bilasiz?.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 - Mavzu: O‘zbekiston Respublikasi hukumatining jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha qabul qilgan hujjatlarining ahamiyati

 

Reja:

1.  O’zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida»gi qonuni.

2. Bolalar  va  o‘smirlar  sport  maktablarini  kadrlar  bilan ta’minlashni  yaxshilash  to‘g‘risidagi  “Bolalar  va  o‘smirlar  sport maktablarini  kadrlar  bilan  ta’minlashni  yaxshilash”  to‘g‘risidagi 13.05.2005 № 119 –sonli buyrug‘i.

3.  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  “O‘zbekiston bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg‘armasini  to‘zish  haqida”. 2002 yil 24 oktyabr PF –3154- sonli Farmoni.

 

Respublikamiz Qonunchilik palatasi tomonidan 2015 yil 24 iyulda qabul qilingan Senat tomonidan 2015 yil 6 avgustda ma’qullangan “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida O’zbekiston Respublikasining Qonuni uch modda:

1-modda. O’zbekiston Respublikasining 1992 yil 14 yanvarda qabul qilingan «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida»gi 513-XII-sonli Qonuniga (O’zbekiston Respublikasining 2000 yil 26 mayda qabul qilingan 76-II-sonli Qonuni tahririda) (O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2000 yil, № 5-6, 147-modda;

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2005 yil, № 9, 309-modda) o’zgartish va qo’shimchalar kiritilib, uning yangi tahriri tasdiqlansin.

2-modda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:

Ø hukumat qarorlarini ushbu Qonunga muvofiqlashtirsin;

Ø davlat boshqaruvi organlari ushbu Qonunga zid bo’lgan o’z normativ-huquqiy hujjatlarini qayta ko’rib chiqishlari va bekor qilishlarini ta’minlasin.

3-modda. Ushbu Qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kirashi bilan iborat bo’lgan (1-ilova).[1]

Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida O’zbekiston Respublikasining Qonunining (yangi tahriri) 8-bob, 47-moddadan iborat (1-1-ilova).[2]

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida Farmonida Yurtimizda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish, aholi, ayniqsa, yoshlar o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish uchun zarur shart-sharoitlar va infratuzilmani yaratish, mamlakatning xalqaro sport maydonlarida munosib ishtirok etishini ta’minlash borasida izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqdaligini ta’kitdlab o’tdtlar (1-2-ilova).[3]

Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoevning 2018 yil 5 martdagi «Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PF-5368-son Farmoni ijrosi yuzasidan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining O’zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport vazirligini tashkil etish to’g’risida Qarori qabul qilindi (1-3-ilova). [4]

Hukumatimiz rahbariining Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida Qarorida Yurtimiz vakillarining Olimpiya o’yinlari, jahon chempionatlari, Osiyo o’yinlari va chempionatlari hamda xalqaro musobaqalarda yuksak natijalarga erishayotgani, dunyoda O’zbekistonning obro’-e’tibori va sport salohiyati yanada oshayotgani, respublikamiz hududlarida jahon andozalariga mos muhtasham sport inshootlari barpo etilayotgani, o’quvchi va talaba yoshlar o’rtasida uch bosqichdan iborat “Umid nihollari”, “Barkamol avlod” va“Universiada” sport o’yinlari ommalashib borayotganini belgilab o’tdilar (1-4-ilova). [5]

Yurtimizda jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish, aholi, ayniqsa, yoshlar o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish uchun zarur shart-sharoitlar va infratuzilmani yaratish, mamlakatning xalqaro sport maydonlarida munosib ishtirok etishini ta’minlash borasida izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.

Shu bilan birga, jismoniy tarbiya va sportni tashkil etishda qator tizimli muammolar va kamchiliklarning mavjudligi ushbu sohada davlat siyosatini samarali olib borishga va mamlakatning mavjud sport salohiyatidan to’liq foydalanishga to’sqinlik qilmoqda.

м                                                                     

Mamlakatimiz  aholisi  o‘rtasida  sog‘lom  turmush  tarzini  qaror       toptirish  maqsadida  jismoniy  tarbiya  va  sportni  keng  miqyosda rivojlantirish  ustivor  masalalardan  biriga  aylanib  bormoqda. Yurtimiz  vakillarining  turli  Xalqaro  bellashuvlarda,  Olimpiada o‘yinlari  va  jahon  birinchiligi  musobaqalarida  yuksak  natijalarga erishayotgani, Respublikamizning sport salohiyati yanada oshayotgani shahar va  qishloqlarda zamonaviy sport inshootlari barpo  etilayotgani, o‘quvchi va  yoshlar  o‘rtasida  turli  musobaqalar  o‘tkzilishi  ommalashib borilayotgani ayniqsa e’tiborlidir.

Bolalar  sportini  rivojlantirish  –  yurt  ravnaqi  uchun  qo‘yilgan poydevordir.  Kelajakni  o‘ylab  qilingan  bunday  olijanob  savobli  ish O‘zbekistonda yurtboshimiz tashabbusi bilan amalga oshirilmoqda. Yurtboshimiz  ommaviy  sportning  inson  va  oila  hayotidagi  roli, ning  jismoniy  va  ma’naviy  sog‘lomlikning  asosi,  hayotga  katta  umid bilan  kirib  kelayotgan  yoshlarga  o‘z  qobiliyat  va  ist’edodini  ro‘yobga chiqarishda  sportning  ahamiyati  juda  katta  ekanligini  doimo  ta’kidlab kelingan. Hamma  narsa  bolalikdan  boshlanadi.  Bolaning  sog‘lom  bo‘lib  voyaga etishi, intizomli va  qobiliyatini namoyon eta olishi orqali jamiyatda o‘z o‘rniga  ega  bo‘lishi  uchun  unga  beriladigan  tarbiya  o‘ta  muhum  omil hisoblanadi.

Xalqimizda  Dunyo  ko‘rgan  degan  ibora  ishlatiladi.  Buning  ma’nosi ko‘p  amlakatlarda bo‘lgan, har xil xalqlar va millatlar bilan muloqatda  o‘lgan  insonning  dunyoqarashi  va  tafakkuri  boy  bo‘lishini  anglatadi. Zamonaviy davrda dunyo ko‘rishning  eng samarali usullaridan biri sport musobaqalarida ishtirok etishdir.

Demak,  bolalarimizni  dunyo  bilan  tanitishimiz  uchun  ularni  sport bilan  oshna  qilishimiz  lozim.  Buni  amalga  oshirishni  boshlab  bergan  yurtimizning  bolalar  sportini  rivojlantirishni  davlat  siyosati darajasiga ko‘taradi. Bolalar va o‘smirlar sport maktablarini kadrlar bilan ta’minlashni yaxshilash to‘g‘risidagi “Bolalar va o‘smirlar sport maktablarini kadrlar bilan ta’minlashni yaxshilash” to‘g‘risidagi 13.05.2005 № 119 –sonli buyrug‘i

1.  Jismoniy  tarbiya  murabbiylarni  tayyorlaydigan  Olimpiya zaxiralari kollejlari bitiruvchilarni Xalq ta’limi vazirligi ho‘zuridagi Bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg‘armasi  tomonidan  yangi  qurib foydalanishga  topshirilgan  sport  inshoatlari  hamda  BO‘SM  ga  tegishli

mutaxassislar  bilan  ta’minlash  imkon  bo‘lmagan  taqdirda,  istisno tariqasida,  vaqtinchalik  murabbiylik  lavozimlariga  ishga  qabul  qilishga ruxsat etilsin. O‘zbekiston Respublika Vazirlar Mahkamasining  1999 yil 27 maydagi “O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 271-sonli qarori. Bolalar sportini rivojlantirishda qo‘llaniladigan asosiy qonunlar O‘zbekiston Respublikasining qonuni 14.01. 1992 y. № 513 -12 Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi ( yangi tahriri) Mazkur  qonunning  Yangi  tahriri  O‘z.R  26.05.2000  y  76.11-sonli  Qonun bilan tasdiqlangan. Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi Qonun 27 moddadan iborat. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni 29.08.1997 y. № 464  Ta’lim to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Xalq  ta’limi vazirligi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, sog‘liqni saqlash vazirligi, Davlat jismoniy tarbiya va sport  qo‘mitasining  O‘zbekiston  bolalar  sportini  rivojlantirish jamg‘armasini to‘zish to‘g‘risidagi takliflari asosida tashkil etildi. O‘zbekiston  Bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg‘armasi  barcha,  shu jumladan  Xorijiy  tashkilotlar,  uyushmalar,  kompaniya  va  ishtirok etishlari  uchun  ochiq  bo‘lgan  Xalqaro  noxukumat  jamoat  tashkiloti hisoblanadi.

2.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 31 oktyabrdagi qarori, 374 – sonli qaroriga 1-ilova  Bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg‘armasi muassasalarining ro‘yxati

2-ilova  O‘zbekiston  Bolalar  sporti  rivojlantirish  jamg‘armasi homiylar kengashining tarkibi 3-ilova  O‘zbekiston  bolalar  sportini   rivojlantirish  jamg‘armasi to‘zilmasi

4-ilova  Bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg‘armasi  markaziy

apparatining to‘zilmasi

5-ilova  Bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg‘armasi  mintaqaviy

filialining na’munaviy to‘zilmasi.

6- ilova  O‘zbekiston  Bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg‘armasi

to‘g‘risidagi Nizom  Ushbu  ishlarga  jami  81  mlrd.  so‘m  moliyalashtirildi.  Shundan  yangi qurilishlarga 69.6 mlrd. so‘m, rekonstruksiyaga 11.4mlrd so‘m sarflandi. Mablag‘larning  36.3  mlrd  so‘mi  jamg‘armadan,  44.7  mlrd.  so‘mi

mintaqaviy filiallardan harajat qilindi. 2003-2006  yillarda  foydalanishga  topshirilgan  bolalar  sporti  inshoatlari  jami  7  mlrd.  400  miln.so‘mlik  sport  anjomlari  bilan jihozlandi. Ijtimoiy muxofazaga muxtoj oila farzandlari uchun 1.9 mlrd so‘mlik sport anjomlari tarqatildi. Foydalanishga  topshirilgan  inshoatlarning  barchasi   belgilangan me’yorlar  asosida  jamg‘arma  tomonidan  sport  anjomlari  va  uskunalari  bilan to‘liq jihozlanib sport mashg‘ulotlari o‘zluksiz olib borilmoqda. Sport  bazasiga  ega  bo‘lmagan  bolalar  va  o‘smirlarsport  maktablari jamg‘arma  tomonidan  ko‘rib  foydalanishga   topshirilgan  sport majmualariga ko‘chirildi. Ushbu  g‘oyat  muxim  masalalar  izchil  yo‘lga  qo‘yildi.  Xukumat  qarorlari va  jamg‘arma  homiylik  kengashining  yig‘ilishlarida  belgilangan vazifalarni  bajarish  bo‘yicha  mahalliy  xokimiyat  va  boshqaruv  organlari, nodavlat  va  jamoa  tashkilotlari  hamda  Xalqaro  tashkilotlar  bilan  o‘zviy hamkorlikda muayyan ishlar amalga oshirib borilmoqda.

3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini to‘zish haqida”. 2002 yil 24 oktyabr PF –3154- sonli Farmoni Mamlakatimizda  amalga  oshirilayotgan  kadrlar  tayyorlash  davlat dasturiga  muvofiq  hamda  o‘sib  kelayotgan  yosh  avlodning  jismoniy  va ma’naviy  salomatligini  shakllantirishning  sog‘lom  turmush  tarziga intilish  va  sportga  mehr-muhabbatni  singdirishning  g‘oyat  muxim  sharti sifatida bolalar ommaviy sportini rivojlantirish maqsadida : Yoshlarning  “Kamolot”  ijtimoiy  harakati,  “Sog‘lom  avlod  uchun” Xalqaro  jamg‘armasi,  xukumat  jamoat  tashkilotlari  turmush  tarziga  amal qilish,  ma’naviy  va  jismoniy  komillikka  intilish  zarurligi  tuyg‘usini shakllantirish, Vatanga mehr-muhabbat va o‘z mamlakati uchun g‘urur, iftixor ruxida tarbiyalash borasida chora-tadbirlar komplektini amalga oshirish;

-  birinchi   navbatda  qishloq  joylarida  bolalar  jismoniy  tarbiya  va sportining  moddiy  bazasini  shakllantirish,  umumta’lim  maktablari qoshida  va  aholi  yashash  joylarida  zamonaviy  sport  uskunalari  bilan jihozlash va ulardan samarali foydalanishi uchun zarur bo‘lgan moliyaviy va

moddiy mablag‘larni jamlash

-  bolalarni jismoniy va ma’naviy tarbiyalashning zamonaviy shakl va uslublarini,  jinsi  va  yoshiga  qarab  bolalarga  sport  ko‘nikmalarini singdirishning,  sport  sohasida  iqtidorli  bolalarni  ixtisoslashtirilgan sport maktablariga tanlab olishning ilmiy asoslangan tizimlarini ishlab chiqishni tashkil etish hamda ularni tatbiq qilishga ko‘maklashish;

-  umumta’lim  maktablarining   sport bazasini  hamda  shaharlarda   va qishloq  joylarda  bolalar  sport  inshoatlari  tarmoqlarini  yanada rivojlantirishdan iborat qilib belgilanadi. Jamg‘arma tashkil topgandan beri, o‘tgan 6 yildan ortiq  vaqt davomida ushbu  maqsad  va  vazifalarni  bajarish  borasida  muayyan  ishlar  amalga oshirildi. O‘quvchilar  sog‘ligini  mustahkamlash,  ularni  sportga  bo‘lgan qiziqishlarini  oshirish  maqsadida  jismoniy  tarbiya  fani   umumta’lim maktablarining  5-9  sinflarida  maktab  ixtiyoridagi  soatlardan  haftasiga 0.5  soatdan,  10-11  sinflarda  bir  soatdan  davlat  ixtiyoridagi  soatlarga qo‘shimcha ravishda o‘qitila boshlandi. Jamg‘arma  tomonidan  2003-2006  yillarda  543ta  bolalar  sport

inshoatlari foydalanishga topshirildi. Shundan 336 tasi yangi (154 ta TIP, 182  ta  sport  zallari)  207  ta  mavjud  sport  inshoatlari  rekonstruksiya  qilindi. Bularning 437 tasi (80%) qishloqlarga to‘g‘ri keladi. Ilgargi  maktab,  murabbiylar  va  soha  mutaxasislari  faqat  qiziqishi bor  bolaning  sport  bilan  shug‘ullanishiga  e’tibor  qaratishgan  bo‘lsa, bugungi  kunda  davlat  arbobidan  boshlab,  korxona  raxbarigacha,  oiladan tortib  mahallagacha,  tadbirkor-fermergacha  qo‘yilgan,  barcha  bolalar  sportning sehrli olamida yashamoqda. Qisqa  davrda  bu  borada  ulkan  ishlar  qilindi.  Bunda  albatta  juda ko‘plab insonlarning mashaqqatli va zaxmatli mehnati yotibdi. O‘sib  kelayotgan  yosh  avlodning  jismoniy  va  ma’naviy  salomatligini shakllantirish,  sog‘lom  turmush  tarziga  intilish  va  sportga  mehr-muhabbatni  singdirish  borasida  shart-sharoitlar  yaratib  berish,  bolalar ommaviy sportini  qishloqlarda rivojlantirishga alohida  e’tibor  berish, Vatanga  sadoqatli,  kelajakka  ishonchi  bor,  barkamol  avlod  tarbiyalash, bolalar  orasidan  iste’dodli  sportchilarni  tanlab  olish  va  ularning qobilyatini  rivojlantirishga  ko‘mak  berish  maqsadida  muhtaram  birinchi

Birinchi Prezidentimiz  I.  A.  Karimov  2002  yilning  24  oktyabrda  3154-sonli Farmonga imzo chekdi. “O‘zbekiston  bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg‘armasini  to‘zish to‘g‘risida”gi  ushbu  Farmon  bolalar  jismoniy  tarbiya  va  sportini  yanada rivojlantirish borasida poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Belgilangan  vazifalarni  bajarish  maqsadida  O‘zbekiston  Respublika Bosh  vazirining  birinchi  o‘rinbosari  raisligida  mutasadi  tashkilotlar raxbarligidan  iborat  to‘zilgan  komissiya  ishtirokida  mamlakatda  42494  ta sport  inshoati,  shu  jumladan  320  ta  stadion,  262  ta  ochiq  va  53  ta  yopiq basseyinlar, 35228 ta sport maydonchalari, 6010 ta sport zallari borligi, bulardan 18.9 % ta’mirlanishiga muxtojligi  aniqlanib, 2003 yilga 44 ta ob’ekt  qurilishi va 60 ta sport inshoatining ta’mirlanishi, 59 ta inshoat rekonstruksiya  qilinishi  rejalashtirib,  shahar  va  qishloqlarda  zamonaviy  sport inshoatlari barpo etishi boshlab yuborildi.

Bolalar  sportining  moddiy- texnika  va  resurs  bazasini  yanada  rivojlantirish  chora-tadbirlari  davlat  siyosati  darajasida  amalga  oshirish,  buning  uchun  davlat  to‘zilmalari  bilan  bir  qatorda  xo‘jalik  yurituvchi sub’ektlar,  homiylar, nodavlat va  jamoa tashkilotlarining Xalq ta’limi  boshqaruvi  organlari  va  ta’lim  muassasalari  bilan  birgalikda bolalarda  sportga  mexr  uyg‘otish,  ma’naviy  va  jismoniy  komillika intilish  zarurligi  tuyg‘usini  shakllantirish,  Vatanga  muhabbat  va  o‘z mamlakati uchun  g‘urur, iftixor ruxida tarbiyalash borasida chora-tadbirlar komplektini amalga oshirish umumxalq harakatiga aylandi.

2004  yil  29  avgustda  3481-sonli  “O‘zbekiston  bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg‘armasi  faoliyatini  takomillashtirish  chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmon qabul qilindi. Ushbu  farmon  bolalar  sportini  rivojlantirish  va  qishloq  joylarda o‘quvchi  yoshlarni  jismoniy  tarbiya  va  sport  bilan  faol  shug‘ullanishga ommaviy  jalb  etish,  umumiy  o‘rta  ta’lim  tizimining takomillashtirishning  muxim  vazifasi  2004-2009  yillarda  maktab ta’limini  rivojlantirish  Davlat  umumiy  dasturining  ajralmas  qismi sifatida yangi yo‘nalish ochib berdi.

 

Adabiyotlar:

1.                     Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish.O‘quv qo‘llanma.  T.2002 y. Salomov R.S.

2.                      Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati. A.Abdullaev va b. T.2005 y.

3.                     O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. 1997 y. avgust.

4.                     Barkamol avlod orzusi. To‘plam. T. 1999 y.

5.                     R.S.Salomov va b. “Jismoniy tarbiya va sport ixtisosligiga kirish”.

T. 1990 y.

 

4 - MAVZU: Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi vazifalari va shakllari.

Reja:

1.                     Jismoniy madaniyatning jamiyatda asosiy funksiya va shakllarining axamiyati.

2.                     Jismoniy madaniyatning maxsus funksiyalariga tavsif.

3.                     Jismoniy madaniyatning umumiy funksiyalariga tavsif.

 

O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar:

1.                     Jismoniy madaniyat funksiyalari deganda nimalar tushuniladi?

2.                     Jismoniy madaniyat shakillari nimalar kiradi?

3.                     Ta’lim funksiyasi qaysi funksiyaga kiradi?

4.                     Kasb amaliy funksiyasi qaysi funksiyaga kiradi?

5.                     Sport funksiyasi qaysi funksiyaga kiradi?

6.                     Axborot funksiyalar deganda nimalar tushuniladi?

7.                     Normativ funksiyalar deganda nimalar tushuniladi?

8.                     Estetik funksiyalar deganda nimalar tushuniladi?

9.                     Bazoviy jismoniy madaniyatga nimalar kiradi?

10                   Fon jismoniy madaniyat shakillarini qaerlada ko‘rish mumkin?

 

Adabiyotlar:

1.                     Salomov R.S. “Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish” Tosh. 2002y. O‘quv qo‘llanma.

2.                     Salomov R.S., Ro‘zioxunova M.M. “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati” Tosh. 1995 yil. O‘quv qo‘llanma.

3.                     Xonkeldiev Sh.X., Abdullaev A.A. “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati” Tosh. 2005 yil.

4.                     Matveev L.P. “Teoriya i metodika fizicheskoy kulturo‘” FiS. 1995g.

 

Jismoniy madaniyatning jamiyatda asosiy funksiya va shakllarining axamiyati. Halq ommasi jismoniy tarbiyaning haqiqiy ijodkoridir. Jismoniy tarbiyada qo‘llaniladigan ko‘pchilik jismoniy mashqlarning halqchilik xususiyati buning yorqin dalilidir. Hozirgi zamon sport turlari va o‘yinlarining ko‘pchiligi masalan; kurash, boks, og‘ir atletika, qilichbozlik, kabilarning asosi qadim zamonlarda halq tomonidan yaratildi, bir necha avoldlar ularni ehtiyotkorlik bilan saqladi va takomillashtirib bordi.

Prezidentimiz ta’kidlaganidek shaxs ijtimoiy xayotning mas’uli ekan, u albatta bolani o‘rab olgan muxit ta’sirida rivojlanadi. Yozma yodgorliklar, halq dostonlari, epos va jismoniy tarbiyaning taraqqiy etish amaliyotida jismoniy tarbiya tarixini manbai bo‘lib xizmat qiladi. Madaniy tarixiy jarayoning mazmuni va asosini kishining jismoniy va intellektual qobiliyatlari uning axloqiy va badiiy estetik sifatlarini rivojlanishi tashkil etadi. Madaniyat masalalari mustaqil O‘zbekistonda eng muxim va dolzarb soxalardan biridir. Bu  ishlab chiqarish madaniyati, muomala madaniyati, bola tarbiyasi madaniyati, jismoniy madaniyati, sport bularning xammasi katta diqqati izchil e’tiborni talab qiladi.

Jismoniy madaniyatning ahamiyatini, o‘rnini va ijtimoiy hodisalar tizimidagi joyini chuqurroq tafakkur qilish uchun uning jamiyatdagi asosiy funksiya va shakllarini tahlil qilish katta ahamiyatga ega. Busiz jismoniy madaniyatning qonunlarini va uni rivojlanishini boshqarish mumkin emas. Jismoniy madaniyatning funksiyalari va shakllarini bajaradigan ishining tahlili bilan hozirgi vaqtda nazariyachilar, tarixchilar, sotsiologlar, tashkilotchilar va boshqa mutaxassislarning qiziqishi bejiz emas.

Jismoniy madaniyatni funksiyalari o‘z-o‘zidan to‘liqligicha amalga oshirilmasdan, balki kishini aktiv faoliyati orqali madaniy boyliklarni yo‘naltirilgan xolda ishlatiladi. Jismoniy madaniyat funksiyalarida uni faoliyat mazmuni, shu bilan birga xar bir shaxs uchun va umuman jamiyat uchun axamiyati oshib boriladi. Jismoniy madaniyatni funksiyalari, xar qanday funksiyalar singari malum shakllar bilan amaliyotda ko‘rinishi bo‘yicha ajratib bo‘lmaydi.

«Shakllari» tushunchasi bu yerda, jismoniy madaniyat tuzilishi jixatidan turi, ko‘rinishi va xar xil turligi bilan farqlanishi tushuniladi.

«Turlari» deb jismoniy madaniyatni elementlarga nisbatan katta birikmasini uni tuzilishi bo‘yicha funksiyalari bilan bog‘langanligiga aytiladi. Har xil turliligi deb katta bo‘lmagan shakllarni, xar xil turlarda bo‘lishi tushuniladi. Masalan jismoniy madaniyatni ko‘rinishi deb ishlab chiqarish jismoniy madaniyatni olsak, uni xar xil turliligi ishlab chiqarish gimnastikasi kirish gimnastikasi tushuniladi.

Jismoniy madaniyat xaqiqiy funksiyalarini taxlil qilishni quyidagi metodologik xolatlar ko‘rsatadi:

1) Jismoniy madaniyatni u yoki bu funksiyasini ko‘rinish belgisi bo‘lib oxirgi xisobda uning o‘ziga xos ob’ektiv xususiyatlari xisoblanadi. Masalan jismoniy madaniyatga, ruxiy madaniyatni xamma funksiyalarni ob’ektiv ravishda boshqa olmaydi.

2) Jismoniy madaniyatni maxsus funksiyalari, madaniyatni boshqa turlariga ta’luqli bo‘lmagan, aloxida xususiyatga ega bo‘lgan funksiyalardir. Jamiyatda jismoniy madaniyat vositasini ishlatish bilan erishganlarni xammasini maxsus funksiyalar deb atab bo‘lmaydi. Masalan kishilarni birlashib jismoniy madaniyatda faoliyat qilishi yoki jismoniy madaniyat xarakatini xalqlar o‘rtasidagi qiziqishga, faqatgina jismoniy madaniyatini o‘ziga xos ichki kuchi emas, balki umum ijtimoiy munosabatlarni natijasi bo‘lib, jamiyatda shuncha javobgar tashkilotlarni yo‘naltirilganligidir. Jismoniy madaniyatni umumiy va maxsus funksiyalari, madaniyatni bir tomonini farqlaydi. Umumiy funksiyalari jismoniy madaniyatni jamiyatni boshqa xodisalar bilan birlashtiradigan funksional bog‘liqqa asoslanadi.

3) Jismoniy madaniyatni funksiyalarini uni shakllari bilan ajralmagan bog‘liqlikda deb qarash kerak. Funksiya bilan shakl umum ilmiy metodologiya ko‘rsatma bo‘yicha bir-biridan ajralgan xolda, balki bir-birini to‘ldiradi. Shuning uchun jismoniy madaniyat funksiyalarini ajratish,bir tuzumga tushurishda asosiy shakllariga, turlariga va ko‘rinishlariga bog‘lanmasdan rejalashtirish, tuzish mumkin emas.

4) Jismoniy madaniyat funksiyalarini bir butunlikda qaralganda, jismoniy madaniyatning ijtimoiy tizimni organik qismi bo‘lib, ijtimoiy borliqni boshqa tomonlari bilan bog‘liqdir. Jismoniy madaniyatni tuzilishiga insonllarni xayot kechirishi turmush tarzi jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.

5)Jismoniy madaniyatni xar xil shakllarini xususiyati ishlatish doirasiga qarab, ijtimoiy soxani u yoki bu xususiyatini ochib beradi. Masalan,ishlab chiqarish soxasiga kiritilgan jismoniy madaniyat, har kungi turmush xayotga kiritilgan jismoniy madaniyatdan farq qiladi. Jismoniy madaniyat soxasidagi madaniyatning funksiyasi tajribada xamma vaqt yangi usullar yaratilishi, kishilarning psixologiyasiga ta’sir qilishida xam ko‘rinadi. Jismoniy madaniyatni rivojlanishi va malum darajadagi vazifani bajarishi, jamiyatdagi xayot sharoitida belgilangan xarakterda ishlatilishiga qarab, uni aniq baxosi va roli bilan bog‘liqdir.    

6) Jismoniy madaniyat tarixiy rivojlanish jarayonida jamiyatda asosiy xayot sharoitini o‘zgarishiga bog‘liq xolda o‘zgaradi. Jismoniy madaniyatni funksiya va shakllariga xarakterestika berishda, uni ko‘rinishlarida nisbatan mustaqilligini, xar qaysi jamiyat informatsiyasi sharoitida qabul qilinganligiga qarash kerak.

Jismoniy madaniyat “funksiyasi” deganda, uning o‘ziga tegishli ob’ektiv xususiyatlari bilan insonga va inson munosabatlariga, muomalasiga ta’sir ko‘rsatishi, shaxs va jamiyatni ma’lum talabini qondirilishi va rivojlantirilishi tushuniladi. Shu  bilan birga, jismoniy madaniyatning funksiyalari o‘z-o‘zidan to‘liqligicha amalga oshirilmasdan, balki kishini faol faoliyati orqali madaniy boyliklarni yo‘naltirilgan holda ishlatilishi  tushuniladi. Inson biror sport turi bilan shug‘ullanayotganda o‘zining shunga bo‘lgan talabini qondiradi, shu bilan birga shu sport turi bilan shug‘ullanayotgan boshqa insonlar bilan o‘zaro muomalada bo‘ladi.

Jismoniy madaniyatning funksiyalarida uning faoliyat mazmuni, shu bilan birga har bir shaxs uchun va umuman jamiyat uchun ahamiyati ochib beriladi.

Jismoniy madaniyatning umumiy va maxsus  funksiyalari mavjud.

Maxsus funksiyalari. Jismoniy madaniyatning maxsus funksiyalari deganda, madaniyatning boshqa turlariga taalluqli bo‘lmagan, alohida xususiyatga ega bo‘lgan funksiyalar tushuniladi. Bular uni ko‘rinishlari va har xil turlarini xususiyatiga qarab bo‘linadi. Umuman jismoniy madaniyatga xos bo‘lgan hamma yoki ko‘pgina turlarini birlashishi sharoitida amalga oshiriladigan  funksiyalarni hamda ayrim bo‘limlarga, ko‘rinish va har xil turlariga taalluqli o‘ziga xos funksiyalarni ajratish mumkin. Jismoniy madaniyatning maxsus funksiyalari umuman uni o‘ziga xos xususiyatlari, kishini harakat faolligini tibbiy talabini qondirishga mo‘ljallangan bo‘lib, shu asosda organizmni jismoniy holati va rivojlanishini, sog‘liqni mustahkamlash qonuniyatlariga binoan optimal darajaga keltirish va hayotda kerak bo‘ladigan jismoniy ish qobiliyatini ta’minlashdan iboratdir.

Jamiyat tomonidan tuzilgan ma’lum sotsial sharoitda, jismoniy madaniyatning asosiy maxsus funksiyalarini maqsadga muvofiq ravishda jismoniy kamolotga erishish omili sifatida ishlatilishi shaxsni har tomonlama garmonik rivojlanishiga olib keladi.

Inson organizmining yashashi, me’yorda ishlashi va rivojlanishi uchun harakat faolligi bo‘lishi va unga kerakli sharoitlar yaratilishi shart. Agarda harakat faolligi olib tashlansa, yoki minimum miqdorgacha pasaytirilsa, kishi organizmi yomon oqibatlarga tushib qoladi. Buyuk donishmand Aristotel bejizga “Inson organizmini hech narsa uzoq vaqt jismoniy harakatsizlikdek darmonni quritishi va yemirishi mumkin emas” demagan. Bizning davrimizda ishlab chiqarish jarayonini mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish, kompyuterlashtirish kishini harakat faoliyatining asosiy sohasini  harakat faolligi hajmini kamaytirib, asr kasali gipodinamiyani yaratdi.

Jismoniy madaniyatni har kungi turmushga muntazam ravishda singdirish ishlab chiqarish gipodinamiyasining yomon ta’sirini yo‘qotadi, jismoniy sifatlarni rivojlantirib, insonni har tomonlama kamol toptirishga yo‘naltiriladi.

Yuqoridagilarni hisobga olgan holda jismoniy madaniyatning maxsus funksiyalarini ajratamiz:

1) Ta’lim va tarbiya funksiyasi. Jismoniy madaniyatning umumiy ta’lim tizimidagi doimiy tarzdagi, hayotda  kerak bo‘ladigan, harakat ko‘nikmasi va malakalarini, ular bilan bog‘liq bilimlarni tashkil topishida foydalanganda to‘liq ko‘rinadi.

2) Amaliy funksiyasi.  Jismoniy madaniyatning mehnat faoliyatida, professional amaliy tayyorgarlik omili sifatida maxsus tayyorgarlik tizimida qo‘llanganda ko‘rinadi.

3) Sport funksiyasi. Sportni yuqori ko‘rsatkichlar sohasida, jismoniy madaniyat maksimal natijalarga erishish omili hamda jismoniy va unga bevosita taalluqli imkoniyatlarni ko‘rsatishda aniq ko‘rinadi.

4) Rekriativ va sog‘lomlashtirish-reabilitatsiya funksiyasi.  Jismoniy madaniyatni dam olishni tashkil qilish sohasida yoki organizmni maxsus qayta tiklash tizimida, charchashga qarshi kurash omili  sifatida, emotsional talablarni qondirishda va organizmni vaqtincha yo‘qotgan funksional imkoniyatlarini qayta tiklashda ko‘proq ko‘rinadi. Ko‘pgina ilmiy ishlarda  gipodinamiya yurak qon-tomir tizimi kasalliklariga olib kelishi isbotlangan. Shuning uchun ham  rekriativ va sog‘lomlashtirish funksiyasining ahamiyati juda katta.

Jismoniy madaniyatning bu funksiyalarini amalga oshirish ob’ektiv ravishda faqatgina kishining jismoniy sifatlarigagina bog‘liq bo‘lib qolmasdan, balki uning ruhiy va shaxsiy sifatlariga ham bog‘liqdir.

Umumiy funksiyalari. Madaniyatga taalluqli bo‘lgan hamma umumiy funksiyalar, u yoki bu holda jismoniy madaniyat sohasida ham ko‘rinadi.

1) Estetik funksiyasi.  Jismoniy madaniyatni o‘ziga xos xususiyatlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, insonlarni jismoniy kamolotga, sog‘lom bo‘lishga, umumiy garmonik rivojlanishiga bo‘lgan talablarini qondiradi. Shuning uchun ham har xil san’at turlarida jismoniy madaniyat turlarini qayd qilish keng yo‘l olgan bo‘lsa, sportning o‘zi ham san’atning ko‘pgina ko‘rinishlarini qabul qiladi.

2) Normativ funksiyasi. Jismoniy madaniyatni jamiyatdagi amaliyotda ishlatilishi bilan, ma’lum mezonlar ishlab chiqiladi va mustahkamlanadi.  Bular esa tartiblashtirilgan, sport ko‘rsatkichlarini me’yorlashtirilgan ko‘rsatkichi, jismoniy kamolotning umumiy kriteriyalari, jismoniy yuklamani me’yorlashtirish qoidalari va h.k. bo‘ladi.Bular amaliyotda “Alpomish” va “Barchinoy” sport majmuasi va O‘zbekiston Respublikasi sport klassifikatsiyasida yaxshi ko‘rsatilgan.

3) Axborot funksiyasi. Jismoniy madaniyat vositalari va ularni ko‘paytirish yo‘lida, avloddan avlodga qimmatbaho ma’lumotlarni qoldirishda va ularni yig‘ishda inson va uning imkoniyatlari katta o‘rin egallaydi.

Jismoniy madaniyat sohasida yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar insonni o‘zini tabiiy sifatlarini takomillashtirish va uni yutuqlarini tashish axboroti bo‘lib xizmat qiladi. Kundan kunga jismoniy tarbiya va  sportda ko‘pgina yangi ma’lumotlar paydo bo‘lyapti va ular asoisda qonuniyatlar topilayapti.

Masalan: sportni ilmiy tomondan tekshirish, bizning organizmimizning funksional imkoniyatlarini, fiziologiyada hozirgacha ma’lum bo‘lmagan faktlarni ochib berdi.

  Bugungi kunda jahonda sport bo‘yicha musobaqalar xalqlar o‘rtasidagi do‘stlikni mustahkamlashga, insonlar salomatligini rivojlantirishga, turli xil kasalliklarni oldini olishga qaratilgandir. Sportni ommaviy tarzda targ‘ib qilinishi o‘sib kelayotgan yosh avlodni ham, butun dunyo ommasini ham unga jalb qilishdir.

  Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish shaxslar, jamoalar va xalqlar o‘rtasidagi aloqalar million-million xalqlarni birlashtirib, eng ko‘p tarqalgan shakllardan biri bo‘lib qoldi. . Jismoniy  madaniyat harakatini o‘sib boruvchi oqimida xalqaro shakllarini ham  hisobga olganda  xalqlar o‘rtasida, do‘stlik va tinchlik orqali g‘oyaviy birlashish va do‘stona aloqa qilish turibdi.  “Sport tilining” universalligi, hamma insonlarni tarjimasiz tushunishi, haqqoniy kurasha olishi, kishilarni tarqatmasdan balki birlashtirishga olib keladi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-6. Mavzu:  Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari

Reja:

1. Ilmiy tadqiqotda nazariy tahlil va umumlashtirish usuliyati

2. Pedagogik kuzatish ilmiy tadqiqot usuliyati

3. Eksperiment ilmiy tadqiqot metodi

4. Matematik hisoblash ilmiy tadqiqot uslubiyati

 

Barcha ilmiy fanlar kabi jismoniy tarbiya nazariyasi ilmiy izlanish uslublaridan foydalanadi.

Hozirgi kunda ilmiy tekshirish uslublarining turlicha xillari bo‘lib, qo‘shma fanlarning tadqiqot uslublaridan, ayniqsa, fiziologiya, antropologiya, bioximiya, psixologiya va ijtimoiy-tarixiy izlanish uslublariga ko‘proq ehtiyoj sezilayotganligi ahamiyatga molik.

Jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy ilmiy tadqiqot uslubiyatlari - nazariy tahlil va umumlashtirish, pedagogik kuzatish, eksperiment (tajriba) va matematik hisoblashdan iboratdir.

1. Ilmiy tadqiqotda nazariy tahlil va umumlashtirish usuliyati

Ma’lumki, nazariy tahlil va umumlashtirish adabiyot materiallarini to‘la tahlil qilish va umumlashtirishdan boshlanadi. Adabiyot materiallarini to‘liq o‘rganib chiqish juda qiyin. Uhar 4-5 yilda yana shunchadanga ko‘payadi. Bundan tashqari ilmiy jurnallardagi tadqiqotlarhaqidagi maqolalar bir necha marotaba ko‘paymoqda. Bunda yordamchi ilmiy predmet - “bibliografiya” fani tadqiqotchining ishini yengillashtiradi. U nashr qilingan adabiyotlarni tartibga soladi va ro‘yxatini tuzib chiqadi. Retrospektiv uslub orqali sistemaga solish Ma’lum davr ichidagi mavjud adabiyotlarning ilmiy yo‘nalishi bo‘yicha yangiliklarga qisqa izoh beradi.

Bundan tashqari, tadqiqotchi “bibliografik tavsifno-ma”danham foydalaniladi. Tavsifnoma yangi chiqqan adabiyot uchun yozma ravishda yoki referat sifatida (ilmiy ish natijasini qisqartirganholda) tayyorlaydi, unga izoh beradi.

Bibliografik izlanish esa tadqiqotchining adabiyotlar ustidagi birlamchi ishi bo‘lib, tadqiqotchi izlanishi orqali topilgan qarama-qarshiliklar ustida nazariy baxs yuritadi, ularni bir-biri bilan taqqoslaydi.

Nazariy tahlil va umumlashtirishning yana bir usuliyatihujjat materiallari ustida ishlashdir. Jismoniy tarbiyaning ko‘p tomoni amaliy mashg‘ulotlar uchun tuzilgan rejalar, kundaliklar, konspektlar, hisobotlar va shunga o‘xshashlarda ifodalanadi. Ular albatta amaliyotni nazarda tutganholda tuzilgan bo‘ladi. Ularni ilmiy jihatdan chuqur o‘rganish kutilmagan natijalarni berishi mumkin. Masalan, jahonning kuchli sportchilarini tayyorlash va ularning shug‘ullanish rejalarini solishtirish, malakali sportchilarning kundalik-lari, xaftalik, oylik, yillik jismoniy yuklarninghajmi, miqdori, bajarish intensivligi va boshqalar tadqiqotchiga manba bo‘lishi mumkin.

Ilmiy tadqiqot uchun musobaqa materiallari, ko‘p yillik trenirovkalarning natijalarini o‘rganishham tadqiqot oboekti bo‘lib xizmat qiladi.

Ilmiy maqsadda tuzilgan turli xil anketalarhamhujjat materiallari bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Tuzilgan savollarga “ha” va “yo‘q” deb javob berishham ko‘p xulosalarga olib keladi.

2. Pedagogik kuzatish ilmiy tadqiqot usuliyati

Tadqiqotchi qo‘llayotgan bu usuliyatning ijobiy tomoni shundaki, izlanuvchining o‘zi tadqiqotda aynan ishtirok etmaydi.hayotdagi kuzatishdan farqli o‘laroq, bu usuliyat kuzatish predmetini aniq o‘rganadi, kuzatilayotgan va undan aniqlangan dalillarni tezlik bilanhisobga oladigan tizimni ishlab chiqishi va uni izlanishda qo‘llashi oson kechadi. Maxsus bayoennomalar, yozuvdagi shartli ifodalagichlar va tadqiqotni osonlashtiradi. Barcha ilmiy kuzatishlar natijasi kuzatuvchi-ning shaxsiy qobiliyatigagina bog‘liq bo‘lmasligi lozim, chunki o‘rganilayotgan dalillar, ularni natijalari ko‘pchilikda turlicha fikrhosil bo‘lishiga olib keladi. Bu usuliyatning qulay tomoni shundaki, bir vaqtni o‘zida bir necha kuzatuvchi bir oboektni kuzatishi va natijalarni solishtiriladi. Bunda ayrim apparatlar o‘shaharakatning bajarilishini qayta takrorlashi yoki tadqiqot o‘lchoviga qarab uni foto, kinospyomka, video, magnit tasmasi yozuvi va boshqalar) orqali kuzatish lozim bo‘lgan xulosalarni qiladi. Bunday xulosalar oboektiv bo‘ladi. Uni ijrosidagi kamchiliklar yoki yangiliklarni takroriy ko‘rish imkoni bor. Lekin qator sport turlari, harakat faoliyati vaharakat aktini baholashda baxslar, munozaralar qilishga to‘g‘ri keladi. Xulosalar suboektiv bo‘lib yakuniy xulosa natijasiga salbiy taosir qilishhollariham uchraydi.

Hozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasiharakatlarni ijrosi bajarilishidagi ayrim dalillar va ularhaqidagi xulosalarda noaniqlikga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Masalan, badiiy gimnastika, akrobatika, suvga sakrash, figurali uchish va boshqalardaharakatni ifodalanishi bayoni faqat ko‘z bilan baholanadi. Qatorhakamlarninghar qaysisi o‘z fikrini o‘zicha bayon qiladi, umumiy xulosa shunga qarab chiqariladi. Bunday kuzatish usuliyati tadqiqotchi yoki kuzatuvchida o‘ta kuchli salohiyatni talab qiladi.

Keng tarqalgan, aniqhisobga olish usuliyatlaridan biri xronometrlashdir. «Xrono» - vaqt, «metr» ulchov demakdir. Bundaharakatni bajarish uchun sarflangan vaqtga qarab natija tahlil qilinadi. Masalan, 800 metrga yugurishdahar bir 100 metr uchun sarf bo‘lgan vaqt yoki darsni, trenirovka mashg‘ulotining boshidan oxirigacha zichlikni aniqlash maqsadida xronometrlash mashg‘ulotning asosiy vaqtini samarasiga baho berish uchun foydalaniladi.

3. Eksperiment ilmiy tadqiqot metodi

Ilmiy tekshirishning bu metodi tekshiruvchining o‘zi tomonidan uyushtirilgan bo‘lib, uning o‘zini aktiv aralashuvi orqali olib boriladi. Bu metodda tekshiralayotgan jarayon maxsus sharoitda yoki tajribani yana qaytadan takrorlash uchun imkoniyat yaratiladi. Ushbu tadqiqot uslubining qulay yoki qimmatli tomoniham ana shunda.

Jismoniy tarbiya jarayonida olib borilayotgan tajribani maxsus sharoitnihisobga olmay yoki sunoiy qaytadan o‘sha sharoitni yaratishda nazoratdagi masalaga oid bo‘lmagan muammolarham yuzaga kelishi mumkin. Bu ilmiy tadqiqot usuliyatining salbiy tomonidir. Eksperimentni oboektiv o‘tkazish amaliyotida tabiiy, modulli va laboratoriya eksperi-mentlari deb nomlangan eksperiment xillaridan foydala-niladi.

Tabiiy eksperimenthayotiy sharoitda olib boriladi. Undan tajriba ishtirokchilar butunlay bexabar (samaraligiham shunda) bo‘lishiham mumkin. Masalan, bir maktabning ikki sinfidagi jismoniy tarbiya darslarida dastur materialini o‘zlashtirilishi anoanaviy o‘qitish uslullari bilan, boshqasida esa maxsus tanlangan usuliyatlar bilan olib borilib, natijani taqqoslash orqali qaysi sinfda samaradorligni yuqori bo‘lganligini aniqlash mumkin bo‘ladi.

Modulli eksperiment metodidan kuzatuvchihayotda uchray-digan oddiy sharoitdan bir oz o‘zgargan muhitda tajriba o‘tkaziladi. Masalan, muskul kuchini o‘stirishda sportga yangi kelganlar bilan ish olib borilib, ular xaftada uch marta, alohida guruhlarga bo‘linib, birinchi guruhi yotgan shtangada mashq qilish, ikkinchi guruhi esa o‘zining tanasi og‘irligidan foydalanib, uchinchi guruhi faqat gantel ko‘tarish bilan Ma’lum belgilangan muddat davomida mashq qiladi.har qaysi guruhning moduli alohida (shtanga, gavdasi og‘irligi, gantel) mashqlar faqat yelka kamar muskullarining kuchini ortirishga yo‘nalti-rilgan. Eksperimentdan so‘ng natijalar taqqoslanib samara bergan modul va uning mashqlari, uslubiyati effekti eolon qilinadi.

Laboratoriya eksperimentida shug‘ullanuvchilar kundalikhayotiy sharoitda amaliyotida kam uchraydiganholatda tajriba o‘tkazadi. Masalan, jismoniy tayyorgarligi teng ikki guruh olinib, ulardan birining mashg‘uloti laboratoriyada, ikkinchi-siniki esa oddiy tabiiy sharoitda olib boriladi. Bu tajribaning qulayligi tajribaning laboratoriya sharoitida yangitdan takrorlay olish mumkin ekanligidadir. Usuliyatni salbiy tomoni tajriba o‘tkazuvchining tajribada aynan ishti-roki bo‘lib, oboektiv bo‘lmagan yakuniy xulosalargaham olib kelishi mumkin.

4. Matematik hisoblash ilmiy tadqiqot uslubiyati

Keyingi yillarda biologiya va pedagogika fanlarida tadqiqotning matematikhisoblsh usuliyatlaridan keng foydala-nilmoqda.

Hamma voqealarning, atrofimizni o‘rab olganhar qanday jarayonlarning ikki tomoni – sifat va miqdor tomoni bo‘ladi. Ma’lumki, matematika voqelarning abstrakt shakldagi miqdor tomonini o‘rganadi. Shuning uchunham matematik usuliyatlardan foydalanishdan voz kechish tadqiqotchini masalaning faqatgina bir tomonini – sifat tomoninigina o‘rganishga, uni to‘la o‘rgana olmaslika mahkum etadi. Bunday yarim-yorti yondashish tadqiq etiladigan muammoni aniqlab tadqiqotni boshlanish etapida yo‘l qo‘yilishi mumkin xolos. Ilmiy tadqiqothali aniqlnmagan taqdirdagina mumkin, lekin olib borishda voqealarning barcha tomonlarini, jumladan miqdor tomonla-riniham tadqiq etish muammosi turadi.

«Fan matematikadan foydalanishga muyassar bo‘lgandagina takomiliga yetadi» - degan edi Polp Lafarg. Shunga ko‘ra jismoniy tarbiya nazariyasining tadqotlarida keyinga yillarda matematika fanlaridan foydalanilmoqda, lekinhozirgi paytda asosan matematik statistika ilmiy tadqiqot jarayoniga muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Matematik statistikadan biologiya masalalarinihal etishda o‘ziga xos ravishda qo‘llanilib bometriya yoki variatsion statistika orqali amalga oshiriladi.

Tadqiqot natijasida olingan materiallar tadqiqotning son va miqdor jihatlarini mujassamlashtiradi. Raqamlar, ko‘rsatkichlarni aniqligi tadqiqotchiga matematik jihatdan to‘g‘ri va aniq fikrlar, mulohazalar chiqarishga, tadqiqot jarayoni bo‘yicha taqqoslash, umumlashtirish, aniq xulosalar chiqarishga yordam beradi.

Agarda suzuvchilar yoxud basketbolchilarning eksperimental va kontrol guruhlarni yig‘ib ularni kuch talab qiladigan mashqlar bilan shug‘llanish mashg‘ulotlarining samaradorligi tadqiq qilinsa, shug‘ullanuvchilarning jinsi, yoshi, sport maho-rati darajasiga qarab nazariy fikrlarni amaldagiholatihaqida aniq Ma’lumotlar tayyorlash mumkin. Shuning uchun matematika fanining matematik statistikasi jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatihamda qator sport fanlarining nazariyasi va usuliyatida ilmiy amaliy masalalarni ijobiyhal qilish, o‘quv tarbiya va sport trenirovkasi jarayoni takomil-lashtirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Ilmiy tadqiqot usuliyatlari doimiy bo‘lmay ular o‘z o‘rinlarini yangi va progressiv tadqiqot uslubiyatlariga bo‘shatib beradi. Barcha fanlar qatori jismoniy tarbiya fanining rivoji ko‘p jihatdan ilmiy tadqiqot usuliyatla-rining rivojlanganligi natijalariga bog‘liqdir.

 

7 -  Mavzu: Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning

asosiy vositasi sifatida.

 

Reja:

1. Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi sifatida.

2. Jismoniy mashqlarni turkumlarga boʼlinishi.

3.Jismoniy mashqlarning ta`sirini belgilovchi omillar

 

Jismoniy tarbiya vositalari.

Ko‘p yillik jismoniy tarbiya jarayonida jismoniy mashqlar, tabiatnining sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillardan jismoniy tarbiyaning vositasi sifatida foydalaniladi.

Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi bo‘lib, u tarixan gimnastika, o‘yinlar, sport va turizm tarzida guruhlarga ajratilib, tarbiya jarayonining vositasi sifatida foydalanib kelindi.

Jismoniy mashq deb, jismoniy tarbiya qonuniyatlari talablariga javob beruvchi, ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakat faoliyatlarining turli turkumi tushuniladi. Bunday harakat faoliyatlari gimnastika, o‘yinlar, sport, turizm mashqlari sifatida tarixan tizimlashtirildi, usuliyati to‘plandi va to‘ldirildi.

Jismoniy mashqni vujudga kelishi tarixan qator darsliklarda (A.D. Novikov, B.A. Ashmarin va boshqalar, 1966, 1979) Ibtidoiy jamoa tuzumi davriga to‘g‘ri keladi deb ko‘rsatiladi. Jismoniy mashqning vujudga kelishida oboektiv sabab qilib ibtidoiy odamning qorin to‘ydirish maqsadida ov qilishi, suboektiv sabab sifatida ongning shakillanishi deb qaraldi.

Ibtidoiy qurollarni ishlatishni bilmagan ibtidoiy odam o‘z o‘ljasini (ovini)holdan toldirguncha quvlagan. Bu bilan ovchi organizmi katta jismoniy tayyorgarlikka muhtojlik sezgan. Jismoniy tayyorgarligi etarli bo‘lmagan-larining o‘zlari oviga em bo‘lgan. SHunga ko‘ra vaqt o‘tishi bilan ibtidoiy odamlar ovga gala-gala bo‘lib chiqadigan bo‘ldilar.

Ibtidoiy qurollar: tosh, qirrali tosh boylangan nayza, xas-cho‘p bilan nomigagina berkitilib quyilgan chohlardan va boshqalardan ovchilar foydalana boshlashgan, ijtimoiy ong shakllana boshlangan. Ovda ishtirok etolmay qolgan qabilani qariyalari yoshlarga toshni nishinga otish, uni zarbini kuchaytirishni mashq qildira boshlagan va bu bilan tarbiyaga asos solingan tarbiya jarayonining elementlari shakillana boshlagan. Keyinchalik uloqtirish, quvib etish yoki qochish uchun yugurish, sakrashlar mashq qilina boshlangan. Bu esa jismoniy mashqlarni hamda jismoniy tarbiyaning elementlarini vujudga kelishi va shakillanish davri deb qaralgan. SHu kunga kelib bu mashqlar hozirgi zamonning engil atletika, gimnastika, sport o‘yinlari, yakka kurashlari, turizm va sportning boshqa turlari tarzida jismoniy tarbiya jarayoni uchun asosiy vosita sifatida foydalanilmoqda. Jismoniy mashqlar xillarining ko‘payishiga insonning mehnat faoliyati ham ta’sir ko‘rsatdi. Ma’lumki, mehnat jismoniy kuch, chidamlilik, tezkorlik, chaqqonlik-dek insonning jismi (harakat) sifatlarining ma’lum darajadagi tayyorgarligi, uning rivojlanganligini talab qiladi.

Tarbiya amaliyotida, asosan, inson mehnat faoliyatida qo‘llaydigan harakatlarini ko‘proq mashq qiladi. Jismoniy mashqning rivojlanishida diniy marosimlar, bayramlardagi o‘yinlar, raqslar, harbiy faoliyatdagi, sanoatdagi ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakatlar vosita bo‘lib xizmat qiladi.

Jismoniy mashqlar tabiatini tabiiy qonunlar I.M. Sechenov va I.P. Pavlovning ilmiy dunyo qarashlarida ochib berilgan. Ixtiyoriy harakat Sechenovning fikricha, ong va aql bilan boshqariladi hamda biror maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Pavlov esa harakatlarni fiziologik mexanizmini ochib,harakatlar bosh miya pustloq qismining to‘plash xususiyati bilan bog‘liqligini birinchi, ikkinchi signal sistemasi, shartli hamda shartsiz reflekslarning aktiv ishtirokida vujudga kelishligini ilmiy isbotladi.

Jismoniy mashqlarning pedagogik turkumlari

Jismoniy mashqlarning turkumlarga bo‘linishi – bu ularning eng muhim belgilariga muvofiq bir-biriga bog‘langan guruhlarga taqsimlanishidir. O‘qituvchi turkumlar yordamida jismoniy mashqlarning xususiyatini aniqlay oladi, binobarin, mashqlarni tanlashni engillashtiradi, bu   pedagogik vazifa talablariga javob beradi. Modomiki, jismoniy tarbiya fani rivojlanib borar ekan, yangi ma’lumotlar bilan uzluksiz boyib turadi, turkumlash esa doim bir xilda bo‘lib qolmaydi.

Har qaysi jismoniy mashq bitta emas, balki bir necha o‘ziga xos belgilarga ega. SHuning uchun aynan bir xil mashq har xil turkumlarda ifodalangan bo‘lishi mumkin. Masalan, tortilish anatomik belgilar bo‘yicha (qo‘llar va mushaklar uchun mashq) turkumlarda ham, asosan, harakat sifatlarining (ko‘proq  kuchning)  rivojlanishini aks ettiruvchi turkumlarda ham namoyon bo‘ladi. Binobarin, har qanday holat uchun yaroqli yagona turkum yaratilgan bo‘lishi mumkin emas; turkumda pedagogik vazifalarni echish uchun eng ahamiyatli belgilarni hisobga olish kerak.

 Jismoniy tarbiya tizimlari tarixan tarkib topgan belgilari bo‘yicha jismoniy mashqlar turkumlariga (gimnastika, o‘yin, turizm, sport) bo‘linadi. Bu turkumlar bo‘yicha jismoniy mashqlar besh guruhga taqsimlanadi.

1. Sun’iy yaratilgan faoliyatlarda harakatlar xilma-xilligini tavsiflovchi gimnastika mashqlari, ularning samaradorligi organizmga, uning tuzilishiga ta’sir o‘tkazadi, shuningdek, barcha harakatlar koordinatsion murakkabligi va uyg‘unligi bilan belgilanadi.

Harakatlarning sog‘lomlashtiruvchi turlaridan tarkib topgan o‘yin mashqlari (yugurish, uloqtirish va h.k.) o‘zgaruvchan o‘yin vaziyatlari bilan muvofiqlikda turli xil variantlarda bajariladi va umuman organizmga ta’sir qilish samaradorligi bo‘yicha va harakatning pirovard natijasi bo‘yicha baholanadi.

Sayohatdagi jismoniy mashqlarga yurish, yugurish, sakrash, to‘siqlarni engish, chang‘ida yurish, velosipedda yurish, qayiqda suzish  va boshqalar kiradi.

Sog‘lomlashtiruvchi sharoitlarda yurish, yugurish, sakrash, to‘siqlarni engib o‘tish, chang‘ida yurish, velosipedda yurish, qayiqni eshkak bilan eshish qo‘shilib, sayohatchi uchun jismoniy mashqlarni tashkil etadi. Ularning samaradorligi organizmga majmuali ta’sir o‘tkazish, joylardagi to‘siqlar va masofani engish natijasi bilan baholanadi. Sportdagi mashqlar maksimal sport natijalariga erishish uchun ixtisoslashtirish predmetidir va yagona sport turkumlari bilan muvofiqlikda sun’iy standartlashtirilgan oxirgi guruhga,  agar ularga qayd qilingan belgilar tegishli bo‘lsa, birinchi uchala guruh kiritilishi mumkin bo‘ladi (sport gimnastika mashqi, sport o‘yin mashqi, sport sayohatchi mashqi).

Ushbu turkumlarning shartliligi bu guruh mashqlarini tavsiflovchi belgilar tafovutida ko‘rinadi. SHuning uchun masalan, yugurish, garchi   to‘rttala guruhda turli variantlarda ifodalangan bo‘lsa ham, shunga o‘xshash turkumlar jismoniy mashqlarning faqat umumiy mo‘ljalida berilgan.

2. Mushak faoliyatining belgilari bo‘yicha beriladigan jismoniy mashqlar  turkumi ( harakat sifatlarining rivojlanishiga ta’sir qiluvchi belgilar bo‘yicha).

Tezlik-kuch mashqlari shug‘ullanuvchidan nisbatan qisqa vaqt ichida  maksimal harakat qilishni talab etadi (masalan: qisqa masofaga yugurish, sakrashlar); chidamlilik namoyon qilishni talab qiluvchi jismoniy mashqlar  (masalan, uzoq masofalarga yugurish, chang‘ida yurish va b.).

O‘zgaruvchan sharoitlarga   muvofiq zo‘r berish darajalarini muntazam almashtiruvchi, harakatlantiruvchi sifatlarni namoyon qilish majmuasini talab etuvchi jismoniy mashqlar (o‘yinlar, yakkama-yakka kurashish). Bu turkumning shartliligi bir tomondan, jismoniy mashqni tanlab olishga imkon beradi. Uning yordami bilan harakat  sifatlarining rivojlanishiga samarali erishish mumkin. Ikkinchi tomondan, u yoki bu xususiyatli mashqni muvaffaqiyatli bajarish uchun qaysi zaruriy sifatga ega bo‘lishni bilish.

3. Ilmiylik vazifasini echish uchun ularning ahamiyati bo‘yicha jismoniy mashqlar turkumlari. Ushbu turkumlarning shartliligi shundan iboratki, unda harakat ko‘nikmasi, ko‘nikmani shakllantirishga va harakat sifatlarining rivojlanishiga qaratilgan mashqlar sun’iy ravishda ajratiladi, ayni bir vaqtda har ikkala jarayon ajralmasdir. Biroq bunday turkumlashning amaliy ma’nosi yo‘qolmaydi. U mashqni o‘rgatishning har bir bosqichida etakchi vazifalarni echish uchun tanlashga yordam beradi va ko‘p darajada ularni echishga ko‘maklashadi.

4. Asosan ayrim mushaklar guruhining rivojlanish belgilari bo‘yicha jismoniy mashqlar turkumlari:  elka kamarida qo‘llar mushaklari uchun, bo‘yin va gavda mushaklari uchun, bel va oyoqlar mushaklari uchun nazarda tutilgan. Bu turkum ichida mashq boldir-tovon mushagi uchun, tizza mushagi uchun va hokazolarga bo‘linadi; tikka turib, o‘tirib, yotib, individual va juft bo‘lib, predmetlar bilan va predmetlarsiz bajariladigan mashqlarda jismoniy sifatlarning rivojlanishi uchun beriladigan mashqlar.

5. Sport turlari bo‘yicha jismoniy mashqlar turkumlari.

Sportning har bir turi o‘ziga xos mashqlar turkumlariga ega. Pedagogik turkumlashdan tashqari biomexanikada  (statik, dinamik, siklli, atsiklli, kombinatsiyalashtirilgan va boshqa jismoniy mashqlar) mashqlarga,  fiziologiyada esa turli kuch bilan (maksimal, submaksimal, katta va mo‘‘tadil quvvatli) bajariladigan mashqlarga bo‘lish qabul qilingan.

Bir necha turkumlarning mavjudligi o‘qituvchiga ayni qo‘yilgan masalalarga eng ko‘p darajada muvofiq keladigan xilma-xil mashqlarni tanlash imkonini beradi.

3.Jismoniy mashqlarning ta`sirini belgilovchi omillar

Har xil jismoniy mashqlarning samarasi turli xil yoki turli xildagi jismoniy mashqlar bir xil tarbiyaviy ta`sir ko’rsatishi amaliyotda isbotlangan. Demak, bu jismoniy mashqlar doimiy bir xil ta`sir xususiyatiga ega emasligining isbotidir.

Tarbiya jarayonida jismoniy mashqlarning samarali ta`sirini belgilay oladigan omillarni bilish pedagogik jarayonni boshqarishni osonlashtiradi. Bu omillar quydagicha guruhlanadi:

1. O’qituvchi va o’quvchilarning shaxsiy tavsifi omili. Ta`lim jarayoni ikki tomonlama – o’quvchilar wqiydi, o’qituvchi wqitadi. Shuning uchun jismoniy mashqlarning ta`siri keng darajada kim wqitayotganligiga va kimlarni wqiyotganligiga, axloqiy sifatlariga va iqtidori (intellekti)ga, jismoniy rivojlanganligiga va tayyorgarligi darajasiga, shuningdek, birlamchi bajara olish malakasi, qiziqishi, harakat faolligi hamda boshqalarga bog’liq.

2. İlmiy omillar – jismoniy tarbiyaning qonuniyatlarini tomonidan anglanishi me`yorini xarakterlaydi. Jismoniy mashqlarning pedagogik, psixologik, fiziologik xususiyatlari qanchalik chuqur ishlab chiqilgan bwlsa, pedagogik vazifalarni hal qilish uchun ulardan shunchalik samarali foydalanish mumkin.

3. Metodik omillar – jismoniy mashqlardan foydalanishda amal qilinadigan juda keng qamrovdagi talablar guruhini umumlashtiradi.

Jismoniy mashqni o’qitish davomida yoki boshqa pedagogik vazifani hal qilish uchun qwllanayotgan usuliyat (jismoniy qabiliyatni ochsin, o’zlashtirishni osonlashtirsin) masalan, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda quyidagilar hisobga olinadi, birinchidan jismoniy mashqdan kutilayotgan samara, ya`ni bu mashq bilan qanday vazifalar (bilim berish, tarbiyalash, yoki sog’lomlashtirish)ni hal qilish; ikkinchidan, jismoniy mashqni tuzilishi, statik yoki dinamik mashqmi, ciklik, aciklik harakatmi yoki boshqasimi; uchinchidan, mumkin bo’lgan takrorlash usuliyatlari (bwlaklarga ajratib yoki mashqni twla bajarish bilan o’rgatish maqsadga muvofiqmi, takrorlashlar oralig’ida aktiv dam olishni qwllash kerakmi yoki passiv dam olishni ta`minlay oladimi vahokazolar). Jismoniy mashqlarning bunday xarakteristikasi qwyilgan pedagogik vazifalarni hal qilish uchun jismoniy tarbiya vositalari va metodlarini tanlash imkonini beradi.

Jismoniy mashqlarning samarasi optimal yuklamani belgilay olish orqaligina bwlishi mumkin. Faoliyatda yuklamaning davomiyligi hamda uning intensivligi, takrorlash chastotasi (interval va dam), takrorlashlar oralig’idagi dam olishning xarakteriga bog’liq. Yuklamani boshqarishda yuqorida kwrsatilayotgan hollarning o’zaro munosabati hisobiga olinishi shart. Masalan, mashqning bajarilish davomiyligining ortishi uning intensivligining pasayishiga olib kelishi qonuniyati bilan belgilangan.

Jismoniy mashqning natijasi uning ijro usuliga bog’liq. Masalan, arqonga uch usul bilan tirmashib chiqish erkin usul bilan tirmashib chiqishdan samaraliroqdir, chunki uch usul qwllanganda balandroqqa chiqish imkoni bo’ladi.

Jismoniy mashq bajargandan swng organizmda maxsus funkcional o’zgarish vujudga keladi va u ma`lum vaqtgacha organizmda iz qoldiradi, saqlanib turadi. Vujudga kelgan o’zgarish fonida keyingi mashqning ta`sir samarasi yanada boshqacharoq bwlishi mumkin. Dastlabki va swngi mashqda mashg’ulot samaradorligi ortishi yoki pasayishi mumkin. Masalan, diqqat uchun mashqlar navbatidagi qiyin koordinaciya talab qiluvchi harakatlarni bajarishni osonlashtirsa, dumbaloq oshish mashqlaridan swng muvozanat saqlash mashqlarini o’zlashtirish qiyinchiliklarga sabab bwlishi mumkin. Ta`sirning oz yoki kuchlilik darajasi o’zining chuqurligi va davomiyligi, o’quvchi holati uning jismoniy, aqliy tayyorgarligi va hokazolarga bog’liq. Mashqlar ta`sirining kompleksini ishlab chiqish harakat faoliyatining asosiy ta`siri samarasini hisobga olishga imkoniyat yaratadi. Jismoniy tarbiya jarayoni mashqlar ta`siri tizimini har bir yosh guruhi uchun ishlab chiqishni taqazo etadi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8- mavzu. Tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillar

jismoniy tarbiya vositasi sifatida.

 

Reja:

1.      Tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari.

2.      Gigienik omillar jismoniy tarbiyaning vositasi sifatida.

 

Tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari

         Xavo, quyosh nuri, suv jismoniy madaniyat jarayonida tabiatning Sog‘lomlashtiruvchi kuchlari tarzida madaniyatning vositasi sifatida foydalaniladi. Hayotiy sharoit, muhit insonni turli sharoitda moddiy ne’mat yaratish, yashashga majbur qiladi. Bunga kunikish, tayyor bo‘lish muhim axa miyatga ega. SHuning uchun tabiatning in’omi - xavo, suv, quyosh nuri inson ish qobiliyatini oshirish, salomatligini mustahkamlashning asosiy vositasidir.

Jismoniy tarbiya jarayonida tabiatning sog‘lomlashturuvchi kuchidan foydalanish ikki yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladi:

1. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini muvaffaqiyatli tashkil etish va o‘tkazish sharti   hamda chiniqtirishning mustaqil vositasi sifatida;

2. Odamlar  sog‘lig‘ini mustahkamlash va ish qobiliyatini oshirishning muhim vositasi sifatida.

         Jismoniy madaniyat jaraspila tabiatning Sog‘lomlashtiruvchi kuchlari harakat bilan (ochiq xavoda, quyosh nuri ostida va boshqalar bilan) jismoniy mashqlarni qo‘shib olib boriladi. CHumilish, oftobda toblanish, xavo ning issik-sovugi jismoniy mashqlar bilan inson orga nizmiga turlicha ta’sir etadi. Mashg‘ulotlar davomida bu vositalardan tizimli fondalanish muhim yahamiyat kasb etadi.

         Ishni shunday qayd qilish lozimki, jonajon respublikamizning geografik, iklimi va ekologik holati barcha viloyat va xududlarda tabiatning Sog‘lomlashtiruvchi kuchlaridan foydalanishning ilmiy asosi ni ishlab chiqarishni takazo etadi. Masalan, quyosh nuridan foydalanish soat 10.00 dan 12.00 gacha bo‘lib, 16.00-17.30 gacha yoshi, jinsi va boshqa individual xususiyatlarini hisobga olgan tarzda bulmogi kerak. Jismoniy mashqlarning me’eri, YUklamaning umumiy mikdori, mashqning intensiv lignin e’tibordan chetda qoldirish salbiy natijalarga olib kelishni unutmaslik lozim.

         SHug‘ullanuvchilarda quyosh vannasi, suvda chinikishning nazariy bilimlarini berish va ulardan sistemali foydalanish, xavoning o‘zgarishi organizmning issik-sovukka, keskin o‘zgarishlarga tez moslashishining oshirishiga olib kelishi amalda isbotlangan. CHiniqtirish individning yoshligidan amalga oshirilishi lozim. Har tomomnlama chiniqtirish uchun omillarining turli jismoniy mashqlarni bajarish bilan qo‘shib olib borilishi tashqi muxigning salbiy ta’sirlariga organizmning qarshilik ko‘rsata olish qobiliyatini yanada oshiradi.

         Jismoniy madaniyat jarayonida erishilgan chinikishning samarasi "kuchuvchan" bo‘ladi, ya’ii u insonning boshqa faoliyati (asosan, mehnat, harbiy xizmat)da namoyon bo‘ladi va jismoniy madaniyatning hayotiy-amaliy ligini oshiradn. Kolaversa, ruhiy irodaviy xislatlarini xam kuchayti radi. Ayniqsa, chaykalish, tebranish, me’ersiz nagruzkaga chidau, vaznsiz lik holatiga tez vazifalar oson xal bo‘ladi.

Tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchidan foydalanishning asosiy talablaridan biri  ularni jismoniy mashqlar bilan muntazam ravishda majmuali qo‘llash, birga qo‘shib olib borishdan iboratdir. Chunki ularni birgalikda samarali qo‘llash insonning sog‘lig‘ini mustahkamlashga hamda jismoniy qobiliyatlarini o‘stirishga imkon beradi. Me’yorni aniqlash vaqtida o‘quvchilarning xususiyatlarini va pedagogik vazifalar xususiyatini hisobga olish lozim. Bu, birinchidan, jismoniy tarbiya jarayonidagi chiniqtirish samarasining mehnat va o‘quv faoliyatiga o‘tkazilishini ro‘yobga chiqaradi; ikkinchidan, ko‘proq yuqori yuklamalarni qo‘llash uchun imkoniyat yaratadi, demak, ish qobiliyatini o‘stiradi; uchinchidan, ortiqcha yuklama ta’siriga, titrash va tebranishga organizmning qarshiligini oshiradi  va h.k.; to‘rtinchidan, iroda sifatini yuqori darajaga ko‘taradi.

Gigienik omillar

Jismoniy tarbiya tizimining sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilgan tamoyilini hayotga singdirish uchun jismoniy mashg‘ulot inson hayot faoliyatining uzviy  qismi bo‘lib qolishi kerak. Gigienik omillar shaxsiy va jamoat gigienasi tadbirlarini o‘z ichiga olib, mehnat gigienasi, ovkatlanish, damolish va tashqi muhit ning faktorlari va boshqalardan jismoniy mashqlarni bajarish (dars, mashq qilish, trenirovka) mashg‘ulotlari gigienik talab va normalarga rioya qilishni takazo etadi. Ular jismoniy mashqlar ta’sirchanligini, samaradorligini oshirishi ilmiy, amaliy jixatdan isbotlangan.O‘ziga xos vositalar sifatida gigienik omillar jismoniy tarbiyaning to‘laqonli vazifalarini yechishda katta ahamiyatga ega. Pedagogik jarayon qanchalik yaxshi tashkillashtirilgan bo‘lmasin, mashg‘ulotlar sanitariyaga zid sharoitlarda o‘tkazilsa, uyqu va ovqatlanish tartibi buzilsa, u kutilgan samarani bermaydi. Mana shuning uchun maktablardagi jismoniy madaniyat dasturlariga gigienaga oid bilimlar mazmunini ifodalovchi nazariy ma’lumotlar uchun mavzular tavsiya qilingan. Ular jismoniy madaniyat jarayonidan gashkaridagi insonning hayotiy faoliyatini tashqillovchi va jismoniy madaniyat jarayoni tarkibidagi vositalardir.

Gigienik omillar shartli tarzda ikki guruhga bo‘lingan:

1. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishda, mashg‘ulotlarning to‘laqonli o‘tishi uchun  shart-sharoit bilan ta’minlovchi vositalar: mehnatning shaxsiy va ijtimoiy gigienasi me’yori, o‘qish, turmush, dam olish, ovqatlanish vositalari;

2. Jismoniy tarbiya jarayoniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri  kiritiladigan vositalar: gigienik me’yorlar bilan muvofiqlikda dam olish va yuklamalarning optimal tartibi, tashqi sharoitlar yaratish (havoning tozaligi, yetarlicha yorug‘lik darajasi va boshqalar).

Gigienik omillar mehnat, dam olish, ovqatlanish, tevarak-atrofdagi muhitning shaxsiy va ijtimoiy gigienasi tadbirlaridan iboratdir.

Jismoniy tarbiya uchun zarur bo‘lgan gigienik sharoitlarni ta’minlashda moddiy-texnik baza, sport jihozlari, asbob-anjomlar va kiyim-kechakning qanday ahvolda ekanligi katta ahamiyatga egadir.

Gigienik omillar  shaxsiy va jamoat gigienasi talablarini o‘z ichiga olib, mehnat gigienasi, ovqatlanish, dam olish va tashqi muhitning zararli omillari va boshqalar jismoniy mashqlarni bajarish mashg‘ulotlarida gigienik talab va me’yorlarga rioya qilishni taqazo etadi. Ular jismoniy mashqlar ta’sirchanligini, samaradorligini oshirishini ilmiy, amaliy jihatdan isbotlangan.

Jismoniy mashqlar, tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillarni muntazam ravishda tartibli qo‘llash inson salomatligini mustahkamlaydi va jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiradi.

Gigienik sharoitni etarli darajada ta’minlash jismoniy madaniyat uchun foydalaniladigan moddiy-texnik baza, sport anjomlari, jixozlar va mavjud kiyim - boshning holatiga bog‘liq.

Jismoniy mashqlar, tabiatning Sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillarni ratsional qullash inson salomatligini mustahkam laydi va jismoniy qobiliyatlarni rivojlantiradi. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlari inson hayotiy faoliyatining organik qismiiga aylansagina jismoniy madaniyat tizimining Sog‘lomlashtirilishiga yunaltrilgan prinsipni amalga oshirishning imkoni bo‘ladi. Boshqa tomondan, kerak bo‘lgan gigienik normalarga rioya kilinsagina jismoniy mashqlar kerak bo‘lgan samarasini beradi. Jismoniy madaniyatning maxsus vositasi hisoblanmasa xam gigienik omil lar jismoniy madaniyatning vazifasini tulakonli xal qilish uchun ahamiyat kasb etadi.

 

9-Mavzu: Jismoniy tarbiya va jismoniy mashqlar texnikasiga tavsif. Jismoniy mashqlar mazmuni va shakli.

 

Reja:

1.     Jismoniy mashqlar mazmuni va shakli.

2.      Jismoniy mashqlar texnikasiga tavsif

3.       Harakatlar xarakteristikasi

 

 

Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli.

Barcha xodisa va jarayonlarga o‘xshash jismoniy mashqlar o‘zining mazmuni va shakliga ega. Jismoniy mashqni bajarishda sodir bo‘ladigan mexanik, biologik, psixologik jarayonlarning to‘plami jismoniy mashqlarning mazmunini vujudga keltiradi, ularning ta’siridan harakat faoliyati uchun qobiliyat rivojlanadi. SHuningdek mashq mazmuniga uning bo‘laklarini to‘plami, masalan, uzunlikka sakrashda tanaga tezlik berish, depsinish havoda uchish, erga tushish zvenolari hamda mashqni bajarishda hal qilinadigan vazifalar, shuningdek mashqni bajarishdan organizmda sodir bo‘ladigan funksional o‘zgarishlar haqidagi nazariy bilim va amaliy harakat malakalari kiradi. Bu elementlarning barchasi jismoniy mashqning umumiy mazmu-nini vujudga keltiradi. Jismoniy mashqning shakli ularning ichki va tashqi strukturasining muvofiqligida ko‘rinadi. Mashqning ichki strukturasiga shu faoliyatni bajarishda ishtirok etadigan skelet muskullari, ularning qisqarishi, cho‘zilishi, buralishi vah.k., biomexanik, bioximik bog‘lanishlari – energiya sarflanishi, yurak-tomir, nafas olish, nerv boshqaruvi va boshqa organalardagi jarayonlar, ularning o‘zaro bog‘liqligining, o‘z ichiga oladi. Biologik, mexanik, psixologik va boshqa jarayonlarning mashq bajarishda birini biri bilan aloqasi, o‘zaro kelishilganligi yugurish mashqlarida boshqacha bo‘lsa, shtanga ko‘tarishda boshqacha, ya’ni ichki struktura turlicha bo‘ladi.

Mashqning tashqi shakli, tashqi strukturasi esa o‘sha mashqning tashqi ko‘rinishi, harakatni bajarish paytiga ketgan vaqt yoki kuch sarflash meoyori va  harakat intensivligini ko‘rinishi bilan xarakterlanadi.

Jismoniy mashqlar shakli va mazmuni o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir-birini taqazo etadi. Mazmunning o‘zgarishi shaklni o‘zgarishiga olib keladi. Mazmun shaklga nisbatan asosiy rolni o‘ynaydi. Masalan, har-xil masofada tezlik sifatining namoyon bo‘lishi yugurish texnikasining ham turlicha bo‘lishiga sababchi bo‘ladi (qadamning kattaligi, chastotasi, tananing holati vah.k.). SHakl mazmunga ta’sir ko‘rsatadi. Aniq ma’lum bir harakat uchun namoyon bo‘layotgan jismoniy sifatlar shu jismoniy mashqni bajarishdagi malakaga ta’sir qiladi. SHuning uchun suzuvchi kuchi bilan gimnastikachi kuchi, shtangachi kuchi biri-biridan farqlanadi. Jismoniy mashqni shakli va mazmunining ratsional muvofiqligiga erishish jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining asosiy muammolaridandir. Bu muammo qisman harakat malakasi va ko‘nikmasiga, shuningdek jismoniy sifatlariga ham ta’luqlidir.

Jismoniy mashqlar texnikasi

Texnika to‘g‘risidagi tushunchani pedagogik yoki biomexanik nuqtai nazardan o‘rgansa bo‘ladi.

Pedagogik nuqtai nazardan harakat vazifasini oson samarali hal qilish uchun tanlangan harakat faoliyatini- jismoniy mashq texnikasi deb atash qabul qilingan.

Samaradorlik o‘quvchilar organizmiga eng oqilona ta’sir o‘tkazish bilan ifodalanadi. Ammo ulardan eng maqbuli texnikaviy bajarilish deb ataladi. Masalan, har xil usullar bilan suzish mumkin (krol, chalqancha va boshqalar), biroq ba’zilar klassik usullarning birortasidan ham foydalanmasdan suzadilar.

Bajarilish usullarining samaradorligi  o‘quvchining individual fazilatiga, jismoniy tayyorgarlik darajasiga hamda qo‘yilgan vazifalarga (masalan, agar uncha katta bo‘lmagan balandlikka arqonda tez chiqish kerak bo‘lganda “bir qo‘lda” usulini qo‘llaydilar, qattiq arqonda bitta usulni – kanatni oyoqlar bilan ushlash usulini qo‘llaydilar, yumshog‘ida – boshqasini) bog‘liq.

Jismoniy mashqlar texnikasi muntazam ravishda rivojlanadi: odatlangan texnika takomillashtiriladi, ba’zida esa usullar barham topadi, yangilari tuziladi. Bu jarayon qator sabablar bilan belgilanadi:

1. Sport tayyorligi darajasiga talablarning muntazam o‘sayotganligi.

2. Harakatlar bajarilishining  mukammallashgan usullarini uzluksiz izlash, muvofiq tekshirishlar natijasi va rolining oshishi.

3. YAngi sport anjom-jihozlarining yuzaga kelishi.

Jismoniy mashq texnikasi etakchi sportchilarning (muayyan vaqt uchun) harakat bajarish usullarini amaliyotda tekshirish va ilmiy tahlil qilish, izlanish natijasidir. Bunday zamonaviy  texnika harakatni bajaruvchilarning barchasi uchun teng darajada eng oqilona asosni aks ettiradi va shu sababli andozali texnika deb ataladi.

Andozali texnika bajarilishning ba’zi  usullarida individual tuzilishi jihatidan chetga chiqishni istisno qilmaydi. Texnikani individuallashtirish ikki yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladi: individuallashtirishning bir xil andozali yo‘li bo‘yicha, u standart texnika chegarasida ayrim shaxslar guruhlari jismoniy tayyorgarligi va qomatning andozali fazilati bilan muvofiqlikda o‘zgarishlar kiritiladi; insonning shaxsiy fazilatlarini hisobga oluvchi maxsus individuallashtirish yo‘li bo‘yicha sport-texnikaviy ko‘nikma aynan maxsus individuallashtirishning yuqori darajasini ham aks ettiradi (amaliyotda uni “o‘z usuli” deb tavsiflaydilar).

Texnikani individuallashtirishga asosiy e’tiborni bolalarni  harakatga o‘rgatayotgan vaqtda qaratish kerak. Andozali texnika faqat harakatning tuzilish asosini aks ettiradi va kattalarning harakatlarini tahlil qilish  yo‘li bilan quriladi. Bolalar jismoniy tayyorgarligi va gavdasining tuzilish xususiyatlari bilan muvofiqlikda texnikani individuallashtirish muammosi vujudga keladi. Masalan, kichik maktab yoshidagi bolalar yugurish vaqtida boldir-tovon tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari sababli tovonning oldingi qismiga bosishda qiynaladi.

Texnika- grekcha so‘z bo‘lib, “bajara olish san’ati” degan ma’noni bildiradi. Jismoniy mashq texnikasi doim o‘zgarib turadi va takomillashadi. Takomillashgan harakat texnikasi yuqori natija ko‘rsatish garovi bo‘lib, unga sportchilarning tinimsiz ter to‘kishi orqali erishiladi. Sportchining jismoniy tayyorgarligini ortishi yoki uning  gavdasi tuzilishi, jismoniy rivojlanganlikni ko‘rsatuvchi ko‘rsatkichlarning turli-tumanligi, sport turi- jismoniy mashqlar bajarish texnikasini asosini, uning zvenolari yoki detallarini o‘zgarishiga, almashishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Harakat faoliyatiga  ta’sir etuvchi harakatlarning ahamiyatliligi darajasi bir xil emas. SHuning uchun harakat texnikasi: texnika asosi (negizi), uning asosiy zvenosi va texnika detallari degan qismlarga bo‘linadi.

Texnikaning asosi deganda, harakat orqali qo‘yilgan vazifani bajarish uchun kerak bo‘ladigan harakat faoliyati tizimining o‘zak qismi tushuniladi. Qo‘llangan usullar tananing qismlarini o‘zaro kelishgan holda, harakat faoliyatining ketma-ketligi tizimini buzmay, jismoniy sifatlarining keraklicha namoyon qilinishini taqazo etadi. Usul samarali bo‘lsa, amaliyotda unumli qo‘llanilishi mumkin va uzoq vaqt o‘zining hayotiy-amaliyligini saqlab qoladi. Texnika asosida etakchi harakat deb ataladigan negiz ajraladi, ya’ni harakat unga, birinchi navbatda, harakatning natija ko‘rsatishi bilan bog‘liq. Masalan, tayanib sakrash vaqtida qo‘llar bilan siltanish.

Texnikaning asosiy zvenosi – bu ma’lum bir harakatdagi asosiy mexanizmning eng muhim va hal qiluvchi qismidan iborat. Masalan, yugurib kelib balandlikka sakrovchilar uchun texnikaning asosiy zvenosi sakrash, oyoqni yuqoriga siltab, tez birlashtirishdan, uloqtirish uchun - yakunlovchi zo‘r berishdan, gimnastikada egilib ko‘tarilish (istalgan usul uchun) - tos-son bo‘g‘inlarini o‘z vaqtida va tez kerish ( keyinchalik to‘xtatish)dan iborat bo‘ladi.Sport harakatlarida asosiy zvenoni bajarish nisbatan qisqa vaqt oralig‘ida bo‘ladi hamda muskullarning ko‘p kuch sarflashini talab etadi.

Texnikaning detali- bu harakat tarkibiga kirgan, lekin uning asosiga, zvenolariga  ziyon etkazmaydigan qo‘shimcha harakatlar yoki shu harakat mexanizmi tarkibidagi eng mayda bo‘laklardir. Uni harakat tarkibida bajarsa ham bajarmasa ham bo‘ladi. Masalan, uzunlikka sakrashda kimdir tanaga tezlik berishni keskin tezlanish bilan, kimdir tezlanishni asta-sekinlik bilan boshlaydi. Individual xususiyatlardan to‘g‘ri foydalanish individual texnikani ko‘rsatadi. Individual texnika mazkur sportchi uchun eng takomillashgan texnika hisoblanadi. Sport texnikasining xususiyatlari 7-chizmada ko‘rsatilgan.

Harakatlar xarakteristikasi

Insonning harakatlari murakkab bir butunlikni tashkil etadi. Harakat aktining bir butunligi bu akt tashkil topadigan harakatlarning o‘zaro bog‘liqligida va o‘zaro ta’sir etishida namoyon bo‘ladi; harakat detallaridan birining o‘zgarishi natijasida fazada,   boshqa bir qator detallarning vaqt jihatidan o‘zgarishi ro‘y beradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotida harakatlarning tuzilishi haqida gapiriladi. Harakatning tuzilishi – uning yagona bir butunlik   sifatidagi barcha tarkibiy qismlarining o‘zaro qonuniy bog‘lanishidir.

Insonning barcha harakatlari fazoda va ma’lum bir vaqtda sodir bo‘ladi, shuning uchun harakatlarning fazoviy, vaqt va fazoviy-vaqt xarakteristikalarini o‘z ichiga olgan kinematik tuzilishi haqida gapirish mumkin. Harakatning kinematik tuzilishi dinamik tuzilish bilan, ya’ni mazkur harakatga sabab bo‘lgan tashqi va ichki kuchlarning o‘zaro aloqasi bilan belgilanadi.

Bir butun murakkab harakatda harakat tuzilishining yana bir muhim tomoni – ritmik tomoni, harakatning vaqt va kuch munosabatlarini majmuali holda aks ettiruvchi tomonlari ajratib ko‘rsatiladi.

Harakatning kinematik va dinamik tuzilishi o‘zaro bog‘langan, ulardan birining o‘zgarishi qonuniy ravishda ikkinchisining o‘zgarishiga olib keladi.

Pedagogik nuqtai nazardan har bir aniq jismoniy mashqni bajarishda bu xarakteristikalardan har birining ahamiyati har xil bo‘ladi. O‘qitishning turli bosqichlarida ulardan ba’zi birlari asosiy rol o‘ynasa, boshqalari vaqtincha ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo‘ladi. Biroq, barcha xarakteristikalarning harakatlarda birgalikda, bab-baravar namoyon bo‘lishi jismoniy mashqning texnik jihatdan juda to‘g‘ri bajarilishini ta’minlaydi.

Gavdaning holati va gavda qismlarining harakat traektoriyasi (yo‘li) jismoniy mashqlar texnikasining fazoviy xarakteristikasiga taalluqlidir.

Ko‘pgina jismoniy mashqlarni bajarish vaqtida gavda va uning qismlari bir-biriga nisbatan holatini o‘zgartiribgina qolmaydi, balki muskullarning statik taranglashishi hisobiga erkin suratda harakatsiz holatni saqlab qoladi.

Ko‘pchilik jismoniy mashqlarning foydaliligi ko‘p hollarda faqat dastlabki holatga bog‘liq bo‘lmaydi, balki harakat jarayonidagi butun gavda holati yoki uning ayrim qismlari holatining muayyan, ancha foydaliroq vaziyatda bo‘lishiga ham bog‘liq. Masalan, suzuvchining gorizontal holati,  konkichi va velosipedchining bukchayib olishi tashqi muhit qarshiligini kamaytiradi va bu bilan gavdaning tezroq oldinga harakat qilishiga imkon beradi. CHang‘ida tramplindan sakrashda gavdaning ko‘proq yotiq bo‘lishi gavdaning pastga tushishidagi havoning qarshiligini oshiradi, ayni vaqtda gavdaning oldinga siljishida havoning qarshiligini kamaytiradi va bu bilan sakrash masofasini uzaytiradi.

Harakat jarayonida gavda holatini o‘zgartirish bilan dinamik tayanch reaksiyalar yo‘nalishini o‘zgartirish va shu tufayli gavdaga mazkur yo‘nalish shartlari uchun qulay bo‘lgan tezlanish berish mumkin. Bularga qisqa va uzoq masofalarga yugurishda, turgan joydan va yugurib kelib uzunlikka sakrashdagi depsinish fazalarida gavda holatlarining turli xilda bo‘lishi misol bo‘la oladi.

Jismoniy mashqlarning  ba’zi turlarida umumiy holat va gavdaning ayrim qismlari holatiga maxsus talablar quyiladi. Bu talablar jismoniy mashqlarning faqat biomexanik jihatdan maqsadga  muvofiqligi bilan emas, balki harakatlarning chiroyli bajarilishi nuqtai nazaridan ham kelib chiqadi. Masalan, konkida figurali uchishda, suvga sakrash va gimnastikada mashqlarning faqat koordinatsion murakkabligi emas, balki gavda holatining aniqligi, harakatlarning dadil va erkinligi, nafisligi va boshqa shu kabi tashqi ko‘rinishlar ham hisobga olinib baholanadi.

Har qanday harakatda gavdaning harakatlanayotgan qismi traektoriyasini ajrata bilish kerak. Traektoriyaning o‘zida uch narsani: traektoriyaning shakli, yo‘nalishi va harakat amplitudasini ko‘rsatib o‘tish mumkin.

Traektoriyasining shakliga ko‘ra harakatlarni to‘g‘ri chiziqli va egri chiziqli  turlarga bo‘lish mumkin. Kuzatishlar odam hech vaqt to‘g‘ri chiziqli harakatlar qilmasligini  ko‘rsatadi. Gavdaning biror qismini qisqa masofaga katta tezlik bilan harakat qildirish kerak bo‘lgan hollarda (masalan, boksda to‘g‘ridan zarb berish) to‘g‘ri chiziqli harakatlarning ahamiyati ko‘proq bo‘ladi. Faol harakatlar traektoriyasi shaklining xilma-xilligi asosan gavdaning ma’lum bir qismini mustahkamlovchi asab markazlarining rivojlanganligi bilan belgilanadi. Traektoriya shaklining murakkabligi ham gavdaning harakatlanadigan qismiga bog‘liq; bu qism qanchalik katta bo‘lsa, uning shakli shunchalik sodda bo‘ladi. Masalan, tos-son bo‘g‘imlari atrofida muskullar ham ko‘p, ularning joylashishi ham xilma-xil, lekin oyoqning harakati qo‘l harakatidek ko‘p va chaqqon emas.

Jismoniy mashqlarning shug‘ullanuvchilar organizmiga ko‘rsatadigan ta’siri  samaradorligi hamda mashqlar texnikasini muvaffaqiyatli bajarish harakatlanayotgan gavdaga, uning qismlariga yoki harakatlanadigan buyumga qanchalik to‘g‘ri yo‘nalish berilganiga bog‘liq. Jismoniy tarbiya amaliyotida harakatlarning yo‘nalishi yo jismning yuzasi, yoki tashqi mo‘ljallar bilan aniqlanadi. Masalan, qo‘llarimizni oldinga yoki yon tomonlarga ko‘tarar ekanmiz, biz qo‘l harakatining o‘z gavdamizga nisbatan  yo‘nalishini aniqlaymiz. YUqoriga-pastga, oldinga-orqaga, o‘ngga-chapga bo‘lgan yo‘nalishlarni odam gavdasining asosiy yo‘nalishi deb atash qabul qilingan.

Harakat amplitudasi – bu harakatning kengligidir. Amplitudaning katta-kichikligi burchak darajalari bilan aniqlanadi. Gavdaning bir necha zvenolari harakatining umumiy amplitudasini ba’zan chiziqli o‘lchov bilan (masalan, qadamning uzunligi – 80 sm) yoki shartli belgilar (masalan, yarim cho‘qqayish) bilan aniqlaydilar. Inson gavdasi ayrim zvenolarining harakatlari amplitudasi bo‘g‘imlarning tuzilishiga, bog‘lovchi apparat hamda muskullarning egiluvchanligiga bog‘liq.

 

Fazoviy-vaqt xarakteristikasi

Jismning fazoda vaqt birligi ichidagi siljishi tezlikni ifodalaydi. Tezlik jism bosib o‘tgan yo‘l uzunligining shu yo‘lni bosib o‘tishga sarflangan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi.Odatda, tezlikni aniqlashda uni metr/sekund bilan o‘lchanadi. Agar yo‘lning barcha nuqtalarida harakatning tezligi bir xil bo‘lsa, bunday harakatni tekis harakat deb, agar u o‘zgarsa, notekis harakat deb ataladi. Tezlikning vaqt birligida o‘zgarishi tezlanish deb ataladi.

Psixologik va metodik nuqtai nazardan tezlik optimal va maksimal tezlikka ajratiladi.

Sport texnikasida harakat tezligi muhim rol o‘ynaydi: tezlik qanchalik katta bo‘lsa, sport natijalari shuncha yuqori bo‘ladi.

Biroq eng yuqori natijaga erishish uchun ko‘pincha maksimal tezlik emas, balki har bir sportchi uchun harakatning optimal tezligi muhim ahamiyatga ega. Tezlik erkin va majburiy bo‘lishi mumkin. Masalan, chang‘ichining tepalikka ko‘tarilishdagi tezligi erkin tezlik bo‘lsa, tepalikdan pastga tushishda esa majburiydir.

Vaqt xarakteristikasi

Harakatning qancha vaqt davom etishi va uning sur’ati harakatning vaqt xarakteristikasini ifoda etadi.

Holat va harakatlarning davom etishi organizm faoliyatini o‘zgartirishda muhim rol o‘ynaydi. Mashq bajarishning davomiyligini o‘zgartirish bilan yuklamaning umumiy hajmini tartibga solish mumkin. Jismoniy mashqlar texnikasida harakatning ayrim fazalari (eshkakni orqaga olib borish va eshkak eshish, mo‘ljallash va to‘p tashlash) yoki gavdaning ayrim qismlari harakati katta ahamiyatga ega. Bajarilayotgan ishning qancha vaqt davom etishi haqida vaqt-vaqti bilan axborot berib turish ishchanlikni oshiradi.

Harakat sur’ati. Sur’at deganda harakat siklining takrorlanish chastotasi yoki vaqt birligi ichidagi harakat miqdori tushuniladi. Masalan, biz yurish sur’ati haqida – minutiga 120-140 qadam, eshkak eshish sur’ati haqida – minutiga 30-40 marta eshkak eshish deb gapiramiz.

Harakat sur’ati gavdaning og‘irligi yoki harakatlanayotgan qismining inersiya momentlariga bog‘liq. Masalan, qo‘l panjalarini harakatlantirishda gavda harakatiga nisbatan (sekundiga 1-2 harakat) ancha yuqori sur’atni (sekundiga 8-10 harakat) saqlab turish mumkin. Ko‘pincha sur’atning o‘zgarishi bilan harakatning butun tuzilishi ham sifat jihatidan o‘zgaradi. Masalan, agar sur’at ma’lum bir chegaradan ortib ketsa, yurish yugurishga aylanadi.

Pedagogik amaliyotda fiziologik yuklamani kuchaytirish yoki kamaytirish maqsadida harakatlarning turli sur’atlaridan foydalaniladi.

Ritmiklik xarakteristikasi

“Ritm” so‘zi juda keng tarqalgan bo‘lib, xilma-xil hodisalarga nisbatan qo‘llaniladi. Vaqti-vaqti bilan takrorlanishning o‘zi ritmni tashkil etadi. Ritmning asosiy sharti mazkur harakatda kuchli, biror-bir jihatlarni ta’kidlab ko‘rsatiladigan lahzalarning mavjudligi hamda turli vaqt intervallarining o‘zgarishi, almashinishidan iboratdir. SHunday qilib, ritm harakatlarning majmuali (dinamika-vaqt) xarakteristikasidir.

Harakat ritmi uchun harakatning kuchli, alohida kuch bilan bajariladigan qismlarining vaqt jihatidan xilma-xil munosabatda bo‘lishi xosdir.           

Jismoniy mashqlarda muskullarning kuchlanishi va   bo‘shashtirilishining to‘g‘ri va o‘z vaqtida almashinib turishi sport texnikasini egallab olishning eng muhim ko‘rsatkichlaridan biridir. YUqori malakali sportchilarning oddiy sharoitlardagi harakat ritmi juda aniq bo‘ladi.

Ma’lum bir kishining texnik jihatdan mukammal qilib bajargan har bir aniq harakatida maqsadga muvofiq ritmni ko‘rish mumkin. Har bir sportchida uning individual xususiyatlariga qarab, harakatlarni bajarishning o‘z ritmi bo‘lishi lozim.

Jismoniy mashqlarni bajarishda harakat ritmi ratsional texnikaning ob’ektiv qonuniyatlariga muvofiq ravishda inson tomonidan yaratiladi va tartibga solinadi.

Dinamik xarakteristikalar

Kishi gavdasining harakatiga ta’sir etadigan kuchlarni ichki va tashqi ta’sir kuchlariga bo‘lish mumkin.

Quyidagilar ichki kuchlarga kiradi:

a) tayanch-harakat apparatining passiv kuchlari – muskullarning elastik kuchi, muskullarning cho‘ziluvchanligi va b.;

b) harakat apparatining faol kuchlari – muskullarning tortish kuchi;

v) reaktiv kuchlar – tezlashgan harakat jarayonida gavda zvenolarining bir-biriga munosabati vaqtida aks etuvchi kuchlar.

Kishi gavdasiga tashqaridan ta’sir etuvchi kuchlar tashqi kuchlar deyiladi. Jismoniy mashqlarni bajarishda quyidagilar  tashqi kuchlar hisoblanadi:

a) o‘z gavdasining og‘irlik kuchi;

b) tayanch reaksiyalarining kuchi;

v) tashqi muhitning (suv, havo) va fizik jismlarning (kurashdagi raqiblar, akrobatikadagi sheriklar) qarshilik kuchi, tashqi og‘irliklar, odam joyidan siljitadigan jismlarning inersion kuchlari.

3.8.  Jismoniy mashqlarni bajarish fazalari

Muayyan harakatni tashkil etuvchi jismoniy mashq  muvofiq navbatda taqsimlangan: faoliyat qaysi   harakat bilan boshlanadi, qaysi biri bilan yakunlanadi. O‘rgatish va ilmiy  maqsadlarda jismoniy mashqlarni uch fazaga ajratish maqsadga muvofiqdir.

 

Harakat tizimi	YUgurish-depsinish-uchish-erga tushish
Harakat fazalari	1	2	3	4
Harakat qismlari	Tayyorgarlik	Asosiy		YAkunlovchi

 

Chizma. Harakat fazalari, uning qismlari.

Jismoniy mashqlarning davom etishi va shiddatiga qarab organizmdagi o‘zgarishlar jarayonini ko‘rsatuvchi fazalar.

SIQD- CHT - sport ish qobiliyati dinamikasi, charchash va uni tiklash.

FFD - organizmning ayrim tizimlarini funksional faollik dinamikasi.

BMS - bioenergetik moddalarning sarflash va tiklash dinamikasi.

SS  - superkompensatsiya samaradorligi.

Tayyorgarlik fazasining ahamiyati harakatni bosh fazada bajarish uchun eng qulay sharoit yaratishdan iborat.  Masalan, yugurib borib sakrashda tayyorgarlik fazasi  yugurib borishdir.

Joydan sakrashda – itarilish oldidan qo‘llarni silkitib va oyoqlarni bukib depsinish asosiy faza harakatlaridan iborat, uning yordami bilan harakatning asosiy vazifasi echiladi. Masalan, depsinish, joydan sakrash, uchish.

Asosiy fazadagi harakatlar bevosita asosiy harakat vazifalarini hal qilishga qaratilgan. Biodinamik nuqtai nazardan bu fazadagi eng muhim narsa harakatlantiruvchi kuchlardan tegishli joyda, tegishli yo‘nalishda va zarur lahzada to‘g‘ri foydalanishdan iboratdir. Masalan, krol usuli bilan suzishda qo‘llarni vaqtidan ilgari faol harakatlantirish gavdani suvdan ko‘tarishga va to‘lqin paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi.

So‘nggi fazada harakat tugallanadi, obrazli qilib aytganda, bu faza ishchi holatdan chiqishga imkon beradi.  Sakrashlarda bu erga qo‘nish, yugurishda marradan keyin bir oz yugurish bo‘ladi

Asosiy faza texnikaning asosini tashkil etuvchi harakatlar yordami bilan, qolgan ikkita faza esa texnikaning detalini tashkil etuvchi harakatlar yordami bilan amalga oshiriladi.

 

 

10 - Mavzu: Jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari. Onglilik,  faollik va ko‘rgazmalilik prinsipi.

 

Reja:

1. Ta’lim jarayonida onglilik va faollilik

2. Ta’lim jarayonida ko‘razmalilik prinsipi

 

Jismoniy tarbiya nazariyasida amal qilinadigan «jismo-niy tarbiyaning me’nat vaharbiy amaliyot bilan bog‘liqligi», «jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilganligi», “shaxsnihar tomonlama rivojlantirish» prinsiplaridan tashqari taolim jarayonining uslubiy prinsiplari  ham mavjud. Tarbiya jarayonidagi barcha tamoillar jismoniy tarbiya uchun qo‘llanilishi mumkin, lekin inson tarbiyasining bu yo‘nalishining xususiyligi o‘qitishning prinsiplariga aloxida mazmun va talablar qo‘yadi. Inson faoliyatining biologik, fiziologik, bioximik, biomexanik qonuniyatlari esa fikri-mizning dalilidir.

“Onglilik va faollilik (aktivlik)”, “Ko‘rgazmalilik”, “Munatazamlilik”, «Kuchiga yarashalik va individuallash-tirish», “Talablarni asta-sekinlik bilan oshirish”dek uslubiy prinsiplar va qoidalarga tizimli rioya qilish orqaligina o‘qitish jarayonida kutilgan muvoffaqiyatlarga erishish mumkin.

Ta’lim jarayonida onglilik va faollilik

O‘qitishga ongli munosabat va unda shug‘ullanuvchining faolligihar qanday pedagogik jarayonning samaradorligini oshiradi. P.F. Lesgaft ilgari surgan jismoniy tarbiya taoli-midagi onglilik va faollilik prinsipiharakat faoliyat-larini mexanik ravishda taqlid qilib bajarish orqaliharakatlarni o‘zlashtirishni katoiyyan qoralaydi va birinchi-lardan bo‘libharakatlarni taqqoslay olish, uning ta’lilini qilish orqali nazariy bilimlarni vaharakat faoliyatlarini egallash g‘oyasini ilgari surdi. U “jismoniy mashq bilan shug‘ullanish faqat kuchni, jismoniy rivojlanganlikni ko‘rsat-kichlarini oshiradi”, – degan qo‘pol tushunchani asosiy xatolardan biri deb ko‘rsatdi.

Tarbiya jarayonida bu prinsipni qo‘llash mashg‘ulotni umumiy vazifalariga qiziqish uyg‘otish va fikrlashni shakl-lantirish bilan boshlanadi. Eng avvalo,harakat faoliyatinihayotiy-amaliyligi aniq misollar yordamida, taolimning mavzulashtirish orqali amalga oshirila boshlanishi lozim. O‘qitishning boshlang‘ich etapidagi tor, ongli fikrlash doirasi, mazmuni (qomatining chiroyli bo‘lishi, kuchining ortishi vah.klar) mashg‘ulotlardagihayotiy-amaliyholatlar orqali, jismoniy madaniyat va sport mashg‘ulotlarida shaxsni ijodiy me’natga va Vatan mudofaasiga tayyorlashdek vazifalarnihal qilish bilan asta-sekin ixtisoslik bilimlarga tayanib amalga oshiriladi. Maxsus ommabop adabiyotlar, qo‘llanmalar tavsiya qilinadi. Nazariy bilimlarni ortishiga erishish onglilik prinsipining o‘zak maqsadlaridan biridir. Bu maqsadga erisha olmaslik kundalik bajariladigan jismoniy mashqlar bilan shug‘ullashnish mashg‘ulotlariga odatning shakllanishi susayti-radi, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishni turmush tarziga aylanishiga to‘sqinlik qiladi. Bundan tashqari, shug‘ullanuv-chilar jismoniy madaniyat, sport mavzulariga oid muntazam leksiyalar, su’batlar,hikoyalar eshitishlari, maktab fizkulp-tura dasturining nazariy qismini o‘rganishlari, metodik vahujjatli filpmlar ko‘rishlari, o‘z-o‘zini tibbiy nazorat qilish qoidalarini bilishlari, “aktiv, passiv dam”, “bajara olish”, “‘arakat malakasi”, “oliyharakat tartibi”, “malakaning ijobiy va salbiy ko‘chishi” atamalari mo’iyatini tushunish-lariga lozim.

O‘zlashtirilishi, musta’kamlanishi, takomillashtirilishi lozim bo‘lgan,harakat faoliyatini nima uchun aynan o‘qituvchisi yoki murabbiy ko‘rsatganidek bajarish shart ekanligi o‘quvchi ongiga etkazilishi majburiyati yuzaga keladi. Mashqlangan barmoqlar (voleybolchiniki) turmushda barmoqlarning nozikharakatlarini talab qiladigan kasblarni egallashda (soatsoz, zargar va boshqalar) qo‘l kelishi ongiga etgan shug‘ullanuvchi taolim jarayoniga ongli munosabatda bo‘lishidan tashqari, uning faolligi ortadi.

Mashq,harakat texnikasini egallash oz energiya sarflab samaraliharakat qilish, uni bajarish orqali organizmda sodir bo‘ladigan turli xil o‘zgarishlarni tushunish, topshiriqka nisbatan onglilik va faollikni oshiradi.

O‘qituvchilarning ko‘tarinki kayfiyati, yuzidagi tabassu-mi, kiyimlarning yarashganligi va ixchamligi,harakatlarnihavas qiladigan darajada chiroyli, ravon ketma-ketlikda bajarishi, mashqlar tarkibini uning bajarilishi ritmiga moslab, to‘rtliklar tarzida baravariga aytiladigan aytishuvlar kiritilishi taolim jarayonidagi vazifalarnihal kilishga zo‘r qiziqishni kuchaytiradi va fikrlashni shakllantiradi.

Jismoniy tarbiya jarayonida ongli analiz va jismoniy mashqni bajarishda nazoratdan foydalanish taolimning prin-sipial mexanizmlaridan biridir.

Ongli ravishda bajarilayotgan “ixtiyoriyharakat”ning mo’iyatiga etib, uning bajarilishi texnkasining asosi, zveno-lari, detallarini nazorat qila olishning a’amiyati taolim jarayonida o‘z samarasini berishi ilmiy-amaliy isbotlangan.

Abelpskiyning tajribasi bo‘yicha shug‘ullunuvchilarni sakrash texnikasiga o‘rgatish uchun 120-150 urinish (popqtka) tavsiya qilingan. Urinishlar tugallangandan so‘ng shug‘ullanuv-chilar bilan shuharakatning tuzilishi, bajarish texnikasiha-qidagi su’batlar, (diskussiya) natijasi o‘ta qoniqarsiz bo‘lgan.

Navbatdagi guru’ga esa mashq texnikasi, uning tuzilishi,hayotiy-amaliy a’amiyatihaqida etarli darajadagi nazariy tayyorgarlikdan so‘ng mashqni bajarish tavsiya qilinganda, shug‘ullanuvchilar 2-3 urinishdan keyin mashq texnikasini osongina o‘zlashtirib olganliklari kuzatilgan.

Amaliyotda yuqori malakali sprotchilar mashqni sport texnikasi avtomatlashgan darajada, yaoniharakatni oliy maqomda bajara olishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yadilar. Mexanik ravishda tushunmay, ko‘r-ko‘rona, taqlid tarzida mashq qilishning samarasizligi, surunkali mashq qilish jarayonida meoyoridan ortiq energiya sarflashga, shug‘ullanuvchida shuharakatga nisbatan sovish, “toqatsizlikni”ni shakkllantiradi. SHuning uchun ongli ta’lil – o‘zharakatini ba’olay olish, o‘qitish jarayonining cho‘zilib ketishini oldini oladi.

Ongli analizda mashq texnikasini ta’lili bilangina chegaralanmay, uni biomexanik, matematikhisoblash, bioritmiya va sport metrologiyasining qonuniyatlarini nazarda tutganholda, shug‘ullanuvchining anatomiya, sport fiziologiyasi, bioximiya so’alaridagi bilimlarga tayaniladi. Tezlikni talab qiluvchi mashqlar vaqtning mikrointervalini, gimnastika ji’ozlaridagi mashqlar esaharakatning fazodagi chegaralarini,harakatning yutqazilayotganliginihis qilishdek talablarni qo‘yadi, bu o‘z navbatida, ixtiyoriyharakatlarning bajarilishini ongli nazorat qilishga o‘rgatadi.

Mashqni bajarishdan oldin uni tuzilishi, ijrosiharakatni ifodasini fikran ko‘z oldiga keltira olish («ideomotor trenirovka») – onglilik prinsipining asosiy vositalaridan biridir.

Faollik mashg‘ulotlarda shug‘ullanuvchilarning barchasini tugal band qilish, ular faoliyatini “frontal”, «guru’li”, tashkillash orqali, asosiy ji’ozlar yoniga qo‘shimcha sport anjomlari qo‘yish, kuchiga yarasha bo‘lmagan mashqlarni bir-ikkihaftalik tayyorgarlik va trenirovkadan so‘ng bajara boshla-salar, shug‘ullanuvchilarni mashqni mustaqil bajarishga urini-shi o‘z-o‘zidan ortishi sodir bo‘ladi.

Taolim jarayonida o‘yin va musobaqa (“Jismoniy tarbiya-ning uslublari” mavzusiga qaralsin) metodlarining qo‘llani-shi, sport maydoni, mashg‘ulot o‘tkaziladigan joylarning badiiy ji’ozlanishi, gigienik orastaligi, taolim jarayonida shug‘ulla-nuvchilarda jonbozlik (initsiativa) ko‘rsatish, vazifanihal qilish uchun javobgarlikhissini o‘z bo‘yniga olabilish, maosuliyatnihis etish va o‘zlashtirish jarayoniga ijodiy yondoshishni tarbiyalaydi.

2. Ta’lim jarayonida ko‘razmalilik prinsipi

Mashqni ko‘rsatish tushunchasi jismoniy tarbiya taolimi jarayonida o‘zining keng maonosiga ko‘ra pedagogika nazariyasi ramkasidan allaqachonlar chiqib ketgan.hozirgi kunda bu tushuncha o‘zigahis qilish, obrazli ifodalay olish, tashqi shaklini ifodalab namoyish qilishdek keng maononi oladi.

Taolim jarayonida bajarib ko‘rsatish va ko‘rishning bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqligi.harakat faoliyatihaqidagi birlamchi (boshlang‘ich) tushuncha mashqning natural shaklda bajarilishini ko‘rgandan so‘nghosil bo‘ladi. Ko‘rgazmali qurol-lar, suratlar, chizmalar, maketlar, kino suratlar (sekinlash-tirib olinganlari), kino-badiiy,hujjatli, o‘quv filpmlari, video, mulptvideo vah.k. tarzida ko‘rsatiladi va taqlid tarzida ularni bajarish o‘quvchidan talab qilinadi.

 O‘zlashtirish jarayonining asosiy omilihisoblangan ko‘rgazmalilikning ikki ko‘rinishi amaliyotda mavjud bo‘lib, ular mashqni aynan bajarib yoki vositali yordami bilan ko‘rsatish deb farqlanadi.

Aynan yoki vositali ko‘rgazmalilik taolim jarayonida o‘qituvchiga mashqni namunali darajada bajarib ko‘rsatish talabini qo‘yadi. Namunali darajadagi ko‘rsatish-namoyish qilish sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan xatolarning oldini olishini amalda isbotlangan. Amaliyotda esaharakatning qanday bajarilishini o‘quvchi ko‘rmay turib, uning texnikasini o‘rgatish boshlab yuboriladi va bu o‘z navbatida shug‘ullanuvchi-larni xatolariga sabab bo‘ladi. Ularni tuzatish taolim jarayonining vaqtini cho‘zilishiga olib keladi. Mashqni namunali tarzda ko‘rsata olmaydiganlar mashqlarni oldindan tanlangan va tayyorlagan shug‘ullanuvchi orqali ko‘rsatishdan foydalanishi lozim.

‘arakat faoliyati xaqida birlamchi (dastlabki) tushuncha o‘quv kino tasmasi, chizma, rasm, maket, plakat, va boshqalarda mashqni shug‘ullanuvchilarga ko‘rsatish orqalihosil qilinadi, ayniqsa, katta, o‘rta, maktab yoshidagilar uchun ko‘rgazmalikni bu uslubi ularning fikrlashi,harakatnihis qilishi uchun qo‘l keladigan vositadir.his qila olish qobiliyati yaxshiroq shakllangan shug‘ullanuvchida ko‘z oldiga keltira olish, taqlid qila bilish (avvaliga mexanik) tarzda bo‘lsaham a’amiyati kattadir. Ayniqsa, taolimning ketma-ketligi o‘zlashtirishda (‘arakatni bo‘laklarga ajratib o‘rgatishda), yo‘llanma beruvchi mashqlar (‘arakat texnikasining asosiga yaqin bo‘lgan mashq-lar)dan foydalanish,harakat texnikasini o‘zlashtirishni osonlashtradigan (bajarilishi tarkibida aynan shuharakat elementlari bor) mashqlarni qo‘llash taolim jarayoniga ko‘rgaz-malilik prinsipi qo‘yadigan asosiy talablar bo‘lib, bular,harakat xaqidagi tushunchalar mezonini oshiradi.

Mashqni bajarishda “o‘z soyasidan foydalanish”, “‘arakat satxi chegarasini belgilash”, «taqlid qilish”, “mo‘ljal olish”, “o‘xshatish”, ko‘rgazmalilikning uslublardandir.

Bular taolim jarayonini faollashtiradi, birlamchi malakani shakllantirish vaharakatni oliy tartibda bajara olishga yo‘l ochuvchi asosiy omillardir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11 - Mavzu: Prinsiplarga tavsif xamda ularni o‘quvchi-yoshlar va bolalarni o‘qitishda amalga oshirishning o‘ziga xosligi.

Reja:

1. Kuchiga yarashalilik va individuallashtirish uslubiy prinsipi

2. Munatazamlilik uslubiy prinsipi, Takroriylik va variatsiyalash, Talablarni asta-sekinlik bilan oshirish prinsipi

3. Uslubiy prinsiplarning o‘zaro aloqasi

 

Kuchiga yarashalilik va individuallashtirish

uslubiy prinsipi

Individning imkoniyati, qobiliyati, xususiyati, jinsi, yoshi, jismoniy rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligi vahokazolar bu prinsip mazmunining omillari bo‘lib, taolim jarayonini boyitadi. Taolimga ongli munosabat, bu jarayondagi faollikni namoen bo‘lishi, tanlangan faoliyatning ijrosida ko‘rgazmalikning samarasi, kuchiga yarashalilik va individning xususiyatlari bilan chambarchas bog‘liq va ko‘zlangan maqsadga tez erishish uchun vositadir.

Kuchiga yarashalilikning tub maonosi organizmninghayotiy faoliyatining maolum ishdagi funksional xususiyati va qobiliyatinihisobga olish demakdir. Bu prinsip qobiliyatning chegarasini aniqlay olish talabini qo‘yadi. Demak, taolim jarayoni turli sharoitda xilma-xil tashqi taosirinihisobga olishni, shug‘ullanuvchi uchun meoyor tanlay bilishni taqazo etadi. Meoyor bo‘lib turli xil yoshdagilarning jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish dasturlari, ularning jismoniy sifatlari uchun belgilangan normalar xizmat qilishi lozim. Sobiq Ittifoq jismoniy tarbiya tizimida “Me’natga va Vatan mudofaasiga tayyor” fizkulptura kompleksi jamiyat aozolari-ning, barcha yoshdagilarning (6 dan 60 yoshgacha) jismoniy tarbiyasining dasturi va jismoniy tayyorgarligi normalarini o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lib, kuchiga yarashalilik prinsipi talablari chegarasidan chiqmagan. Mamlakatimizda esa bu vazifani Respublika a’olisining jismoniy tayyorgarligini aniqlaydigan «Alpomish va Barchinoy» testi talablari va normalari bajaradi.

Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarida meoyorni aniqlash tarbiyachi murabbiylar va pedagoglar, tibbiy xodimning birgalikdagi tizimli izlanishlar orqali amalga oshiriladi. Mashq qilish uchun organizmga kuchiga yarasha bo‘lmagan mashq meoyoriga mashqni organizmni zo‘riqishi orqali energiya sarflashga sistemali majbur qilishning salbiy oqibatlarihamhozirgi kundaham ilmiy,ham amaliy ji’atdan isbotlangan. Maolum darajadagi jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan sport tayyorgarligi bor shug‘ullannuvchining organizmi uchun meoyorhisoblanganhajmdagi jismoniy mashqlar yangi, shug‘ullanishni endigina boshlaganlar uchun kuchiga yarasha bo‘lishi mumkin, lekin uni meoyor qilib olish noto‘g‘ri bo‘ladi.

Jismoniy tarbiyada kuchiga yarashalilik o‘zgaruvchandir. SHug‘ullanishning maolum davrida tanlangan meoyorga chidash uchun katta jismoniy, ru’iy zo‘riqish talablari qo‘yilsa, bir muncha vaqtdan so‘ng u kuchiga yarasha bo‘lib, meoyorga aylanadi-buni tarbiya natijasining ijobiy tomonga o‘zgarishi deb qaraladi.

Maolumki, yangiharakat vujudga kelganharakatlarning eskilarini bazasida shakllanadi. SHunga ko‘ra jismoniy tarbiya jarayonidagi asosiyhal qiluvchi rolni mashqni o‘zlashtirish egallaydi. Materialni shunday o‘rgatish lozimki, uning mazmuni, organizmga taosirining kuchi, o‘qitishning navbatdagi etapi uchun yangi pog‘ona rolini o‘ynasin. Amaliyotda bu fikr “maolumdan nomaolumga”, “o‘zlashtirilmagandan o‘zlashtiril-ganga”, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishda esa “kuchiga yarasha emasdan kuchiga yarashalikka” deb formulirovka qili-nadi.

Bundan tashqari, vazifalarni mashg‘ulotdan-mashg‘ulotga, asta-sekinlik bilan qiyinlashtirishham taolim jarayonning asosiy shartlaridan biridir. Bu esa osondan qiyingalilikni taqazo etadi. Bular albatta taolim jarayonining uslubiy xususiyatlarini vujudga keltiradi.

Individuallashtirish o‘qitishning mu’im omili. O‘quvchi-ning jismoniy rivojlanganligi ko‘rsatkichlari – bo‘yi, tanasi va aozolarining uzun yoki qisqaligi, yo‘g‘on yoki ingichkaliligi, vazni, bo‘g‘inlarharakatchanligi, ko‘krak qafasi, ekskursiyasi jismoniy sifatlari – kuchliligi, tezkorligi, chaqqonligi, chidamliligining rivojlanganligi, psixologiya nuqtai nazari-dan qaysi tipga mansubligi va boshqalar individning xusu-siyatlarihisoblanib, ular taolimning samaradorligiga katta taosir ko‘rsatadi. O‘qituvchi yoki murabbiyning individni qayd qilingan xususiyatlaridan birortasiga nisbatan loqaydligi tarbiya jarayonida, mashg‘ulotlar samaradorligidan ko‘zlangan maqsaddan uzoqlashtiradi. Masalan, jismoniy rivojlan-ganlik ko‘rsatkichlaridan, buyining darozligi (balandligi) – “akselerat”ligidek xususiyati past bo‘yli tengdoshi bilan bir guru’da shug‘ullanayotganida taolim jarayoniga salbiy yoki ijobiy taosir ko‘rsatishi mumkin. SHuholatga tayanib uzunasiga qo‘ygan konpdan sakrash mashqida o‘qituvchi uchun muammoni vujudga keltiradi, yaoni baland bo‘yili uchun depsinish “most”ini sport ji’ozidan uzoqroq qo‘yish lozim, bo‘yi teng-doshidan past bo‘lgan o‘quvchini mashq texnikasini buzib bajarishga sabab bo‘ladi. CHunki ji’ozidan uzoq qo‘yilgan mostdan depsinish bo‘yi tengdoshidan past o‘quvchi uchun kuchiga yarashadan ko‘proq zo‘riqish talab qo‘yibgina emas, o‘qitishda shug‘ullauvchining individual xususiyatini eotiborga olmas-likga, ortiqcha muammolarni vujudga ketishiga olib keladi.

Jismoniy yuk meoyori bir xil o‘quv guru’dagi o‘quvchilar uchun jismoniy tayyorlik ko‘rsatkichlariga turlicha taosir ko‘rsa-tishi mumkin. Tanlangan mashqni shug‘ullanuvchi kuchiga, tezkor-ligiga, chidamliligiga bog‘liqligi individning xususiy portre-tining to‘laligicha cho‘zish imkonini beradi.

 

 Munatazamlilik uslubiy prinsipida

Mashg‘ulotlarning tizimi, dam olish bilan jismoniy yukning almashuvining to‘g‘ri navbatlashuvi va ularning ketma-ketligining o‘zaro bog‘liqligi taolim jarayonida muntazamlilik uslubiy prinsipining asosiy nizomidir.

Mashg‘ulotlarning muntazamligi va jismoniy yuk(lama)-ning dam olish bilan ratsional almashinuvi.

Mashq qilishning muntazam emasligi taolim jarayonida etarli darajada samara bermaydi. Tabiiy rivojlanish qonu-niyatlaridan amaliyotda biz shunga guvo’mizki, mashg‘ulotlar uzluksiz va muntazam olib borilsa, jismoniy mashqlar taosiridan organizmning funksional imkoniyati, jismoniy qobiliyati yaxshilanadi.

Muntazam mashg‘ulotlardanhosil bo‘lgan reflekslar uzluksizlikni talab qiladi. Uzluksizlikning buzilishi malakani asta-sekinlik bilan so‘nishiga olib keladi. Musta’-kamlanib avtomatlashgan yoki “oliyharakat maqomi”da bajarila boshlaganharakat taolim jarayonida faoliyatning muntazam takrorlash shartini, kerak bo‘lsa, talabini qo‘yadi. CHunki organizmning funksionalholati yaxshilanib muntazam mashq qilish va mashg‘ulotlar natijasida maolum natijani ko‘rsata boshlagan bo‘lsa muntazamlilikni bir oz buzilishi,hosilani asta-sekin yo‘qqa chiqishiga olib kelishi mumkin.

Obrazli qilib xulosa kilganda, muntazam tizimli mashg‘ulotlar qoldirgan yarimsharlar puo‘tlog‘idagi “iz”dan ijobiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, yangi o‘zlashtirilmaganini o‘rganish osonlashadi. J. Lamark fikricha, «tizimli va munta-zam ravishda mashq qildirilgan organ asta-sekinlik bilan rivojlanadi, o‘sadi, mashq qildirilmagani o‘z qobiliyatini susaytiradi va xususiyatini yo‘qotib boradi».

Nisbatan katta bo‘lmagan tanaffus aktiv muskulhujay-ralari vaznining kamayishiga, komponentlari tuzilishining lozim bo‘lmagan o‘zgarishlariga,hatto morfologiyasining regress-siyasiga olib keladi. Ayrim regressiv o‘zgarishlarhatto 5-7 kunlik tanaffuslardaham sodir bo‘lishi mumkin (N.V. Zimkin, D.L. Ferdman, O.I. Faynshmidt va boshqalar).

Jismoniy kamolotga erishish jismoniy tarbiya jarayoni-ning uzluksiz olib borilishi tanaffuslarsiz, oqlanmagan yo‘qotishlarsiz,har bir mashg‘ulotdagi samara oldingi mashg‘u-lotning “iz”ihisobiga qatlam-qatlam bo‘lib qalinlashsa, avvalgi mashg‘ulotlar keltirib chiqargan ijobiy o‘zgarishar takomillashtirilsa va rivojlantirilsagina sodir bo‘ladi.

Bu talabni amalga oshirish jismoiy tarbiya amaliyotidahaftada 2, 3, 4,hatto 5 martabali mashg‘ulot (ertalabki zaryadka va boshqa qo‘shimchalarnihisobga olmaganholda)lar orqali yo‘lg qo‘yiladi. Qolaversa, “shug‘ullanganlik” qancha yuqori bo‘lsa, mashg‘ulotlar orasidagi intervallar shuncha qisqaradi va jismoniy tarbiya jarayoni shunchalar zichlashadi. Bu o‘z navbatida organizmning funksional imkoniyatini ijobiy tomonga o‘zgar-tiradi. Mashg‘ulotlarning konsentratsiyasi qanchalik yuqori bo‘lsa, akademik mashg‘ulotlar va sport trenirovkasi uchun uzluk-sizlikning ifodalanishi shunchalar xarakterli bo‘lishi mumkin.

Takroriylik va variatsiyalash

(shaklini o‘zgartirib qo‘llash prinsipi)

Jismoniy tarbiya jarayonida tarbiyaning boshqa turlariga nisbatan takroriylik – qayta bajarish mu’im a’amiyatga ega. I.P. Pavlov va A.N. Krestovnikov ko‘rsatganidek,harakat mala-kasining fiziologik asosihisoblangan dinamik steriotipni ko‘p marotabalab takrorlashsiz shakllantirish va tartibga solish mumkin emas.

Takrorlash, eng avvalo organizmdagi morfofunksional o‘zgarishni tartibga solish va qayta moslanishi uzoq muddat davomida taominlanishi uchun zarur bo‘lib, uning bazasida jismoniy sifatlarning rivojlanishi ro‘y beradi, erishilgan-lari musta’kamlanadi, keyingi progress uchun sharoit yarati-ladi. Takrorlashlarsiz jismoniy tarbiyani amalga oshirib bo‘lmaydi.

Faqatginahar bir mashg‘ulot takrorlanmay, mashg‘ulot-lardagi ketma-ketlilikham, qaysidirhollarda aynan shu mashg‘ulotlarni o‘zinihaftada, oy, davomida va mashg‘ulotlar vaqtining maolum davrlari ichida (‘aftalik, oylik vah.k. sikllar) takrorlanadi. Takroriylikning darajasi qo‘llanilayo-tgan mashqlarning qanday maqsadga qaratilganiga, jismoniy tarbiyaning u yoki bu etapidagi umumiy yo‘nalishiga, shug‘ulla-nuvchilar kontingenti va xususyatlariga jismoniy yukning xarakteriga taosir qiluvchi boshqa faktorlariga bog‘liq. SHuning uchun takroriylik daqiqasi ayrimholda ko‘proq va ayrimhollarda oz bo‘lib uning aniq natijasi jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarning muntazamli-ligida ifodalanadi.

Jismoniy tarbiya jarayoni uchun takroriylik qatorida variativlikham o‘z a’amiyatiga ko‘ra maolum o‘ringa ega. Mashqlarni bajarish sharoiti uning ko‘rinishini, nagruzka dinamikasini o‘zgartirib, usuliyatlarni turlichasini qo‘llash bilan mashg‘ulotlarning shakli va mazmunini bir xil mashg‘u-lotni yoki uning mashqlarini shaklini birvarakayiga o‘zgar-tirish variatsiyalash deb qabul qilingan.

Bu o‘rinda quyidagi oboektiv qarama-qarshiliklarga diqqat eotiborini qaratish lozim. Ko‘p marotabalab qaytarish jarayonidaharakatlarning dinamik steriotipi va organizmni unga qo‘llanilayotgan nagruzkaga javob reaksiyasi yanada stabil-lashuvi va standartlashuvi sodir bo‘ladi. SHuning uchun mashqniharakatholatining shakli va mazmunini aytarli o‘zgartirmay takrorlash va uni davomiyligi chegaralanmasa, ertami-kechmi, baribir,harakat malakasining yo‘nalishidan chetlanishi sodir bo‘lishi va jismoniy sifatlarning rivojlanishining to‘xtashi ro‘y berishi mumkin. Bu qarama-qarshilik takroriylik va variativlikni qo‘shib qo‘llash orqaliginahal etiladi.

Standart mashqlarni bilan shug‘ullanishda variativlik nagruzkalarni takrorlash fonida uninghajmi va inttensiv-ligini mashg‘ulotlarning tuzilishi va mazmunini saqlaganholda o‘zgartirib qo‘llash bilan yangilash orqali tarbiya jarayonini yuqori pog‘onaga ko‘tarishga erishamiz.

Jismoniy nagruzka va dam olishning ratsional navbat-lashuvi.

Jismoniy tarbiya jarayonining munmazamligi dam olish bilan nagruzka berishning doimiy bo‘lishligini man qilmay, taxminiy mo‘ljal olish orqali amalga oshiriladi. Nagruzka shug‘ullanuvchilar organizmiga jismoniy mashqlar taosirini maolum darajadagi kattaligi bo‘lib, u organizmni funksional imkoniyatini oshirish faktorihisoblanadi. Bunga organizm-ning “ish potensiali”ni sarflash va «charchash» orqali erishi-ladi, energiyani tiklash jarayoni uchun stimulhisoblanadi. Tiklanish jarayonining qonuniyatlari kuchiga qarab nagruzka va dam olish bir vaqtning o‘zida nagruzkani qo‘llash paytidagi sharoiti bilanham chambarchas bog‘liklik mavjud.

Ko‘p sonli ilmiy izlanishlarning ko‘rsatishicha, ish qobiliyati dam olish sharoitida qonuniy ravishda belgilangan fazalar buyicha o‘zgarib turadi. Ish paytida, nagruzka katta bo‘lsa, ish qobiliyati darajasining pasayishi sodir bo‘ladi, charchash rivojlana boshlaydi. Oqibatda ish bajarish to‘xtaydi, organizmga dam berish kerak bo‘ladi, dam paytida tiklanish jarayoni boshlanadi, navbatdagi nagruzkaga stimul tayyorlanadi. To‘g‘ri, ayrim paytda tiklanish jarayoni ish vaqtidayoq boshlanadi, lekin ish qobiliyatining to‘la tiklanishi uchun dam olish sharoiti yaratilishi kerak. Aytarli yuqori darajadagi katta nagruzkada va lozim bo‘lgan dam olish intervalida tiklanishnig borishi ish qobiliyatining ish boshlangungacha bo‘lgan darajasiga etib qolsa-da, u to‘la tugallanmaydi, chunki uning orqasidan “yuqori tiklanish” fazasi sodir bo‘ladiki, uning asosida organizmning energetik resurslarining super-konpensatsiyasi (fosfokreatin, glikogen vahokazolarning tiklanishi) yotadi. YUqori tiklanish fazasi dam olish davom ettirilganholdagina almashadi va ish qobiliyati organizmda ish boshlanguncha bo‘lganholatga qaytadi (2 chizmaga qaralsin).

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki: birinchidan – organizmning funksional imkoniyatlari dinamikasi faqat nagruzka bilan emas, ish qobiliyatining tiklanishi va rivojlanishi uchun zarur bo‘ladigan dam olish bilan shartli bog‘liq. SHu sababli dam olishga nagruzka kabi jismoniy tarbiya jarayonining etakchi komponentlaridan biri deb qarashimiz lozim. SHunga ko‘ra, jismoniy tarbiya sanoati – bu maolum maonoda nagruzka bilan dam olishni to‘g‘ri navbatlashtira (almashtira olish) demakdir.

Ikkinchidan – nagruzka bilan dam olishni ratsional almashtirish muammosinihal etishda tiklanish jarayoni fazali ekanliginihisobga olishimiz, navbatdagi nagruzka tiklanish-ning qaysi fazasiga to‘g‘ri kelayotganligini, chunki o‘sha nagruzkaning samarasi qaysi fazaga tushganligiga qarab turlicha bo‘lishini unutmasligimiz kerak. Agar nagruzkalar orasidagi interval cho‘zilib ketsa «tiklanish» fazasiga to‘g‘ri kelmasa, amalda funksional imkoniyatlar oshmaydi. Agar navbatdagi nagruzka qayta tiklanib ulgurmagan fazaga to‘g‘ri kelsa, pirovard natijasi funksional imkoniyatlarning pasayishigahamda oxir-oqibat charchashga olib keladi. Lekin nagruzka “yuqori tiklanish” fazasiga mos kelib qolsa, uninghajmi va intensivligini oshirish uchun imkoniyat yaratiladi va shu tariqa ish qobiliyati doimiy ortib boradi. SHunga eotibor berish kerakki nagruzka bilan dam olishni o‘rin almashti-rilishihar bir mashg‘ulot davomida olib borilmasligi kerak degan tushuncha paydo bo‘lmasligi kerak.

 Qator mashqlarni, ayniqsa, chidamlilikni rivojlanti-rishga yo‘naltirilganini qisman qayta tiklanib ulgurmagan fonda bajarishga ruxsat etiladi, xatto uni maqsadga muvofiq deyishham to‘g‘ri bo‘ladi, chunki ish qobiliyatining oshishi charchash orqali amalga oshiriladi. Bu fikrni alo’ida turkum mashg‘ulotlar uchunham aytish mumkin. Organizm to‘la tiklan-magan sharoitda qator mashg‘ulotlar o‘tkazib, biz ularning effektini to‘plagandek (yiqqandek) bo‘lamiz va bu bilan organizmga nisbatan qattiq talablar qo‘yamiz, navbatdagi dam olish davridagi kuchli tiklanish uchun etarli stimul yaratamiz. Dam olishning intervali bu turkumdagi mashg‘ulotlar uchun, albatta, ish qobiliyatining umumiy tiklanishi “yuqori tikla-nishi” uchun etarli darajada katta bo‘lishi lozim.

Qayta tiklana olmaganlik fonida a’amiyatli darajadagi yuklamadan shug‘ullanuvchilarning muvofiq ravishdagi dastlabki tayyorgarligidan so‘ng foydalaniladi. Turkumli qayta tiklana olmaganlik fonida o‘tkazilgan mashg‘ulotlarning effekti yi-g‘indisiga nisbatan e’tiyotkorlik zarur. Bu tizimdagi nagruz-kalar asosan sport trenirovkalari uchun xarakterlidir.

YAna bitta aniqlik kiritaylik. Amaliyotda nisbatan abstrakt va soddalashtirilgan tiklanish va bir xil tipdagi nagruzka jarayonining grafigiga duch kelamiz.hayotda, jismoniy tarbiya praktikasida nagruzka doimo xarakteriga ko‘ra (kuch, tezlik, chidamlilik vah.k.) intensivligihajmiga ko‘ra navbat-lashadi. Tiklanish jarayoni turlicha bo‘lgan organ va sistema-larda bir xilda va bir vaqtning o‘zida bormasligi eotibori-mizda (geteraxron tarzida) bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, xatto bir turdagi funksional tuzum chegarasidaham turli funksional xususiyatlar tiklanishidaham geteroxronlik kuzatiladi, giteroxronlik bilan bog‘liq bioximik jarayonlar-dagi tiklanishham teng amalga oshmaydi. Masalan, muskulni energiya potensialining tiklanishida avvaliga ATFning miq-dori normallashadi, so‘ngra kreotinfosfat va ni’oyat, glikogen o‘z normasiga qaytadi, buharakat apparati ish qobiliyati tiklanishining bir vaqtning o‘zida, ayniqsa, turli xarakter-dagi ishni bajargandan so‘ng ro‘y bermasligini ko‘rsatadi.

Mashg‘ulotlar ketma-ketligi va ularning mazmunini turli tomonlarining o‘zaro bog‘liqligi, mashg‘ulotlarning optimal ketma-ketligi muammosi, kuchiga yarashalilik muammosi bilan uzviy bog‘liq.haqiqatdanham jismoniy tarbiya jarayonida bir yo‘lni tanlash bilan biz shug‘ullanuvchilarning imkoniyatlari va ularning rivojlanish qonuniyatlari bilanhisoblashishga maj-burmiz, yaoni shu etap uchun nimani uddalay olamiz-kuchimizga yarasha, keyingisida nimadan iborat bo‘lishi lozimligini belgilab olamiz. SHunday qilib, kuchiga yarashalilik ketma-ketlikni shart qilib oladi. Ketma-ketlilik muammosi kuchiga yarashalilik muammosiga borib taqalmaydi. Ularning qay yo‘sinda borishi, jismoniy tarbiyaning qaysi etapida qanday yo‘l tutish lozimligini aniqlash, nima uchun kuchiga yarashalilik tanlandi, ularni qaysinisini yo‘lidan borish maqsadga oson olib boradi? Mana shu savollarga beriladigan javob orqali optimal ketma-ketlilik muammosihal qilinadi.

Avval aytib o‘tilgandek, taolim va tarbiya jarayoni yo‘lini tanlashda rioya qilinadigan qoidalar – maolumdan nomaolumga, osondan qiyinga, oddiydan murakkabga bo‘lib, bu qoidalar ketma-ketlikning ayrim shartsiz komponentlari ekanligini ifodalaydi va shuning uchun unga kiritilishi lozim bo‘lgan qo‘shimchalar konkretlashtirilishi zarurligi ko‘rsatilib o‘tilgan.

Agar jismoniy tarbiya jarayoni to‘laligicha nazarda tutilsa, umumiy materialning asta-sekinligi, biologik yosh rivojlanishi qonuniyatlari va keng umumiy jismoniy maolu-motdan, nisbatan chuqurlashtirilgan, ixtisoslash-tirilgan Mashg‘ulotlarga o‘tish, keyinchalik umumiy tayyorgarlik bilan birga-likda qo‘shib olib borish mantiqan to‘g‘rihisoblanadi.

Maolumki, jismoniy tarbiyaning turli vositalaridan foydalanish uchun biologik fundament birdaniga vujudga kelmaydi.hammadan avvalharakat koordinatsiyasi va tezkor-likni belgilovchi funksiyalarhal qilinadi, so‘ngra maksimal kuch sifatlari va undan keyinroq chidamlilik namoyon qila olishning chegaralari vujudga keladi (V.S. Fafelp, N.V. Zimkin, I. Nekker va boshqalar).

SHunga muvofiq, jismoniy tarbiyaning dastlabki etapla-rida koordinatsiya talab qiluvchi mashqlar, tezkorlik qobiliyati uchun, so‘ngra kuch talab qiluvchi mashqlarning miqdori vahajmi oshiriladi va oxirida chidamlilikni rivojlantirishga yuqori talab qo‘yuvchi mashqlarni bajarish uchun mashqlar tavsiya etiladi. Albatta, bundan jismoniy sifatlar navbatma-navbat tarbiyalanar ekan, degan xulosa chiqarmasligimiz kerak. Jismo-niy tarbiya jarayonihar doimhar tomonlama bo‘lishi zarur, gap shug‘ullanuvchi yoshining rivojlanishi qonuniyatlarini qo‘llab, aksentini ketma-ket shu jarayonning turli tomonlariga qara-tish xaqida bormoqda.

Umumiy keng jismoniy bilimlar beradiganlardan ixtisoslashtirilgan mashg‘ulotlarga o‘tish qonuniydir. Dastlab keragicha asosan amaliy faoliyat turlarining elementar asosini tashkillovchi turli-tumanharakatlar (eng sodda gimnastikaharakatlari, mashqlari, asosiyhayotiy zaruriyharakatlar – yurish, yugurish, sakrashlar, to‘siqlardan oshishlar, uloqtirish vah.k.lar) o‘zlashtiriladi. SHu asnoda sport yoki professional faoliyat turi bo‘yicha ixtisoslik tanlanadi.

Jismoniy tarbiya jarayonining turli etaplarida materi-alni ketma-ketligi ko‘pincha, konkret shart-sharoitlarga bog‘liq. Nazarda tutilganharakat faoliyatlari turlari orasidagi oboektiv bog‘liqlikning mavjudligi, ulardan biri-biriga uzatiladigan, o‘tadigan elementlarning borligi va mos kelishi, o‘zlashtirilishi, musta’kamlash, takomillashtirishni osonlash-tiradi.har qanday konkretholatda materialni o‘qitish tartibi tizimini shunday tanlash kerakki, ular faoliyatlarning o‘zaro optimal aloqasini tiklashga va ularning ulanishiga yordam bersin. Bu bilan amaliyotdaharakat malakasini va jismoniy sifatlarni “ko‘chishi” deb atalishi qonuniyatidan foydalanish-ning a’amiyati ortadi, qaysiki u taolim va tarbiya jarayonidaham ijobiy,ham salbiy bo‘lishi mumkin.

Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlar-ning tizimini tuzayotib,harakat malakasi va jismoniy sifatlar-ning “ijobiy ko‘chishi”ni maksimal darajada bo‘lishini va imkoniyati boricha, “salbiy ko‘chish”ni tormozlovchi taosirini yo‘qotish ustida ishlash lozim. Demak, salbiy effekt beruvchi “ko‘chishdan” umuman yuz o‘girish kerak degan xulosaga kelmasli-gimiz zarur. Jismoniy tarbiyaning mazmunihayotdan kelib chiqadi, uni turmush talabi belgilaydi,hayotiy amaliyotda esa jismoniy sifatlarning turli darajada rivojlanganligiga, undanham turlicha bo‘lganharakat malakalarini egallagan bo‘lishligimiz, shular qatori, kerakli malakalarga qarshilik ko‘rsatuvchilargaham ega bo‘lmog‘imiz lozim.harakat malakala-rining musta’kamlanishi, bir tartibga kirishi natijasida jismimiz va uning turli tizimlarida “salbiy effekt” beruvchi malakalarniham osonlikcha enga oladigan imkoniyatlar yuzaga kela boshlaydi, bu o‘z navbatida, umumiy o‘sishni, rivojla-nishni boshqachasiga progressning vujudga kela boshlanayotgan-ligidir. Misol uchun, chidamlilikning rivojlanishi vaqtincha-lik kuch va tezkorlikning susayishi bilan kuzatilishi mumkin. Keyinchalik bu o‘z navbatida u yoki bu sifatning rivoji uchun baza yaratadi boshqacha aytganda, jismoniy sifatning rivoj-lanishi, takomillashishi organizmning funksional imkoniyat-lari oshishining umumiy foni sodir bo‘ladi.

YUqorida qayd qilinganidek, tormozlovchi faoliyatning “salbiy ko‘chishi”ni chegaralovchi va uni ijobiy faktorga aylantirish muammosihaqida gapirdik. Bu muammoni, eng avvalo, bir-biriga salbiy munosabat ko‘rsatayotgan mashqlarni vaqti-vaqti bilan (ularninghajmini, vaznini vah.k.larini)hamda muvofiq mashqlarni, ularning navbatlashuvini jismo-niy tarbiya jarayonining turli etaplarida, oz bo‘lsada, yaqin-lashtirish, o‘xshash tomonlarini topish bilanhal qilinadi. Mashqlarni navbati (birin-ketinligi) ularning tuzilishi va qiyinligiga muvofiq belgilanadi. Nisbatan murakkab bo‘lma-gan va murakkab mashqlar, qoidadagidek nisbatan ancha qiyin va birmuncha qiyinlari tarkibiga kirib, butunning bo‘lagini (qismini) vujudga keltirib qo‘yilgan maqsadhal qilinishi amaliyotda isbotlangan.

Optimal ketma-ketlikdagi mashg‘ulotlar va mashqlarnihar bir mashg‘ulot chegarasi aynan shu mashg‘ulot uchun tanlash xarakteriga ko‘ra turli nagruzkalarning natijasi (taosiri)nihisobga olishning a’amiyati juda kattadir. Tajribada (S.P. Letunov, N.N. YAkovlev va boshqalar) isbotlashganki, tezkorlik xarakteridagi nagruzka, chidamlilikni talab qiluvchi nagruzka-larga qulay fiziologik fonni vujudga keltiradi. Oxirgisi shunday fon qoldiradiki (albatta, nagruzka a’amiyatli darajada bo‘lgan bo‘lsa), bir necha soatlar davomida tezkorlik mashqlarini bajarishga salbiy taosir ko‘rsatishi mumkin. Aniqlanganki, tezkorlik nagruzkasi kuch talab qiladigan mashqlar bilan yaxshi navbatlashadi, bu o‘z navbatida ijobiy natijaga olib keladi (N.N. YAkovlev, V.M. Dg‘yachkov va boshqalar), ijobiy natija ol-din kuch talab qiladigan mashqlardan, so‘ng, tezkorlik talab qi-ladigan mashqlar ketma-ketligida bajarilsa sodir bo‘lishi isbotlangan.

YUqorida taokidlanganidek, nagruzkalarning tartibi, ularning quyidagi yo‘nalishiga qarab: kuch, tezkorlik-chidamli-likka yoki tezkorlik, kuch-chidamlilik deb belgilanishi lozim. Bu alo’ida mashg‘ulotlar ichidagi mashqlar ketma-ketligi uchunham,haftalik mashg‘ulotlarning yo‘nalishini yoki uzunligiga ko‘ra yaqin bo‘lgan sikllarda mashqlarni, mashg‘ulotlarning tartibini o‘zgartirish uchunham to‘g‘ri keladi. Bunda, chidamli-likni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlardan so‘ng aktiv va passiv dam olishning shunday intervali nazarda tutiladiki, navbatdagi tezkorlik yoki kuch talab qiluvchi xarakteridagi mashqlarga ularning zarur bo‘lmagan taosirlari bo‘lmasligi kerak.

Ko‘rsatilgan tartib ko‘phollarda o‘zini oqlagan, lekin u albatta yagona va maqsadga muvofiq emas. CHunki, mashg‘ulotlar va mashqlarning ketma-ketligi qator konkret sharoitlarga, shu qatorda shug‘ullanuvchilar kontingentining xususiyatlari va jismoniy tarbiyaning u yoki bu etapidagi mashg‘ulotlarning umumiy yo‘nalishi, qo‘llanilayotgan nagruzkalarning kattaligi va ularning dinamikasi xususiyatlari va shu kabilarga bog‘liqdir. Bunday shart-sharoitlarnihisobga olib, ularni qo‘llash uchun maqsadga muvofiq yo‘lni tanlash albatta, oson emas.hozircha bu muammoni barcha detallari bilanhal qilish ancha mushkulligicha qolmoqda. Vaqti kelib, so‘zsiz ravishda alo’ida mashg‘ulotning o‘zini yoki mashg‘ulotlar tizimini to‘laligicha programmalash-tirish imkoniga ega bo‘lamiz. Albatta, so’a bo‘yicha katta shijoat bilan programmalashtirish va modullashtirishning asosli ravishdagi kibernetik uslubiyatini yaratish va qo‘llash ustida tadqiqotlar olib borilmoqda.

 

Jismoniy tarbiya jarayoni, mashg‘ulotdan-mashg‘ulotga, bir etapdan-boshqa etapga uzluksiz o‘zgarib boradi. Xarakterli belgilari: mashqlar murakkabligini, ular taosirini darajasi davomiyligining o‘zgaruvchanligidir.

Jismoniy tarbiya jarayonidaharakat faoliyatlarining bir shakldan ikkinchi shakliga aylanishi aytarli darajada qiyin bo‘lib, birinchi navbatda maolumot berish vazifalarinihal qilishdek zaruriyat bor. Tabiyki, mashqni yangilamay turib,hayot uchun a’amiyati zaruriyharakat malakalari va ko‘nikma-larini yuzaga keltirish qiyin. Bu keyinchalik takomillash-tirishning shartigaham aylanishi mumkin, chunki mashq qancha yangilansa,harakat malakasi va bajara bilish za’irasi shuncha kengayadi, shu sababliharakat faoliyatlarini yangi shaklini o‘zlashtirish, egallash, oldin egallangan malaka va ko‘nikma-larni takomillashtirish osonlashadi. YAnaham a’amiyatlisi, turli xilharakat koordinatsiyalarini o‘zlashtirish jarayoni natijasida sodir bo‘ladigan qiyinchiliklarni engish (‘arakat vazifalari)nihal qilishda, o‘z-o‘zidan mashqlarni koordina-siyalash qobiliyati rivojlanadi va ularni takomillashtirish-ning bepoyon ufqlari ochiladi.

Jismoniy tarbiya jarayonidaharakat faoliyatlarining shakllarini qiyinlashtirish jismoniy nagruzkaning barcha komponentlarini oshib borishi bilan kuzatiladi. Bu o‘z nav-batida quyidagi jismoniy sifatlar: kuch, tezkorlik, chidam-lilikni rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Jismoniy mashqlar taosiridan organizmda sodir bo‘layotgan ijobiy o‘zgarishlar darajasi (maolum darajadagi fiziologik chegarada) nagruzka-larninghajmi va intensivligiga proporsionaldir. Lozim bo‘lgan barcha shartlarga rioya qilinsa, nagruzka meoyoridan, yangi toliqish chegarasi boshlanadigan joydan oshirib yuborilmasa – uning meoyori qancha yuqori bo‘lsa, organizmdagi adaptatsiya davri shunchalar a’amiyatli va pishiq bo‘ladi; nagruzka qanchalik intensiv, tiklanish va “yuqori tiklanish” jarayoni shunchalik baquvvat bo‘ladi. Bu muskullarning energiya resurslarini tiklanishi misolida tajribada isbotlangan.

Organizmning javob reaksiyasi bir xil nagruzkalarga o‘zgarmas bo‘lib qolavermaydi. CHunki nagruzkaga moslashgan sari undan organizmda sodir bo‘ladigan biologik o‘zgarishlar eski-radi, tashqi ish birligiga sarflangan energiya ozayadi, o‘pka ventilyasiyasi, yurakning minutli urish chastotasi va qon bosimi kamayadi: qon tarkibidagi bioximik va morfologik o‘zgarishlar sezilmas darajaga borib qoladi. Fiziologik nuqtai nazaridan “funksiyani tejamlashtirish” sodir bo‘ladi. Orga-nizm funksional imkoniyatining o‘zgarmas ishlariga moslashi-shining ortishi natijasida shu ishni bajarishda energiya sarflashni iqtisod qilish, qisman zo‘riqish bilan bajarishga olib keladi. Nagruzkalarga biologik moslanishning maonosi anashulardan iboratdir. Bu jismoniy tarbiya jarayonining etakchi qonuniyatlaridan biridir.

Demak, biologik moslanish sodir bo‘lmasa, organizmdagi o‘zgarish, yaoniharakat sifatlarning rivojlanishi, o‘sish to‘xtaydi. Bu nagruzkani tizimli o‘zgartirib, uninghajmi va intensivligini oshirib borish talabini qo‘yadi.

Amaliyot bu qonuniyatning jismoniy tarbiya jarayonida ru’iy sifatlarniham tarbiyalashga taoluqli ekanligini ko‘rsa-tadi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishdek ru’iy sifatlar, shu sifatni talab qiluvchi faoliyatlarni bajarish orqali rivojlantiriladi. Ru’iy sifatlarni namoyon qilish darajasi psixologik qiyinchiliklarning o‘lchoviga bog‘liq. SHunga ko‘ra, ru’iyholatini tarbiyalash maxsus jismoniy yuklamalar va topshiriqlarni asta-sekinlik bilan oshirib borish orqali tarbiyalanadi.

Topshiriqlarni qiyinlashtirish shartlari va nagruzka-larni oshirish shakllari.

 Kuchiga yarashalilik, individuallashtirish va sistemali-lik prinsiplarida biz jismoniy tarbiya jarayonida talablarni oshirishning ayrim shartlari ustida to‘xtaldik. Talablarni oshirish yangi vazifalar va unga bog‘liq bo‘lgan yuklamalarning shug‘ullanuvchilar uchun kuchiga yarasha qilib tanlash, organizmga keragidan ortiq talab qo‘ymaslik, jinsi, yoshihamda individ-ning boshqa xususiyatlariga mos kelsagina, ijobiy natijalarga olib kelishi mumkinligini tushunib oldik. YAna asosiy shartlaridan biri ketma-ketlilik (mashqlarning birini-biri-ga moslab ulash, o‘zaro bog‘liqlik), mashg‘ulotlarning munta-zamliligi va nagruzkani dam olish bilan optimal navbatlash-tirish bilishhisoblanadi.

SHu o‘rinda puxtalilikning a’amiyatiniham eotibordan chetda qoldirmasligimiz kerak. Bunda gap jismoniy sifatlarni rivojlantirish asosida yotuvchi egallangan malaka va ko‘nikma-larning puxtaligi va organizmning moslashuvi (adaptatsiyasi)ni puxtaligi ustida boradi. Nisbatan yangi, murakkab va og‘ir mashqlarga o‘tish shakllangan malakalarning musta’kamlanishi darajasi va nagruzkalarga moslashuvi orqali borishi lozim. Musta’kamlanmagan malaka nagruzkaning kattaligidan tez buzilishi mumkin (shuningdek, interferensiya taosiridanham). CHunki yangi mashqlarga o‘tish paytidaham shuholga duch kelish mumkin. Bu, o‘z navbatida, yangi malakalarning shakllanishiga to‘siq bo‘ladi, sababi malakalar oyoqqa turish uchun etarli darajadagi tayanchni topa olmaydilar. SHu bilan bir qatorda, nagruzka dinamikasi va morfofunksional o‘zgarishlar orasidahavfli muvofiqlik vujudga kelishi mumkin.

U yoki bu nagruzkaga organizm birdaniga yoki ozgina vaqt ichida (maolum daqiqalarda) moslashmaydi. SHug‘ullanganlikning yangi, nisbatan yuqori darajasiga ko‘tarilishiga imkon beruvchi adaptatsiya davri uchun maolum vaqt o‘tib ulgurishi kerak. Turli funksional va strukturadagi o‘zgarishlar uchun, ko‘rsatib o‘til-gandek, bir xil vaqt (muddat) talab qilinmaydi.

M. Perish sxemasi bo‘yicha eng avvalo muskullar va bezlar tarkibida fizik-ximik o‘zgarishlar, shuningdek, nerv sistema-sining boshqarish funksiyasidaham maolum o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Nerv muskul tizimining aktiv xujayralarida funksio-nal va strukturaviy o‘zgarishlari uchun nisbatan uzoqroq (kamida birhafta) vaqt eng ko‘pi esa, bir oy, tayanch bog‘lov apparatihujayralaridagi o‘zgarishlarga moslanish uchun kerak bo‘ladi. Moslashuvning bu kabi muddatlari albatta nagruzkalarninghajmigaham bog‘liqdir.

Xulosa qilib aytganda, nagruzkalar dinamikasi turlicha shakllar tavsiya qiladi: asta sekin to‘g‘ri chiziq bo‘ylab, pog‘onasimon, to‘lqinsimon shaklda oshirilishi taolim jarayoni amaliyotiga kiritilgan.

To‘g‘ri chiziq bo‘ylab oshirish o‘z ichiga nagruzkanihaftadan-’aftaga mutanosib ravishda, moslab asta-sekin oshi-rish, mashg‘ulotlar orasidagi interval a’amiyatli darajada katta bo‘lmasligi eotiborga olinishga aytiladi.

Nagruzka dinamikasini pog‘onama-pog‘ona oshirish qatora-siga o‘tkazilgan bir necha mashg‘ulotlarda nisbatan stabillashuv sodir bo‘lganidan so‘ng navbatdagi pog‘onaga o‘tish tushuniladi. Navbatdagi pog‘onaga “sakrash” paytida to‘g‘ri chiziq bo‘ylab oshirishga nisbatan nagruzka dinamikasi aytarli keskin oshiriladi; lekin bunda organizmdagi nagruzkaga moslanish jarayonlarining borishini engillashtiruvchi stabillashuvhola-ti nisbatan sezirarli ifodalanadi. Nagruzkaning ana shunday shakldagi dinamikasi nisbatan a’amiyatli bo‘lgan darajadagi yuklamalarni o‘zlashtirish imkonini osonlashtiradi.

YUklamani asta-sekin oshirishning to‘lqinsimon dinami-kasi shunday xarakterlanadiki, avvaliga aytarli past, birmuncha sekin, lekin bir tekisda asta-sekin berib borilayotgan nagruzkada birdaniga keskin ko‘tarish qilinadi va asta-sekin pasaytirilib eng oldingi, dastlabki boshlangan nagruzkaga qaytiladi. CHunki, funksional moslashuv orqada qolishi mumkin. Moslashuv belgilari kuzatilgach, nagruzka yanada katta “to‘lqin” bilan oshiriladi. Bunda asta-sekinlikni buzilmas-ligi mu’imdir. SHunday qilib nagruzkahajmi va intensiv-ligini eng katta to‘lqinga olib chiqib yuklama miqdorini oshirish mumkin.

Umuman, uzoq muddat (bir necha yillar) davom etgan mashg‘ulotlarda nagruzkaning dinamikasihaqiqatdanham to‘l-qinsimon yoki unga o‘xshash shaklga (formaga) kiradi.

Boshqa so‘z bilan aytganda, jismoniy tarbiya jarayonining nisbatan uzoq davom etmagan davrlarida, agar u qanchalar qisqa bo‘lsa, nagruzkaning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab va pog‘onasimon tarzda oshirishning umumiy darajasihajmi va intensivligi shuncha yuqori bo‘lishi mumkin.

Bu sodir bo‘ladigan qator tabiiy fiziologik jarayonlar sabablari bilan belgilanadi va ular mo’iyat ji’atidan etakchi rolp o‘ynaydi: birinchidan, organizm fizioloik jarayonlari-ning tabiiy ritmini ifoda etuvchi xizmatholatining davriy tebranishi vahayotning umumiy rejimi, faoliyati; ikkinchidan, moslashuv jarayonlarining qonuniyati; uchinchidan, nagruzkahajmi va intensivligini oshirishdagi qarama-qarshiliklardir.

Keyingi ikkiholatga aniqlik kiritamiz. Organizm shakli (formasi) va vazifasi (funksiyasi)ning stabilligi o‘ziga xos kuchga ega bo‘lib, turli organ va sistemalardagi moslashuv jarayoni bir vaqtning o‘zida bo‘lmay, qayta qurishga moslashish dinamikasi, nagruzka dinamikasidan “orqada” qolgandek bo‘ladi: avvaliga nagruzkalar oshiriladi, so‘ngra yangi oshirilgan talablar orqali kelib chiqarilgan moslashuv jarayoni yo‘lga qo‘yiladi. Agar mashg‘ulotdan mashg‘ulotga yoki belgilangan mashg‘ulotlarning bir seriyasidan boshqa seriyasiga nagruzka ortiraverilsa nagruzkaning umumiyhajmini yuqoriligiga ko‘ra, ertami-kechmi baribir organizmning imko-niyati va unga qo‘yilayotgan talablar orasida uzulish sodir bo‘ladi. Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun nagruzkani umumiyhajmi-ning to‘lqinsimon «ko‘tarish” va “pasaytirish”larni qo‘llab nisbatan kechroq moslashuvchi organizmdagi o‘xshashholatni vujudga keltirishimiz lozim.

YUklamaninghajmi va intensivligi, boshqachasiga, jismoniy ishning miqdoriy yig‘indisi va uning zo‘riqish bilan bajarilishi darajasi orasidagi ziddiyat birvarakayiga maolum chegaraga, qirraga egaligi bilan ifodalanadi.

‘ajmning keyinchalik oshirilishi mashqning yoki mashg‘u-lotning intensivligi, stabillashuv, so‘ngra uning pasayishi bilan bog‘liq yoki uning aksi bo‘lishi mumkin: Zarur bo‘lgan darajada intensivlikni oshirish uchun qaysidir etap davomida stabillashtirish va nagruzkahajmini oshirmaslikka to‘g‘ri keladi.

Biroq, jismoniy tarbiya jarayonidahajmhamda inten-sivlikni umumiy tendensiyasini oshirib borish bir oz ushlanishiga to‘g‘ri keladi, bo‘lmasa, jismoniy sifatlarning doimiy vahar tomonlama rivojlanishini taominlab bo‘lmaydi. Bu qarama-qarshilik nagruzka dinamikasi yordami bilanhal qilinadi.har bir to‘lqin vaqti bilan bir-biriga tushmaydiganhajm dinamikasi va intensivlik dinamikasi ajralgandek bo‘ladi. Boshlanishida agar vaqtning katta bo‘laklari xususida gapirilganda (‘afta yoki oy nazarda tutiladi) nagruzkalarninghajmi nisbatan ko‘paytirilishi sodir bo‘ladi; bunda inten-sivlikning tempi unchalik oshirilmaydi. So‘ngra maolum darajadagi stabillashuvdan so‘nghajm qisqartirilib, inten-sivlik shu etap uchun eng yuqori darajada ko‘tariladi. “To‘lqinlarninghajm va intensivligi pasayishi” – engillash-gan yakunlovchi daqiqahisoblanadi. So‘ngi to‘lqinlar xuddi shu tuzilishda bo‘ladi. Lekin nagruzka o‘sishining umumiy tenden-siyasi yuqori darajada o‘tadi.

Bu tendensiya ko‘p yillik mashg‘ulotlar davomida saqla-nadi, maolum vaqt o‘tishi bilan u umumiy tendensiya bo‘la olmay qoladi (funksional, adaptatsiya imkoniyatlari kuchli pasayishi-ning kuchayishininghisobiga) va yillik mashg‘ulotlarning ayrim etaplari ramkasida qo‘llaniladi. SHunday qilib shu kungacha nagruzkaning umumiy dinamikasi ko‘p yillik aspekti “to‘lqinsimon” tarzda qo‘llanilishi amaliyotda ko‘proq kuzatil-moqda.

Nagruzalarning to‘lqinsimon oshirilishi -haftalik, oylik, yillik fon asosida bo‘lib, ungaham to‘g‘ri chiziqli,ham pog‘onasimon shakldagi nagruzkalarning fonidan foydalanish jismoniy tarbiyaning turli etaplaridagi konkret vazifalar-ninghal qilinishi sharoiti bilan bog‘liq. Nagruzkani to‘g‘ri chiziq bo‘ylab oshirishda, umumiy darajasi nisbatan yuqori bo‘lmagan nagruzkalar va ayniqsa, asta-sekinlik bilan ishga tortishda qo‘llaniladi. Pog‘onama-pog‘ona dinamika yuqoridagi-ning aksi, bajarilgan ishlar bazasida shug‘ullanganlikning oshishini stimullashtirish vazifasihal qiladi.

 Uslubiy prinsiplarning o‘zaro aloqasi

Jismoniy tarbiya prinsiplari xususida aytib o‘tilgan fikrlarni diqqat bilan ta’lil qilsak, ularning mazmuni bir-biri bilan shunday tutashgan biri-biriga singib ketgan va xatto o‘zaro moslashib ketganligini ko‘rishimiz mumkin. Bunga ajablanmasaham bo‘ladi, chunki ularning barchasi bir jarayonni ayrim ajratilgan tomonlari va qonuniyatlarini ifodalaydi, mo’iyatiga ko‘ra ular alo’ida, lekin shartli ravishda alo’ida aspektdagi prinsiplardek ifodalanadi.

Onglilik va faollilik prinsipi jismoniy tarbiyaning boshqa barcha prinsiplarining amalga oshirilishi umumiy shartlari tarzida qabul qilinishi mumkin. CHunki, shug‘ulla-nuvchilarning ishga ongli va aktiv munosabati o‘quv materi-alini kuchiga yarashaliligiga, egallangan bilim, malaka va ko‘nikmaning puxtaligi, avvalgilarining keyingilariga bog‘la-nishi vahokazolar bilan xarakterlanadi. Boshqa tomondan, shug‘ullanuvchilarning aktiv faoliyati orqali belgilangan maqsadga olib borishi, ko‘rgazmalilik, kuchiga yarashalilik, individuallashtirish, sistemalilik, talablarni asta-sekinlik bilan oshirish prinsiplaridan kelib chiqsa,haqiqatdanham ongli deb qabul qilinadi.

Kuchga yarashalilik va individuallashtirish prinsipla-rinihisobga olmasak, mashg‘ulotlarning ketma-ketligi va nagruzkaning oshirishning ratsional yo‘llarini tanlay olmay-miz. O‘z navbatida, kuchiga yarashalilik chegarasini belgilash sistemalilik va talablarni oshirish prinsipi asosida amalga oshiriladi bundan kelib chiqadiki, ko‘rsatilgan prinsiplar-ninghech biri boshqalarini inkor qilish bilan to‘laligicha amaliyotga tadbiq qilinmaydi. Ularning o‘zaro birligi asosidahar birining taosir doirasi tarbiya jarayoniga kutilgan samarani berishi mumkin.

12 - Mavzu: Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida qo‘llaniladigan

 jismoniy tarbiya metodlari.

Reja:

1.     Tushuncha va atamalar.

2.    Ta’limning uslubga qo‘yadigan umumiy talabi.

3.    Ta’lim uslublarining turkumlari

 

Jismoniy tarbiyaning o‘qitish predmeti sifatidagi maxsus bilim vaharakat faoliyatlari o‘qituvchidan o‘qitishga xos maolum usullar va usuliyatlarni bilishni talab etadi. Ta’lim (o‘qitish)ning usuliyatlari ko‘p bo‘lishiga qaramay ularninghech biri universal emas. Ta’lim usuliyatlarining tavsifini bilish bu uslublar tarkibidan qulayini tanlab olishga, o‘qitish vazifalarinihal qilish uchun nisbatan samaralilarini ajra-tib olishga imkon beradi.

O‘qitish jarayonining turli sharoitda, turli xildagi shu-g‘ullanuvchilar bilan keng doiradagi vazifalarnihal etish imkoniyatini beradigan va tarbiyachi yoki murabbiy qo‘llaydigan faoliyatni usuliyat deb atash qabul qilingan bo‘ladi. Masalan: ko‘rgazmalilik bilanharakat faoliyatlari bilan tanishtirish, ularni turli yoshdagi o‘quvchilar, kattalarda takomillashtirish-dek turli xildagi taolim vazifalarini osonhal qilishda foydalanish mumkin.

Usul – bu pedagogning shunday taosir faoliyatiki, o‘qitishning qandaydir maolum bir sharoitida taolimning xususiy vazifalarini (yoki o‘sha vazifalarni biror qismini) osonhal etish uchun qo‘llaniladi. Masalan: mashqni o‘quvchiga yonlamasiga-o‘zi yon tomoni bilan turib ko‘rsatishi o‘quvchiga to‘g‘ri turib ko‘rsatgandan yaxshiroq samara beradi. Tushuncha osonhal bo‘ladi.

Har bir metodning turli xil metodik usullari bo‘lishi mumkin. Ular son-sanoqsiz darajada ko‘p bo‘lib, maolum vaqt mobaynida ayrimlari yo‘q bo‘lib ketsa, ayrimlarining ko‘ri-nishlari o‘zgaradi, o‘qituvchining ijodiy izlanishi, faoliyati natijasida yangilariham vujudga kelib, amalda qo‘llaniladi. Ko‘pincha o‘qitish darajasiga xos metodik usullarhajmini o‘qituvchi, murabbiyni ko‘proq bilishi ularning faoliyatiga baho berishda muhim rolp o‘ynaydi.

Tajribasiz o‘qituvchilarda baozan usuliyat – metodik usul-ning tashqi alomatlarini o‘zida mujassamlagandek ko‘rinishi mumkin. Masalan: ayrim mashqlarni bo‘laklarga ajratib o‘rgatish ularning tizimini yarata olmaslikka olib keladi, natijalar kutilganday bo‘lmaydi. Bu usul ko‘pholda metodik usulga o‘xshash bo‘ladi. Aslida u yangiharakatni o‘zlashtirishda qo‘llaniladigan asosiy usuliyatdir.

Ta’limning usuliyatlariga qo‘yilgan umumiy talablar.har qanday konkretholatda u yoki bu usuliyatni maqsadga muvofiqholda qo‘llash qator talablarga rioya qilishni taqazo etadi:

1. Usuliyat albatta ilmiy asoslangan bo‘lishligi (oliy nerv faoliyati) muvofiqligi.

2. Qo‘yilgan vazifaga o‘qitishning usuliyatini muvofiq-ligi.

Vazifalarning oldindan aniq belgilanmasligi taolim usuliyatlarini to‘g‘ri tanlash imkonini bermaydi. Misol, darsda “kozyol”dan oyoqlarni kerib tayanib sakrashni o‘rgatish (o‘qitish) vazifasi qo‘yilgan bo‘lsa, usuliyatni tanlash mumkin bo‘lmay qoladi (bo‘laklarga ajratish bilan vaharakatni to‘la bajarish bilan o‘qitish metodlariga tayanish mumkin xolos). Nisbatan aniq vazifa, masalan, “kozyol”dan oyoqlarni kerib sakrashda qo‘llar bilan “depsinish”ni o‘rgatish qo‘yilsa, mashqni bo‘lak-larga ajratish bilan o‘rgatish usutiyatini qo‘llashga imkoniyat paydo bo‘ladi.

3. Ta’lim usuliyatini o‘qitish jarayonida tarbiyalash xarakterini shakllantirishi.har bir tanlangan usuliyat aynan shuharakat faoliyatini o‘qitishning faqat effektini taomin-lash nuqtai nazaridangina baholanmay, tarbiya vazifalari pozitsiyasi talabiga qarabham baholanishi zarur.

4. Usuliyatlarning qo‘llanishi taolim tizimidagi barcha prinsiplarning muvofiqligi va amalda qo‘llanilishiga tayani-shiga lozimligi. Usuliyatni alohida olingan pritsip bilan aloqasini bir tomonlama izohlash va uni tushuntirishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Masalan: agar o‘qituvchi ko‘rsatish usuliyatini qo‘llagan bo‘lsa, uni ko‘rgazmalilik prinsipiga to‘la rioya qilayotir degan xulosamiz noto‘g‘ri bo‘ladi. Maolumki, bu prinsip qator usuliyatlar tizimi orqali qo‘llaniladi.

5. O‘quv materialining xususiyatlarining muvofiqligi. O‘qitish metodlari maolum darajada bo‘lsada jismoniy mashq-larni turlariga bog‘liq bo‘lib, ayrimhollarda faqat so‘z bilan ifodalashning o‘zi kifoya qilsa, nisbatan qiyin vazifalarnihal qilishda esa ko‘rsatish usuliyatiniham qo‘llab turishga to‘g‘ri keladi. Uynaladigan mashqlar, gimnastika, sport va turizm tarzidagi mashqlarni o‘qitish o‘zining xususiy usuliyatlariga ega emas. Jismoniy tarbiya usuliyatlari jismoniy mashqlarning barcha turlari uchun bir xildir. SHu bilan birga bu turlarninghar qaysisi qandaydir darajada bo‘lsada, bir xil usuliyatning usullardan foydalanishga yo‘naltirilgan bo‘lib boshqalaridan nisbatan ozroq foydalaniladi. Bunday qaramlilik qanchalar kam bo‘lsa o‘qitish natijasi shuncha yaxshi bo‘ladi.

6. O‘quvchilar individi va guruhni tayyorgarligini muvo-fiqligi. Masalan, ayrimharakat faoliyatlarini o‘zlashtirishda yaxshi tayyorgarlikka ega o‘quvchilar uchun qismlarga ajratib o‘rgatish metodini qo‘llash maqsadga muvofiq emas, nisbatan tayyorgarligi mavjud bo‘lganlari uchun esa buharakat faoliyatni egallashni yo‘llanma beruvchi mashqlar bilan boshlash lozim bo‘ladi. So‘z bilan ifodalash usuliyatidan foydalanishda o‘quv-chilarning umumiy bilimlari darajasi bir muncha yuqori bo‘lsa o‘rganish jarayoni oson kechadi. Masalan: “viraj” bo‘ylab yugu-rishni tushuntirishda ularni fizika sohasi bo‘yicha bilimiga tayanishimizga to‘g‘ri keladi vah.k.

7. O‘qituvchining individual xususiyatlari va imkoniyat-larini muvofiqligi. Albatta,har bir pedagog taolimning barcha usuliyatlarini to‘lahajmda egallagan bo‘lishi, baozi o‘qituvchilar ayrim usuliyatlarni yaxshi, ayrimlarini esa yaxshi bilmaydilar. Jismoniy tarbiya jarayonida o‘qituvchining bun-day xususiyatlarnihisobga olishga to‘g‘ri keladi. Agar maolumholatda ikki xil usuliyatdan bir xil natija chiqishi aniq bo‘lib qolsa, albatta, o‘qituvchi o‘zi puxta bilgan usuliyatni qo‘llashi lozim.

8. Mashg‘ulotlar sharoitining muvofiqligi. Masalan, maktabdagi darslarda tirmashib chiqishga o‘rgatish faqat bir yoki ikki arqon bilan amalga oshirilsa,harakatni bir butunligicha to‘la o‘rgatish usuliyatidan foydalanish samara bermaydi chunki mashg‘ulotning zichligiga putur etadi. So‘zdan foydalanish meto-dida o‘qituvchi zalning akustikasini va sport maydonining sathinihisobga olmasa o‘zi uchun qo‘shimcha nokerak muammolarga duch keladi.

9. Usuliyatlarning turli xillaridan foydalanish talabi. Usuliyatlarninghech qaysisi biri gegemon, etakchi yoki universal bo‘la olmaydi. Ularning barcha turlaridan foydalanish, taolim-ning samarasini oshiradi.har bir usuliyatning o‘ziga xos yaxshi tomonlari bo‘lishini eotibordan soqit qilib bo‘lmaydi. Ulardan savodsizlarga foydalanishning oqibati yaxshi bo‘lmay-di. Samara berayotgan usuliyatlar boshqa paytda umuman yaroqsiz, xatto zararliham bo‘lib qolishi mumkin. SHuning uchun pedagogika jarayoni taolimning usuliyatlaridan maqsadga muvo-fiqini tanlay bilishni taqozo etadi. Ko‘rsatish tushuntirish bilan, tushuntirishni ko‘rsatish bilan ifodalash, tuzatishlar ko‘rsatmalar vahokazolar bilan qo‘shib olib borilgan o‘quv-tarbiya jarayoni amaliyotda o‘z samarasini tez ko‘rsatadi. SHug‘ullanuvchilarning barchasi uchun yaraydigan, taolim sharo-itining barchasi sharoitiga mos keladigan usuliyatlar umuman yo‘q desak xato qilmagan bo‘lamiz. Amaliyotda qaysi bir usuliyatni universal metod sifatida yuqori baholasak, uni barcha o‘qituvchi qo‘llay boshlaydi, bu o‘z navbatida, o‘qituvchi ijodkorligini chegaralab qo‘yadi, o‘quvchining barcha imkoniyatla-ridan foydalanish imkonini bermaydi. Bu fikr P.F. Lesgaft tomonidan obrazli tarzda ifodalangan: “aytish mumkinki: “Usul-bu men”. Usul shundan iboratki, bilimli, tushunadigan o‘qituvchi o‘z ishini o‘zi olib boraveradi”.

Ta’lim usuliyatlarini tavsifi. O‘quvchilarning bilimla-rini oshirish, malaka va ko‘nikmalarni egallash uchun taolim metodlari uch guruhga ajratiladi.har bir guruh bir necha xil metodlarni o‘z ichida mujassamlashtirgan. Mujassamlashtiril-gan usuliyatlarni jismoniy tarbiya taolimi jarayonidagi o‘rniga ko‘ra so‘zdan foydalanish, ko‘rgazmalihis qilish va amaliy usuliyatlar deb guruhlanadi va ulardan pedagogik jarayonda keng foydalaniladi.

 

13 – 14 - Mavzu:  So‘z, ko‘rgazmalilik, o‘yin, musobaqa va aylanma trenirovka metodlaridan foydalanish

Reja:

1.     So‘zdan foydalanish uslublari.

2.    Idrok qilishning ko‘rgazmali uslublari.

3.    Harakatni ko‘rsatish.

4.    Ko‘rgazmali o‘quv qurollari namoyishi.

So‘zdan foydalanish uslublari

O‘qituvchi so‘z yordami bilan konstruktiv, tashkilotchilik va faoliyatning boshqa tomonlarini amalga oshiradi. SHuningdek, o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatni o‘rnatadi, ular bilan aloqa qiladi. So‘z ta’limning barcha jarayonini faollashtiradi, chunki u ko‘proq to‘la va yaqqol tasavvurni shakllantirishga ko‘maklashadi, ta’lim vazifasini faol idrok etishga, chuqur tushunishga yordam beradi.

So‘z yordami bilan o‘qituvchi o‘quv materialini o‘zlashtirish natijalarini tahlil qiladi va, shu bilan birga, o‘zini o‘zi baholashning rivojlanishiga ko‘maklashadi.

SHunday qilib, jismoniy tarbiya o‘qituvchisi so‘zning ikkita vazifasidan foydalanish imkoniyatiga ega. Ma’lumki, uning yordami bilan o‘qitiladigan materialning ma’nosi ifodalanadi. O‘qituvchining nutqi o‘quvchining kayfiyatiga hissiy ta’sir o‘tkazishi   uchun  nisbatan aniq va tushunarli bo‘lishi kerak. Bu quyidagi uslubiy tavsiyalarda aniq ifodalanadi.

1. So‘zning  mazmuni ta’lim  vazifalariga muvofiq bo‘lishi kerak. Masalan, yangi mashqni o‘rgatish dastlab tushuntirishdan, so‘ngra esa detallarni tasvirlashdan iborat bo‘lishi mumkin.

2. So‘zdan foydalanib, o‘rganilanayotgan harakatning samaradorligini ta’kidlab o‘tish zarur. Masalan: bolalar erkin usul bilan arqonga tirmashib chiqishni nisbatan dadil egallasalar-da, murakkab koordinatsiyali harakatlarni  qiyinchilik bilan o‘zlashtiradilar. Biroq o‘rganilanadigan uslubning ustunligi  ishonchli qilib tushuntirib berilsa, unga bo‘lgan salbiy munosabatni o‘zgartira oladi.

3. So‘z faoliyatdagi ayrim harakatlar o‘rtasida o‘zaro aloqadorlikni aniqlashga yordam berishi kerak. Ayniqsa, yakunlovchi mashqlar bajarilayotgan vaqtda buni unutmaslik muhimdir. Ularda hissiy ko‘tarinkilik kamroq va shuning uchun ularning asosiy harakatlar bilan aloqasini yaqqol tushunish talab qilinadi.

4. So‘z uslubi asosiy  kuchlarni ishlatish paytida, jismoniy mashqning texnik asoslarini o‘quvchilarga tushuntirishda katta rol o‘ynaydi. SHu maqsadda tez-tez alohida so‘zlarni (“qo‘llar!”, “bosh!” va boshqalar)   yo‘l-yo‘riq shaklida aytib turishdan foydalaniladi.

5. So‘z  obrazli bo‘lishi kerak. Bu uning ko‘rgazmaliligini oshiradi va o‘quvchilar uchun ko‘proq tushunarli bo‘ladi. O‘quvchilarning harakatlantiruvchi tajribasi va bilimini hisobga olib, o‘qituvchi qo‘yilgan vazifalarning bajarilishiga bog‘liq bo‘lgan holatlarga e’tiborini to‘play oladi.

 6. O‘quvchilarga harakatlarni avtomatik bajarish to‘g‘risida gapirish maqsadga muvofiq emas (to‘g‘rilash talab qilinadiganlaridan tashqari).

So‘zning ma’no jihatidan vazifasi. Jismoniy tarbiyada muammoni to‘g‘ri echish asosida atamalar yotadi. Atamalar predmetlarga va hodisalarga oid og‘zaki tushunchalarni belgilab beradi. Bu o‘quvchilarning o‘zlariga tanish tushunchani farqlashiga, o‘qituvchining esa umum qabul qilingan so‘zlar – atamalar bilan tushuntirishiga imkon beradi. Natijada qisqa, ammo ma’no ko‘lami keng   so‘zlar asosida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida o‘zaro tushunish vujudga keladi.

So‘zning hissiy vazifasi. So‘z o‘quv va tarbiya vazifalarini hal qilishga ko‘maklashadi. Hissiyot bilan aytilganda, so‘zlarning ahamiyati kuchayadi,   bu ularning ma’nosini tushunishga yordam beradi. O‘qituvchi   o‘quvchilarning predmetni o‘rganishiga munosabatini shu orqali ko‘rsatadi. Ularning sog‘lom bo‘lishga qiziqishini,   dadilligini, qiyinchiliklarni bartaraf etish istagini rag‘batlantiradi. Hissiylikka   mazmunning aniqligi, jumlalarning mantiqiy va grammatik nuqtai nazardan to‘g‘ri qurilishi, obrazliligi, yaqqolligi, talaffuz, imitatsiyalar, imo-ishoralar bilan erishiladi.

So‘zdan foydalanishning qariyb barcha xilma-xil uslublari umumpedagogikaga  taalluqlidir. 

So‘zlab berish – bayon qilishning xikoya shakli. Ko‘pincha  o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarning o‘yin faoliyatini tashkil qilish vaqtida qo‘llaniladi.

Tasvirlash – bolada harakatlar to‘g‘risida tasavvur hosil qilish usuli. Tasvirlash vaqtida harakatning o‘ziga xos  belgilari  ro‘yxati beriladi. Nima qilish kerakligi, nima uchun shunday qilish kerakligi aytiladi, ammo ko‘rsatilmaydi. Undan dastlabki tasavvur vujudga keltirish vaqtida yoki nisbatan oddiy harakatlarni o‘rganish vaqtida foydalaniladi. Bu vaqtda o‘quvchilar o‘zlarining bilim va tajribalaridan foydalanishlari mumkin.

Tushuntirish. Harakatlarga ongli munosabatni rivojlantirishning muhim usuli, chunki u asosiy “nima uchun?” degan savolga javob berishga, texnika asosini ochishga qaratilgan.

Suhbat. Bir tomondan o‘z fikrini bayon qilishga, ko‘nikmani mustahkamlashga,  faollikni oshirishga yordam bersa, ikkinchi tomondan  o‘qituvchiga muayyan ishni baholash, o‘quvchilarni  bilishda yordamlashadi. Suhbat o‘qituvchining savollari va o‘quvchining javoblari ko‘rinishida yoki qarashlarni erkin aniqlash ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.

Tahlil qilish suhbatdan shu bilan farq qiladiki, u biror-bir topshiriq (masalan, o‘yinlar) bajarilganidan keyin o‘tkaziladi. Tahlil bir tomonlama bo‘lishi mumkin, uni faqat o‘qituvchi o‘tkazadi, ikki tomonlama tahlilda  o‘quvchilar ishtirok etadilar, u suhbat ko‘rinishida bo‘ladi. Ikkinchi shakli ilmiy va tarbiyaviy vazifalarni ko‘proq samarali echishga imkon beradi.

Topshiriq. Dars oldidan  darsning borishi bo‘yicha shaxsiy vazifalar qo‘yishni nazarda tutadi.

Baholash.  Harakatning bajarilishi tahlili natijasidir. Baholash mezoni o‘quv jarayonining vazifalariga bog‘liq. SHuning uchun bu bir necha turga ega.

1. O‘quvchini  boshqa o‘quvchining mashq texnikasini bajara olishi bilan taqqoslash orqali baholash. Bu o‘quvchining muntazam mashg‘ulotlarga qiziqishini rag‘batlantirishga xizmat qiladi.

2. Mashq bajarilishining standart texnikasiga qiyoslash yo‘li bilan baholash, bu ta’limning boshlang‘ich bosqichida – hali o‘quvchilarning namunaga taqlid qilish qobiliyati imkoniyatlari chegaralangan vaqtda qo‘llaniladi.

3. Harakatning regulyativligini aniqlash yo‘li bilan baholash, odatdagidek, didaktik barqarorlikning eng ko‘p qismini egallaydi. U o‘quvchini mashq bajarishida erishilgan natijalari bilan mashq texnikasini taqqoslashga va uni individuallashtirish usullarini qidirishga majbur qiladi. Biroq bunday baholash faqat jismoniy tarbiyaning samaradorligiga texnik jihatdan bajarilish holini tushunadigan va o‘zining harakatini tanqidiy baholay oladigan, yaxshi tayyorlangan o‘quvchilar uchun yaroqlidir. Baholash mezoni o‘qituvchining ma’qullashi yoki  ma’qullamasligini aks ettiruvchi “yaxshi”, “to‘g‘ri”, “shunday”, “yomon”, “noto‘g‘ri”, “unday emas”, “oyoqlar yuqoriroq”, “bukilmasin”, “qo‘llar bukilmasin” va h.k. kabi xilma-xil turdagi tanbehlarda ifodalanadi.

O‘qituvchi shunga o‘xshash qisqa-qisqa tanbehlarini asoslashi kerak.

Buyruq – o‘ziga xos va jismoniy tarbiyada so‘zdan foydalanishning eng ko‘p tarqalgan uslubidir. U harakatning darhol bajarilishiga, uning tugallanishiga,  yoki harakatlar bajariladigan tezlik darajasining o‘zgarishiga tegishli bo‘lishi mumkin va h.k.

 

Idrok qilishning ko‘rgazmali uslublari

Ushbu guruh  uslublari o‘rganiladigan harakatni ko‘rib va eshitib idrok etilishini ta’minlaydi. Harakatlar ritmini, tezlik darajasini ko‘rish, ba’zan eshitish ham shug‘ullanuvchilarda harakatlar to‘g‘risida ko‘proq va har tomonlama tasavvur tug‘diradiki, kelgusida ularni qayta tiklash uchun taxminiy asosni kengaytiradi.

Idrok etishning ko‘rgazmali tamoyilini singdirishda ko‘rgazmali uslublar asosiydir (ammo yagona emas). Ularning yordami bilan o‘quvchi o‘rganiladigan harakat obrazini shakllantirishda jonli mushohada qilish imkoniyatini qo‘lga kiritadi. Ayni paytda shuni  hisobga olish kerakki, bir xil odamlarda ko‘rib idrok etish, boshqalarida eshitib idrok etish yaxshiroq rivojlangan. O‘qituvchi ta’limda uslublar qo‘llanishini individuallashtirish imkoniyatini va analizatorning etakchi rolini nazarda tutishi kerak. Guruhli o‘rgatish vaqtida idrok etishning barcha ko‘rgazmali uslublaridan   foydalanish  zarur.

Uslublarning yaxshi natija berishi ko‘pincha  o‘quvchilarning yoshiga muvofiqligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, bu uslublar bolalar bilan ishlash vaqtida katta ahamiyatga ega. Ularda jonli misollarni kuzatishga intilish, taqlid qilish qobiliyati kuchli rivojlangan. SHu bilan birga, har xil yoshdagi bolalarda bu bir xil emas. Masalan, kichik yoshdagilarda sezgi idroki kuchli rivojlangan.

Idrok etishning ko‘rgazmali uslublaridan foydalanish ta’limning bosqichlariga bog‘liq. Dastlabki bosqichlarda ulardan xiyla tez-tez foydalaniladi. Mukammallashtirish bosqichida ulardan yuzaga kelgan xatolarni to‘g‘rilash uchun foydalanadilar.

Barcha qayd etilgan ta’lim uslublari ko‘rgazmali idrok qilinadigan harakatni o‘quvchilarga faqat tushunarli qilib etkazilganida va ularni faollikka  yo‘naltirgan taqdirdagina ta’sirchandir. Aks holda bu uslublar ermakli tasvirga, o‘quvchilar esa passiv mushohadachilarga aylanib qoladilar. Natijada bolalar harakatni tahlil qilishni o‘rgana olmaydilar va faqat e’tiborni tashqi tomonga qaratadigan bo‘ladilarki, ularning ruhiy jarayonlari faolligi pasayadi, mulohaza  esa bir yoqlama  bo‘lib qoladi.

Harakatni ko‘rsatish

O‘qituvchining (yoki o‘qituvchi topshirig‘i bilan o‘quvchilarning) harakatni ko‘rsatishi ta’limning eng o‘ziga xos uslublaridandir. Ta’lim asosida ko‘rsatish yordami bilan taqlid qilish yotadi. O‘quvchining ongli taqlid qilishga tayyorligi harakatlarning bir necha omillari bilan aniqlanadi

1) ko‘rilgan harakatni tahlil qila bilish qobiliyati;

2) bolaning ruhiy-fiziologik rivojlanishi muvofiqligi bilan qayta tiklanadigan mashqning murakkabligi  optimal bo‘lishi kerak;

3) taqlid qilinadigan harakatlar to‘g‘risida o‘quvchining bilim darajasi bilan to‘laligini tasavvur qilish;

       4) taqlid qilish uchun o‘z-o‘zini  nazorat qilish va o‘z vaqtida sifatli nazoratning mavjudligi.

Jismoniy mashqni ko‘rsatishga ba’zi bir uslubiy talablar:

1. Ko‘rsatish har doim so‘zdan foydalanish uslubi bilan mos kelmog‘i kerak.

Ko‘rsatish va so‘zning nisbati mazmuni bo‘yicha, vaqtlar bo‘yicha taqsimlanishi va qo‘llanish tezligi ta’limning aniq tarkib topgan vazifalari va pedagogik vazifalar bilan belgilanishi kerak.

2. Ko‘rsatishning mazmuni ta’limning vazifalariga muvofiq bo‘lishi majburiydir:

a) birinchi ko‘rsatish, odatdagidek, jismoniy mashq bajarilishining standart texnikasi to‘g‘risida yaxlit tasavvur berishi kerak. U qayta tiklash uchun o‘quvchilarga oson bo‘lish darajasida amalga oshiriladi;

b) agar harakatni qanday egallash mumkinligini ko‘rsatish talab qilinsa, u holda ko‘rsatishda ko‘nikmaning yuqori darajasini ifodalovchi individuallashtirishning texnik bajarilishini aks ettirish kerak;

v) qachon kuchlanish berilishini ta’kidlash va ayrim harakatlarga o‘quvchilar diqqatini jalb qilmoq zarur, ko‘rsatishda aynan ana shu lahzalar ta’kidlanadi; ko‘proq ko‘rgazmalilik uchun ba’zan o‘rganilanayotgan harakatning faqat qismini ko‘rsatadilar, harakatning tezligi kamaytiriladi, tanaffus qilinadi.

3. Ko‘rsatish vaqtida o‘qituvchining emotsional holatida o‘quvchilar taqlid qilishga intilishlarini hisobga olish kerak. Bundan o‘quvchilarning bilish faolligini oshirish uchun foydalanish zarur.

4. Oynali ko‘rsatish faqat oddiy, asosan,  umumrivojlantiruvchi jismoniy mashqlardan foydalanilgan vaqtda maqsadga muvofiqdir.

 

Ko‘rgazmali o‘quv qurollari namoyishi

Ko‘rgazmali qurollar  namoyishi o‘quvchilar harakatni predmetli tasvir yordami bilan idrok etishi uchun qo‘shimcha imkoniyat yaratadi.

Ko‘rgazmali o‘quv qurollarining har qaysi turini namoyish qilish ba’zi- bir uslubiy qoidalarni hisobga olish bilan o‘tkazilishi kerak.

Plakatlarda aks etgan lahzalarni harakatda ko‘rsatish qiyin. SHuning uchun tasvirlashni detallardan ozod qilish zarur, ular o‘quvchilarni asosiy harakatlardan chalg‘itishi mumkin. Ko‘rgazmali idrokning natijalarini tekshirish uchun o‘qituvchining savollari va o‘quvchining javoblari foydalidir. Plakatlar namoyishi texnikasiga yagona talab bo‘lishi mumkin emas. Ta’limning vazifalaridan kelib chiqib, o‘quvchilar diqqatini aniq vazifalarga jalb qilish maqsadida plakatlarni dars davomida yoki ular bilan oldindan tanishish uchun navbatdagi dars oldidan osib qo‘yish mumkin.

Doskada bo‘r bilan rasm chizish, agar o‘qituvchi ularni etarlicha mahorat bilan bajarishga qodir bo‘lsa, plakatlar oldida ba’zi bir ustunliklarni egallaydi, ammo ularni to‘la almashtira olmaydi. Birinchidan, harakatning ayrim unsurlarini izchil tasvirlab, binobarin,  o‘quvchilarning diqqatini bu unsurlarga navbatma-navbat jalb qilib, harakat fazalari izchilligi to‘g‘risida   tasavvur hosil qilish mumkin. Ikkinchidan, rasmlar bolaning diqqatini chalg‘itmaydigan, juda oddiy bo‘lishi kerak. Uchinchidan, doskadagi rasmlar namoyish qilishning juda tezkor uslubidir. O‘qituvchining rasm chizish qobiliyati o‘quvchiga hissiy va estetik ta’sir o‘tkazishda katta ahamiyatga ega, bundan tashqari, o‘quvchilar ishtirokida bajarilgan tasvirlar ularni harakatning   bajarilishini obrazli tarzda o‘ylab ko‘rishga, o‘z xatolarini topishga undaydi.

Predmetli vositalarni qo‘llash didaktik imkoniyatlarni nisbatan kam egallaydi, ammo, ayniqsa, kichik maktab yoshidagi bolalarga etarlicha hissiy ta’sir ko‘rsata oladi (masalan, darsda qo‘g‘irchoq – bu har doim qiziq bo‘lgan).

Kinofilm namoyishi talay texnikaviy qiyinchiliklarni tug‘dirsa-da, pedagogik jarayon  davomida uni ko‘rsatish ulkan didaktik imkoniyatlar yaratadi. Kinofilm yordami bilan harakatning yuqori sport malakasi darajasida bajarilishini, shuningdek, uning barcha detallarini ilg‘ab olish uchun har xil tekislikda, yirik hajmda va yaxlit holda  ko‘p marta namoyish qilish mumkin. Harakatlarni ko‘rgazmali idrok etishda rapidli tasvir deb ataladigan usul katta ahamiyatga ega. Bunda  harakatlar  yuqori tezlik bilan namoyish etiladi. Kinotasmadan olingan proeksiya ekranda kino tasvirining tezligidan ko‘ra  past tezlik bilan harakatlarni susaytirilgan holda ko‘rsatadiki, bu uning barcha detallarini qarab chiqish imkonini beradi.

Tovush va yorug‘lik signalizatsiyasi

Tovushli va yorug‘lik signalizatsiyasi harakatning boshlanishi va tugallanishi uchun eshitish va ko‘rishning zaruriy mo‘ljalini vujudga keltiradi. U harakatlar yo‘nalishi amplitudasining muayyan ritm va tezlik darajasini tashkil qiladi.

Bayroqchalar, qoziqchalar, tuproqdagi belgilar, metronom zarbasi va h.k. kabi signallarning oddiy o‘xshash usullari, yugurish va uloqtirishning yo‘nalishi va balandligini aniqlaydi. Bajarilayotgan harakat to‘g‘risida tez axborot olish uchun elektr nishon, elektrozvukoliderlar keng tarqalmoqda.

 

15-16. Mavzu: HARAKATLARGA O‘RGATISH JARAYONI BOSQICHLARINING XUSUSIYATLARI VA TUZILISHI

Reja:

1)  Dastlabki o‘rgatish bosqichi.

2) CHuqurlashtirilgan   o‘rgatish   bosqichi   va   bosqichining maqsadi.

3) Harakatlarni mustahkamlash va yanada takomillashtirish bosqichi.

 

O‘rgatish jarayonining umumiy yo‘nalishi mashq texnikasi negizini va uning variantlarini (mashq negizi puxta egallangandan keyin) mustahkam o‘zlashtirishdan iboratdir. O‘rgatish jismoniy sifatlarning, avvalo, chaqqonlikning rivojlanib borishi bilan bir vaqtda davom etadi.

Harakatli mashqlarga o‘rgatishning uzoq davom etishi va qiyinligi ko‘p jihatdan mashq tuzilishining qay darajada murakkabligiga bog‘liqdir. Mashq tuzilishining murakkabligi, o‘z navbatida, uni tashkil etuvchi harakatlarning miqdoriga, ularning masofa hamda vaqt jihatidan aniq bajarilishiga, mushaklarning zo‘r berib aniq harakat qilishiga, shuningdek, ularning o‘zaro aloqada bo‘lishiga va harakat aktining umumiy ritmiga ham bog‘liq bo‘ladi.

O‘rgatish vaqtida murakkab harakat aktlari – tayyorgarlik, asosiy va yakunlovchi fazalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarning xususiyatlari ham hisobga olinadi.   Bo‘lib yuborish metodidan foydalanish harakatni o‘rganishning izchilligini belgilash uchun, shuningdek, tayyorgarlik mashqlarini tanlash uchun muhimdir. O‘rganishni ba’zi  hollarda, asosiy fazadan – harakat faoliyatining asosiy mexanizmidan boshlash  mumkin (masalan, granata uloqtirishdan, yugurib kelib sakrashdan va b. Boshqa hollarda, asosiy fazani bajarish tayyorgarlik fazasiga, ayniqsa, kuchli bog‘liq bo‘lganda, birinchi navbatda, tayyorgarlik fazasini o‘zlashtirish maqsadga muvofiqdir (maslan, qo‘shpoyada siltanib orqaga ko‘tarilishdan avval gavdani qo‘l barmoqlari tomon siltab tortish); ba’zida shikastlanishning oldini olish maqsadida avval yakunlovchi fazani o‘rganish ma’quldir (masalan, sakrashda to‘g‘ri tushish).

Ayrim harakat faoliyatiga o‘rgatish jarayoni quyidagi bosqichlardan iboratdir:

1. Dastlabki o‘rgatish. Bu o‘rgatish jarayonida harakatning asosiy variantini umumiy tarzda bajarish malakasi tarkib topadi.

2. CHuqurroq o‘rganish.  Bunda  harakatni zarur darajada aniq bajarish malakasi hosil bo‘ladi.

3. Harakatlarni bajarish malakasini mustahkamlash va yanada takomillashtirish. Bu harakat ko‘nikmasining paydo bo‘lishi, shuningdek, undan har xil sharoitlarda foydalana olish bilan bog‘liqdir.

Dastlabki o‘rgatish bosqichi

O‘rgatishning bu bosqichida  maqsad harakat faoliyatini uning asosiy variantida umumiy tarzda bajarish malakasini tarkib toptirishdir. O‘rganuvchilar yangi harakat texnikasining negizini o‘zlashtirib olishi kerak. Ayrim hollarda, bunday  malakalar  umumiy jismoniy tayyorgarlik jarayonida  hosil  qilinganda,  mustaqil ahamiyatga ega bo‘lishi va texnika batafsil takomillashtirilmagan holda ko‘nikmaga aylanishi mumkin. Boshqa hollarda bu malakalar harakatlarni bajarishning ustasi bo‘lish yo‘lida dastlabki bosqich hisoblanadi, bu sportchilar  uchun, ayniqsa, xosdir.

Dastlabki malakani tarkib toptirish bosqichi fiziologiya mexanizmi jihatidan shu bilan xarakterliki, bu bosqich davomida miya po‘stlog‘idagi dinamik stereotipning asosi yaratiladi. Bunda yaroqli tug‘ma va orttirilgan reflekslarni tanlash, shuningdek, o‘rganuvchilarning harakatlarni bajarish tajribalarida bo‘lmagan reflekslarning yangilarini barqaror etish sodir bo‘ladi. Natijada bosqich oxirida o‘rganiladigan faoliyat texnikasining asosiga mos keluvchi harakat reflekslari tizimi tarkib topadi. Bu bosqichning o‘ziga xos xususiyatlari: a) harakatlarning fazo  va vaqt jihatidan etarli darajada aniq bo‘lmasligi, mushak harakatlarining aniq emasligi; b) harakat akti ritmining barqaror emasligi; v) keraksiz qo‘shimcha harakatlarning mavjudligi; g) murakkab harakat fazalari o‘rtasida yaqinlikning yo‘qligidir.

Harakatlarning fazo va vaqt jihatidan aniq bo‘lmasligi, shuningdek, mushaklarni zo‘r berib harakat qildirishning nomutanosibligi, birinchidan, asab  jarayonlarining bosh miya po‘stlog‘ida irradiatsiyalanishidan, ikkinchidan esa, ichki tormozlanishning etarli emasligidandir.  Asab jarayonlarining bosh miya po‘stlog‘ining harakat analizatorida irradiatsiya qilinishi ishda qatnashishi kerak bo‘lgan funksional harakat birliklari bilan bir qatorda, bu birlikka ularning markazida qo‘zg‘alishni  irradiatsiya qiluvchi jarayoni taqsimlangan boshqa birliklarni ham jalb etadi. Tashqaridan bu harakatning kerakli yo‘nalishi   amplitudadan chetga chiqishida namoyon bo‘ladi. Qo‘zg‘alish jarayonini irradiatsiya qilish mushaklarning zo‘r berib harakat etishining nomutanosib bo‘lishiga olib keladi: o‘rganuvchi keragidan ko‘p kuch sarflaydi va harakatlarni gavdaning butun yoki bir qism mushaklarini kuch bilan ishga solib bajaradi. Buning hammasi mazkur bosqichda o‘ta darajada charchash, toliqish va ishchanlik qobiliyati pasayishining sabablarini tashkil etadi.  Harakat akti ritmining qat’iy bo‘lmasligi, odatda, o‘rganuvchilarning  harakat aktlarining ayrim fazalarini vaqtidan oldin bajarishga harakat qilishlarida ko‘rinadi: bular ko‘p kuch sarflash bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy fazalardir. Bu asosiy fazadan oldin pauza qilinadigan harakatlar uchun, ayniqsa,  xosdir.

Dastlabki harakat malakalarini tarkib toptirishning ko‘rsatilgan xususiyatlarini hisobga olib, o‘rgatishning birinchi bosqichida quyidagi vazifalar qo‘yiladi:

1. Harakat akti haqida bu aktning maqsadini tushunishga asoslangan bir butun tasavvur paydo qilish.

2. SHug‘ullanuvchilarning harakatlarni bajarish tajribalarini yangi harakatlarni o‘zlashtirish uchun kerak bo‘lgan elementlar bilan to‘ldirish.

3. Harakatlarni to‘la bajarishga erishish.

4. Keraksiz harakatlarni, mushaklarning keraksiz darajada kuchlanishini yo‘q qilish.

Mazkur bosqichda o‘rgatish metodikasi didaktik tamoyillarni yoyishda, o‘rgatishning shu bosqichi uchun muvofiq metod va usullardan foydalanishda qator xususiyatlarga egadir.

Harakatlarni o‘rgatishning boshlang‘ich payti shu harakatlar bilan oldindan tanishtirib chiqish hisoblanadi. Bunga harakatlarning ahamiyati va xususiyatini so‘zlab berish, namoyish etish, harakat texnikasining asosini qisqacha tushuntirib berish, shuningdek, amalda bajarib ko‘rsatish orqali erishiladi.

So‘zlab berilganda, o‘rganuvchilar harakatlardan ko‘zda tutilgan maqsadni, harakatlarning ahamiyatini tushunib olishlari kerak, suhbat ularda harakatlarni bajarishga qiziqish uyg‘otishi  va   harakatlarni o‘zlashtirish uchun zarur rag‘bat, irodaviy kuch hosil qilishga yordam berishi zarur.

Namoyish ikki ko‘rinishda amalga oshiriladi. Birinchidan, harakat tabiiy mukammallashgan ko‘rinishda namoyish qilinadi. Harakatni aniq, chiroyli namoyish qilish bu harakatga bo‘lgan qiziqishni va uni o‘zlashtirishga bo‘lgan istakni yanada oshiradi. Ikkinchi ko‘rinish faqat o‘rgatish xususiyatiga ega bo‘lib, o‘rgatilayotgan harakat texnikasi asosini shug‘ullanuvchilar ongiga singdirish maqsadini ko‘zlaydi. Harakatni bajarish texnikasining asosi dastlab maksimal darajada  umumiy va qisqa qilib, usul va uning qismlarining aniq atama nomlarini aytgan holda tushuntirilishi kerak. Bu bosqichda harakatni bajarish texnikasini batafsil ravishda tushuntirish maqsadga muvofiqdir, chunki o‘rganuvchilar yangi axborotlarning ko‘pligidan butun tafsilotlarni eslab, harakat amallarini to‘la bilib olishlari mumkin emas.  YAngi shartli harakat reflekslari birinchi navbatda his etish asosida paydo bo‘ladi, lekin ular o‘sha zahotiyoq tushunib olinsa, bu reflekslarning paydo bo‘lish jarayoni tezlashadi. Harakatning to‘g‘ri bajarilayotganligini bilish refleksni mustahkamlaydi, noto‘g‘ri harakat qilinayotganini bilish esa keraksiz harakat ta’sirining so‘nishiga yordam beradi.

O‘qituvchi onglilik va faollik tamoyiliga amal qilib, birinchidan, o‘rganuvchilar oldiga harakat vazifalarini asosli ravishda qo‘yishi va ularning bajarilishi kerak bo‘lgan narsani aniq tushunishlariga erishishi, ikkinchidan, berilgan harakatni qanday bajarish kerakligi haqida tasavvur yaratishi kerak. Harakatni dastlabki o‘rgatishning ko‘rgazmali bo‘lishi harakatning asosiy fazalari haqida his va tasavvur hosil qilish imkonini beruvchi xilma-xil metod va usullar yordami bilan ta’minlanadi.

Dastlabki o‘rgatish bosqichida topshiriqning bajarib bo‘lish yoki bo‘lmasligi: a) o‘quvchilarda harakat tajribasining qanchalik kattaligi; b) o‘rganiladigan harakat tuzilishining qay darajada murakkabligi; v) o‘rganuvchilarning jismoniy imkoniyatlariga tuzilishning qanchalik muvofiqligi bilan belgilanadi. Dastlabki malakaning tez hosil bo‘lishi va sifati o‘rganuvchidagi  harakat tajribasining qanchalik boyligiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.  Murakkab tuzilishli  harakatli mashqni  u haqda yaxlit tasavvur yaratilganidan keyin, qoidaga ko‘ra bo‘lib tashlash metodi bilan qismlar bo‘yicha amaliy o‘zlashtira boshlash maqsadga muvofiqdir.

CHuqurlashtirilgan   o‘rgatish   bosqichi   va   bosqichning maqsadi.

Ilgari hosil qilingan "qupol" texnika ko‘nikmalarini aniqlashtirishdir. Dastlabki o‘rgatish jarayonida harakatlar shunday aniqlik bilan bajarilishi kerakki natijasida harakat ko‘nikmasi harakat malakasiga aylanishi lozim. Agarda dastlabki o‘rgatish harakat texnika asosini o‘rganishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi bosqichda bu chuqurlashtirilgan holda o‘rganiladi va uning detallari aniqlanadi.

Bu bosqichda harakatlarning vaqtli, fazoviy va ayrim murakkab harakatlar xarakteristikasi bilan xarakterlanadi. Bu bosqichning didaktik vazifalari quyidagilardan iborat:

1. O‘rganilayotgan harakatlarining qonuniyatlarini yanada chuqurroq tushunish;

2. O‘rganilayotgan harakatlar texnikasining detallarini o‘rganish va aniqlash.

3. Harakatlarni butunlay, aniq, bir tekis, oson bajarishga erishish.

Bu bosqichga asosan so‘z metodi, shugullanuvchilarga oson tushunarli va individuallashtirish metodi, keyinchalik jismoniy tarbiyaning metodik tamoyillrdan esa talablarni tobora oshirib borish tamoyili, onglilik va faollik tamoyiliga e’tibor etiladi.

Harakatlarni mustahkamlash va yanada takomillashtirish bosqichi.

Jismoniy tarbiyaning umumiy yo‘nalishiga bog‘liq holda, bu bosqichni davom ettirish har xil bo‘ladi. Bu bosqichda o‘rgatish jarayoni harakat malakalarini rivojlantirishning 2 xil stadiyasini o‘z ichiga oladi:

1. Harakat malakasining asosiy varianti mustahkamlash stadiyasi;

2. Ko‘nikma va malakalarni qo‘shimcha variantda hosil bo‘lish stadiyasi. Birinchi stadiyada o‘rganilayotgan harakat texnikasining asosiy variantiga mos dinamik stereotip mustahkamlanadi.

Ikkinchi stadiyada esa, bu asosiy stereotipga qo‘shimcha harakat reaksiyalari mustahkamlanadi.

 Bu bosqichda vazifalar quyidagilardan iborat:

1) Harakat ko‘nikmasi, harakat malakasi xosil bo‘lish uchun harakatlarning har xil variantlarda bajarilishi.

2) E’tiborni oldingi bosqichda yo‘l qo‘yilgan xatoni yo‘q qilinishiga qaratilishi zarur.

3) Asosan harakat texnikasini o‘zlashtirish va mustahkamlashga erishish zarur.

4) Harakat faoliyatini maksimal darajada aniq bajarilishiga erishishdir.

Bu bosqichda o‘rgatish metodikasi yuqorida ko‘rsatilgan vazifalarni muvofiqli bajarishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Onglilik va faollik tamoyilini amalga oshirishda shug‘ullanuvchilarning diqqatini bir nuqtaga yo‘nalishga qaratish lozim. Harakat aktiga hosil qilingan ritmning buzilishiga, alohida harakatlar o‘rtasida o‘zaro aloqalarning buzilishiga olib kelishi mumkin. Lekin bu bilan bu bosqichda ishga ongli munosabatda bo‘lishning roli kamayadi deb tushunish mutlaqo noto‘g‘ri.

Harakatlar faoliyatini takomillashtirish jarayonida ko‘p vazifalarni hal qilishda ongli va faollik prinspi etakchi rol o‘ynaydi. Onglilik o‘rganilayotgan harakat texnikasini, uning qonuniyatlarini va bajariladigan ishining natijasini yanada chuqurroq tushunib olishga qaratilishi kerak.

Bu bosqichda muhokama, suhbat, nazariy manbalar ustida mustaqil ishlash va hokazolar birinchi o‘ringa quyiladi. Harakat malakasini mustaµkamlash jarayonida o‘rgatishning ko‘rgazmaliligi oldingi, bosqichlarga qaraganda boshqacha shakl yotadi.

Harakatni o‘rgatishga yordam beradigan qushimcha vosita va metodlar asta-sekin minimum darajagacha kamaytiriladi. Harakat malakasining mustaxkamlanishida harakat analizatori etakchi rol o‘ynaydi, masofa analizatorlari esa "yo‘qlanadi", bu diqqatni harakatning tashqi sharoitiga qaratishga imkon beradi. Bu o‘z navbatida, taktik ko‘nikma va malakalarni xosil qilish va takomillashtirish uchun qulay sharoit yaratadi. Bunda ko‘rgazmali vositalar,video va kino materiallardan, turli xil taktik vaziyatlarni aks ettiruvchi rasm va chizmalardan foydalanadi.

Muntazamlilik tamoyili bo‘lsa, harakat malakasini mustahkamlash va takomillashtirish harakatini butunlaycha qayta takrorlash sharoitlarida amalga oshiriladi. Hamda extiyojga qarab, qismlarni bo‘lishga ham yo‘l qo‘yiladi. Bunda standart va o‘zgaruvchan mashqlar metodlaridan birgalikda foydalanish juda katta ahamiyatga ega.

Bu bosqichning dastlabki o‘rgatish bosqichida doimiy sharoitlarda o‘tkaziladigan standart mashq yaxshidir, chunki hosil bo‘lgan dinamik stereotip hali etarli darajada mustaxkamlanmasdan o‘zgartirishga urinilganda, asosiy variantda "salbiy ko‘chish" ko‘zga tashlanadi va o‘rganilgan qismlarni aniqlash yuzasidan olib borilayotgan ishni davom ettirishga halaqit beradi.

Bundan keyin malakaning mustahkamlanishiga qarab, asosiy o‘rinni o‘zgaruvchan mashq eggalaydi, bu mashq jarayonida xilma-xil sharoitlarda harakat turli o‘zgaradi.

Harakat malakalarini takomillashtirish jarayonida oson tushunarli va individuallashtirishni ta’mnlash bilan birga, o‘rganilgan harakatning qanchalik mustahkamlanganligiga qarab musobaqa metodidan oldin harakat texnikasiga asosan, so‘ngra butun funksional imkoniyatlarini ko‘rsatib yanada kengroq foydalaniladi. O‘rganishning bu bosqichida jismoniy yuklanish bilan dam olishni almashinishi, takomillashining belgilanadigan darajasiga bogliqdir. O‘rgatishning bu bosqichida malakaning mustaxkam bo‘lishi va talabning tobora oshib borishi muhim o‘rin egallaydi. Harakat ko‘nikmalari va malakalarini takomillashtirish uchun shart-sharoit harakat vazifalarini muntazam ravishda yangilab mukamallashtirib turish va jismoniy sifatlarini har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan funksional jismoniy yuklanishlarni oshirish yo‘li bilan yaratiladi. SHuni ham aytib o‘tish kerakki bu bosqichda o‘rgatish jarayonining xarkterli tomonlaridan biri bu o‘rgatish jarayonining jismoniy sifatlarini tarbiyalash jarayoni bilan yaqin bog‘liqligidir.

 

O‘rgatish bosQichlari.

 

DASTLABKI O‘RGATISH	CHUQURLASHTIRILGAN O‘RGATISH	TAKOMILLASHTIRISH VA MUSTAHKAMLASH
Maqsad-o‘rganish jarayonida shug‘ullanuvchilar harakat texnikasining asosini o‘zlashtirish. Bu bosqichning xususiy vazifalari quyidagilardan iborat: a)shug‘ullanuvchilarda harakat faoliyati bo‘yicha to‘liq tasavvur hosil bo‘lishi uchun u to‘g‘risida asosli tushuncha hosil qilish, b) YAngi harakatlarni o‘rgatish uchun shug‘ullanuvchilarning bilimini, harakatlar to‘g‘risida kerak bo‘lgan elementlar bilan to‘ldirib borish, v) Harakatlarni butunlay bajarishga erishish, g) Ortiqcha muskul kuchlanishlarni va ortiqcha keraksiz harakatlarni yo‘q qilish. Amalga oshirish metodlari: 1. So‘z metodi. 2. Ko‘rgazmali metod. 3.Bulib - bulib o‘rganish metodi.	Maqsad- ilgari xato qilingan -qo‘pol- texnika ko‘nikmalarini aniqlash va yo‘q qilishga intilish. Bu bosqichning asosiy vazifalari: a)O‘rganilayotgan harakatlarning qonuniyatlashtirishni yanada chuqurroq tushuntirish, b)O‘rganilayotgan harakatlar texnikasining detallarini o‘rgatish va aniqlash, v) Harakatlarni butunlay aniq bir tekis, oson bajarishga intilish, g) Harakatni turlicha bajarish imkoniyatini oldindan yaratish. Amalga oshirish metodlari: 1.  Butunlay o‘rgatish. 2.  So‘z metodi. 3.  Ko‘rgazmali metod. 4. Musobaqaviy metod.	Maqsad- amaliyotda harakat faoliyatini takomillashgan holda egallashni ta’minlash. Xususiy vazifalar quyidagilardan iborat: a)Harakat ko‘nikma harakat malakasi hosil bo‘lish uchun harakatlarni har xil variantda bajarish. b)Oldingi bosqichda yo‘l qo‘yilgan xatoni yo‘q qilish. v)Asosan texnikani va o‘zlashtirish va mustahkamlashga erishish zarur. g) Harakat faoliyatini maksimal darajada aniq bajarishga erishish. Amalga oshirish metodlari: 1. Takroriy standart mashq metodi. 2. Takroriy o‘zgaruvchan mashq metodi. 3. Onglilik va faollik.  4. Muntazamlik.

 

17-18- Mavzu: HARAKAT MALAKALARINING TASHKIL ETISH QONUNIYATLARI

 

Reja:

1. Harakatlarni uddalay olish qobiliyati va harakat malakasi

2. Harakatni bajarishning oliy maqomi

 

O’quvchiga bilim berishda jismoniy tarbiya ta`limi muhim wrinni egallaydi. Bu jarayonda harakat faoliyatini yoki uning ma`lum bwlagini bajarishga wrgatiladi, jarayon mashq qilish – takrorlash orqali amlga oshiriladi va shug’ullanuvchida shu harakat haqida nazariy bilimning shakllanishiga, jismoniy sifatlarni rivojlantirish – tarbiyalashga olib keladi. Demak, jismoniy tarbiya jarayonida ta`lim maxsus bilimlarni va harakatni bajara olishni o’zlashtirish va uni o’quvchiga, shug’ullanuvchiga uzatishni uyushtirilishini ywlga qwyishdan iboratdir.

O’qitish praktikasida «harakat faoliyati ta`limi», «harakatga o’rgatish», «harakat malakasi», «harakat kwnikmasi», «nazariy bilim», «qila bilish», «tarbiyalash», «rivojlantirish» vahokazodek atamalardan foydalaniladi hamda yuqorida qayd qilinganidek jismoniy ma`lumot berishdek maqsadni amalga oshiradi.

«Harakat faoliyatini (yoki jismoniy mashqni) wrganish», nisbatan qisqa pedagogik vazifadir. «Harakat faoliyatini wrganish» (yoki jismoniy mashqni o’qitish) atamasi harakat faoliyati aniq bo’lib uning nazariy bilimi ham berilganda qwllaniladi. Harakat faoliyatini o’qitishda harakat malakasi shakllanadi, kwnikma vujudga keladi, bir vaqtning o’zida muvofiq jismoniy harakat sifatlari: kuch, tezlik, chidamlilik, chaqqonlik, muskullar egiluvchanligi va bwg’inlar harakatchanligi rivojlanadi. Shu sababli pedagogik jarayonda e`tibor aniq bir narsaga, ta`limga – malakani shakllantirishga yoki harakat sifatlarini rivojlantirishga qaratilishi lozim.

Harakat faoliyatini o’qitishning xususiyatlari. Harakat faoliyatini o’qitish jarayonida faqatgina bilim berish va tarbiyalash vazifalari qwshib hal qilinmay, sog’lomlatirish xususiyatiga oid vazifalar ham hal qilinadi. Hech qaysi umum-ta`lim predmetida bunchalar yaqqol namoyon bwlmaydigan sog’lomlashtirish vazifasi harakat faoliyatini o’qitishda yorqin namayon bo’ladi.

Harakat faoliyatini o’qitishda bilim berish vazifalari ham o’zini xususiyatlariga ega. O’quv materiallarini egallash jarayonining etakchi komponenti o’quvchilarning aktiv harakat faoliyatidir. Ularning o’quv-mehnat faoliyati hammadan avval potencial jismoniy kuch sarflashni talab qiladi. O’quvchining o’quv faoliyatining ayrim qonuniyatlarini bilish, insonning ish qobiliyatining umumiy qonuniyatlarini hisobga olish kerakligini taqazo etadi. İndividning ish qobiliyati bir necha faktorlarga bog’liq: avlodidan (ota-onasidan) meros qobiliyatlar, hayotiy jarayonda twplangan tajribalar va ma`lum belgilangan sharoitda aniq faoliyatni boshqara olish. Bu faktorlar qanchalar yaxshi rivojlangan bwlsa, inson shunchalar katta ishchanlik (qobiliyati)ni namoyon qila oladi.

Odatdagi sharoitda inson o’zining ish qobiliyatining bir qismidangina foydalana oladi xolos. Zahirasidagi deb hisoblangan boshqa qismi faqat oshirib qwyilgan maksimal talablarga javob berishda namayon bwlishi mumkin. Odatdagidan tashqari tashqi sharoit muhim rezerv ish qobiliyatining namoyon bo’lishiga imkoniyat yaratibgina qolmay, odamning qobiliyatni maksimal mobilizaciya qila bilishni tarbiyalaydi. Maksimal mobilizaciya qobiliyatini rivojlantirish, o’z navbatida, sharoitga bog’liq.

Harakat faoliyatini o’qitishning ikkinchi xususiyati harakat malakalari tizimini shaklantirish hisoblanadi. Faqat harakat faoliyati tizimigina o’quvchi jismoniy tayyorgarligining xarakterini belgilaydi. Maktab o’quvchilari jismoniy tarbiya dasturidagi harakat faoliyatlari tizimi hayotiy-amaliyligi pricipiga amal qilingan holda shunday tanlab ajratilganki, ularning ko’pchiligini kundalik turmush amaliyotda qwllaganlar yoki ularni keyinroq qwllashlari mumkin. Tizim-ning amaliyotda qwllanilishi uchun undan bir-birini takrorlaydigan yoki ikkinchi darajali bo’lgan faoliyatlar chiqarib tashlangan. Bu jarayonni ob`ektivlashtirish uchun hozirgi kunda matematik hisoblash (statistika) uslubiyatidan foydalanilmoqda. Ular yordamida harakat faoliyatlari tarkibidagi o’zaro bog’liq bo’lgan va bir biriga wxshash elementlar miqdorining xarakteri wrganilmoqda. Wxshash elementlar miqdori o’quvchilar yoshi va jinsiy xususiyatlarining chegarasini e`tiborga Olin-moqda. Masalan, 30 metrga yugurish 60 metrga yugurish bilan solishtirilganda uni boshqa harakat faoliyatlari bilan ko’p marotaba bog’lanishlarga ega ekanligi va shuning uchun u bolaning rivojlanishi lokomaciyasi (M.A. Godik, 1966) darajasining umumlashtirilgan ko’rsatkichi sifatida qaralishi mumkin ekan. Tirmashib chiqish va muvozanat saqlash mashqlari esa boshqa harakatlar faoliyatlari tizimiga nisbatan qaram emas. Boshqacha qilib aytganda, bu faoliyatlarning ta`siri natijasi boshqa faoliyatlarnikidan yuqori yoki past bwlishi mumkin (K.D. Bakuneno, 1967).

Uchinchi xususiyati – ta`limni ikki ywnalishda amalga oshirishda harakat sifatlarini kompleks rivojlantirish bilan aloqadorligi.

a) harakat malakasi harakat sifatlarini rivojlanishi bilan bog’liqdir. Eng avvalo aynan wsha harakat malakasiga oid harakat sifatlari rivojlanadi.

  b)harakat malakasi uchun maxsus xususiyatga ega bo’lgan harakat sifatini rivojlantirish bir vaqtning o’zida boshqa sifatlarni rivojlantirishdan samaraliroq kechadi.

Masalan: qisqa masofaga yugurishni o’qitishda tezlik ri-vojlanadi, lekin tezlik kuchni, chidamlilikni va boshqalarni optimal rivojlantirgandagina effektliroq rivojlanadi.

Harakat faoliyatlarini o’qitishning samaradorligi jismoniy bilim va jismoniy rivojlanganlik darajasi kwrsatkichlari bilan aniqlanadi. Bilimlar tizimi va harakat faoliyatlarini egallanishini to’g’ri tashkillangan pedagogik jarayon albatta jismoniy rivojlanganlik kwrsatkichlarning oshishiga olib keladi.

Bilim berish vazifalarining hal qilinishi tarbiyaviy vazifalarning amalga oshirilishi bilan organik birlikdadir. Ta`limning tarbiyaviy xarakteri haqidagi tushuncha jismoniy tarbiyaning asosiy qonuniyatlaridan biri tarzida yuzaga chiqmoqda. Maxsus tashkillanmagan jarayon sifatida jismoniy mashqlardan foydalanish jarayoni hech qanday pedagogik qimmatga ega emas, ularning tarbiyaviy ta`siri twlaligicha pedagogik jarayonning sifatiga bog’liq. Wz davridayoq P.F. Lesgaft muskullarni mashqlantirishga inson psixikasiga va uning intelektiga ta`sir etuvchi kuchli vosita deb qaragan.

Barcha fanlarning o’qituvchilari qatori jismoniy madaniyat o’qituvchisi ham tarbiya jarayonida tarbiyaning barcha elementlari kompleksini o’z tizginida ushlab turishga odatlanishi lozim. Tarbiyaning umumiy vazifalari hal qilinishiga o’quv fani o’z ta`sirini wtkazmay qolmasligi mutaxassislarga ayonligiga qaramasdan, jismoniy tarbiya uchun xarakterli bo’lgan ayrim xususiy vazifalarni ham oldinga suradi:

 - jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishga odatlatirish. Bu odat, ayniqsa, hozirgi zamondoshimiz uchun zarur. Kam harakat qilish, organizmga jismoniy yukning kamligi,harakat faolligining sustligini engish muammosini hal qiladi, mustaqil jismoniy mashq bilan shug’ullanish mashg’uloti uchun vaqt topishga wrgatadi;

- jismoniy qiyinchiliklarni engishni va mardonavorlikni tarbiyalash. Ko’pchilik harakat faoliyatini o’zlashtirish ma`lum darajadagi havf, tavakkalchilikni, maksimal jismoniy va psixik zwriqishni talab qiladi, ahamiyatli darajadagi nagruzkani organizm sarflagan energiyasi tiklanib ulgurmagan fonda bajara olishga - chidashga wrgatadi;

- gigienik malaka va odatlarni tarbiyalash. Jismoniy mashqlarning samaradorligi asosan gigienik omillardan to’g’ri foydalanish bilan bog’liq. Harakat faoliyatlarini o’qitishning jarayoni ish rejimiga rioya qilishni tarbiyalash, ovqatlanish, uyqu, tana va badanini parvarishlash, kiyim-bosh va boshqalarni o’z ichiga oladi;

- o’quvchilar orasida o’zaro munosabatlarni to’g’ri shakllan-tirishga erishish. Chunki harakat faoliyatlarini o’zlashtirish, takomillashtirish kollektivchilikka tayanib munosabatlarni tashkillash emocionallik bilan aloqador. Shug’ullanuvchilarning, ayniqsa, turli jinsdagilarning yuqori darajadagi o’zaro yordami yoki raqiblik orqali aloqasi, dwstlik, wrtoqchilik, wg’il bolalar va qizlar orasidagi yuqori axloqiy munosabatlarning shakillanishida bebaho vositadir;

-harakat faoliyatlari davomida mustaqillikni tarbiyalash. O’quvchilarning sport zali yoki sport maydonida harakatlanishiga nisbatan mustaqillik berish, bir tomondan, o’quvchilarning o’z-o’zlarini boshqarishiga imkon bersa, ikkinchi tomonidan, o’z faoliyatiga javobgarlikni his qilish uchun sharoit yaratadi, o’z harakat aktivligiga ongli munosabatni va uni amalga oshirish usulini wylashga wrgatadi;

- umumiy va xususiy tarbiyaviy vazifalarni hal qilish o’qituvchi bilan o’quvchini yuqori darajadagi va xususiy aloqasi (o’qituvchining kommunikativlik komponenti) sharoitida amalga oshiriladi.

Tarbiya vazifalarini ta`lim jarayonida twlaqonli amalga oshirish uchun uni tizimli ravishda bilim olish vazifalarini hal qilish bilan qwshib olib borilmasa, kutilgan natijaga erisha olmaslik amaliyotda isbotlangan.

- sog’lomlashtirish vazifalari harakat faoliyatlarini o’qitishda jismoniy tarbiyaning barcha vositalarini kompleks ravishda qwllash orqali hal etiladi.

Ta`lim jarayoni tibbiy kwrik (nazorat) xulosalariga muvofiq differenciallashtiriladi va o’quvchilar asosiy, tayyorlov va maxsus tibbiy guruhlar deb nomlanuvchi guruhlarga ajratiladi.

O’quv materiali mazmuni va uning o’quvchilarga beradigan jismoniy yuklamasi ularning yoshi, jinsi va jismoniy tayyorgarligiga qarab qat`iy differenciallashtirilishi lozim. Bu talabning buzilishi faqatgina o’quv materialini o’zlashtirmasligigagina olib kelmay, o’quvchining salomatligiga ham katta putur etkazishi mumkin.

O’zlashtirish jarayonining o’zida, xatto eng qoidali qilib uyushtirilgan ta`limda ham, jarohat olish xavfi mavjud. Bu tabiiy ravishda, o’qituvchidan jismoniy mashq bilan shug’ullanish joyini juda ham puxta tayyorlash, o’quvchilar faoliyatini tashkillashdagi uyushqoqlikka rioya qilish va o’quvchiga yordam berish yoki uni xavfsizligini ta`minlashga (straxovka) tayyorlikni, doimo xushyorlikni talab qiladi.

Ta`limning samarasiga tashqi faktorlar (sport anjomlari va jihozlarning soz bwlishi), sog’lomlashtirish vazifalarining hal qilishi (mashg’ulot joyining tozaligi, havo va boshqalar) ahamiyatli darajada ta`sir qiladi.

Harakat faoliyatlarini wqitishning yuqorida qayd qilingan xususiyatlari wqituvchidan psixologo-fiziologik bilimlarnigina talab qilib qolmay, yuqori darajadagi anatomo-fiziologik va metodik tayorgarlikka oid bilimlarga ega bwlishni taqazo etadi.

 

 Harakatlarni uddalay olish qobiliyati va harakat malakasi

Jismoniy tarbiyaga xos bo’lgan ko’p qirrali vazifalarning barchasi harakatni bajara olish (qila olish) va harakat malakasining shakllanishiga bog’liqdir. Bu jarayonga xos qonuniyatlarni bilish harakat faoliyatlarini o’qitishning barcha etaplaridagi mazmunni to’g’ri va racional bwlishini, harakat faoliyatlarini egalashdagi notekisliklarga barham beradi va ta`lim variaciyasini ywlga qwyish uchun imkoniyat yaratadi, darslar tizimini nisbatan talab darajasida tuzish, tayyorlov va ywllanma beruvchi mashqlardan samarali foydalanib malakaning ijobiy va salbiy kwchishini ta`minlaydi.

Ta`lim jarayonida harakat faoliyatlarini rivojlanti-rish. Harakat faoliyatlarini o’qitish jarayonida tananing u yoki bu qismi (bwlagi)da harakatni boshqarishning xarakteri o’zgaradi, natijada harakat faoliyatini egallashning darajasi ortadi. B.A. Ashmarin bu jarayonni quyidagicha ifodalagan:

Harakatni bajara olish (qila bilish) – bu harakat faoli-yatining har bir bwlagiga o’quvchining diqqat e`tiborini twplash (koncentraciyalash) sharti asosida wrganilayotgan harakat faoliyatidir.

Xarakterli alomatlari; – twla, bir butun harakat faoliyati tarkibidagi harakatlarni boshqarish avtomatlashmagan holda bajariladi. Natijada o’quvchining ongi harakatning har bir elementini qanday bajarilishi sintezi bilan wta band bo’lib, ish yuqori darajadagi energiya sarflash hisobiga – iqtisod qilinmay, ahamiyatli darajadagi charchashga dosh berish hisobiga bajariladi;

-harakat vazifasini bajarish usuli stabil emas (takror-lashlarning maromi turlicha). Bu bosqichda harakat vazifasining oson, ko’p energiya sarflamay hal etish usuli izlanadi.

-harakatni qila bilish, harakat faoliyatini birinchi wrganayotganlar chetlab wtadigan xatolardan holi bo’lgan faoliyat emas. Twg’ri, malakagacha wtish davrining uzunligi, darajasi turlicha va u o’quvchi qobiliyati, ta`lim uslubining takomillashganligi, harakat faoliyatining twla tarkibining oson yoki qiyinligiga vahokazolarga bog’liq.

Ahamiyati. harakatni bajara olish asosan ijodiy izlanishlar orqali, taqqoslash, solishtirishlar, harakatni bajarish usullarini baholash, ularni bir butun harakat faoliyatiga birlashtirish bo’lib bilim berish uchun katta imkoniyatlarni ochadi. harakatni qila bilish harakat faoliyatini egallashning shunday darajasiki, xarakteriga kwra u barcha ywllanma beruvchi mashqlarga tenglashtiriladi. Agarda ular stabillashib qolsa, o’zlashtirilayotgan harakat faoliyati malakasining shakllanishida muammolar vujudga kelishiiga sabab bo’ladi. Ma`lumki, twla harakat tarkibidan ajratilgan, izolyaciyalangan bwlak wrganilayotgan, twla harakat tarkibiga kirganda ma`lum o’zgarishlarga uchraydi.

Wrganilgan harakatni nisbatan doimiy sharoitda tizimli namoyon qila olishini asta sekinlik bilan malakaga aylanishiga olib keladi.

Harakat malakasi – bu faoliyatining shunday bajarish, qobiliyatiki, unda diqqat faoliyatning natijasi va sharoitiga ywnaltirib, uning tarkibiga kiradigan ayrim harakatlarga nisbiy e`tibor bilan bajara olishdir.

Malakaning xarakterli belgilari:

1. Harakat faoliyati tarkibiga kiruvchi alohida harakat-larning bajarilishiga unchalar e`tibor bermay bajarish. Bunga harakatni bajarish jarayoni avtomatlashuvining boshlanish hisobiga erishiladi.

2. Harakatni avtomatlashgan darajada bajarish o’qitish – natijasi yoki hayotiy tajriba amaliyoti natijasidir.

3. Harakat faoliyatining avtomatlashgan holda bajarilishida ongning etakchi rolini inkor etib bwlmaydi. harakat malakasi shakllanishida faoliyat mazmuni avtomatlashmay ayrim harakatlarning ijrosi jarayoni, ayrim elementlar tuzilish (masalan: nerv-muskul jarayonlarini koordinaciya qilish munosabatlari, harakat va vegetativ komponentlarning o’zaro aloqasi) avtomatlashadi.

4. O’quvchining ongi asosan o’zak komponentlarga, sharoitning o’zgarishi hisobiga va harakat vazifasining ijodiy hal qilinishiga ywnaltiriladi.

Zaruriyatga qarab o’quvchi, wrganuvchi har bir harakatning bajarilishini nazorat qilishi mumkin, shuningdek, ijroga lozim bo’lgan o’zgartishlar kiritishi yoki boshqa faoliyatni bajarishga wtib ketishi mumkin (masalan: qo’lda yoki boshni erga qwyib turishda muvozanatni yo’q otsa, o’quvchi «grupperovka» (yig’ishtirinish) qilib oldinga «perekat» qilishi mumkin).

5. Harakat malakasi yuqori turg’unlikka ega. Bu shuni kwrsatadiki, boshqa sharoitda harakat faoliyati bajarilishining buzulishiga oz imkoniyat bo’ladi (masalan: boshqa sport zal, boshqa jihozlar vahokazolar), o’quvchilarga odatlanmagan kuzatuvlarning ta`siri (tomashabinlar).

6. Harakat malakasi uchun harakatlardagi ma`lum tizimning mavjudligi va o’ziga xosligi. Bu alohida ajratilgan harakatlarning bir butun harakat faoliyatiga ortiqcha harakatlar ushlanishini yo’q otish bilan birlashtirishda ifodalanadi. harakatlarning aniqligi ortadi, ularning ritmi takomillashadi, bir butun faoliyat ko’rsatishning vaqti qisqaradi.

7.harakat malakasi shakllanishi analizatorlar funkciyasini qayta taqsimlash bilan kuzatiladi. harakat analizatorining roli ortadi, harakat nazoratida muskul hissiyoti etakchi ahamiyat kasb etadi. Suzuvchining suvni, futbolchining twpni his qilishi va boshqalar.

Malakaning fiziologik mexanizmi. İ.M. Sechenov va İ.P. Pavlovlarning ilmiy tadqiqotlari orqali erkin harakatlarni shakllanishining fiziologik mexanizmlari asoslangan. harakat aktini muskullar bilan bajarishni boshqarish vaqtli aloqalarni vujudga kelishi ekanligidir. Ularning asosida birinchi tartibdagi shartli reflekslarning, oliy tartibdagi, manipulyaciyali reflekslar va boshqalarning vujudga kelishi yotadi. Oxirgi reflekslarning ahamiyatiga katta e`tibor beriladi, chunki ular meros bo’lib nasldan-naslga wtmagan javob reakciyalari bilan bog’liq.

Harakat malakasining shakllanishi jarayoni shartli ravishda uch fiziologik fazaga bwlinadi, bunda gap harakat faoliyatini qaytarish bilan aynan bog’liq bo’lgan fiziologik fazalar ustida boradi xolos.

1-faza shartli reflektor aloqalari markaziy nerv tizimi qo’zg’alish jarayonining keng irradiaciyasi bilan xarakterlanadi. Tashqaridan bu harakat faoliyatining tashqi kwrinishi (suratining) yaratilishi bilan ifodalanib aniq bwlmagan va ko’pincha keragi yo’q  harakatlar ham qwshilib bajarilishi orqali boradi.

II-faza shu bilan farqlanadiki, qo’zg’alishning ortiqchaliligi tormozlanish jarayoni rivojlanishi bilan chegaralanib, markaziy nerv faoliyatlarining vaqt va fazoda aniqligiga erishish bilan kuzatiladi. Bunga harakat faoliyatini nisbatan to’g’riroq bajarish, ortiqcha harakatlarni yo’q otish muvofiq keladi. Ammo qo’zg’alish va tormozlanish jarayonining o’zaro takomillashmagan holdagi wrin almashishlarining hali etarli darajada emasligi harakatlarda ortiqcha zwriqish, muskullar tarangligini oshirib yuborish bilan kuzatiladi.

  III-faza harakatning dinamik steriotipi shakllanishining tugallanishi bilan xarakterlanadi. Bu harakatlarni nisbatan takomillashgan darajada bajarilishiga imkon beradi. Malaka yuqorida aytilgan barcha belgilariga ega bo’lib boradi.

Malakaning stabillashuvi va plastikligi.

Harakat malakasi shakllanib bwlgandan swng uning rivojlanishi davom etadi. Agar racional takrorlash davom ettirilsa, unda malakaning yana ham takomillashuvi sodir bwladi, uni stabillashuvi davom etadi. Malakani nisbatan moslashuvchanroq qilish uchun urinish davom etadi va afzal malaka deb qaraladigan turg’unroq, yuqori tempiratura, shovqin vahokazolarning ta`siriga etarli darajada moslashuvchan, kerak bwlsa, wzgaruvchan sharoitda qayta shakillantirish mumkin bwlgan malakani yaratish imkoni yuzaga keladi.

Malaka shakllanishning asta-sekinligi va notekisligi.harakat malakasi asta-sekin nisbatan uzoqroq vaqt ichida, qator mayda yangilanishlar orqali vujudga keladi.

Malakaning notekis shakllanishining twrt turi mavjud:

1. Malakaning “salbiy tezlik” bilan shakllanishi. Ta`limning birlamchi etapida harakat faoliyatini o’zlashtirish ancha tez amalga oshadi, keyinchalik uning sifatini yaxshilash nisbatan sust boradi. Bu ywsindagi malakani shakllanishi harakat faoliyati texnikasi egallash uchun xarakterli. O’quvchilarning harakat faoliyatlarini asosi oson o’zlashtiradi, chunki maktab jismoniy tarbiya dasturiga oson harakatlar kiritilgan, uning detallarini o’zlashtirish esa nisbatan uzoq davom etadi.

2. Malakani “ijobiy va zudlik” bilan shakllanishi. Bu shuni ifodalaydiki ta`limning birinchi etaplarida malakaning sifatini wsishi ahamiyatli darajada bwlmaydi. Swng u keskin wsadi. Malakaning shu kwrinishidagi shakllanishi nisbatan qiyin harakat faoliyatini o’qitish uchun xarakterli, ma`lum vaqt wtishi bilan tashqaridan sezilmay twplanaetgan sifat o’zgarishlari twplami, o’zining harakat faoliyatini yuqori darajada o’zlashtirilganligi kwrinishida namayon qiladi.

3. Malakaning rivojlanishini sekinlashuvi. Malaka belgilangan mahorat darajasiga etganda, ikkala kwrinishdagi tezlik bilan malakani shakllanishi sodir bwlishi mumkin. Malaka qanchalar takomillashmagan bólsa, o’z navbatida, uni yanada yaxshilash uchun shunchalar katta pedagogik mahorat va kuch talab qiladi.

4. Malaka rivojlanishining ushlanishi («plato»). Ushlanish ikki sabab orqali vujudga kelishi mumkin:

- vaqt wtishi bilan malakaning sifat o’zgarishlariga olib keluvchi organizmdagi sezilmas darajada borayotgan moslashuv jarayonining borishi;

- ta`limning usuliyatini noto’g’riligi yoki harakat sifatlarini etarli darajada rivojlanmaganligi orqali kelib chiqadigan sabablar.

Agarda malakani ushlanishining sababi to’g’ri aniqlansa, uni engish ushlanishini tezroq wtishi uchun birinchi sabab vaqt, ikkinchi sabab o’qitishning vosita va metodlari bo’lib, lozim bwlsa ularni keskin o’zgartirish kerak bo’ladi.

Malakaning sónishi. harakat malakasi barcha shartli reflekslar qatori, agarda mustahkamlanib turilmasa swnadi. Swnish malakaning ketma-ketligiga wxshash ketma-ketlikda yoki uning teskarisi tartibida sodir bo’ladi.

Malakani nomoyon qila olish boshlanishida sifat o’zgarishlariga darrov olib kelmaydi. Bu esa o’quvchilarni o’z kuchlariga ishonmay qwyishiga sabab bwlishi mumkin, ayrim holatlarda bu faoliyatni bajarishdagi uzulishlarga olib kelishi mumkin. Swng harakatlarni aniq diferenciallash qobiliyati yo’q ola boshlaydi, harakatlar oralig’idagi qiyin koordinacion aloqalar buzila boshlaydi, oldin ko’p vaqt sarflab erishilgan texnika ijrosidagi individuallik yo’q oladi. Tashqaridan bu harakat faoliyatining yomonlashuvi bilan kuzatiladi. Masalan: uloqtirishda yomon natija, gimnastika mashqlarining ijrosida xatolar sodir bo’ladi va boshqalar. Mashq qilishning twxtatib qwyilishi bu hodisani yanada sezilarli holatda namoyon bo’lishiga olib keladi. Nihoyat, shug’ullanuvchi ayrim qiyin harakatlarni bajara olish qobiliyatini yo’q otadi. Tinimsiz mashg’ulotlar malakaning namoyon bwlishining sifati (tez yugurush, balandroq sakrash va boshqalar)ga salbiy ta`sir etadi va ijro texnikasi tezda yomonlashadi. Lekin harakat malakasi butunlay yo’q  bwlmaydi. Uning asosi juda uzoq saqlanishi mumkin va qator takrorlayverishlardan swng tez tiklanadi. Mashq qilmay qwyish orqali odam erkin, katta kuch sarflamay chiroyli va tez suzish qobiliyatini yo’q otishi mumkin, lekin u hech qachon o’z ish qobiliyatini yo’q otmaydi. Maxsus izlanishlar orqali V.V. Belinovichni aniqlanishicha, kon`kida uchishdek qiyin koordinaciya talab qilinadigan mashqda 10-12 yil kon`kida turmagan, yurmaganlar bitta mashg’ulotning o’zidayoq o’zining eski malakasini tiklashlari mumkin ekan.

Harakat malakasi mashqni takrorlamay qwyish orqaligina yomonlashmay, harakat sifatlarining darajasini, organizmning funkcional imkoniyatlariini pasayishi orqali ham sodir bwlishi mumkin. Masalan, stayerlarning yoshi kattaligi sababli kislorodni maksimal sarflashining yomonlashuvi hisobiga sport natijasi pasayadi. Keyinchalik sportchi qachonlardir yuqori natija kwrsatgan harakat malakasini twla yo’q otish mumkin.

Qari gimnastlar «max» bilan bajariladigan texnik jihatdan engil mashqlarni juda osonlik bilan perekladina, brusoyada bajarsalar, halqada kuch bilan bajariladigan mashqlarni uddalay olmaydilar.

Malakani kwchishi (wtishi). Jismoniy tarbiyaning bilim berish vazifalaridan biri belgilangan harakat malakalari tizimini yaratishdir. Natijada bir vaqtning o’zida yoki birin ketin bir necha harakat malakalari shakllanib, bir-biriga ta`sir ko’rsatishi mumkin. Fiziologiya nuqtai nazaridan malakalarning o’zaro ta`siri aloqalari shunday jarayonki, bir vaqtning o’zida yoki birin ketin koordinacion strukturalar o’zgarishi yuzaga kelaveradi. Bir vaqtning o’zida bir necha harakat faoliyatiga o’qitish, masalan: darslar seriyasida yoki bitta faoliyatni o’rgatishda boshqa malakalarni ham shakllanishi yuz berishi mumkin.

Malakalarning o’zaro ta`siri bir necha xil bo’ladi: Malakani ijobiy salbiy kwchishi (wtishi). İjobiy kwchish malakalarning o’zaro shunday munosabatiki, unda oldin hosil bo’lgan malaka keyingi, yangisini shakllanishiga yordam beradi. Jumladan, tennis twpini uloqtirish malakasi granata uloqtirish malakasini o’zlashtirishni osonlashtiradi. Yangi hosil bwlayotgan malakalar hayotiy tajriba va o’qitish natijasida va avval shakllanganlariga tayanadi. Bunda oldingi shakllanganlarining tuzilishi jihatidan wxshash elementlari yangisini shakllantiradi.

Malakani salbiy kóchishi. Oldin shakllangan malaka yangisining shakllanishi jarayonida qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Bu ta`lim jarayonining cho’zilishiga sabab bo’ladi, jismoniy sifatlarning rivojlanishini orqaga suradi. Masalan, suvga sakrovchidan, gimnastdan sprinter tayyorlash yoki kurashchidan tennischi tayyorlashdek og’ir jarayonni aytib wtish mumkin.

Jismoniy tarbiya dasturlarini ishlashda, o’quv jarayonini rejalashtirishda, ywllanma beruvchi mashqlar tizimini tanlashda malakalarning o’zaro ta`siri munosabatlari xarakterini wrganish va hisobga olish jismoniy mashqlarni klassifikaciyalashda qwl keladi. Bu bilan ijobiy kwchishning foydali effektidan iloji boricha samarali foydalanish va salbiy kwchish elementlaridan ogoh bwlish malakasi shakllanishi jarayoni osonlashadi.

 

2. Harakatni bajarishning oliy maqomi

Shakllangan harakat malakasini takomilashtirishning eng oxirgi chegarasi harakat akti yoki harakat faoliyatini bajarishining oliy maqomi deyiladi. Uning asosiy vazifasi har qanday sharoitda shug’ullanuvchi malakani egallashga va uni takomillashtirishga (ishlab chiqarishda, turmushda,harbiy, sport so`asida) odatlantirish va o’rgatishdir. Faqat shu holdagina malaka o’zining amalliy qimmatiga ega bo’ladi. Mobodo sport zalida; (maydonda) shug’ullanuvchi ishonch bilan balandlikdan sakrab wta olsayu, lekin wsha malakani tabiiy twsiqlardan wtishda amaliyotda (hayotda) qwllay olmasa, bunday malakaning qimmati past bo’ladi.

Harakatni oliy tartibda bajara olish – bu o’zlashtirilgan, wrganilgan harakatlarni oz kuch sarflab, sarflanadigan energiyani wta iqtisod qilib turmushda aniq qwllay olishdir.

Bunday ijro malakasi shakllangan harakat malakasi asosida va nisbatan yuqori darajadagi maxsus bilimlar evaziga vujudga keladi. Aslida taolimning (o’qitishning) pirovard maqsadi ham harakatni oliy tartibda bajara olishga o’rgatishdir.

Xarakterli belgilari.

1. Oliy tartibda harakat qila olish ongning xizmat faoliyatini yuqori darajasi hisobidan, holatni ob`ektiv tahlili qila olish, eng zaruri vaqt dificitini e`tiborga olgan holda malakani shunday qwllaydiki, u albatta eng yuqori samaraga olib kelishi.

2.harakat faoliyatini tashkillovchi harakat aktlarini avtomatlashgan holda, ongning nazorati ostida, kerak bwlsa kwnikmagan sharoitda korrekciya talab qilinganda ham bajarilishi.

3. Oliy tartibdagi harakatni qila olish faqat twla (bir butun) harakat faoliyatlarini bajarishdagina namoyon bwlishi.

Oliy tartibdagi bajara olishning shakllanishi jismoniy tarbiyaning amalliy ahamiyatini ifodalaydi, sport mahoratini oshirishning rezervi hisoblanadi. harakat malakalariga qwyilayotgan talablarning xarakteri bajara olishning oliy tartibini uch turga ajratish imkonini beradi.

Wrganganidan, egallaganidan qila oladigandan, atrof muhitni talablari bilan muvofiq, parallel yoki turli xil ketma-ketlikda samarali foydalanish lozim bo’ladi. Masalan, yugurish malakasini tabiiy twsiqlardan oshishda qwllash.

Bir vaqtning o’zida ikki yoki bir necha shakllangan malakalardan foydalana olish, masalan yugurib ketayotib uloqtirish.

İkki yoki bir-necha shakllangan malakalardan ketma-ket samarali foydalana olish. Masalan, dumbaloq oshishlardan swng muvozanat saqlash mashqlarini bajara olish.

Harakat malakasining shakllanishi va takomillashishi qonuniyatlari harakat faoliyatlarini o’qitishning har bir holatida namoyon bo’ladi. Lekin uning shakllanishi, takomillashishi va swnishining davomiyligi (uzunligi) juda ham turlicha va o’quvchining qobiliyatiga, ayniqsa, malakaning o’ziga xos xususiyatlariga, o’qituvchining shaxsi va ta`lim metodikasining takomillashuviga, ortib borayotgan harakat tajribasi vah.k.ga bog’liqdir.

 

19 – 20 - MAVZU: SPORT MUSOBAQALARI VA SPORTCHILARNI TAYYORLASH TIZIMI. SPORT TRENIROVKASINING VOSITALARI VA METODLARI. SPORT TRENIROVKASINING TAMOYILLARI

 

REJA:

1. Sport musobaqalari o’ziga xos faoliyat ekanligi.

2. Sportchining musobaqa faoliyati. Musobaqa faoliyatining tuzilishi

3.  Sport mashg’ulot-larining vositalariga tavsif

 

1. Sport musobaqalari o’ziga xos faoliyat ekanligi.

Sport musobaqalari o’ziga xos faoliyat bo’lib raqib-larning harakatini tartibga solishda katta rol o’ynaydi, ularning ayrim qobiliyatlarini ob’ektiv ravishda solish-tirib ko’rishga va jismoniy sifatlarni maksimal darajada namoyon bo’lishini musobaqa davomida harakatlanishni maksimal darajada ta’minlashga imkoniyat yaratadi.

Sport hozirgi ko’rinishda bir qator o’ziga xos xususiyatlariga ega:

1) Sport musobaqalar faoliyatida, raqobat darajasini ketma-ket yutuqlarga bo’lgan talablarni ortib borishi, sport musobaqalarining tizimiga asoslanib tashkil eti-ladi (yuqori ringga quyi musobaqalarda qatnashganlar qo’yiladi yoki pastdan yuqoriga).

2) Musobaqada bevosita bajariladigan harakatlarning, boshqarilish sharoitlarini va yutuqlarini baholash usullarini tenglashtirish hisobiga amalga oshiriladi. Bu tenglashtirish musobaqalar o’tkazishning umumiy me’yor-lari sifatida muayyan qoidalar bilan mustahkamlanadi.

3) Musobaqalashuvchilarni hatti harakatlari noantogo-nistik raqobat tamoyillariga muvofiq tartiblashti-riladi.

Sportchi tanlab olgan turidagi ko’rsatkichlarni, individual holda o’z imkoniyatlariga qarab namoyish qiladi. Bu natijalar yo jismoniy g’alabani yoki raqibni yutish (ballarda, gollarda, ochkolarda va h.k.) natijasini yaxshilash uchun vaqt birligida, masofada, og’irlikda belgilanishi mumkin.

Yuqori sport natijasi, sportni shu kundagi rivojlanishida inson imkoniyatlarini etaloni bo’lib hisoblanadi. Ularga taqqoslab har bir inson o’zining sport natijalarini solishtirib ko’rishi mumkin va shunga asoslanib, natijalarni yaxshilashni rejalashtirishi mumkin. Yuqoridagilardan sport natijalarini etalonlik va rag’batlantiruvchi roli yaqqol ko’rinadi.

Sport natijalari har doim ko’p omillik hodisadir (bu esa ko’pgina sabablarga bog’liq). Jamiyatdagi sport natijalari taraqqiyotiga ta’sir etuvchi omillar bo’lib hisoblanadi.

1) Sportchining individual talanti va yuqori natijaga tayyorgarlik darajasi.

2) Sportga tayyorgarlik tizimining samaradorligi, uni mazmuniga, taxlil etilishiga va material - texnik tomondan ta’minlanganligiga.

3) Sport harakatining kengligiga va uni rivojlanishining umumiy ijtimoiy sharoitlariga bog’liq.

Sport musobaqalarining xususiyatlarini o’rganish, sport sohasidagi mutaxassislarni qiziqtirib kelgan va hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgani    yo’q.

Birinchidan - musobaqa sportni asosiy mazmunini tashkil etadi.

Ikkinchidan - sport musobaqalari, sport mashg’ulotidan genetik va bo’ysunishi bo’yicha “kattadir”. Ma’lumki, inson ma’naviyati va madaniyatini rivojlanishida, har xil yakkama yakka kurash va sport elementlari o’rtasida o’yinlar birinchi bo’lib tashkil topgan. Keyinchalik esa ularni shakllari, uslublari va elementlari tashkil topa boshlagandan keyin tayyorgarlik ko’rash yo’llari aniqlana boshlandi. Hozirgi kunda sportda bu yo’nalishni ko’p soxasi bo’yicha sportchilar tayyorlashni ilmiy asoslangan tizimi tashkil qilinib sport mashg’ulotlarini ham o’z ichiga oladi.

Uchinchidan - sport musobaqalari sportchining jismoniy taktik-texnik imkoniyatlarini, zaxiralarini va sport jamoasini imkoniyatlarini aniqlashda “Poligon” bo’lib hisoblanadi. SHuning uchun faqat musobaqa vaqtida psixologik qarama-qarshiliklarni yengish uchun raqobatchilik hosil qilinadi hamda sportchini musobaqa faoliyatini psixologik strukturasi aniq-lanadi. Musobaqalar tizimi o’z ichiga bir qator ofitsial va ofitsial bo’lmagan musobaqalarni birlashtirib, sport faoliyatini nisbatan alohida shakl sifatida tashkil qiladi. Bular ma’lum tartibda o’zining masshtabi, ahamiyati, sportchini tayyorlash bosqichlari va boshqa sharoitlariga qarab bo’linadi.

Musobaqalarda asosiy o’rinlarni absolyut birinchiliklar (shaxsiy va jamoa) dunyo va olimpiada o’yinlari ham egallaydi. Bunday asosiy maqsadga yo’naltirilgan musobaqalar sportchini tayyorlashga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi. SHunga ko’ra, mashg’ulotning ayrim boskichlari rejalashtiriladi, yuqori sport natijalarga optimal ravishda tayyorlash vaqti va boshqalar aniqlanadi. Boshqa ko’pgina musobaqalar tayyorgarlik uchun o’tkaziladi. Sport mashg’ulotlarini umumiy vaqtidan 10-15% musobaqa vaqtini aniqlaydi.

Musobaqa faoliyati - bu tartiblashtirilgan raqobat bo’lib, o’z qobiliyatini ob’ektiv ravishda solishtirish va maksimal darajada natija ko’rsatilishini ta’minlash hamda tartibga solishdir. Bu bir qancha maxsus xususiyatlarga ega:

1. Musobaqa tizimida raqobatni oshib borish darajasiga qarab hamda yutuqqa bo’lgan talabga nisbatan (dastlabki va ofitsial musobaqalarda) faoliyatini tashkil qilishga.

2. Musobaqa o’tkaziladigan vositalarni amalga kiritishda sportchini faoliyati, shart-sharoiti va yutuqlarini baholash yo’llarini tartiblashtirish, ma’lum qoidalar hamda musobaqani umum me’yorlari bilan mustahkamlanadi.

3.Musobaqalashuvchilarni xulqini va o’zini tutish tartibiga ham bog’liq.

Sport musobaqalari - his-hayajon holatidagi ko’rinishda bo’lib hozirgi kunda 100 dan ortiq sport turi bo’yicha musobaqa o’tkaziladi. Har qaysi sport turi, musobaqa o’tkazish uchun o’zining metodik xususiyati, qatnashish sharti, o’tkazish qoidasi va g’oliblarni aniqlash va boshqa talab qiladi.

Musobaqa qisman, sportchini tayyorlash tizimiga kiradi, chunki faqatgina shaxsiy sport tayyorgarligiga ega bo’lmasdan, ijtimoiy vazifalarni hisobga olgan (targ’ibot, ko’rgazmalilik va b.q.) holda ham tashkil qilinadi.

Sport musobaqasi - o’yin shaklida raqobat qilish shakli bo’lib, jismoniy tayyorgarligi, harakat malakasi va mashqlarni bajarish san’ati yoki o’ylash va tafakkur qilishni rivojlan-tirishni aniqlash maqsadida o’tkaziladi.

Odatda eng muhim sanalgan yirik rasmiy musobaqalar sportchini tayyorlashdagi davomiy jarayonning yakuni hisoblanadi. Ularda imkoni boricha yuqori sport natijalariga erishish zarurati ko’pincha bunday musobaqalarning yuksak maqomini, shuningdek ularga tayyorgarlik tizimining tarkibi va mohiyatini belgilaydi. Boshqa musobaqalar saralash, jamlash, tayyorlash yoki nazorat xarakteriga ega bo’lib, turli texnik-taktik vazifalarni bajarishi mumkin.

Musobaqa o’tkazishning u yoki bu usuli musobaqa oldiga qo’yilgan vazifa, musobaqa yakunlanishi lozim bo’lgan muddat; sportchilar (jamoalar) soni, ularning sport tayyorgarligi, o’quv ishlab chiqarishda bandligi va xududiy joylashganligi, qatnash-chilar bellashuvini o’tkazish uchun zarur bo’lgan joylar (maydon) miqdori hamda albatta mablag’ bilan ta’minlanishiga qarab belgilanadi.

Sport musobaqalari pedagogik, sport, metodik va ijtimoiy siyosiy vazifalarni yechishga yaqindan yordam beradi.

2.Sportchining musobaqa faoliyati. Musobaqa faoliyatining tuzilishi

Yosh sportchilardan tortib mahoratli sportchilargacha musobaqa juda muhim ahamiyat kasb etadi.

Musobaqalarga qatnashmay turib sport faoliyati xaqida gapirmasa ham bo’ladi.

Musobaqalar - sportchilar uchun, rag’batlantiruvchi omil hisoblanadi va shu paytning o’zida sportchidan yuklamani tobora oshirib borish, irodani tarbiyalash, sport kurashiga o’rganish va mashq jarayonini nazorat qilishga o’rgatadi.

Sportchining musobaqalarda ko’p qatnashishi shunchalik tajribaga ega bo’lishligini amaliyot ko’rsatib turibdi. Negaki sportning barcha turlari bo’yicha bellashuvlar soni ortib ketdi.

Masalan, yuqori mahoratli velosipedchi, sprinter yil davomida 200-250 martadan musobaqaga chiqadi. (D.A.Polishchuk, 1982).

Malakali suzuvichlarning musobaqa tayyorgarligi kun tartibi ham tig’iz bo’ladi. Yiliga musobaqalar soni 25-30, davomiyligi 1 kundan 3-5 kungacha, 120-140 martagacha startlar bo’ladi (V.N.Platonov, 1986).

O’z mohiyatiga ko’ra asosiy hisoblangan, mashqlarning yakuniy nuqtasi bo’lgan bosh musobaqalar soni ko’p bo’lmasligi kerak (yiliga 3-4 marta, sport o’yinlari bundan mustasno). Bosh musobaqalar oddiydan murakkabga va qiyinchiligiga qarab joylashtirilishi lozim. Ularni joriy yilga shunday joylash-tirilish kerakki, bunda sportchi hal qiluvchi eng muhim musobaqaga doimiy tayyorlanish imkoniyatiga ega bo’lsin, musobaqalar orasida jismoniy hamda ruhiy dam olsin va bir musobaqada aniqlangan kamchiliklar mashq jarayonida keyingi musobaqalargacha tuza-tilsin.

Musobaqa davrida sportchi ishtirokining soni eng avvalo sport turi xususiyatiga bog’liq. Sport turlarida musobaqalar (xaftasiga 1-2 musobaqa kunlari) chidamlilikda alohida talablar qo’yadigan va uzoqroq tiklanishni talab etadigan sport turlaridagiga qaraganda ko’proq o’tkaziladi.

Sportchini musobaqalarda ishtirok etishga tayyorgarlik tizimida quyidagilarni hisobga olish zarur:

- sportchi uchun musobaqalar hafsala bilan tanlanishi va asta-sekin qiyinlashib boradigan bo’lishi lozim;

- musobaqada kuch jihatdan teng bo’lgan sportchilar qatnashish;

- yuqori darajadagi yutuqlarga erishish uchun zarur bo’lgan miqdordagi musobaqalarda qatnashish zarur;

- vaqtni u yerdan bu yerga kuchish va h.k.va kuchni ko’p talab qiladigan musobaqalarning ko’payib ketishi mashq ishlarini cheklab, sportchi tayyorgarligiga salbiy ta’sir etishi mumkin;

- musobaqalar taqvimi (kun, taqsimot, musobaqalar qiyinligi darajasi) shunday sharoit yaratishi kerakki, bunda sportchiga katta imkon yaratilsin. O’tkazilayotgan barcha musoba-qalar shu maqsadga qaratilmog’i zarur.

SHunday qilib, sport musobaqalari erishilgan yutuqlarni namoyish qilish, ayrim sportchi va jamoaning yutuqlarini baholash va solishtirish usuli ekan.

Sportchilarni musobaqa vaqtidagi faoliyati musobaqa faoliyati deb yuritiladi. Musobaqa faoliyati eng yuqori sport natijalariga erishishga qaratilgan ayrim xarakat, usul, kombinatsiyalardan iborat, tayyorgarlikning texnik, jismoniy, taktik, ruhiy integral darajasi bilan ta’minlanadi. Sport musobaqalarida qatnashish musobaqa faoliyati ko’rinishining shakli hisoblanadi. Sport bellashuvi vaqti cheklangan raqiblik hisoblanadi, bu jarayonda bellashayotganlarning qobiliyatlarini ob’ektiv ravishda solishtiriladi.

Musobaqa faoliyatining xususiyatlari

Raqobat darajasi va yutuqlariga bo’lgan talabni asta-sekin ortib borishi (sportchini yuqori darajadagi musobaqalarda natijalariga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir). Respublika miqyosidagi musobaqalarda qatnashish uchun viloyatda o’tkazilgan musobaqalarda tegishli o’rin egallash zarur (tabiiyki, respublika musobaqalarida viloyatlardagiga qaraganda g’alaba uchun raqobat kuchli bo’ladi).

Sportchilar harakatini bir xil shaklga keltirish orqali bellashuvlar, ularni bajarish sharoitlari haqidagi nizom, sport turlari bo’yicha musobaqa qoidalari bilan belgilanadi:

-noantogonistik (do’stona) raqobat (musobaqalar qoidalari) doirasida bellashuv o’tkazish tartibi (tarbiya).

Bellashuv jarayoni (sport musobaqasi) musobaqadagi vaziyatini tartibli ravishda o’zgartirib turishni anglatadi.

Hozirgi vaziyat holati keyingisining muvaffaqiyatini ta’minlaydi, shu paytning o’zida hozirgi vaziyat holati avvalgisiga bog’liq bo’ladi.

Sportchining musobaqa faoliyatini belgilovchi jihat quyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo’ladi:

- vaziyatni idrok etish

- raqib va sheriklarning yurish-turishi

- o’z ahvolining dinamikasi

- olingan axborot tahlili va uni musobaqalarning tajribasi va maqsadi bilan solishtirish

- fikran asosiy qarorni qabul qilish

- fikran qabul qilingan qarorni amalga oshirish.

Masalan, kurashchining musobaqa faoliyatida quyidagicha ta’kidlanadi:

-kurashishining puxtaligi (qo’llanilgan usullarning umumiy soni bo’yicha);

-hujum harakatlarining samaradorligi;

-himoya harakatlarining samaradorligi;

-charchagan sharoitdagi harakatlarning samaradorligi va x.k.

Gimnastikachilarning musobaqa faoliyatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:

-majburiy harakatlarni bajarilishini maxsus talablarga mosligi;

-erkin dasturdagi mashqlar kompazitsiyasini ularning murakkablik darajasiga mosligi;

-musobaqa dasturiga kiritilgan mashqlar tarkibiy qismlari va bo’limlarini bajarilishining mahoratligi;

-mashqlar orasidagi aloqaning murakkabligi va xosligi;

-amplituda, ma’nolilik, aniqlik va x.k.

100-200 metrlik qisqa masofaga yuguruvchi sportchining musobaqa faoliyatida kamida to’rtta quyidagi xislatlarni ko’rsatish mumkin:

-start ishorasini tez ilg’ay olish;

-start chizig’idan (past startdan taxminan 30 metrgacha) lahzada tezlay olish;

-katta tezlik bilan yugurish;

-finishning samaradorligi. Suzuvchining jahon rekordi darajasidagi musobaqa faoliya-tining (100 metrga erkin usulda suzish) taxminiy taxlili.

Bu yerda tarkibiy qismini ajratib ko’rsatish mumkin:

1.Startning samaradorligi (dastlabki 7.5 metrni suzib o’tish vaqti);

2.Startdan masofaviy suzishga o’tish chog’idagi tezlik (m/s);

3.Masofaviy suzish uchastkasidagi tezlik (m/s);

4.Masofaviy suzishda burilishga o’tishdagi tezlik;

5-6. Burilishning samaradorligi (15 metrni suzib o’tish vaqti bo’yicha ya’ni 7.5 m burilish shitigacha va 7.5 daqiqadan keyin);

7.Burilishdan masofaviy suzishga o’tishdagi tezlik (m/s);

8.Masofaviy suzish uchastkasidagi tezlik (m/s);

9.Masofaviy suzishdan finishga o’tishdagi tezlik (m/s);

10. Finishning samaradorligi (oxirgi 7.5 m masofani suzib o’tish vaqti bo’yicha).

3.  Sport mashg’ulot-larining vositalariga tavsif

Insonning harakat faoliyati asosida harakat vazifalarini bajarish usuli sifatidagi harakat kuchi yotadi. Sport mashg’ulot-larining vositalari-sportchini mahoratiga to’g’ridan-to’g’ri yoki bevosita ta’sir ko’rsatuvchi har xil jismoniy mashqlardir. Sport mashg’ulotlarini vositalar tizimiga aniq sport turini, mutaxas-sislik sport predmeti bo’lib hisoblanadigan mashqlar tanlanadi.

Umumiy jismoniy tayyorgalik mashqlari harakat faoliyati-ning vazifalarini hal etish vositalaridir. Harakat kuchi makon-dagi harakat shakli (harakat)) va holatlar (vaziyat) iborat bo’lishi mumkin. Qo’yilgan vazifalarga ko’ra harakat kuchi maishiy, mehnat, o’quv yoki sport xarakteriga ega bo’lishi mumkin.

Agar biz yurib ketayotgan transportga (masalan avtobusga) yetib chiqib olish uchun yugursak, unda harakat kuchi sifatidagi yugurish maishiy yo’nalishga ega bo’ladi.

Agar biz yugurish texnikasini yaxshilash, yoki chidamlilik, tezlikni oshirish maqsadida yugursak, unda harakat kuchi sifatidagi yugurish sport yo’nalishiga ega bo’ladi.

SHuning uchun ham har qanday harakat kuchi jismoniy mashq hisob-lanavermaydi, faqat ko’p marta takrorlash yo’li bilan jismoniy takomillashish yoki sport tayyorgarligi vazifasini hal etuvchilarigina jismoniy mashq doirasiga kirishi mumkin.

Jismoniy mashqlar bir (egilish, o’tirish va h.k) yoki bir qator harakatlardagi (o’yinlar, gimnastika mashqlari va boshq,) iborat bo’lishi mumkin.

Sport mashqlari harakat ko’nikmalarini shakllantirish va takomillashtirish yoki sportchining funktsional imkoniyatini oshirishga qaratiladi.

Hap ikkala holatda ham bu sportchiga taqdim etilayotgan ishga moslashish (tanani harakat faoliyatiga ko’nikishi) qonuniyati bo’yicha amalga oshadi.

Jismoniy mashqlarni bajarish paytida kishi tanasida ro’y beradigan o’zgarishlar mashq samarasi sifatida belgilanadi. Mashq bajargandan keyin tanada qoladigan o’zgarishlar izli mashq samarasi sifatida belgilanadi.

Mashg’ulotlar, izli mashq samaralarining ma’lum davrini umumlashtirish yakuniy yoki mashq samarasi sifatida belgilanadi.

Jismoniy mashqlar sport mashg’ulotlarining asosiy vositasi sifatida

Sport mashqlari bilan bog’liq barcha muammolar eng avvalo jismoniy mashqlar yordamida hal etiladi. SHuning uchun ham jismoniy mashqlar sport mashg’ulotlarining asosiy vositasi hisoblanadi.

Ular shartli ravishda to’rt guruxga bo’linadi: musobaqa mashqlari, umumiytayyorgarlik, yaqinlashtiruvchi va rivojlantiruvchi mashq-lariga bo’linadi.

Musobaqa mashqlari haqiqiy sport bellashuvi sharoitida bajariladi, ular harakatlar rejimi, shakliga ko’ra ayrim jihatlari bilan farqlanadi.

Sport turi bo’yicha ixtisoslashuv musobaqa mashqi (sport turining), tanlangan turidan chuqur takomillashtirish yo’nalishi bo’yicha boradi.

Boshqa musobaqa mashqlaridan (sportning boshqa turlari) tayyorgarlik mashqlari vazifasini bajaruvchi qo’shimcha turlar sifatida foydalaniladi.

Musobaqa mashqlari sport mashg’ulotida muhim o’rin tutadi, chunki mazkur sport turi sportchiga qo’yadigan talablar majmuini tiklashga yordam beradi, bu esa maxsus tayyorgarlikni rivojlan-tiradi. SHu bilan birga mashg’ulot paytidagi musobaqa mashqlar-ining hajmi mashq jarayoning umumiy hajmiga qaraganda uncha katta bo’lmaydi.

Buni ikki xolat bilan tushintirish mumkin:

- musobaqa mashqlari tanada vujudga keltirgan funktsional siljishlarning ko’pligi;

- maxsus tayyorgarliksiz, ya’ni natijalarni sifat va miqdor jihatdan o’zgartirmay turib ularni tez-tez kaytarish maqsadga muvofiq emasligi.

Musobaqa mashqlari mashg’ulot paytida, musobaqa sharoitida mavjud bo’lgan turdan bir oz og’ish bilan bajariladi.

Bir xil hollarda og’ish o’rganilgan musobaqa harakatlarini yaxshilash zarurati munosabati bilan yuzaga kelsa, boshqa holatda oldinda turgan musobaqalarda bo’ladigan harakatlarning barcha xususiyatlarini to’la bajarish imkoniyati bo’lmagan mashg’ulot sharoitida ro’y beradi. Bu yakkakurash va sport o’yinlari turlariga tegishlidir. Bu turlardagi musobaqa mashqlarining mashg’ulot shakllari yaxshi natija berishi bilan ajralib turadi.

 

Sport mashg’ulotlari tizimida tayyorgarlik mashqlari.

 Tayyorgarlik mashqlari asosiy va maxsus tayyorgarlik turlariga bo’linadi.

Asosiy yo’nalishiga qarab maxsus tayyorgarlik mashqlari asosan harakat shakllarini egallashga qaratilgan o’rgatuvchi va jismoniy sifatlarni rivojlantiruvchi mashqlarga bo’linadi.

Umumtayyorgarlik mashqlari. Mashqlarning bu guruhi sport-chining umumiy tayyorgarlik vositasidan iborat bo’ladi

Umumtayyogarlik mashg’ulotini tashkil etishda, umumtayyor-garlik mashqlarini tanlashda quyidagilarni e’tiborga olish zarur;

- mashqlarni barcha asosiy jismoniy sifatlarni keng rivoj-lanishiga va harakat ko’nikma va malakalarining fondini boyiishga ta’sirining samaradorligini hisobga olish;

- mashqda sport ixtisoslashuvi xususiyatlarini aks etishini hisobga olish.

Bunda ko’nikma, sifat, mashq bilan chiniqqanlikning ma’lum qoidasini hisobga olish zarur, chunki u mashg’ulot ishlari chog’ida faqat ijobiy ko’nikma va sifatlarnigina emas, balki sportning bu turida yomon ta’sir qiladigan salbiy narsalarni ham bir xilda muvvaffaqiyat bilan o’tkazishni ta’minlaydi.

Umumrivojlantiruvchi mashqlarning maqsadi va vazifalari.

- texnik tayyorgarlikda qurilish materiali rolini o’ynovchi yordamchi vazifaga ega bo’lgan, musobaqa mashqlari yoki maxsus tayyorgarlik mashqlarini bajarishni yaxshilashga yordam beruvchi ko’nikma va malakalarni ijobiy ko’chirish bo’yicha shakllantirish, mustahkamlash yoki takomillashtirish uchun;

- tanlangan sport turi bo’yicha yetarli darajada rivojlanmagan sifatlarni tarbiyalash vositasi sifatida, ish qobilyatining umumiy darajasini oshishi uchun;

- faol dam olish sifatida qo’llaniladi.

Sport mashg’ulotlarining qo’shimcha vositalari. Jismoniy mashq o’z ahamiyatiga ko’ra sportchini tayyorlash tizimida asosiy vosita hisoblansa, tabiatning sog’lamlashtiruvchi kuchlari (quyosh, havo, suv) va gigienik omillar (shaxsiy va jamoa gigienasi) jismoniy mashqlarning samarali ta’sir etishiga imkon beruvchi (ulardan to’g’ri foydalanilganda) qo’shimcha vosita sifatida foydalaniladi.

Jismoniy mashqlar tasnifi. Tanlashga qulay bo’lishi uchun jismoniy mashqlar o’zlarining butun bir guruhiga xos bo’lgan umumiy belgilarga ko’ra tasniflanadi.

 a) mashqlarning anatomik belgilariga ko’ra tasnifi:

- qo’l mushaklari va yelka, bel uchun;

- tana va bo’yin mushaklari uchun;

- oyoq va tos mushaklari uchun.

Sportchini tayyorlash tizimiga tavsif.

O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyingi yillarda Prezdentimiz sportni rivojlantirish va uni ommaviyligini oshirish to’g’risida katta g’amxo’rlik qilmoqda.

Bu borada sport taraqqiyotining bugungi bosqichida biz shunday xususiyatlarni ko’ramizki, ular sportchini tayyorlash jarayoniga jiddiy ta’sir ko’rsatadilar va trener bilan sportchi oldiga yangidan-yangi murakkab vazifa va topshiriqlarni qo’yadilar bu vazifa va topshiriqlarni esa, o’z navbatida, mashq jarayonini tashkil qilshning eng munosib shakl va usullarini izlab topishga majbur etadi:

-bugungi sportchilar erishgan yuksak ko’rsatkichlar darajasini yanada yuksaltirish uchun, olamni eng yuqori malakali sportchilar tayyorlash uslubini, shuningdek, sportchini tayyorlashda uzoq yillardan beri qo’llanilib kelayotgan bugungi tashkiliy-metodik usulni xam batamom takomillashtirish talab qilinadi.

-Eng yirik sport musobaqalarida erishilgan yutuqlarning natijalari tobora oshib borayotgani sababli, musobaqa kurashlari nihoyatda keskinlashib ketdi. Bu hol sportchilarning texnik va amaliy mahoratini samaradorligi, barqarorligi va ustuvorligiga, ularning ustma-ust bo’lib turadigan ma’suliyatli startlar sharoitda axloqiy irodaviy va ruhiy tayyorgarlikka bo’lgan talabni benihoya oshiradi.

-Yuksak malakali sportchilar maxsus jismoniy tayyorgarlikning shu qadar yuksak cho’qqisiga chiqqanlarki, endi undan yuqoriroqqa ko’tarilish eng og’ir va eng murakkab vazifa bo’lib qoldi, shunga ko’ra, maxsus jismoniy tayyorgarlik samaradorligini oshirish zahiralarini qidirish va shu bilan birga umuman, mashq jarayoni tizimida yangicha usul va uslublar zarur bo’lib qoldi.

-Mashq yuklamalarni hajmi va shu qadar kattalashib, og’irlashib ketdiki, uni yillik tsikl doirasida, hamda uning har bir bosqichi ichiga oqilona singdirish masalasi ko’ndalang qilib qo’yildi. SHu bilan birga, mashg’ulot samaradorligini oshrishning birdan bir usuli deb e’tirof etilgan munosabatda bo’lish zarurati tug’ildi. SHunga ko’ra birinchidan, turlicha imtiyozli yo’nalishlarda bo’lgan yuklamalar o’rtasidagi eng ko’p foyda beradigan nisbatini, ikkinchidan, mashqlarni tashkil qilishning yangi usullarini qidirish zarurati vujudga keldi, zero bunday mashqlar sportchida energiya zahirasining sarflanishi va qayta tiklanishi o’rtasidagi aniq munosabatga suyangan holda, uning organizm faoliyatidagi moslanish imkoniyatlarini to’la amalga oshirish uchun eng maqbul sharoitni ko’zda tutadi.

-mashqning metodik masalalarini hal qilishda fanning vazifasi oshdi yuqori malakali sportchilarni tayyorlab yetkazish, sportchi organizmidagi hayotni ta’minlovchi funktsional uslublarga to’la qonli ta’sir ko’rsatish va bunday uslublarni o’ta yuksak faoliyat darajasiga ko’tarish bilan bevosita bog’liqdirki, endilikda sportchini zamonaviy usulda tayyorlab yetkazishning o’ta murakkab muammolarni ilmiy-metodik ma’lumotlarsiz, faqat sog’lom aql va hissiyotga suyangan holda hal qilib bo’lmaydi.

 

Sportchini tayyorlab yetkazish usullari ilmiy-metodik asoslar majmui, shuningdek, sportchilarni muayyan mutaxasislar bo’yicha tayyorlashni izchillikni bilan amalga oshiruvchi tashkilotlar (muassasalar) xamjihatligi samarasidir.

1. Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki, yuksak malakali sportchini tayyorlashga shart-sharoit sportchi-murabbiy majmui yagona asosiy negiz hisoblanadi. Bu majmua ichida eng katta yuklama sportchining zimmasiga tushadi, chunki aynan shu sportchi bir qator harakatlar (ilm olish, rivojlanish, tarbiya, mashg’ulot, musobaqa, oragnizmini qayta tiklash) ta’siriga to’qnash kelishi kerak. Vaholanki, sportchi o’ziga mustaqil shaxs sifatida murabbiysiz, moddiy-texnik va xo’jalik ta’minoti, ilmiy metodik ta’minot, guruhlarisiz musobaqaga tayyorlana olmaydi. Bugungi sportchining har taraflama (ham jismoniy, ham aqlan, ham ahloqan) rivojlanishi, shuningdek, jismoniy, texnik taktik, aqliy, funktsional jihatdan tayyorlangan bo’lishini talab qiladi.

2. Sportchini tayyorlab yetkazish uslublarini ko’zdan kechirish uchun biz bu faoliyatni tashkiliy jihatiga murojaat qilaylik.

Ko’rinib turibdiki, g’oyaviy-tarbiyaviy ish va ahloqiy-irodaviy hislatlarining tarbiyalash birinchi o’ringa qo’yilgan, zero ushbu faoliyatlar yaxshi yo’lga qo’yilgan taqdirdagina, o’zini, trenerni, komanda a’zolarini, raqibini va boshqalarni amaliy hurmat qilishi mumkin. Murabbiy bilan sportchi yuqorida ko’rsatilganidek ezgu vazifalarni rivojlantirish bilan bir paytda, sport qonunini buzuvchilarga qarshi, ichkilikbozlik, bezorilik, faxsh va o’zga ahloqsizlarga qarshi hamma joylarda ham muntazam ravishda kurash olib borishlari kerak. Sportchilar orasida bosar-tusarini bilmay qolgan, og’zi katta, mutakabbirlar, chempionlik shaxsiga sig’inishni talab qiluvchilar hali ko’p uchrab turadi. Sportchilar tarbiyasining to’g’ri yo’lga qo’yilmaganligi, modalar ketidan quvish, sportchilarimiz sha’niga (ayniqsa, chet ellarda) dog’ tushirish kabi salbiy qilmishlar mavjud.

Musobaqalar va o’quv yig’inlarini rejalashtirishni ham albatta tashkiliy ish deb hisoblash kerak. Bu har qanday sport ishida eng mas’uliyatli jarayondir. Musobaqalarni shunday rejalashtirish kerakki, ular sport mashg’ulotlari o’tkaziladigan muddatlarga albatta mos tushishi, o’z amaliyotiga qarab tadrijiy ravishda o’tkazilsin, shuningdek, eng yirik musobaqalarning qanday sharoitda (iqlim, joyning dengiz sathidan qancha balandligi, vaqt mintaqasi va boshqa) o’tkazilishi ham hisobga olinishi kerak. Musobaqalarni yillik tsikl rejasiga to’g’ri taqsimlash, sport natijalarining o’sishini jadallashtiradi, musobaqa sharoitiga moslanishiga imkon tug’diradi.

O’quv yig’inlarini tashkil qilish va o’tkazish uslubi ham musobaqalar darajasi (rangi)ga bog’liq: bunday yig’inlarda bajariladigan har bitta ish nihoyatda puxta o’ylanishi kerak. Masalan: sportchilarni yig’in o’tkaziladigan joyga olib borish; mashg’ulot kunlarning puxta rejalashtirilgan tartibi, dam olish; ovqatlanish tartibi, mashq o’tkaziladigan joylar va hokazo ishlar. Bulardan tashqari, tarbiyaviy ishlar, tibbiy hizmat, ilmiy-metodik ta’minot amalga oshiriladi. Yig’inlar turlicha yo’nalishda bo’lishi mumkin: o’quv-mashq yig’ini, kuch yig’ish yig’ini, nazorat-tayyorgarlik yig’ini, musobaqa yig’ini va hokazo. SHuni ham aytib o’tish joizki, yig’in bo’ladigan joylarda sportchi uchun yaxshi sharoit yaratish lozim.

O’quv-yig’inlarini uyushtiruvchilar boshqa tashkilotlar bilan yaxshi aloqa o’rnatgan bo’lishlari zarur.

Sport haqida ma’lumotlar yig’ish va ularni tahlil qilish yo’li bilan, nafaqat sportning bugungi mavqeini, shuningdek, kelajagini ham ko’z oldimizga keltirishimiz mumkin. Bu o’rinda turli xil muvoffiqlashtirish xizmatlari mujassamlanadi (murabbiy, sportchi, shifokor, psixolog, metodist va boshqalar ular yangi texnik harakatlarni tuzilishi, amaliy murakkab mashg’ulotlarga funktsional tayyorgarlik, psixologik tayyorgarlik kabi masalalarni birgalikda hal qiladilar, ya’ni sportchilar 2005 yilning modelini tuzadilar.

Terma komandalarni bunday mutaxassislar bilan ta’minlash uchun hamma yerda muntazam ravishda yangi kadrlar tayyorlash va eski kadrlarni qayta tayyorlash ishlarini olib borish kerak. Hozirgi kunda terma komandalar uchun oliy toifadagi trenerlarning malakasini oshiruvchi bir yillik kurslar ochilmoqda. Sport hakamlaridan nainki, hakamlik mahorati, balki shuningdek jismoniy, funktsional tayyorgarlik ham talab qilinmoqda. Murabbiylar uchun ilmiy va metodik konferentsiyalar o’tkaziladi, oliy darajadagi mutaxassislarni taklif qilish yo’li bilan murabbiylar tajriba almashadilar va vaqti - vaqti bilan qayta attestatsiya qilinib turiladi.

O’quv yig’inlari va musobaqalar paytida sportchilarning bo’sh vaqti va dam olishini to’g’ri tashkil qilish va samarali o’tkazish zarur. Terma komandalarda g’oyaviy-siyosiy tarbiya ishlari, komanda a’zolarining yoshiga qarab turlicha olib boriladi.

Sportchilarning g’oyaviy-siyosiy tarbiyasi tarkibiga nazariy seminarlar, siyosiy axborotlar, muhim ahamiyatli sanalarga bag’ishlangan kechalar va shu singari tadbirlar kiradi. Inqilob ishtirokchilari, fuqarolar urushi va mehnat qaxramonlari, sport faxriylari bilan bo’ladigan uchrashuvlarni nihoyatda puxta o’ylab uyushtirish kerak bo’ladi.

Yig’in mavsumida mehnat tarbiyasiga e’tiborni qaratish lozim (xona, sport zalida, sport maydonchasida navbatchilik qilish, baza xududini ozoda saqlash, kelgan qurilish materiallarini mashina va vagonlardan tushirish, zallarni, sport anjomlarni ta’mirlash, oshxonada, yotoqxonada navbatchilik qilish va boshqalar).

Sportchini tayyorlash tizimida moddiy-texnika ta’minoti muhim ahamiyatga ega. Sport bazalarini yaratish va ularni to’ldirish, mashg’ulot joylaridan hamma vaqt ham omilkorlik bilan to’g’ri foydalanish, sport anjomlarini sotib olish axborot beruvchi, tahlil qiluvchi maxsus apparatlar bilan ta’minlanishi kerak. Sport anjomlarini ishlab chiqarish va ular bilan sport ahlini ta’minlash masalalari yaxshi yo’lga qo’yilmagan, sport ashyo -anjomlari (ham standart, ham nostandart anjomlar, ham bolalar uchun mo’ljallanganlari)ning sifati past, trenajyor uskunalari yetishmaydi.

Sport formalari, anjomlari, uskunalari o’zgarmoqda, sport natijalarining bo’lg’usi qiyofasi ham o’zgarmoqda.

Hozirgi shifokorlar sportchining mashg’ulotga chidamlilik holati haqida faqat o’z amaliy ko’rsatkichlari bilan chegaralanib sportchining umumiy mashg’ulotga qay darajada chidamli ekanligi xaqida gapirmaydi.

Muntazam ravishda shifokor ko’rigidan o’tib turish (bu vazifani davolash fizkulьtura dispanserlari bajaradi), davolash pedagogik kuzatuvlar, o’z salomatligini o’zi nazorat qilish va oliy darajadagi sportchilarni tayyorlash jarayonida qo’llaniladigan boshqa majmuali nazorat shakllari (masalan bosqichma bosqich va joriy majmuali tekshiruvlar) eng muhim ahamiyatga egadir.

Bu ishlarinng hammasi har bir sportchi uchun berilgan yuklamaga qanchalik chiday olishini aniqlashda, yuklamalarni me’yorga solishda va ularning og’ir yengilligini, shuningdek, mashq qilayotgan shaxsning yoshini va jismoniy xususiyatlarini hisobga olgan holda mashq jarayonini rejalashtirishda katta yordam ko’rsatadi.

SHifokorlar profilaktika ishlari bilan shug’ullanmay-dilar, rejalashtirish sifatining pastligi uchun javob bermay-dilar, ularning shaxsiy tayyorgarlik rejalari nomigagina tuzilgan o’quv mashq yuklamalari ustidan nazorat qilish saviyasi past.

Sportchining salomatligi, funktsional holati, uning psixologik jihatdan musobaqalarga shayligi va shu kabi boshqa jihatlari haqida amaliy ma’lumot yo’q.

Tibbiy nazoratning vazifasi-sportchilarni har yili dispanser ko’rigidan o’tkazish, funktsional tayyorgarlik sinovlarni ishga solish, nazoratni musobaqaga tayyorgarlik oldidan o’tkazib, keyin kamida 3-4 oyda bir martadan joriy kuzatuv o’tkazilib turilishi joiz.

Sportchining ish qobiliyati samarali tiklash va oshirishga qaratilgan tadbirlar quyidagilardan iborat:

a) organizmning qattiq charchashi va o’ta zo’riqishini bartaraf qiluvchi maxsus gigienik tadbirlar (bu tadbirlar, kuch-quvvatni tiklovchi pedagogik vositalar deb ham yuritiladi).

b) psixologik tadbirlar. Sportchi ruhiy holatini tartibga solishning psixo-profilaktik va psixo-terapevtik usullari autagen (mustaqil mashq, ruhiy holatni tartibga soluvchi (psixore-gulyatsiya) mashq, gipnoz bilan uxlab dam olish). Sportchining izzat-nafsiga qattiq tegmaslik, uning ruhiyatini avaylash uchun qulay psixologik mikroiqlim yaratish, rahbarlar, trenerlar, hodmlar sportchiga nisbatan xushmuomila bo’lishlari kerak. Bundan tashqari, ruhiy keskinlikni bartaraf qiluvchi usullar va mashg’u-lotlardan, dam olishning turli xil ko’ngilochar vositalaridan foydalanish lozim bo’ladi.

v) har turli jismoniy omillardan va organizmni qayta tiklash apparatlaridan keng ko’lamda va kompleks usulda foy-dalanish.

g) tarkibida yuksak biologik qiymatga ega iste’mol preparatlari bo’lgan taomlardan, quvvat va salomatlikni tiklash uchun xizmat qiluvchi maxsus ozuqa omuxtasidan, shuningdek, inson organizmida modda almashinishi oralig’ida iste’mol qilinuvchi ozuqalar (qahrabo va limon kislotasi)dan, biokimyoviy jarayonga ta’sir etuvchi preparatlardan foydalanish.

 

Sportning barcha turlarini idrok qilish g’oyat mushkul, hamma turlarini boshqaruvchi umumiy qonuniyatni sportchi chuqur o’rganishi shart.

SHuningdek, sport kelajagini oldindan ko’ra bilmay, mashq-lar kuch tiklash jarayonini to’g’ri va ilmiy tarzda rejalash-tirilmay turib sportni rivojlantirib bo’lmaydi.

Sportchini kurashga tayyorlash tizimini ilmiy-uslubiy jihatdan ta’minlash uchun, birinchi navbatda bo’lg’usi sportchining modelini tuzish zarur. Sportning ko’p turlari bo’yicha (yugurish, suzish, disk va nayza uloqtirish, balandga va uzunlikka sakrash, velosiped poygasi, bo’lib qatnashgan va boshqalar), modellar ishlab chiqilgan. Ayni paytda, u turlarning tarkibiy qismi va o’lchamlari ham tayyorlangan bo’lib trenerlar sportchilarni harakat texni-kasidagi holatlarni to’g’rilash chog’ida, hamda sportchini boshqa turli xil vositalar bilan musobaqaga tayyorlayotgan chog’larida mazkur o’lchamlarga suyanishlari mumkin.

Terma komandalarni ilmiy jihatdan ta’minlash, MDX bo’yicha o’tkaziladigan hamda mas’uliyatli xalqaro musobaqalarga tayyorlash jarayonida, har qaysi nomdor sportchining jismoniy xususiyatlari, mashq qilish usullari, qanday yuklamaga qurbi yetishi, turmush tarzi va o’zga jihatlari imkoni boricha to’laroq ma’lumot oli zarur. Bu sohada raqib komanda yoki raqibni uslublarini bilish razvedkasi tobora rivojlanib borishi kerak.

Ta’minot bilan shug’ullanuvchi ilmiy-uslubi guruh mashq jarayonini boshqarish, sportchining sport formasiga kirishishi, sport formasining dinamikasi bo’yicha albatta o’z mulohazasini aytishi kerak.

 

Murabbiy, sportchining harakat a’zolari faoliyatini shakllantirishga jismoniy sifatlarini tarbiyalashga qaratilgan mashq jarayonini amalga oshiradi, mashg’ulot usuli yordamida sportchini tartibli ravishda musobaqalarga tayyorlash masalasini va sportchi faoliyatining rivojlanishini boshqarishda pedagogik jarayonini ifodalovchi moslovchi masalalarni hal qiladi.

Murabbiy mashg’ulot jarayonini amalga oshirar ekan, sport dargohida faqat istiqbolli bolalarni vijdonan tanlab olish (bu pedagogik, ijtimoiy, psixologik, metodik–biologik usullardan tarkib topgan xarakterlar majmuining tashkiliy–metodik tadbirlari tizimi bo’lib, sport mutaxassisligiga tanlanayotgan bolalarning iste’dodi va qobiliyati mazkur usullar yordamida aniqlanadi), ularning qaysi sport turiga layoqatli ekanligini aniqlash (hozirgi paytda sportning 16 turi bo’yicha bolalarni saralashning ham miqdoriy, ham sifatiy tuzilmasi aniqlangan) farz va qarzdir. Lekin har qanday vaziyatda ham trener bolalarni sportga tanlarkan, ulardagi ijobiy omillar yig’indisiga e’tibor berishi va albatta bolaning astoydil ishtiyoqli, mehnatga layoqati va o’ziga xos xislatlarini hisobga olishi shart.

Har bir trener sportchini tayyorlab yetkazishda uning shaxsiy iste’dodi va alohida xususiyatlariga suyangan holda, o’z usuli bo’yicha ish ko’radi. SHuni ham aytish kerakki, trener har qancha tajribali bo’lsin hamma vaqt ham har qanday sportchidan mashhur sportchi yetishtira olmaydi. Masalan: 100 metrga yugurishda bir xil natijaga (10.1-10.2 soniya) erishgan sportchilar: A.Xarri, Merchi va Robert Xeyeslar agar bitta trener bilan mashq qilganida bormi, ulardan uchta sprinter yetib chiqishi amri mahol edi. Juda nari borsa, ulardan faqat bittasi yuqori natija ko’rsatishi mumkin edi.

Hozirgi trenerlar mashq va musobaqa yuklamasini rejalashtirishni o’rganib olganlar, lekin sportchi kuchini to’plashni rejalashtirishni mutlaqo bilmaydilar bu jarayoni o’z holiga tashlab qo’yilgan, ya’ni sportchi kuch yig’ish usullarini o’zi qidiradi (massaj, sauna, passiv dam, nazoratsiz ovqatlanish - xullas, kuch tiklanishning butun rejimi).

Biroq, eng yuqori malakali katta trener ham sportchi bilan munosabat qilgan va o’z asosiy mutaxassislik burchini bajarayotgan chog’ida, bir qator ob’ektiv qiyinchiliklariga duch keladi.

Murabbiy mustaqil ravishda sportchidan mashq paytida yuz berishi mumkin bo’lgan har qanday tasodiflarni xotirjamlik bilan qarshi olishni talab qilarkan, uning ortiq darajada hayajonlanishiga, achchiqlanishiga, o’zboshimchalik qilishga mutloqo yo’l qo’ymasliligi kerak.

Mashg’ulot jarayonini omilkorlik bilan samarali boshqa-rishning asosiy sharti mashg’ulot jarayonining tarkibiy qism-larini doimiy ravishda tahlil qilishdir. Bunday tahlilning asosiy tomoni quyidagilardan iborat:

1.Sportchilar tomonidan bajarilgan hamma ishni hisobga olish;

2.Sportchining ahvolini (uning mazkur ishga munosabatini) nazorat qilish, bunday nazorat natijasida sportchining holati haqida jismoniy, texnikaviy malakasining sifatiy rivojlanish sur’ati haqida va mashq yuklamalarini qay darajada bajara olishi haqida xolis ma’lumotlar olish mumkin.

Tavsiya qilingan yuklamalar sportchi organizmi imkoniyat-lariga mos tushganini bildiruvchi alomatlar: uning yaxshi kayfi-yatda bo’lishi, xamma narsadan xafasalasi pir bo’lishi, mashqdan ko’ngli sovishi mumkin. Yuklamalarni organizmining funktsional holatiga qanchalik mos tushganini puxta aniqlash uchun quyidagi usullardan foydalanish lozim bo’ladi: mashg’ulotlarni qiyosiy tahlil qilish, aql-farosatni nazorat qilish, sportchining o’z-o’zi-ni nazorat qilishi, shifokor nazorati.

Sport mashqlariga moslashish.

Birinchi bor adaptatsiya (lotincha - moslashish) tushunuchasi Selьening (bu tushunchani aniqlab bergan Kanadalik olim) umumiy moslashish holati haqidagi ta’limotida ochib berilgan.

Adaptatsiya sindromi (alomati)ni Selьe tananing qo’zg’aluvchi ta’siriga nisbatan noodatiy javobi deb tushuntiradi. Bu holat quyidagicha kechadi:

Xavotir-rezestentlik-oriqlash (rezestenlik-tanani muhit-

ning turli ziyon keltiruvchi omillari ta’siriga bardoshligi).

Xavotir davriga tananing me’yor va g’ayritabiiylik darajasida o’ta safarbarligiga xos xususiyatidir. Agar bu ta’sir kuchi to’xtamasa, bir qancha vaqtdan keyin tana imkoniyati tugab, uning sezish quvvati so’nadi.

Og’ir jismoniy yuk tufayli (stress holati) Adenozintri-

fosfor kislotasi (ATF) zahirasining kamayishi kuzatiladi, natijada mahsulotlarining parchalanish nisbati qolgan qismiga qaraganda ortib ketadi, bu esa moslashishning asosini tashkil etadi. Moslashish jarayonida bir-biraga bog’liq maxsus o’zgarishlar kuzatiladi. Masalan, jismoniy kuch ta’siri ostida yurak og’irligi 20-40% ga ortishi mumkin, bu bilan bog’liq ravishda yurak mushagining ingichka tomir tarmoqlari ham kattaradi.

Moslashuvning har bir darajasini o’z chegarasi bor. Agar qo’zg’atuvchining kuchi borgan sayin ortib ketaversa, unda yangi muhim holat o’rniga moslashishning buzulishi vujudga keladi, negaki moslashishning vazifaviy zahirasi tamom bo’ladi.

Moslashish aks moslashish bilan almashinadi. SHundan kelib chiqadiki, sport bilan shug’ullangan ortiqcha og’irlik tana va uning ayrim qismlarini zo’riqishga olib keladi. Bu doimiy natija bo’lmay dam olish va ish rejimiga qat’iy rioya qilinmasa, og’irlik va tiklanishni to’g’ri bir-biriga munosib ravishda olib boril-magan chog’da yuzaga keladi.

Mashqning uzoq muddatli dasturini ishlab chiqishda sportchining moslashish zahiralarini tiklanish va saqlanish shaxsiy xususiyatlari bilan qat’iy ravishda muqobillashtirish-

dagi tashqi omillar hisobga olinishi lozim.

Tez (beqaror) va uzoq muddatli (nisbiy barqaror) moslashish kabi ikki turdagisi mavjud.

Turli malakadagi sportchilar (18-20 yoshdagi erkaklar) tanasining yuqori tezlikda 400 m masofani o’tishdagi holatida

 

 

Ma’lum yuklamaga javoban sportchi tanasidagi siljishlar sport amaliyotidagi tez moslashishga misol bo’lishi mumkin. Zero, mashq qilmagan sportchida bu siljishlar mashq qilganga nisbatan past bo’ladi, negaki uning tanasi mashq qilgan sportchinikiga nisbatan kamroq yuklama ostida ishlashga moslashgan. SHuning uchun yuqori darajada mashq qilgan (sport imkoniyatlari yuqori bo’lgan) sportchilar yuqori natijalar ko’rsata oladi.

Yuqorida keltirilgan misolda turli darajadagi, ya’ni XTSU va 3-razryadli sportchilarning osoyishtalik va 400 m masofaga yugurganidan keyin tanasidagi asosiy a’zolarning qiyosiy ko’rsatkichi berilgan.

Nima sababdan ko’rsatilgan masofani XTSU kamroq tayyorgarlik ko’rgan sportchiga nisbatan tezroq bosib o’tdi, degan savol tug’iladi. Buni birinchi navbatda uning tanasining yuqori funktsional imkoniyatlari bilan tushuntirish mumkin.

Yugurgandan keyin XTSU yurak urishi minutiga 210 ga, 3 razryad sportchisiniki esa 180, nafas olish nisbati minutiga 120 l va 75 ga teng bo’ladi, yuksak malakali sportchining qon aylanish hajmi 30 l bo’lgan bo’lsa, ixtisosligi pastroq sportchiniki bori yo’g’i 20% bo’ladi, ham kislorod iste’mol qilish farqi minutiga 20 ml/kg qabilida belgilanadi.

Bejiz emaski, tananing yuqori jismoniy ish qobiliyatini ta’minlovchi asosiy a’zolarining bunday imkoniyati masofani yuqori tezlikda yugurib o’tishga yo’l ochadi.

Hozirda to’qima tushunchasi bu tarkibiy oqsillardan iborat bo’lgan yarim qattiq suyak, ko’pchilik “naychali”, maxsus turli xildagi oddiy va murakkab molekulasi suyuqliklar aylanib yuradigan murakkab tarkibdan iborat. Undan modda-quvvatli, hamda axborot aloqalari amalga oshiriladi.

To’qimalar faoliyati ko’pincha kimyoviy reaktsiyalar bilan bog’liq, ularning har biri o’zining oqsil-fermenti ta’siri ostida kechadi. Oqsillar RNK namunalari qoliplar bo’yicha ribosomalarda sintezlanadi (hosil bo’ladi) ular DNKdagi bir gendan nusxa olish yo’li bilan hosil qilinadi.

Genlarda to’qimalar faoliyati jarayonini boshqaruvchi maxsus yo’riqnomalar va turli oqsillarning namunalari mavjud.

Mushak tolalarining (to’qimalarining) bir qisqarish kuchi uch omil bilan belgilanadi:

-kuchli tashqi qo’zg’atuvchi

-avval “sarflangan” ferment og’irligi

-“ta’minlovchi” tarkiblar berayotgan kuchning mavjudligi.

Bioximiklar oqsillarni oddiy molekulalarga bir xildagi tezlik bilan parchalanishini aniqladilar. Uning kattaligi “yarim parchalanish davri” sifatida belgilanadi.

Yuqorida aytganimizdek yangi oqsil “ishchi elementlardan” “talaba bo’lganda” ribosomalarda hosil bo’ladi. Oqsil fermentining har bir molekulasi qanchalik tarang ishlasa, yangisini paydo bo’lishga extiyoj shunchalik kuchli bo’ladi. Bu holatda yangi oqsilni paydo bo’lishi uni parchalanishidan o’zib ketadi, bu oqsil ferment og’irligini ortishiga, shuningdek to’qima vazifasining kuchayishiga olib keladi. Oqsil hosil bo’lishiga ehtiyoj kamayganda esa, oqsil parchalanishi uning hosil bo’lishidan o’zib ketish holati yuz beradi.

Birinchi holatda biz mahoratning ortishi, ancha yuqori og’irlikka moslashish jarayonini kuzatgan bo’lsak, ikkinchi holatda mahoratni moslashishni susayishini kuzatamiz.

 

 

Moslashish bosqichlari.

 

Tezlik bilan ro’y beradigan moslashish reaktsiyasida quyidagi uch bosqich kuzatiladi:

1-bosqich berilgan ishni bajarilishini ta’minlovchi funktsional tizimlar faoliyatini jadallashtirish bilan bog’liq yurak urishi, nafas olish, kislorod yutish, laktat to’planish va x.k. kuchayishi.

2-bosqich qordagi funktsional tizimlarning faoliyatini mo’’tadillashuvini ifodalaydi. Tananing nisbatan muqobil holatini ko’rsatadi.

3-bosqich tana faoliyatiga (javobiga) ehtiyoj va uni ta’minlash orasidagi muvofiqlikni buzilishi bilan bog’liq. Bu ishchi tizimlar va a’zolarning harakati hamda faoliyatlarning asabiy boshqarish mexanizmlarini charchashi, shuningdek kuch zahiralarini nihoyalanishini ifodalaydi.

Tez moslashishning uchinchi bosqichiga ish bilan bog’liq talablarni tanaga qayta-qayta yuklanaverishi uzoq muddatli moslashuvning shakllanishiga, shuningdek sport faoliyatini ta’minlovchi tana a’zolari tizimi va faoliyatini munosiblikdan chetlashuviga olib keladi.

Uzoq muddatli moslashishning shakllanishi tez moslashish kabi uch bosqichda kechadi. Mashq paytida ortiqcha zo’riqish oqibatida mashq jarayonining tuzilishi tizimiga putur yetgan bo’lsa to’rtinchi bosqich vujudga kelishi mumkin.

 1-bosqich tez moslashishni ko’p marta qaytariladigan samaralarini umumlashtirish asosida uzoq muddatli moslashishi mexanizmlari kuchaytiriladi;

2-bosqich reja asosida takrorlanadigan doimiy o’sib boruvchi (ma’lum doirada) yuk asnosida harakatdagi a’zolar va to’qimalarda tarkibiy hamda vazifaviy o’zgarishlar jadal kechadi;

3-bosqich a’zolar faoliyatining yangi darajasini ta’minlash uchun zarur bo’lgan zaxira mavjudligida ifodalangan uzoq muddatli moslashishning muhim bosqichidir;

Maqsadga yo’naltirilgan mashq boshida moslashish jarayoni tez kechadi. Keyinchalik turli a’zolar va qismlarning rivojlanish darajasini ortib borishi asosida uzoq muddatli moslashishning shakllanish tezligi susayadi.

 

 

Yurak qon - tomir tizimini moslashuvi

Yurak og’irligini (yurak gipertrofiyasi) kattalashuvi bilan bog’liq yurakning qisqarish qobiliyati kuchayadi.

 Tananing yangi imkoniyatlariga nafas olish va qon aylanish tizimi ham moslashadi.

Mushaklarning qizg’in ishlash paytida nafas olish 15-20 martaga ortadi, nafas olish kuchining o’sish hisobiga nafas olish harakatli quvvati oshadi, turli og’irlikdagi jismoniy yukka chidamlilik qobiliyati asosi sifatidagi MPK ko’rsatkichi o’sadi.

-moslashish jarayoni nafaqat sportchiga yuksak natijalarga erishishgagina imkon berib qolmasdan, balki og’irlikka chidashning qolipdagi yuklamalar mashg’ulot ta’siriga ega bo’lmay qoladi, ulardan mashqlarga chidamlilikni saqlashga imkon beruvchi vosita sifatida foydalanish mumkin.

-mashg’ulotlar orasida yo’l qo’yilgan uzoq tanaffuslar moslashish yutuqlari darajasini pasaytiradi.

-sportchi tanasini moslashishi yuklama tarkibi va yыnalishi bilan bog’liq yo’nalishda ro’y beradi.

 

Moslashish jarayonining davomiyligi

 

Tez, bir necha soat davomida modda almashuvining ayrim substratlari moslashadi.

Kam tezlikda 10 - 14 kun davomida jigar va mushaklarda quvvat zahirasi ko’payadi, yurak qon tomir tizimi moslashishga boshlaydi.

Sekin 4 - 6 hafta davomida mushak og’irligi o’sa boshlaydi, tarkibida oqsil miqdori ko’payadi.

Quyidagi qonuniy aloqalarni anglab yetish sport fanining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi (chizma 5).

Tashqi omillar yetarli darajadagi jadallik va ma’lum hajmda bo’lgandagina moslashish jarayoni ro’y beradi.

Moslashish jarayoni - yuklama va dam olishni to’g’ri tashkil etish natijasidir.

Yuklama ta’siri, funktsional va quvvat zahiralarini sarflash oqibatida tananing funktsional imkoniyatlari (vaqtinchalik) pasayadi. Ko’pincha dam olish bosqichida amalga oshiriladigan moslashish jarayonini shakllanishi uchun yetakchi qo’zg’atuvchi hisoblanadi.

Jismoniy mashqlarni qo’llash usullari sport mashq uslublari sifatida tushuniladi.

Masalan: Yugurishdagi mashqlar sport mashg’ulotlari vositasi sifatida bajarilishi lozim bo’lgan vazifalarga ko’ra turli ko’rinishlarida qo’llaniladi.

- yugurish qadamlari texnikasi ustida ishlayotganda qomatni tik tutib yugurish mashqi (variant sifatida) tavsiya etiladi;

- chidamlilikni rivojlantirish uchun kamroq tezlik bilan uzoq masofalarga yuguriladi;

- tezlik imkoniyatlarini rivojlantirish uchun qisqa masofaga katta tezlikda yuguriladi.

SHunday qilib u yoki bu usulni qo’llash mashg’ulot oldiga qo’yiladigan vazifalar bilan belgilanadi.

Sport mashg’ulotida qo’llaniladigan usullar didaktik (umumpedagogik) va an’anaviy (sport pedagogikasida qo’llani-ladigan) kabilarga bo’linadi.

- sport mashg’ulotining didaktik metodlari.

Og’zaki tushuntirish metodlari uch guruxga bo’linadi:

1-guruh - hikoya, tasvir, tadbir metodlari. Bunda so’z bilim-larini singdirish vositasi sifatida qo’llaniladi.

2-guruh - buyruq, ko’rsatma, yo’riqlar uslublari. Bunda so’z sportchi faoliyatini boshqarish vositasi bo’lib xizmat qiladi.

3-guruh - tahlil, tavsiya, baholash uslublari. Bunda so’z sport-chi faoliyatini tahlil qilish va baho berish vositasi hisoblanadi.

Ko’rgazmali ta’sir uslublari to’rt guruhga bo’linadi:

1-guruh - ko’rgazmali qurol usullari. Bunda bevosita ko’rsa-tish, ko’z bilan ko’riladigan qo’llanmalardan foydalaniladi.

2-guruh - eshitish (tovush) qurollari usullari

3-guruh - harakat ko’rgazmasi usullari

4-guruh - tez axborot uslublari.

Harakatni ko’rsatish (namoyish etish) metodlari.

Ko’z mo’ljali. Bu usullar harakatni masofa va vaqt nuqtai nazaridan to’g’ri bajarishga yordam beradi. Mo’ljal uchun maxsus belgi va ashyolardan foydalaniladi.

Masalan: Uzunlikka sakrashda tezlanish chiziq belgisi.

- Tegishli balandlikka osilgan bayroqcha snaryadni uloqti-rish yo’nalishini belgilashga yordamlashadi.

- Mashq devoridagi futbol darvozasi tasvirini ko’rsatuvchi chiziqlar va h.k.

Bulardan (eng soddalaridan) tashqari svetolider (yuguruvchi yo’lak ko’rinishidagi) turidagi murakkab qurilmalar qo’llanilishi mumkin, bunda elektr chiroqlarini ketma-ket yoqilishi sportchi uchun harakat (yugurish, suzish) tezligini belgilaydi.

ESHITISH (TOVUSH) KO’RGAZMASI USULI

Tovush signallari yordamida harakatning masofa - vaqt va vaqt holatini aniqlashga yordam beradi.

Avvaldan berilgan tovush signali yordamida murakkab harakat faoliyatini bajarishga asosiy kuchni sarflash vaqtini aytib beradi.

Masalan: suvga sakrashga guruhlanish, qo’llarni tushirish, gimnastikada egilish yoki rostlanish vaqtlari.

Tovush signali yordamida harakat maromi yaxshi egallanadi.

Masalan: harakatning murakkab ritmini chertish mumkin, bu sportchi ongi maqomni saqlanishiga yordam beradi, unga amal qilib sportchi ma’lum sharoitda harakatlarni yaxshi bajaradi.

Ovoz yetakchilari (ayniqsa tsiklik turlarda) harakatning tegishli jadalligini (butun masofa davomida) saqlashga yordam beradi.

KO’RGAZMALILIK USLUBLARI

Ko’rgazmalilik uslubi harakatni namoyish qilish usuli yoki boshqacha aytganda ko’rgazmali usul bilan aralashtirib yuborish mumkin emas.

Gap shundaki, harakat ko’rgazmaliligi metodlari harakatni ko’rish orqali idrok etishni tashkil qilishga asoslangan.

Buning ma’nosi shundaki, murabbiy sportchiga harakatni uning o’zida «etaklab” his qilishga yordam beradi. Texnikaning asosiy holatlariga e’tibor bergan holda majburan “etaklab” harakat qildirish uning texnik xususiyatini tezroq egallashga imkon yaratadi.

Masalan: nayza uloqtiruvchi qo’lini dastlabki holatidan snaryadni uloqtirguncha bo’lgan xolatlari.

Gimnastikada (snaryaddagi mashqlar) sportchini (maxsus trenajerda yoki past o’rnatilgan snaryad) butun o’rganayotgan harakati davomida kuzatib boriladi

TEZ AXBOROT USLUBLARI

 

Bajarilgan harakat, uning sifati, mushaklar tarangligi kuchi, aniqligi, uzoqligi va h.k. xaqidagi axborot.

Masalan: videoyozuv, boksda, tennisda zarb kuchi, to’p, snaryadning uchish tezligi, yugurish, suzish va h.k. tezligi, tiranish kuchi haqidagi axborot.

Bu yo’nalishdagi uslublardan foydalanish quyidagi imko-niyatlarni beradi.

1) har qanday murakkab harakatlarga o’rgatish;

2) tananing har qanday qismiga tanlab ta’sir etish;

3) yuklamaning oz-ozdan eng yuqorisigacha qat’iy qismlarga bo’lib olib borish;

4) ayrim harakat sifatlarini tanlov asosida takomil-lashguncha rivojlantirish.

Ba’zan bu guruhdagi usullarni mashq yoki amaliy uslublar deb yuritiladi.

Amaliy usullarni (jismoniy mashqlardan foydalanish usul-lari) shartli ravishda ikki guruxga bo’lish mumkin.

a) o’rgatish usullari (harakat faoliyatiga)

b) rivojlantirish usullari (jismoniy sifatlarni)

Bu borada «uslubiy yondashish”, “uslubiy yo’nalish”, “uslubiy usul” atamalarini farqlash zarur.

Quyida harakat reaktsiyasini takomillshatirishda uslubiy yondashishlar berilgan.

HARAKAT FAOLIYaTIGA O’RGATISH USLUBLARI

Harakatlarni yaxlitligicha qismlarga bo’lgan holda ikki xil uslub bilan o’rgatish mumkin.

Yaxlitligicha o’rgatish uslubi harakatni yaxlitligicha bir necha marta qaytarish yo’li bilan o’rganiladi va takomillashtiriladi.

Uslubni ijobiy tomoni shundaki, harakat texnikasi to’la-ligicha egallanadi, uning barcha qismlari o’zaro bog’liq holda o’rganiladi, harakat tarkibi, uning ritmiga zarar yetmaydi.

USLUBNING KAMCHILIGI

Birinchidan, o’rganilayotgan mashqni to’laligicha bajarilganda murabbiy sportchi yo’l qo’yayotgan xatolarning barchasiga e’tibor berolmay qoladi. SHuning uchun murabbiy asosiy ko’zga ko’ringan xatolarga e’tibor berib texnikadagi ayrim yetishmovchiliklarni ko’rmay qolishi mumkin, ularni tuzatishga e’tibor bermasligi mumkin.

Ikkinchidan, harakat faoliyatini to’laligicha (ko’p marta) takrorlayverish ayniqsa o’rganishning boshida sportchini tez charchashiga sabab bo’lishi mumkin.

Bu uslub odatda texnik jihatdan murakkab bo’lmagan yoki qismlarga bo’lganda texnikani qo’pol ravishda buzilishiga olib keluvchi mashqlardan foydalaniladi.

Masalan: to’p tutish, tortilish va h.k.

Yaxlitligicha o’rgatish metodi harakatni mustahkamlash va takomillashtirishda ayniqsa yaxshi samara beradi.

Yaxlitligicha bajarish uslubidan quyidagi ko’rinishlarda foydalaniladi.

a) harakatlar qismlarini sekin-asta ishlab borib qayta baja-rish;

b) texnika qismlarga ishlov berish bilan bajarish;

v) ko’nikmani mustahkamlash maqsadida bajarish;

g) o’sib boruvchi kuchlanish yoki tezlik bilan bajarish (harakat tezligiga qarshilik, uni oshirish);

d) tashqi muhit (zal, maydon, tomoshabinlar, raqiblar va h.k.) o’zgargan sharoitda bajarish;

e) tananing turli xatolari bajarish.

 

HARAKATNI QISMLARGA BO’LIB  O’RGATISH USLUBI

Tarkibiga ko’ra murakkab bo’lgan xarakatlarni qismlarga bo’lib o’rgangan ma’qul. Bu uslubda xarakatlar tizimi nisbatan mustaqil qismlarga (tizimchalarga) bo’linadi, ular alohida o’rgani-ladi va keyinchalik bir butun qilib birlashtiriladi.

Masalan: “Oldinga cho’zilib dumalash”

Ijobiy tomonlari:

- o’rganish uchun lozim bo’lgan qismga barcha e’tibor qaratiladi;

- xatoga yo’l qo’yilgan qismlarini qayta bajarilmaydi;

- mashqni to’laligicha bajarishga qaraganda kamroq charchaydi.

Uslubning kamchiliklari:

Uni xarakatlar qismga ajralmaydigan yoki ajralsa ham texnikaga putur yetadigan holatlarga qo’llab bo’lmaydi.

Masalan: bir oyoqni siltab va ikkinchisi bilan itarilib qo’llarda turish.

- mashqlarni har qanday va hatto omilkorlik bilan qismlarga ajratish xarakatning qaysidir xususiyatlarini (vaqt, kuch, ritmikligi) yo’qotishga olib keladi.

Uslubga talablar:

- ajratiladigan qismlariga putur yetkazmay qismlarga bo’lish lozim.

Masalan: «Joyida turib orqaga salto qilish” buni “oyoqni faqat ko’krakka bukkan holatda yuqoriga sakrash” ni o’rganishga kirishmasdan, orqaga ham burilish holatini yuzaga keltirish lozim. Guruhda chalqancha yotgan holatda yuqoriga sakrash to’shakka qaytish.

- ajratilgan qismlarini o’rganish mashqlari sifatida harakat faoliyatiga kiritgani ma’qul.

Sakrashlar: uzunlikka sakrash, sakrab chopish, qadamlab sakrash, uch marta sakrashga o’rganishda yondoshtiruvchi mashqlar bo’lib hisoblanadi.

Bu usulni texnik jihatdan murakkab bo’lgan sport turlarida (sport va gimnastika, konkida figurali uchish, akrobatika va boshqalar) ayniqsa samarasi hisoblanadi.

Uslubning turlari:

- harakat qismlarini ketma-ket o’rganish va ularni bir butunga qo’shib o’rgatish (suzish usullariga o’rgatish),

- harakat qismlarini ketma-ket o’rganish va ularni bir-birini asta-sekin bog’lash (sport gimnastikasi-snaryadda mashqlar)

- aniqlik kiritish maqsadida harakat qismlarini qisqa muddatga ajratish,

- harakat qismlarini “o’rganish mashqlari” shaklida ishlash.

- asosan jismoniy sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan usullar (rivojlanish usullari).

Tashqi yuklama va dam olishning turli shakllarini aql bilan biriktirish (qo’yilgan vazifaga muvofiq ravishda) uslubning asosini tashkil etadi.

Yuklamaning turlari:

Standart yuklama - mashq davomida mushaklar ishining jadalligi va yuklamaning tashqi tomoni doimiy kattaligi saqlanadi. Yuklamaning ichki tomoni (fiziologik, ruhiy) ham doimiy bo’ladi va ishning davomiyligi proportsional ravishda o’zgaradi.

Masalan: aynan bir xildagi og’irlikni ko’tarish (ko’p marta),

- aytilgan tezlikda yugurish.

O’zgaruvchan yuklamalar - mashq jarayonida yuklamaning jadalligi o’zgaradi. Agar u ko’payish tomonga bo’lsa, o’suvchi hisoblanadi. Agar kamayuvchi tomonga bo’lsa pasayuvchi hisoblanadi. Agar har ikki tomonga bo’lsa, o’zgaruvchan yuklama hisoblanadi.

O’suvchan yuklama organizmning funktsional holatini oshi-radi. Pasayuvchi yuklama mushaklar ish hajmini oshirishga imkon beradi. O’zgaruvchan yuklama tanani uning faoliyati turli daraja-larini oson qo’shilishiga moslaydi.

Standart yuklama bilan mashq usullari.

Standart yuklamaning ma’nosi shundaki, mashq jarayonida mushak ishlarining doimiy jadalligi, boshqacha aytganda yuklama-ning tashqi tomonining doimiy kengligi saqlanadi.

Yuklamaning ichki tomoni (fiziologik, ruhiy) doimiy bo’lib qolib, ish davomiyligiga mos ravishda ortadi.

Standart yuklama mashqlar usullari tanani ana shu yukka moslashtirishga va erishilgan qayta qurishni mustahkamlashga qaratiladi.

Ularga bir tekisdagi bajarish uslubi mansub.

Yuklama dam olish oraligi bilan uzilmaydi va tashqi kattaliklar (uzoq bir xildagi yugurish, eshkak eshish, suzish) bo’yicha o’zgarmaydi.

Masalan: bir xildagi tezlikda yugurish, tortilish, arqon bilan sakrash va h.k.

O’zgaruvchan yuklamaning mashqlar uslublari o’zgaruvchan yukla-malar - mushak ishlarining jadal o’zgarishi bilan bog’liq. Ular quyidagicha bo’lishi mumkin:

- tana vazifaviy imkoniyatlarini oshishiga olib keluvchi o’suvchan yuklama. Asta-sekin tezlikni oshirib boruvchi yugurish, borgan sari og’irroq yuk ko’tarish, snaryadni uloqtirish masofasini uzaytirib borish.

- mushaklar ishi hajmini ko’paytirish imkonini beruvchi kama-yuvchan yuklama. Tezlikni kamaytiruvchi yugurish, kamroq og’irlik-dagi yukni ko’tarish, snaryad otiladigan masofani kamaytirish.

21-jadval

O’yin uslubi

Harakat faoliyatini o’yinlar sharoitida, ular uchun xos bo’lgan qoidalar doirasida, texnik-taktik usul va sharoitlarda bajarishni ko’zda tutadi.

Bu metodni qo’llash shug’ullanuvchilar turli xildagi oldindan aytib bo’lmaydigan holatlarda mustaqil qaror qilishda dadil, faol harakatni ta’minlaydi, bu esa tashabbuskorlik, dadillik, intiluvchanlik, mustaqillik, o’z hissiyotlarini jilovlay olishdek hislatlarni tarbiyalaydi

 

Musobaqa uslubi

Mashg’ulot jarayoni samaradorligini oshishini ta’minlovchi musobaqa faoliyatini

O’z-o’zini tekshirish uchun savollar

 1. O’quv, mehnat, maishiy, sport harakat vazifalarini hal qiluvchi harakat kuchlariga misol keltiring?

2. Harakat faoliyatining asosiy shakli gavda holati bo’lgan sport turlari nomini ayting?

3. Jismoniy mashqlarning tez va izli samarasi tushunchasi va mashg’ulot samarasini shakllantirishda ularning roli.

4. Sizning sport ixtisosligingizdagi musobaqa mashqlari va ularning asosiy tavsifi?

5. Sizning sport sohangiz uchun xos bo’lgan maxsus tayyor-garlik, o’rgatuvchi va rivojlantiruvchi mashqlarga misollar keltiring?

6. Harakat bazasini (harakat imkoniyatlarini) boyitish (kengaytirish) tartibida, umumiy chidamlilikni rivojlantirish maqsadida va faol dam olish shakli sifatida. Siz qo’llayotgan umumtayyorgarlik mashqlar

1.Nima uchun keyingi paytlarda (30-40 yil ichida) ayniqsa qattiq charchatib qo’ymaydigan bellashuvlar bilan bog’liq sport turlarida musobaqaga tayyorgarlik hajmi ayniqsa kengayib ketdi?

2.Sport yili davomida o’zingiz qatnashgan musobaqalar misolida ulardagi qiyinchilikni asta-sekin o’sib borishini kuzating:

3.O’zingizning musobaqa faoliyatingiz tuzilishidagi tarkibiy qismlarni tasvirlab bering (nimalardan iborat).

4.Musobaqa faoliyati jarayonida o’z harakat taktikangizni o’zgartirganmisiz? Agar o’zgartirgan bo’lsangiz nima uchun har bir holatdagi sababini aniqlashga xarakat qiling.

 

Foydalanish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar.

1.Salamov R.S. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi. Toshkent 2004

4.Platonov V.P. Teoriya sporta. Kiev, 1999,

5.Platonov V.P. Teoriya sportivnыx dvijeniy, Kiev 1999,

6.Yunusova Yu.M. Sport faoliyatining nazariy asoslari. Toshkent 1994 y.

 

 

21 -  MAVZU: SPORTCHINING JISMONIY TEXNIK TAYYoRGARLIGI

REJA

1.Boshlang’ich tayyorgarlik

2. Sportchini texnik tayyorlashni vazifalari, bosqichlari va asosiy uslubiyati

3. Sport mashg’ulotlarida psixologik tayyorgarlik

1.Boshlang’ich tayyorgarlik

Ko’p yillik tayyorgarlikning tuzilishi va davom etish vaqti ko’pgina omillarga: sport turini maxsus yo’nalishiga: sportchining rivojlanish xususiyatlarini individyalligiga:        mashg’ulot jarayonining xusysiyatlariga bog’liq. Ko’p yillik tayyorgarlikni rejalashtirish. Yuqori sport natija-larini ko’rsata oladigan chegaralariga qarab ham aniqlanadi.

Ko’p yillik sport mashg’ulotlari 5 davrga bo’linadi:

-Boshlang’ich tayyorgarlik:

-Dastlabki bazali tayyorgarlik:

-Maxsus bazali tayyorgarlik:

-Individual imkoniyatlarni maksimal ravishda amalga oshirish.

-Erishilgan natijalarni saqlash.

 

1.Boshlang’ich tayyorgarlik

Vazifasi: Bolalarning sog’ligini mustahkamlash:

-Har tomonlama jismoniy tayyorgarlikka erishtirish:

-Jismoniy rivojlanishning kamchiliklarini yo’qotish:

-Tanlagan sport turi bo’yicha texnikaga o’rgatish.

Vositalari: Har xil sport turlari va harakatli o’yin-lardan tuzilgan mashqlar.

Bu etapda mashg’ulotlar katta jismoniy va psixik yuklamalar bilan rejalashtirilmasligi kerak.

Texnik tayyorgarlik. Har xil sport turlarini tex-nik elementlarini, hamda tayyorgarlik mashqlarini o’rganish.

Bu etapda harakat texnikasini turg’unlashtirish shart emas, lekin maьlum sport natijalariga erishishga, harakat ko’nik-masini egallashga qaratish shuning uchun bu etapda har tomonlama texnik tayyogarlikni vujudga keltirishadi.

Mashg’ulotni davom etish vaqti 30 60 daqiqa

Xaftadagi mashg’ulotlar soni 2-3 marotaba

Yillik ish hajmi 100-150 soat

Agar bu etap 3 yilgacha cho’zilsa:

1-yil - 80 soat   bu 6-7 yoshdan boshlab mashg’ulotga kirishgan bolalar uchun

2-yil 100 soat uchun

3-yil 120 soat uchun

agar bola 9-10 yoshidan mashg’ulotlarga kelishni boshlagan bo’lca, bu etapning davom etishi 1,5-2 yil. Ish hajmi 200-­250 soatga teng.

 

 Dastlabki bazali tayyorgarlik bosqichi

Vazifalari: organizmni jismoniy imkoniyatlarini har tomonlama rivojlantirish, sog’ligini mustahkamlash, jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik kamchiliklarini yo’q-otish, harakat potentsialini (shu jumladan kelgusi mutaxas-sisligiga mos keladigan) amalga oshirish.

Asosan diqqatni yosh sportchilarni maqsadga muvofiq ravishda ko’p yillik sport tayyorgarligiga qiziqish uyg’otishga qaratiladi. Tayyorgarlikni yo’nalishiga maxsus mashqlarni keng hajmda har tomonlama ishlatish. Bu esa kelgusida sportchini takomillashtirishni yaxshi sharti bo’lib hisoblanadi. Har xil sport turini materialiga asoslanib texnik tayyorgarlikka katta ahamiyat beriladi. Jismoniy tayyorgarlik esa tezkorlikni, koordinatsiya qobiliyatlarini hamda egiluvchanlikni tarbiyalashga qaratiladi.

 Maxsus bazali tayyorgarlik bosqichi

Vazifalari. Har tomonlama tayyorgarlikni davom ettirish (bosqichning birinchi yarmida): ko’proq mutaxassisligiga qaratiladi.                                                        

Vositalari: funktsional potentsialni rivojlantirishga qaratilgan, bo’lg’usi sprinterni og’ir atletikachilarni, gimnast-larni va h.k. bazali tayyorgarligi musobaqani o’ziga xos xususiyatiga qarab tuzilishi shart.

 Individutal imkoniyatlarni maksimal ravishda amalga oshirish bosqichi

Vazifalari - sport turlari maksimal natijalarga erishish. maksimal ravishda foydalanish.

Mashg’ulotlarni hajmi va shiddati qo’shilgan summasi maksimal xayotga yetadi va katta yuklamali mashg’ulotlar soni ko’payadi. Mashg’ulotlar soni 15-20 tagacha yetishi, psixologik, taktik va integral tayyorgarlikni salmog’i oshishi shart. SHuni alohida eьtiborga olish kerakki, individual imkoniyatlarni maksimal ravishda amalga oshirishda optimal yosh chegarasiga to’g’ri kelishi shart. Etapning davom etish vaqti, sport maxoratining tashkil topishiga yoki aloxida nomerlarni dasturining tayyorgarligiga bog’liq. Masalan: 100-200m suzishda erkaklar 3-4 yilda masterlik bajargan bo’lsada, (xotinlar 1-3 yil) yillik shiddatli trener-ovkadan keyingina xalqaro masterlik unvoniga ega bo’lishi mumkin. Olimpiya o’yinlariga 2 yil qolganda bo’lg’usi erkak chempionlar (100-200m suzish) o’z natijasini 1,5 s xotinlar esa Z s oshiradi. bu tendentsiya boshqa sport turlariga ham bog’liq.

Erishilgan natijalarni saqlash bosqichi

Sportchiga individual yondashish bilan xarakterlanadi. Bu esa quyidagilar bilan aniqlanadi. Birinchidan: sportchining katta tajribasi (trenirovka va musobaqa) har xil sharoitda chuqur bilimni kerakli vositalarni musobaqa faoliyatiga kerak bo’lgan metodlarni tez aniqlab oladi. Ikkinchidan: yoshning o’zgarishi organlar va sistemalar oldingi davrdagi yuqori yuklama, bu etapdagi yuklamani ko’paytirishga ayni shu darajada ushlab turishga yo’l qo’ymaydi. SHuning uchyn funktsional potentsial va moslashish imkoniyatlari pasayadi. Bu esa shaxsiy mahoratni oshirish uchun individual zahiralarni izlashni talab qiladi.

- funktsional imkoniyatlarni erishilgan darajada oldingi yoki kichikroq mashg’ulot hajmida ushlab turishni:

- texnik mahoratni takomillashtirishni:

- psixologik tayyogarlikni oshirishni:

- jismoniy va funktsional tayyorgarlikdagi ayrim xatolarni yo’qotishda shuni hisobga olish kerakki, ko’p yillik tayyor-garlikni bu etapdagi sportchi har xil mashg’ulot vositalariga ko’nikkandir. SHuning uchun oldingi davrdagi rejalashtirish, vosita va metodlar bilan sport natijalarini ushlab turib bo’lmagani uchun mashg’ulotlarning yangi shakllari va metodlarini topishga to’g’ri keladi. Bu etap shu bilan xarakterlanadiki, 17-20 yoshli yosh sportchilar va 30-35 yoshga kirgan veteran sportchilar musobaqaga qatnashadilar. Bu esa yoshlik (yuqori darajadagi jis-moniy tayyorgarlikni) davrida erishgan natijalarini hamda va yetishgan katta musobaqa faoliyatiga ega bo’lgan tajribalarni birlashtiradi.

Ko’p yillik tayyorgarlik jarayonida yuklamalar dinamikasi va har xil kerakli ishlarning nisbati.

Ko’p yillik tayyorgarlik jarayonini ratsional tuzish uchun uni, har xil turlarini maqsadga muvofiq ravishda nisbatini aniqlash zarur.

Boshlang’ich tayyorgarlik etapida asosiy joyni umumiy va yordamchi tayyorgarlik egallaydi. Dastlabki bazali tayyorgarlik hajmi oshadi va umumiy mashg’ulot hajmini 80-90% tashkil qiladi. Maxsus tayyorgarlik esa 15% atrofida bo’ladi. Maxsus bazali tayyorgarlik etapida maxsus tayyorgarlikni salmog’i oshadi va umumiy tayyorgarlik kamayadi.

Individual imkoniyatlarni maksimal ravishda amalga oshirish etapida maxsus tayyorgarlik 60% ga va undan ortiq foizni tashkil qiladi. Erishilgan natijalarni saqlash etapida umumiy tayyorgarlik minimumgacha tushiriladi.

Umumiy (A), yordamchi (B) va maxsus (V) tayyorgarlikni ko’p yillik mashg’ulot jarayonidagi nisbati. (N.Plotonov.

Mikrotsikllar ichida ko’rganimizdek organizmning funktsi-onal imkoniyatlari tiklanishi bir necha soatdan, bir necha kun-gacha davom etishi mumkin edi. Uning uchun keyingi mikrotsikl oldingi yuklamadan qolgan charchash hisobiga organizmni qayta tiklashga qaratilgan bo’lishi ham mumkin. Klassifikatsiyali sportchilarni hozirgi kundagi mashg’ulotlardagi qizg’in payti alohida mikrotsikllar yuklamasini qo’shilishi orqali bir mikrotsikldan ikkinchi ­mikrotsiklga charchash ortib borishi xarakterlanadi.

Bu esa, organizmni funktsional sistemasiga va texnikaning mustahkamligiga yuqori talab qo’yadi. Mikrotsikllardagi yukla-mani umumiy summasi ko’p yillik tayyorgarlik davriga bog’liq ko’p yillik tayyorgarlikda, bazali mikrotsikllar ichidagi xastalik mikrotsikllar yuklamasini umumiy summasining birlashishi mikrotsikllarni har xil tiplarini ularning yuklamasini umumiy summasini quyi xususiyatlarini ham mezotsiklni tipi bilan aniqlanadi. Haftalik mikrotsikllarni umumiy summasini har xil mezotsikllar tipida birlashtirib yuqori klassifikatsiyali sportchilar tayyorgarligi uchun ham qo’llaniladi (Platonov V.N.).

Ayrim mezotsikllarning xarakterli tomoni shundaki, bularga tez o’zgaruvchan yo’nalishdagi mikrotsikllar qo’shilishidadir. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, mezotsiklni to’gallovchi mikrotsikl ko’pincha faol dam olishga qaratilib, har xil umumtayyorgarlik mashqlarida foydalaniladi.

Bir yillik tayyorgarlikni ikki tsiklik qilib rejalash-tirilganda fundamental davrining birinchi mikrotsiklida ko’pincha 3 ta tortuvchi bazali tayyorgarlik nazorat: musobaqa davrida bitta musobaqa, tayyorgarlik davridagi 2chi mikrotsiklda 2 ta bazali tayyorgarlik nazorati mezotsikllari. Musobaqa davrida ham 2 ta musobaqa mezotsikllari rejalashtiriladi ikkinchi mezotsiklning oxirida ko’pincha o’tish davri rejalashtiriladi. Bu esa 4 haftaga mo’ljallangan rejalashtirishni bunday 6 haftalik mezotsikllari har xil sport turlarida keng ravishda ishlatiladi.

Ayrim mezotsikllarning xarakter tomoni shundaki, bularga tez o’zgaruvchi yo’nalishda mikrotsikllar qo’shilishdadir. 20-jad-valdan ko’rinib turibdiki mezotsiklni tugallovchi mikrotsikl ko’pincha faol dam olishga qaratilib, har xil umumtayyorgarlik mashqlaridan foydalaniladi.

Bir yillik tayyorgarlikni ikki tsiklik qilib rejalashtir-ganda fundamental davrning birinchi mikrotsiklida ko’pincha 3 ta tortuvchi bazali tayyorgarlik nazorat: musobaqa davrida bitta musobaqa tayyorgarlik davridagi ikkinchi mikrotsiklda 2 ta bazali tayyorgarlik nazorati mezotsikllari qo’llaniladi. Musobaqa davrida ham 2 ta musobaqa mezotsikllari rejalashtiriladi oxirida ko’pincha o’tish davri rejalashtiriladi. Bu esa haftaga mo’ljal-langan rejalashtirishni bunday 6 haftalik mezotsikllari har xil sport turlarida keng ravishda ishlatiladi.

Stayer (o’rta va uzoq masofaga yuguruvchilar) sport turlarida -tortuvchi - bazali (rivojlanuvchi - bazali (turg’un) - bazali (zarbdor)) nazorat - tayyorgarlik - shlifovka musobaqa oldi mezotskllari.

2. Sportchini texnik tayyorlashni vazifalari, bosqichlari va asosiy uslubiyati

Sportchini texnik mahoratini takomillashtirish jarayonini asosiy vositalari quyidagilardan iborat.

1.Sport turi texnikasi asosida ixtisoslashgan harakatlarni - uslublarni yuqori barqaror va aniq chegaradagi o’zgaruvchan holatda bajarishga erishish.

2.Musobaqa faoliyatini maqsadga muvofiq samarali holda amalga oshirishda o’rganilgan uslublarni ketma-ket texnika negiziga aylantirish.

3.Sportchini individual xususiyatiga qarab, harakat ta’sirini tuzilishini, uni dinamikasi, kinematika va ritmini takomillashtirish.

4.Sportchini ekstremal musobaqa sharoitida, texnikasini mukammalligi va natijaligini oshirish.

5.Sportchini texnik mahoratini, sport amaliyotining tala-biga va ilmiy - texnik ko’rsatkichlariga qarab takomillashtirish.

Texnik takomillashtirish jarayonida, adabiyotlari, tez informatsiya vositalari, foto-kino-video materiallarini tahlili, so’z, ko’rgazmalilik va amaliy metodlardan, sur’at va ritmni fazaviy va dinamik tavsiflardan foydalangan holda, o’rgatish jarayonini tahrir qilib borish joiz

     Sport taktikasi

 

Sport taktikasini qisqa qilib sportda bahslashish sanьati deb taьriflash ham mumkin. Kengaytiribroq aytganda, sport tak-tikasi, birinchidan, sportchilarning imkoniyatlarini, raqibning xususiyatlarini hamda musobaqalarning aniq shart-sharoitlarini hisobga olgan holda musobaqalarda qatnashishni maqsadga muvofiq keladigan rejani ishlab chiqishdan: ikkinchidan, sportning imkoniyatlarini mumkin qadar to’larok namoyon etadigan baxs yuritish vosita va usullaridan foydalanish yo’li bilan bu rejani amalga oshirishdan iborat.

Sportchining taktik tayyorgarligi jarayonida quyidagilar nazarda tutiladi:

Sport taktikasining nazariy asoslarini o’zlashtirish (taktik usullar haqida, ularni qanday va qay xildagi sharoitlarda qo’llash kerakligi va hakozolar haqidagi bilimlarni egallash):

Sportdagi raqiblar imkoniyatini hamda bo’lajak musobaqa-larning shart-sharoitlarini o’rgatish:

Taktik usullarni, ularning majmuasi va variantlarini to mukammal taktik mahorat va malakalarini egallab olgunga qadar o’zlashtirish.

Taktik mahoratga erishish uchun zarur bo’lgan taktik tafakkur va boshqa qobiliyatlarni tarbiyalash.

Taktik tafakkur, idrok xotira va ijodiy tasavvurga suyanib, tegishli bilim va tajribalardan foydalanishga, sport bahsida vaziyatni qunt bilan kuzatish, tez tushinish va baholay bilish, o’z vaqtida to’g’ri qarorga kela bilish qobiliyatiga asoslanadi.

Taktik tayyorgarlikning amaliy uslublari sportchini musobaqa faoliyatini modellashtirish tamoyiliga asoslanadi.

Raqibsiz trenirovka qilish uslubi. Texnikaning asosini o’rganish, uni faol va ongli taxlil qilish uchun qo’llaniladi.

SHartli raqib bilan mashg’ulot o’tkazish uslubi. Qo’shimcha va yordamchi inventar va anjomlardan foydalanishni: mishenlar, mejin, har xil trenajer tuzilmalari, shartli raqibni dasturlashgan modeli orqali boshqarish va boshqaruv.

SHerigi bilan mashg’ulot o’tkazish uslubi. Taktikani o’rganish usuli. Bu usulda sherik xarakat texnikasi va taktikasini o’rganishda faol yordamchi bo’lib xisoblanadi.

Raqibi bilan mashg’ulot o’tkazish uslubi. Taktik xarakatlarni unsurlari bo’yicha takrorlash: sportchini individual xususiyati bo’yicha taktik takomillashtirish: irodaviy sportchilarni takomillashtirish: o’z imkoniyatlarini raqib tomonidan tashkil qilgan xar xil taktik sharoitlarda qo’llay bilish.

 

3.Sport mashg’ulotlarida psixologik tayyorgarlik

 

Psixologik tayyorgarlikni asosiy yo’nalishlari:

-sport bilan shug’ullanish uchun motivatsiya tashkil topish.

-iroda tayyorgarligi;

-idiamator mashg’ulot;

-tez reaktsiya berishni takomillashtirish;

-ixtisoslashgan malakalarni takomillashtirish;

-psixologik kuchlanishni boshqarish;

-emotsional stress uchun toleryantlik ustida ishlash.

-sportchilarni start xolatini boshqarish.

 

Iroda tayyorgarligi

Sportchining iroda tayyorgarligi o’zining pedagogik mohiyati jihatidan sport faoliyati sharoitga moslab amalga oshiriladigan ahlokiy tarbiya, jumladan, irodani tarbiyalash jarayonidir.

Sportchining iroda tayyorgarlik jarayonida hal etiladigan vazifalar, avvalo faoliyatni yuzaga chiqaradigan sabablarni to’g’ri tushinishdan iboratdir. Bunda gan sport bilan muntazam shug’ul-lanish, bu yo’lda mumkin qadar ko’prok faollik natijalarga eri-shish istagini shakllantirish va rivojlantirish zarur.

Iroda tayyorgarligi uslubiyatini amaliy asosini quyidagi omillar tashkil etadi:

1.mashg’ulot dasturi va musobaqaga ko’rsatma berishni amalga oshirishda uni doimiy boshqarib borish;

2. qo’shimcha qiyinchiliklarni tizimli kiritish;

3. musobaqadan foydalanish;

4. o’z-o’zini tarbiyalash funktsiyasini ketma-ket kuchaytirish;

Sportchini tarbiyalashning asosiy uslublari - ishontirish uslubi, murabbiy va o’rtoqlarini shaxsiy namunasidir.

Psixologik kuchlanishni boshqarishda mashg’ulot vositalari va uslublarini shartli chegaralash bilan boshqarish mumkin.

 

 SHunga o’xshash psixologik kuchlanish chegaralari boshqa turlarida ham ishlatiladi.

O’z - o’zini tekshirish uchun savollar.

1.Ko’p yillik tayyorgarlikda moslashishning negizi.

 2.Majmuiy xarakatlarni o’zlashtirishda organizmning moslashuvi.

3.Harakatlarni boshqarish asoslari

4.Sportning texnik taktik va psixologik tayyorgarligi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

22  - MAVZU. MAKTAB YOSHIDAGI BOLALAR JISMONIY TARBIYaSI UMUTA’LIM MAKTABLARDA JISMONIY TARBIYA.

REJA

1.    Maktabda jismoniy tarbiya darsiga bo’lgan asosiy talablar va jismoniy tarbiya vazifalari

2.    Jismoniy tarbiya darslarining vazifalari

3.    Maktabda jismoniy tarbiya darsining tuznlishn va ularni o’tkazish metodikasining ayrim xususnyatlari (1-4,5-9,10-11 sinflar).

Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq hamda o’sib kelayotgan yosh avlodning jismoniy va ma’naviy salomatligini shakllantirishning, sog’lom turmush tarziga intilish va sportga mehr – muhabbatni singdirishning g’oyat muhim sharti sifatida bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi tashkil etilishi davlatimiz tomonidan respublika aholining salomatligi to’g’risida g’amxo’rlik qilishdir. SHu boradan mamlakatimizda ta’lim tizimini ta’minlaydigan yosh avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish uchun turli tadbirlarni o’tkazish ko’zda tutilishi lozim. O’quvchilarni jismoniy jihatdan nazariy bilimlar bilan qurollantirish, ularni bu boradagi jismoniy harakat ko’nikma va malakalar bilan oshno qilish, mazkur fanning asosiy vazifalaridir. O’quvchilar sog’ligini yaxshilash, ularni jismoniy rivojlantirish, bolalarga jismoniy chiniqish va sport bo’yicha bilim berish maktabdagi jismoniy tarbiya darslarida, sinfdan va maktabdan tashqari mashg’ulotlarda amalga oshiriladi. Bu vazifalarni bajarish, bolalar sog’ligini asrash, ularni har tomonlama gormonik rivojlantirish, barkamol avlodni tarbiyalash eng kichik yoshdan bog’chadan boshlab, uzluksiz ta’lim tizimi asosida boshlang’ich sinflararo davom etilishi lozim.

Jismoniy mashqlar kishi organizmini sog’lomlashtirishda g’oyat katta ahamiyatga ega. Buni yaxshi tushungan  holda biz uzoq o’tmishda yashab ijod qilgan, jismoniy mashqlarni ilmiy asoslagan buyuk mutaffakkir Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosiga murojaat qildik. Darhaqiqat, uning fikrlari, mulohazalari, maslahatlari hozirgi zamonda ham katta ahamiyatga ega va bulardan o’qitish jarayonida keng foydalanilsa ayni muddao bo’lar edi.

Abu Ali ibn Sino tib ilmiga va odam ornganizmini sog’lomlashtirish masalalariga juda erta qiziqdi, o’z zamonasining mashhur tabiblari bo’lmish Abul Mansur Qamariy va Abu Sahl Masihiy rahbarligida bu ilmlarni o’rgana boshladi va 16 yoshga yetganda  taniqli tabiblar qatoridan joy oldi.

    Abu Ali ibn Sinoning jismoniy tarbiya sohasidagi fikrlari g’oyat katta ahamiyatga egadir. U odam organizmini sog’lomlashtirishning asosiy vositasi deb badantarbiya harakatlarini bilgan. «Sog’liqni saqlashning asosiy tadbiri badantarbiya bo’lib… mo’’tadil  ravishda va o’z vaqtida badan tarbiya bilan shug’ullanuvchi odam buzilgan xiltlar tufayli keluvchi kasalliklarning va mijoz hamda ilgari o’tgan kasalliklarning davosiga muxtoj bo’lmaydi».! Uning bu fikrlari, ayniqsa hozir texnika rivojlanib odamlarning jismoniy harakatlari chegaralangan va buning natijasida ko’pdan-ko’p kasalliklar kelib chiqayotgan vaqtda jismoniy tarbiya darslarini nazariy qismida o’quvchilar shu ma’lumotlar bilan tanishtirilib borilsa, juda ham foydali bo’lardi.

Maktabda doimiy o’tkazilayotgan haftada 2 soatli jismoniy tarbiya darslari o’quvchilarda haftali harakatga bo’lgan ehtiyojiga  javob bera olmaydi. U 2 soatli darslar faqat 11%  javob berar ekan. O’quvchilarni harakat talablarini qoniqtirish uchun darsdan tashqari turli sport tadbirlarini tashkil qilish va o’tkazish lozim. (Kun tartibida jismoniy tarbiya, maktabda sport to’garaklari, sport musobaqalar, sport bayramlari va boshqalar).        

Jismoniy tarbiya dasturi. Umumta’lim maktablarda jismoniy tarbiya bo’yicha tuzilgan dars turlari shu davrgacha bir necha marta o’zgarib kelgan va davr, zamon talabiga binoan har 3-5 yilda o’zgarib turadi. SHu jumladan 1984 yili yangi original majmua dasturi ishlab chiqildi.

Albatta hamma yangi ishlab chiqilgan dasturlar qandaydir oldinga siljishga olib keladi. Bizning jumhuriyatimizda, ham bunday siljishlar ro’y berdi (uslublar o’zgarishi, dars sifatini o’zgarishi va h.k) lekin o’quvchilarning jismoniy tayyorgarligi pastligicha qolaveradi. Demak, bu original dastur ham o’zini oqlamadi, ya’ni jumhuriyatimizga mos kelmadi.  

Boshqacha aytganda O’zbekiston iqlim sharoiti, iqtisod va ijtimoiy, urf odat, an’anaviy bo’lib qolgan o’yinlar, musobaqalar boshqa mashqlar hisobga olinmagan.

Jismoniy tarbiya bo’yicha nazariy ma’lumotlarni o’quvchilar ongiga yetkazish, shakllantirish uchun kam eьtibor berilgan.

  SHuning uchun ham maktab o’quvchilari o’z ustida mustaqil ishlay olmaydilar.

SHu dasturlarni tahlil qilish asosida 1993-1994 o’quv yilida mustaqil O’zbekisgonda umumtaьlim maktablari uchun jismoniy tarbiya bo’yicha birinchi marta o’zining dasturini ishlab chikdilar.

Bu dastur oldingilariga qaraganda butunlay o’zgargan (mazmuni bo’yicha, meьyorlar va talablar, yangi bo’limlar, soatlar setkasi, hajmi va to’laligi va h.k), shu borada ishonchimiz komilki, 6olalar jismoniy rivojlanishi va jismoniy tayyorgarligi oshib boradi.

Dasturning uqtirish xatida yoshiga, jinsiga qarab qanday vazifalarni yechish, har bir dastur bo’limlariga tushuncha berish, sharoiti bor yoki bo’lsa, qaysi dastur bo’limini o’tish va almashish (suzish: gimnastika, basketbol yoki qo’l to’pi), qanday o’quvchilarning jismoniy rivojlanishi ustidan nazorat olib borish, dastur talablariga me’yorlarga javob berish qanday  berish uchun tayyorlash va h.k berilgan.

Bu dasturni ishlab chiqishda ko’p olimlar, nazariyachilar, o’qituvchi amaliyotchilar va boshqalar qatnashdi.

Ushbu dasturni ishla6 chiqish O’zbekiston Davlat jismoniy institutining ilmiy prorektori professor F.N.Nasriddinov rahbarligida olib borildi. Bu ishlab chiqilgan dastur bir o’quv yilida sinovdan o’tdi va muhokama asosida ko’rsatilgan takliflar bo’yicha o’zgarishlar kiritildi hamda Vazirlar Mahkasamasi tomonidan tasdiqlanib mustaqil dastur bo’lib kuchga kirdi. Dasturda 1-4, 5-9: 10-11 sinflar uchun har bir bo’limlariga belgilangan vaqtlari ham ko’rsatilgan.

Ushbu dastur 1999-2000 o’quv yiligacha ishlab keldi.

2000 yildan bir qancha akademik litsey va kasb-hunar kollejlari ochildi va ishga tushdi. Umum ta’lim maktablari bosqichma-bosqich 9 yillik taьlim maktablariga aylandi.

SHu boisdan hamda ishlab chiqilgan ta’lim standarti asosida 1999 yilda akademik litsey va kasb-hunar kollej o’quvchilari ychyn jismoniy tarbiya bo’yicha yangi dastur ishla6 chiqildi.

2000 yilda boshqa mualliflar tomonidan ana bir yangi dastur ishlab chiqildi. (konkurent sifatida). Ular sinovdan o’tgach vaqt va o’quv ish tajribalari asosida optimal variant olinadi. Jismoniy tarbiya dasturi bu qonun ya’ni unda ko’rsatilgan bo’limlar va materiallar o’tilishi shart. 

Maktabda jismoniy tarbiya darsiga bo’lgan asosiy talablar va jismoniy tarbiya vazifalari. Jismoniy tarbiya darslari o’rta maktabda 1925 yilda dastur bo’limiga kiritilgan va haftasida ikki marta 45 daqiqadan o’tkaziladi. Jismoniy tabriya darsi va mashg’ulatlar o’quvchilar organizmiga jismoniy mashqlarning ijobiy taьsiriga erishish uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak: Jadvalda darsning birinchi soatlarga, hamda oxirgi soatlarga jismoniy tarbiya darsini quyilmagani maqsadga muvoffikdir.

Nima uchun? Ilmiy ishlar va kuzatishlar aaosida isbatlab umumta’lim maktablarda jismoniy tarbiya yoki jismoniy tarbiya deb ataladigan maxsus o’quv fanini o’qitish asasida tashkil etiladn. Hamda uning ahamiyati boshqalar bilan bir qatorda 9  yillik maktabni bitirish haqidagi  guvoxnomaga va o’rta maьlumot xakidagi shaxodatnamnga baholarni qo’yilishi bilan belgilanadi.

By fanning o’qitilishnning aaosiy yo’nalishn umumiy jismoniy tarbiyaning, jismoniy qobiliyatini har tomonlama tarbiyalash, sog’liqni mustahkamlash, tana tuzilish xususiyatlarini takomillashtirish bilan birligini taьminlaщdir.

Jismoniy tarbiya sohasida maxsus bilimlarni o’rgagish o’quv jarayonida berish bilan bir qatorda jismoniy tarbiya dasturida ko’nikma va malakalarini shuningdek gigienik va tashkiliy ko’nikmalari shakllantiradi.

Jismoniy tarbiya fanining o’qitilishi o’quvchilar shaxsini shakllantirish asosida jamoat ongini rivojlantirish bo’yicha, ahloqiy chiniqish va ahloqiy intizom ko’nikmalarini hosil qilish, irodaviy sifatlarini tashkil qilishi, inteliktual xususiyatlarini va estetik, mehnat tarbiyasini rivojlantirish bilan bog’liqdir. Jismoniy tarbiya fani bo’yicha o’quv tarbiya ishlari boshqa fanlar bo’yicha darsda ish qobiliyatini oshiradi. Jismoniy tarbiya darslarida egallangan xarakat ko’nikma, malakalari va jismoniy sifatlarning tarbiyalanishi, o’quvchilarda o’quv va ishlab chiqarish mehnatining tufli ko’rinishlarida talab etiladigan ish harakatini yaxshi shakllantirishga, jismoniy yuklanishini oson yengishga, ishning kerakli temp va ritmiga oson va tezda kirishish, mehnat harakatlarini maqsadga muvofiq hamda tejamli foydalanishga yordam beradi.

Ikkinchi tomondan ko’shina o’quv fanlari jismoniy tarbiya fanini o’zlashtirishga yordam beradi.

Masalan: tabiiy fanlar sohasidagi olingan ma’lumotlarga tayangan holda o’quvchilar jismoniy mashqlarning organizmga ta’sirini tezda tushunib oladilar (fiziologiya, gigiena, biologiya na x.k) o’quvchilar rasm, chizmachilik, mehnat va boshqa fanlar bo’yncha jismoniy tarbiya jarayonida olingan ko’nikmalardan foydalaniladi. Misol: egiluvchanlik, chidamlilik, irodalilik.

Darsda bo’lgan talablar.

Jismoniy tarbiya darsi 3 qismdan iborat (tayyorgarlnk, asosiy va yakuniy qismlari) bo’lib dars oldida qo’yidagi talablar qo’yiladi: 

a) dars aniq vazifalarga ega bo’lishi kerak;

b) metodik tuzilish bo’yicha to’g’ri bo’lishi lozim;

v) o’quv materiallari, oldingi dars, keyingilari bilan bog’liq bo’lishi maqsadga muvofiqdir;

g) dors mazmuni bo’yicha o’quvchilarning yoshiga, jinsiga, jismoniy tayyorgarligiga salomatligiga, mos bo’lishi zarur;

d) darslar qiziqarli va o’quvchilarning faol faoliyatini oshirishga qaratilgan bo’lishi kerak;

e) dars mazmuni o’quvchilar salomatliklarini, to’g’ri qaddiqomatini saqlash va hartomonlama jismaniy rivojlantirishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak.

j) boshqa darslar bilan jadvalda to’g’ri tuzilgan bo’lishi lozim;

z) tarbiyaviy xarakterda bo’lishi shart.

Jismoniy tarbiya darslarining vazifalari. Jismoniy tarbiya darslarida taьlim, tarbiya va sog’lomlashtirish vazifalari hal etiladi.

Taьlimiy deganda biz jismoniy tarbiya va sport bo’yicha asosiy tushunchalarni, ularning mohiyatini va qiymatini hamda dasturda mavjud bo’lgan jismoniy tarbiya jarayonida mashqlarni o’quvchilarga o’rgatishini tushunamiz.

Ta’limiy vazifalarni hal qilish uchun ko’shimcha vaqt talab qilinadi.

Masalan: arqonga tirmashnb chiqishni bir darsda o’rgatish mumkin emas. Ta’limiy vazifalariga, shuningdek, jismoniy tarbiya va sportga, salomatlikni saqlash, kundalnk rejim, to’g’ri nafas olish, chiniqtirish, mashqlarni to’g’ri bajarishlari to’g’risidagi bilimlar kiradi. Ta’limiy vazifalarni hal etish tarbiyaviy va sog’lomlashtirish vazifalar bilan bog’liq bo’lishi kerak.

Darsda diqqat, e’tibor, intizom, harakat sifatlari, o’rtoqlilik, do’stlik xislatlari, maqsad sari intilish, qiyinchiliklarni yengish kabi sifatlar tarbiyalanadi. Ta’limiy vazifani amalga oshirishda jismoniy tarbiya va sport to’g’risida nazariy bilimlarini shakllantirishga katta e’tibor beriladi.  

Sog’lamlashtirish vazifalari – o’sayotgan orgaizmlarning garmonini rivojlanishga, sog’liqni mustaxkamlashga jismoniy tarbiyalarini xar tomonlama tarbiyalashga qaratilgan vazifalar. Yosh xususiyatlarga qarab quyidagi amalga oshiriladi: a) organizmni chiniqtiring, jumladan jismoniy charchash boshqa muxitning boshqa muxitning t-pa ta’siri quyosh radiyatsiyasi kabi faktorlarga qarshi kurashishni oshirish; b) jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash, jumladan:

-  kichik maktab yoshdagi jismoniy sifatlarni har tomonlama rivojlanishini ta’minlash. Unda ko’proq koordinatsiyalash va tezkorlik xususiyatlarni ta’minlash;

-  o’rta maktab yoshidagi ayrim tezkorlik kuch qobiliyatlariga aerobli xarakter chidamlilikka yordam beruvchi ta’sirlarni kengaytirish, dastur talablariga binoan. “Alpomish va Barchinoy” me’yor – talablar majmuasini bajarish.

-  Katta maktab yoshdagi jismoniy qobiliyatlarini (koordinatsiyalash, tezkorlik, tezkor –kuch, kuch, chidamlilikka)  yuqori darajasini ta’minlash, shuningdek qiziqishga bog’liq holda sportning biror bir turi bo’yicha mativlarni ta’minlash va umumiy ish qobiliyatlarini rivojlanishi.

v) zarur bo’lganda: harakat faoliyatlarining turli shartlarida ratsional qaddi qomatni shakllantirish va mustaxkamlash.

Tarbiyaviy vazifalari:

-  jism, axloqiy, aqliy, estetik va mehnat tarbiyasining o’zaro bog’liqligidan kelib chiqarilgan vazifalar. Bunday vazifalarning birqanchalik jismoniy tarbiya jarayonida hal etiladi. Ularga jumladan jismoniy tarbiya va sport faoliyatining keraklikcha ta’minlash, etik asoslar bo’yicha shakllantirish, irodavilik sifatida tarbiyalash, jismoniy tarbiya, tashkilotchisi, instruktor va sport hakami sifatida umumiy faoliyatiga tayyorlash bo’yicha oshiriladigan vazifalar kiradi.

Yuqorida qayt etilgan vazifalar aqliy, estetik va mehnat tarbiyalar bilan birgalikda hal etiladi.       

Maktabda jismoniy tarbiya darsining tuznlishn va ularni o’tkazish metodikasining ayrim xususnyatlari (1-4,5-9,10-11 sinflar). Jismoniy tarbiya darslari, maktabda 3 ta: tayyorgarlik, asosiy va yakuniy qismlardan iborat. Dars 45 daqiqa davom etilib haftasida 2 marta o’tkaziladi.

Tayyorgarlik qismining maqsadi, bolalar organizmini darsning asosiy qismiga tayyorlash uning mazmuniga turli yurish va yugurishlar buyumlarsiz va olib boriladigan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar kiradi. Buyumlar bilan o’tkaziladigan mashqlar bolalarning jinsi, yoshiga qarab olib boriladi.

Jismoniy darslarning tayyorgarlik qismi 10-12 daqiqa davom etishi mumkin. Keyin asosiy qismi bo’lib 28-30 daqiqa davom etadi. Bunda dars oldiga qo’yilgan vazifani hal qilish kerak. Yakuniy qisim shundan iboratki organizmni oldingi holat nisbatan keltiriщdir 3-5 daqiqa davom etadi, Boshlang’ich sinflarda (7-9 yoshli) o’quvchilarni vazniga nisbatan bo’yiga o’sish biroz pasayadi. Boshlang’ich sinf bolalarida har yili vazni 2-4 kg, bo’yi 4 smga yetib boradi. SHunnng uchun chuzilish yoshi deb aytiladi. By yoщdagi bolalarning katta mushaklari, kichik mushaklariga nisbatan tezroq rivojlanadi, shuning uchun ular ayrim mashqlarni qurqib bajaradilar. Bu yoshdagi qizlar tengdoshlari bo’lgan o’g’il bolalardan umumiy jismoniy rivojlanishdan qolishmaydi, lekin bu qizlar deb ularga rivojlantiruvchi mashqlar kam berilsa, kelgusida koordinatsiyalash va harakat aniqligi bo’yicha ham o’g’il bolalardan sezilarli darajada orqada qoladilar. Jismoniy mashqlar yordamida bolalarni har tomonlama va garmonik rivojlantiruvchi umumiy vazifalar bilan bir qatorda boshqa vazifa: jismoniy rivojlanishning individual kamchiliklarni to’g’rilash vazifasi kiradi. Ko’shina bolalarda qaddi-qomatning buzilishi, issi oyoqlik, semirish belgilari uchraydi. Kichik yoshdagi o’quvchilarda bunday jismoniy rivojlanishning buzilishlari ko’proq, uchraydi. SHuning uchun by kamchiliklarni mumkin qadar tezroq yo’qotishga harakat qilib, maxsus jismoniy mashqlar majmuasidan foydalaniladi.

Jismoniy tarbiya darsi boshlang’ich sinflarda mutaxassis o’qituvchilar olib borishlari lozim. Lekin unga qaramasdan ko’picha maktablarda boshlang’ich sinf o’qituvchilari o’zlari olib boradilar. Bung’a asosiy sabab mutaxassis o’qituvchining yetishmasligidir.

1 - 4 sinflarda jismoniy tarbiya darsini o’tkazishda qo’yidagi talablar hal etilishi kerak:

1. Statik kuchlanishga yo’l qo’ymasligi yoki nihoyatda ehtiyotlik bilan o’tkazish kerak. Boshlang’ich sinf bolalarida statistik kuchlanishi mashqlaridan keyin tez charchash hosil bo’ladi.

2. Jismoniy yuklanishni juda oshirib yuborish (ko’p berish) 7-9 yoshdagi bolalarning funktsional rivojlanishiga salbiy ta’sir etishi mumkin.

3. Mashg’ulotni kichkina bolalar bilan to’g’ri olib borish uchun qisqa vaqtda bajariladigan tezkorlik jismoniy yuklanishini dam olish bilan almashtirib turishi kerak va ayrim mushak bajarayottan ish xarakteri ham o’zgarib turishi lozim.

4. By yoshdagi bolalarni qisqa vaqtda bajargan tezkorlik jismoniy yuklanishdan keyin dam olish jarayoni ancha uzayadi. SHunday bo’lsa ham umumiy chidamlikni tarbiyalashga harakat qilish kerak.

5. «Alpomish» va «Barchinoy»ning me’yor talablarini toshpirishga tayyorlash.

Jismoniy tarbiya darsini boshlang’ich sinflarda o’tkazishda asosiy vazifalar:

1. O’quvchilarning sog’liklarini mustahkamlash;

2. Ularning jismoniy jihatdan to’g’ri, chiniqib o’sishlariga ko’maklashish hayotda kerak bo’ladigan ko’nikma, malakalar: yurish, yugurish, sakrash, irg’itish, so’zish, ko’tarish, kichik og’irlik olib o’tishlar qo’laniladi. SHular qatori jismoniy sifatlarni ham tarbiyalash olib boriladi. Agar biz kuch, chidamlik, tezlik, chaqqonlik, va h.k. sifatlarining rivojlanish ustida ish olib bormasak kerakli natijalarga ega bo’lmaymiz. 10-14 yoshli bolalarni (5-9 sinf jismoniy tarbiyalashda organizmini mustahkamlash va chiniqtirish bilan bir qatorda jismoniy sifatlar, ayniqsa chaqqonlik, tezkorlik va boshqa jismoniy qobiliyatlar har tomonlama rivojlantiriladi va bu bilan organizmning tabiiy o’sish jarayoniga faol ta’sir ko’rsatiladi. Bu yoshdagi o’quvchilarni jismoniy tarbiyalash vazifalarini hal etishda dastur materiallarini, jumladan gimnastika, yengil atletika, sport o’yinlari va h.k.ning texnikasi o’rgatib borilib, sport taktikasining elementlari bilan tanishtirilib boriladi. Bu davrda o’quvchilarni jismoniy tayyorgarlik talablariga binoan me’yorlarni toshpirishga tayyorlash; sportdagi muvaffaqiyatlarni yanada rivojlantirishga yordamlashish; ularni o’rganayottan harakat faoliyatlarining hayotiy ahamiyati haqida chuqurroq bilimlar bilan tanishtirish, uchun jismoniy tarbiya va sportning ahamiyati haqida ma’lumotlar berish: Vatan mudofaasiga va mehnatga tayyorlash uchun jismoniy tarbiya va sportning ahamiyati haqida ma’lumotlar berish: shaxsiy va umumiy gigiena haqida maьlumotlar berish; bolalarni individual kun tartibini mustaqil tuzishga o’rgatish; tabiatning tabiiy faktorlaridan chiniqish maqsadida to’g’ri foydalanishga o’pgatish; jismoniy tarbiya va sportning tashkiliy ishlari bilan tanishtirish, sport musobaqalarida hakam bo’lish haqida tushuncha berish zarur, 15-17 yoshlarni (10-11 sinf) jismoniy tarbiyalashda organizm shakllantirilib boriladi hamda jismoniy tarbiya jarayonida funktsional o’zgarishlariga yo’naltirilgan taьsirlar kuchaytiriladi. Yuqori sinf o’quvchilarini jismoniy tarbiyalaщda ularning tayyorgarligini oshirib borib qo’yidagi jismoniy sifatlarni: tezkorlik, tezkor-kuch, kuch, chidamlilik, chaqqonlik va h.k. tarbiyalanadi. SHu bilan birga organizmni chiniqtirish, tana tuzilishini yaxshilash ham taьminlanadi. Bu yoshdagi o’quvchilarni jismoniy tarbiyalash jarayonida sport trenirovkasi va sportchilarning o’z o’zini nazorat qilish amalga oshiriladi. Jismoniy tarbiya vositalarining asosi haqida ma’lumot berish va ulardan hayotda mustaqil foydalanish, u bilan birga oldingi yillarda qo’lga kiritilgan tashkiliy metodik ko’nikma va malakalarni takomillashtirib borish. Bu davr jarayonida o’quvchilarni «Alpomish» va «Barchinoy» majmuasi me’yorlarini topshirishga tayyorlashlari lozim.

Jismoniy tarbiya vositalari. 1-4 sinf o’quvchilari uchun jismoniy tarbiya vositalari kuyidagilardir: asosiy gimnastika, o’yinlar, velosipedda uchish, sayrlar va ekuskursiyalar uyushtirish. Bu yoshda bolalar sportning ayrim turlari (suzish, kurash, boks, og’ir atletika, badiiy gimnastika va tennis) bilan shug’ullanishlari mumkin.

5-9 sinif o’quvchilari uchun jismoniy tarbiyaning xarakterli vositalari: asosiy gimnastika. «Alpomish» va «Barchinoy» majmuasiga kiruvchi mashqlar (yurish, yugurish, xarakatli o’yinlar, sport o’yinlari va x.k.) dir. Bu yoshdagi bolalar sport turlari (qisqa masofaga yugurish, uzunlikka va balandlikka sakrash, sport uyini) bilan to’garaklarda shug’ullanishi mumkin.

Bular uchun eng muhim vositalardan biri turistik sayrlar poxodlar va velosiped sayrlaridir (poxodlarda xar xil o’yinlar o’tkaziladi) 10-11 sinf o’quvchilari uchun asosiy va  yordamchi sport gimnastika mashg’ulotlarning hamma turlarida majburiy bo’lib qoladi. Ular «Alpomish» va «Barchinoy» majmuasining maщqlari umumiy jismoniy tayyorlanishda muhim ahamiyatta ega o’smirlar uchun sportning hamma turlari qulaydir. Bular bilan ko’p kunlik poxodlar ham uyushtirish mumkin.

O’qituvchining darsga tayyorgarlik ko’rishi. Jismoniy tarbiya darsining sifatini yuqori darajaga ko’tarish o’quvchilar harakat faolligini oshirish uchun o’qituvchi muntazam tayyorgarlik ko’rib borishi shart.

O’quvchilarning yosh xususiyatlarini e’tiborga olib:

1. Darsning turi, xaraktera, vazifalari to’g’ri aniqlanadi.

2. Darsni qismlari bo’yicha o’ylab bunda oldin darsning asosiy qismi, keyin tayyorgarlik qismi tuziladi.

3. O’quvchilarni tashkil etish va o’rgatishda qo’llaniladigan metodlar fikrlashdi.

4. Darsda zarur bo’lgan sport asbob anjomlari holatini ham e’tiborga olinadi.

5. Uy vazifalari aniqlanadi.

6. O’quvchilarni tekshirish va bilimlarini boholash

7. Dars konspektini tuzish.

8. O’qituvchining ayrim mashqlarni o’zi bajarib ko’rishi.

9. Darsgacha faollarga instruktaj berish.

10. O’qituvchining tashqi ko’rinishi.

Jismoniy tarbiya darslarini o’tkazish murakkab, ko’pqirralik faoliyatdir. SHu boisdan mashg’ulotlarning yuqori sifatli bo’lishi uchun o’qituvchi darsga tayyorgarlik ko’rishda qo’yidagi hisobga olgan holma oldindan va jiddiy tayyorlanish lozim:

a) dars vazifalarini aniqlash;

b) darsning konkret rejasini ishlab chiqish;

v) darsda kerak bo’lgan inshootlarni tayyorlash.

Bo’lar o’zaro bog’liq bo’lsa ham, ularni har biri maxsus ishlarni talab etadi. O’quv tarbiya jarayonida asosiy bo’lgan vazifalar har bir darsda shug’ullanuvchilarga (ta’limiy, tarbiyaviy va sog’lomlashtirish) taьsirini ko’rsatish lozim. O’quv darslarining oldiga avvalo ta’limiy vazifa qo’yiladi. Ta’limiy vazifalarni hal etish bir qator jismoniy mashqlarni bajarish bilan erishiladi. Bu mashqlarning murakkabliligi va shiddatligidan darsning tarbiyaviy sog’lamlashtirish effektiga bog’liq; bunda har bir dars vazifasi konkret qo’yilmog’i zarur. Masalan: past stardan chiqishga o’rgatish. Darsda 2-3 ta vazifa hal etilishi mumkin.

Masalan:

1. Yugurish ritmiga va brusokga depsinish oyog’i bilan anio’ to’shishga o’rgatish (uzunlikka oyoqni bukib sakrash usuli bilan).

2. Koptokni irg’itishda chalkash qadam tashlash texnikasini mustahkamlash.

3. CHidamlikni tarbiyalash (aralash estafeta).

Vazifalar shunday tanlanishi va qo’yilishi kerakki, ular shu mashg’ulotda hal etilishi lozim. Vazifalar qo’yilayotganda oldin o’tilgan bir yoki bir necha mashg’ulotlarning natijalarini chuqur tahlil etish va shu turdagi mashg’ulotlarning qolganini hisobga olish zarur.

Dars vazifalari qo’yilishining va ularni hal etish rejasini to’g’riligi o’qituvchining pedagogik tajribasiga va ijodiy qobiliyatiga bog’liqdir. Lekin shaxsiy tajribani yuqori qo’yish kerak emas. Darsga tayyorlanishning keyingi tartibi darsga to’liq bayon reja tuzishdir.

Oldin aytganimizdek dars 3 qismdan iboratligini hisobga olib reja tuzilayotgan avvalo asosiy qism mazmuni tuzilib shunga mos ravishda (YPM) tayyorlov va yakuniy qismlar, o’quvchilarni tashkil qilish tomonlari o’z aksini topadi. Konspektda o’quvchilar va o’qituvchining butun dars davomidagi faoliyati ko’rsatiladi. Darsdan oldin o’qituvchi mashg’ulot joyini tayyorlash va mashqlarni o’zi bajarib ko’rishi lozim.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

23 - MAVZU: “MEHNATNI RATSIONAL TASHKIL QILISHDA JISMONIY TARBIYANING AHAMIYATI”

 

REJA;
          1. Sport bilan shug‘ullanuvchilarning mehnat unumdorligi

2.Tushlik tanaffus vaqtida jismoniy tarbiya

3.  Turli kasb egalari uchun boshlang‘ich gimnastika majmualarini

Adabiyotlar:

1.          Abdullaev A. Xonkeldiev Sh.X. “Jismmoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati”, Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. O‘zDJTI nashriyat manba’a bo‘limi 2005 yil.

2.          Matveev L.P. “Teoriya i metodika fizicheskoy kulturы” uchebnik dlya institutov fizicheskoy kulturы. –M: Fizkultura i sporta 1991 g.

3.          Yunusova Yu.M. “Teoriticheskie osnovы fizicheskoy kulturы i sporta” uchebnoe pasobie dlya studentov visshoix uchebnыx zavedeniy.

4.          Yunusova Yu.M. «Teoriya i metodika fizicheskoy kulturы» uchebnoe pasobie dlya studentov visshoix uchebnыx zavedeniy T. «Iqtisod moliya». 2007 yil

Mehnat faoliyati tartibida jismoniy tarbiya

 

Sport bilan shug‘ullanuvchilarning mehnat unumdorligi

 

Ijtimoiy tadqiqotlar sport bilan shug‘ullanuvchilarning mehnat unumdorligi sport bilan shug‘ullanmaydigan shaxslarning mehnat unumdorligidan 3-8% ga yuqori ekanligini ko‘rsatadi.  Butun mamlakat miqyosida shuning o‘zi katta iqtisodiy foyda beradi.

Bevosita mehnat tartibida jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega.  Sakkiz soatli ish kuni ancha sezilarli charchashga olib keladi, shu sababli ish kuni davomida kuchni saqlash uchun mehnat va faol dam olishni  optimal navbatlash tartibini yaratish kerak.  Faoliyatning bir turidan boshqasiga yoki jismoniy mashqlarni bajarishga o‘tish charchagan organizmning tiklanishiga qulay imkoniyat yaratadi.

Mehnat tartibiga u yoki bu jismoniy tarbiya turini kiritish ish qobiliyati dinamikasiga bog‘liq holda aniqlanadi.  Insonning ish qobiliyati ish kuni davomida tebranib (o‘zgarib) turadi.  Dastlab u past (ishga kirishish davri) bo‘ladi, keyin ko‘tariladi va yuqori darajada (mustahkam ish qobiliyati davri) saqlanadi, undan keyin yana pasayadi (kompensatsiyalangan charchash davri).  Bunday o‘zgarish bir ish kuni davomida ikki marta – tushlik tanaffusgacha va undan keyin takrorlanadi. 

 

Ish qobiliyati fazalarining ketma–ketligi ish kuni davomida turli shart-sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi.  Bunday sharoitlarga quyidagi tashqi omillar:  ishlab chiqarish faoliyati xususiyati, ma’naviy-ruhiy yuklama, gigienik shart-sharoitlar, ishchining malakasi va mahorati, jinsi, ish staji va organizmining jismoniy holati kiradi.  Ichki omillar, birinchi navbatda, organizmning turli organlari va tizimlarining holatini o‘z ichiga oladi.

Ish kuni davomida ish qobiliyati o‘zgarishining (ko‘rsatilgan tipik variantdan tashqari) quyidagi beshta asosiy variantlari o‘zaro farqlanadi:

1)                         yengil jismoniy yuklama bilan, konveyerda   – uning optimal tezligida ishlaganda ish qobiliyatini doimo oshira borish;

2)                 kunning birinchi yarmida ish qobiliyatini oshirish, keyinchalik yuqori darajada nisbatan stabillik va asta–sekinlik bilan pasaytirish;  bunday vaziyat murakkab boshqaruv pultida xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarga xos;

3)                 kunning birinchi yarmida va tushlikdan keyin ham charchashning nisbatan tez o‘sib borishi; bunday vaziyat jismoniy mehnat bilan shug‘ullanganlarda kuzatiladi;

4)                 tezkorlik bilan yuqori ish qobiliyatiga erishish, keyin uning pasayishi va ish kunining qolgan qismida  past darajada saqlanishi;  bunday vaziyat ishchining kuchaytirilgan diqqat-e’tibori hamda qo‘llar bilan tez va aniq harakatlar qilishi jarayonida, o‘ta yuqori jismoniy kuchlanish bilan ishlaganida vujudga keladi;

5)                 ish kunining deyarli boshida birdaniga ish qobiliyatining keskin pasayishi; bunday hol o‘z mazmuniga ko‘ra murakkab ishdagilarga yoki oddiy, biroq tezkor tempda ishlaydiganlarga xos.

Biroq ishlab chiqarishning aniq bo‘limida ish qobiliyatini optimallashtirish vositalarini tanlashda uning faqat ish smenasi davomida  emas, balki sutka davomida, hattoki hafta davomida o‘zgarishini ham inobatga olish kerak.

Insonning ish qobiliyati, asosan, sutkaning turli vaqtlariga bog‘liq bo‘ladi: kunduzi organizmdagi fiziologik jarayonlar yuqori shiddat bilan, kechasi esa pasaygan shiddat bilan sodir bo‘ladi.  Ertalabki smenadagi shiddatning eng yuksak bo‘lishi tabiiy hol, albatta.  Kechki va tungi paytlari ishlaganda esa ikkilangan (ikki karra ko‘p) charchashni:  biri – mehnat faoliyatida bajariladigan ishlardan, ikkinchisi – tungi dam olishga tabiiy talabni yengib o‘tishdan charchashni his etishga to‘g‘ri keladi (25-chizma).

Ish qobiliyati hafta davomida ham o‘zgarib boradi.  Dushanba kuniga moslashish bosqichi, seshanba, chorshanba va payshanba kunlariga – yuksak ish qobiliyati mos keladi, shanba va yakshanba kunlarida esa charchash namoyon bo‘ladi (26–chizma).

Butun ish kuni davomida xizmatchi ish qobiliyatining yuksakligini va turg‘unligini yaratish masalasi mehnatni ilmiy tashkil etish (MITE)ning dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi.  Ishlab chiqarish jismoniy tarbiyasining shakllari bunga xizmat qiladigan eng ta’sirchan vositalar hisoblanadi.

Ko‘p yillik tajriba va ilmiy tadqiqotlar boshlang‘ich gimnastika ta’siri ostida moslashish davrining qisqarishi, organizmda fiziologik jarayonlar sodir bo‘lishining tezlashishi, organizmning  ish  bajarishga tayyorlik darajasi ortishidan dalolat beradi.  Masalan, yuqori malakali  ishchilarning kun tartibiga boshlang‘ich gimnastika kiritilganidan keyin moslashish davri 60 daqiqadan 30  daqiqagacha qisqaradi.  Shu bilan bir vaqtda, dastlabki yarim soat davomidagi mehnat unumdorligi  13,2 % ga  ortadi.

Agar bevosita ish qobiliyati pasayishi arafasida jismoniy tarbiya tanaffusi yoki jismoniy tarbiya daqiqasi o‘tkazilsa, u holda bu tadbir bilan ish qobiliyatini oldingi erishilgan darajasida ancha uzoq vaqt saqlab turish mumkin.

Masalan, konveyerda ishlaydigan tikuvchilarning ish unumdorligi jismoniy tarbiya tanaffusi o‘tkazilganidan keyin bir soat davomida bunday tanaffus o‘tkazilishidan oldingisiga nisbatan 6 %ga yuqori bo‘lgan.

Umuman, jismoniy tarbiyani  turli shakllarda ishlab chiqarishga tatbiq qilish mehnat unumdorligining ortishi, ishchi va xizmatchilar  jismoniy rivojlanishining yaxshilanishi, ishlab chiqarishdagi shikastlanishlarning kamayishi, shug‘ullanuvchilarning kayfiyati ko‘tarilishida ifodalanadi.

Mehnatni dam olish bilan navbatlashning optimal, ilmiy asoslangan tartibi butun ish kuni (smenasi) davomida o‘ta charchashga o‘rin qoldirmay, yuksak ish unumdorligini saqlash imkoniyatini beradi.  Namunaviy mehnat va dam olish tartiblari 7- ilovada keltirilgan.

Ishlab chiqarish sohasida jismoniy tarbiyani yanada rivojlantirish mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish usullarining yangi shakllarini ilmiy asoslanishi;  funksional musiqadek, suv muolajasidek, o‘z – o‘zini uqalashdek, o‘z – o‘zini ruhiy boshqarishdek nomaxsus ta’sir vositalari singari jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish; qisqa muddatli mashg‘ulotlar samaradorligini oshirish uchun xizmat qiladigan yordamchi snaryadlarni va maxsus qurilmalarni qo‘llash;  noqulay ish shart – sharoitlarida va uzluksiz texnologik jarayonlarda jismoniy tarbiyaning kichik ko‘rinishlarini tadbiq etish;  mashg‘ulotlarning individual shakllarini qo‘llash jismoniy tarbiya bilan mehnatni ilmiy tashkil etishning turli shakllari o‘rtasidagi yanada mustahkam aloqa bilan bog‘liq.

Mehnatni  ilmiy tashkil etish tizimida jismoniy tarbiyaning quyidagi shakllarini o‘zaro farqlaydilar: boshlang‘ich gimnastika,  jismoniy tarbiya tanaffusi (pauza), jismoniy tarbiya daqiqasi, mikropauza, tushlik tanaffus paytida jismoniy tarbiya mashqlarini  bajarish.  Bunday shakllarning barchasi mehnat kuni tartibida jismoniy tarbiya tadbirlarining tizimini tashkil etadi.

Mehnat xususiyatlariga, xizmatchilarning kasbiy charchash xususiyatiga bog‘liq holda turli kasb guruhlari uchun   ish smenasi davomida jismoniy tarbiya shakllarini navbatma-navbat o‘zgartirib, ularni takrorlanishi, mashg‘ulotlar mazmuni, tarkibi, ta’sir vositalari va b. Jihatidan turli variantlarda qo‘llash mumkin.  Mehnatning turli jarayonlarida jismoniy tarbiyaning uzoq davom etmaydigan shakllaridan (jismoniy tarbiya daqiqalari, miropauzalar) ko‘proq foydalanish maqsadga muvofiq, shu bilan birga, oqimlar va konveyerlardagi uzluksiz texnologik jarayonlarda mashg‘ulotlarning individual shakli ancha foydali hisoblanadi.

 

Gigienik gimnastika

 

Gigienik  gimnastika quyidagi vazifalarni yechishga xizmat qiladi:  organizmning asosiy fiziologik (mushak, asab) tizimlarini ishga tayyorlashni tezlashtirish;  xizmatchining hissiy tonusini ko‘tarish;  organizmning mehnat faoliyatiga moslashish fazasi davomiyligini qisqartirish;  butun mehnat kuni mobaynida yuksak ish qobiliyatini saqlashga xizmat qilish.

Gigienik gimnastika ish kunining boshida 4-10 daqiqa davomida o‘tkaziladi.  Uni faqat birinchi smenadagina emas, balki ikkinchi smenada ham o‘tkazish maqsadga muvofiq.  Shu bilan birga, kechki smenadagi kirishish gimnastikasi organizmning mehnat jarayonida asosiy yuklama tushadigan organlari va tizimlari faolligini oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishini inobatga olish kerak.

Gigienik gimnastikada mehnat jarayonida bajariladigan harakatlar xususiyatiga mos jismoniy mashqlardan foydalanish tavsiya etiladi.  Shuning uchun mashqlarni tanlashda mehnat jarayoni harakatlarini yaxshi o‘rganish va jismoniy tarbiya mashqlari majmuasiga shunday mashqlarni kiritish kerakki, ular organizmning aniq mehnat turi jarayonida yetakchi rol o‘ynaydigan fiziologik funksiyalarini tezlashtirishga yordam bersin.

Xususan, boshlang‘ich gimnastikada harakat sur’ati o‘sib boruvchi    mashqlardan foydalanish lozim.  Shu bilan birga, harakatlarning ishchi sur’atini tez o‘zlashtirish uchun oddiydan ancha yuqori sur’atni rivojlantirish tavsiya etiladi.

Mehnat xususiyati va shart-sharoitlariga bog‘liq holda gigienik gimnastika jismoniy mashqlari majmuasining quyidagi uchta varianti o‘zaro farqlanadi:   chigal yozish mashqlari, profilaktik faol dam olish va yaxlit ta’sirli mashqlar majmuasi.

Chigal yozish mashqlari variantidan og‘ir jismoniy mehnat bilan shug‘ullanadigan ishchilar uchun majmualar tuzishda foydalaniladi.  Ularga mehnat jarayonida asosiy yuklama tushadigan mushak guruhlarini ketma-ket jadal faoliyatga jalb qiladigan, koordinatsiyasi bo‘yicha oddiy dinamik mashqlar kiritiladi.  Mashqlarni bajarish sur’ati – o‘rtacha yoki tezkor.  Mashqlar majmuasida yuklama asta-sekinlik bilan ortib boradi va majmua oxirida minimumga tushadi.  

Profilaktik dam olish varianti   harakatlanish stereotipi aniq qayd etilgan (masalan dastgohda ishlovchi) ishchilar uchun gigienik gimnastika majmuasi  asosini tashkil etadi.  Mehnat operatsiyalarida bevosita ishtirok etuvchi mushak guruhlari faoliyatini jalb etadigan dinamik mashqlardan foydalaniladi.  Majmuaning o‘rtasigacha jismoniy yuklama tobora orttirilib, keyin asta-sekinlik bilan pasaytirib boriladi.  Harakatlanish sur’ati – o‘rtadan yuqori.  To‘g‘ri nafas olishga, mushaklarning cho‘zilishiga va harakatchanligining ortishiga e’tibor qaratish kerak.

Yaxlit ta’sir ko‘rsatuvchi variant mehnat faoliyati uzoq muddat kuchli diqqat-e’tiborni talab etadigan (aqliy mehnat xizmatchilari, transport haydovchilari, konveyer xizmatchilari va b.) xizmatchilar uchun mo‘ljallangan.  Mashqlar, asosan, bo‘lajak ishlab chiqarish faoliyatida bevosita band bo‘lmagan mushak guruhlariga, organizmning tizim va organlariga ta’sir etadi.  Bunday mashqlar murakkab koordinatsiyali bo‘ladi, chunki qo‘llar, gavda, oyoqlarning qo‘shimcha harakatlarini o‘z ichiga oladi va diqqat-e’tiborning jamlanishini talab qiladi.  Sur’at – oldingi ishdagi singari.  Mehnati aniq harakatlar bilan bog‘liq bo‘lgan shaxslar uchun (masalan, mayda mexanizmlarni yig‘uvchi yoki transport haydovchilari) maksimal jismoniy yuklama birinchi mashqlarga to‘g‘ri keladi.  Qolgan kontingent uchun katta yuklama majmuaning 4-6-mashqlariga to‘g‘ri keladi. 

Gigienik gimnastika majmualarida quyidagi jismoniy mashq guruhlari qo‘llanadi:  kerishish (cho‘zilish), yon tomonga egilishlar, o‘tirib turishlar, hamla qilish, sakrashlar, sport yurishi, yugurish, oldinga egilish, bo‘shashish elementlari ishtirok etgan siltanish harakatlari, orqaga egilishlar, qo‘l va yelka kamari mushaklarini bo‘shashtirish, koordinatsiyaga, aniqlikka va diqqat-e’tiborga yo‘naltirilgan mashqlar.

    Turli kasb egalari uchun boshlang‘ich gimnastika majmualarini tuzishda mehnat faoliyatining quyidagi xususiyatlarini inobatga olish tavsiya etiladi:

1) ishlash (o‘tirib, turib) holatini, gavda vaziyatini (egilgan yoki to‘g‘ri, erkin yoki kuchlanishli);

          2) ish harakatlari (tezkor yoki sekin, kuchlanishli yoki kuchlanishsiz, katta yoki kichik amplitudali, simmetrik yoki asimmetrik, bir xil yoki turli xildagi harakatlar va b.);

          3) mehnat faolligi xususiyati (harakatlar aniqligi, harakatlarning takrorlanuvchanligi, reaksiya tezligi, diqqat-e’tiborning kuchliligi va konsentratsiyasi, sezish organlariga yuklama, mehnatning bir maromliligi va b.);

          4) sub’ektiv ko‘rsatkichlar bo‘yicha charchashning darajasi va xususiyati (diqqat-e’tiborning tarqoqligi, mushaklarda og‘riq sezish, bosh og‘rishi, asabiylashish va boshqalar);

         5) jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanuvchilar orasida  salomatligida og‘ishi bo‘lgan shaxslar mavjudligi (ular uchun xususiy mashqlar tanlash maqsadga muvofiq);

         6) sanitariya-gigienik omillar (yoritilganlik, shovqin, keragidan ortiq gaz mavjudligi).

 

Jismoniy tarbiya pauzasi

 

Jismoniy tarbiya pauzalari charchashning rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslik, organizmning funksional holatini yaxshilash, ishchi ritm, sur’at, diqqat-e’tibor konsentratsiyasini yuksak darajada saqlab turish, gavdaning ishchi vaziyati va kasbiy faoliyatning salbiy oqibatlarini bartaraf etish, harakat tanqisligini ma’lum darajada bartaraf etish maqsadida o‘tkaziladi. 

Gigienik gimnastikadan farqli o‘laroq, jismoniy tarbiya pauzasi bevosita mehnat faoliyati jarayonida, odatda, ish smenasining birinchi va ikkinchi yarimlarida ikki martadan bajariladi.   Jismoniy tarbiya pauzasi, hal qilinadigan asosiy vazifalardan kelib chiqqan holda,  ishchilarda charchoqning rivojlanishi arafasida yoki ish qobiliyati pasayishining birinchi alomatlari paydo bo‘lishi bilanoq   o‘tkazilishi kerak.   Muddatidan oldin jismoniy mashqlar majmuasini o‘tkazish ish ritmining buzilishiga va ish qobiliyatining pasayishiga olib kelishi mumkin.   Odatda, jismoniy tarbiya pauzalari tushlik tanaffusdan yoki ish smenasi tugashidan  1–2 soat oldin o‘tkaziladi. Agar jismoniy tarbiya yo‘riqchisi har bir aniq ishlab chiqarish uchastkasidagi ishchilar  ish qobiliyatlarining o‘zgarishi asosida ish ko‘rsa, yanada ijobiyroq holat kuzatiladi.   

Quyidagi uslubiy qoidalarga rioya qilinganda, jismoniy tarbiya pauzasining foydasi ortadi: 

–                                                        mashg‘ulotlarni o‘tkazish vaqti charchoqning dastlabki alomatlari paydo bo‘lish lahzasi bilan aniq mos tushishi kerak;

–                                                        jismoniy mashqlar to‘g‘ri bajarilishi, mashg‘ulotlar jonli, qiziqarli tarzda, musiqa sadolari ostida o‘tkazilishi kerak;

–                                                        majmualardagi yuklama shug‘ullanuvchilarning yoshiga, jinsiga, jismoniy tayyorgarlik darajasiga va salomatlik holatiga bog‘liq holda tabaqalashtirilishi kerak;

–                                                        kunning ikkinchi yarmida jismoniy tarbiya pauzasini o‘tkazishda uning yuklamalari yig‘indisi kunningbirinchi yarmidagi yuklamadan 30–40 %  kam bo‘lishi kerak.

Mashg‘ulot o‘tkazishning guruhli usulida shug‘ullanuvchilar uch guruhga bo‘linadilar. Birinchi guruhga deyarli sog‘-salomat kishilar, ikkinchisiga  salomatlik holatida deyarli sezilmaydigan og‘ishlari bor shaxslar, uchinchisiga esa  yoshi katta odamlar va salomatlik holatida jiddiy og‘ishlari bor shaxslar kiritiladi.  Agar majmuadagi ayrim mashqlarni bajarishda yuklama qiymati birinchi guruh vakillari uchun 100 % ni tashkil etsa, u holda ikkinchi guruh uchun  90 %, uchinchisi uchun esa  80 % bo‘lishi kerak.

Jismoniy tarbiya pauzalari uchun majmua mashqlarini tanlash quyidagilarga bog‘liq holda amalga oshiriladi:

a) majburiy ish vaziyati (pozasi) va texnologik jarayon sababli vujudga keladigan salbiy ta’sirlarni   kamaytirishi;

b) mehnat jarayonida ishtirok etayotgan mushak tizimlari va organlarning dam olishlariga   xizmat qilish darajasi;

v)  harakatsiz mushaklarga qancha  yuklama berishi.

Jismoniy tarbiya pauzalaridagi mashqlarni o‘rtacha va tez sur’atda bajarish kerak.  Mashqlar majmuasini har to‘rt haftada almashtirib turish tavsiya etiladi.  Umumiy holda yuklama mashqlar majmuasining o‘rtasida ortadi, keyinchalik pasayadi.

Kasbga bog‘liq holda jismoniy tarbiya pauzalarining namunaviy majmualari ishlab chiqilgan.  Shu bilan birga, hamma kasblar mehnat turiga qarab to‘rtta guruhga bo‘linadi: 

Birinchi guruhga qisqa muddatli operatsiyalarni (amallarni) bajarish bilan bog‘liq mehnat turlari birlashtilgan.  Ular katta bo‘lmagan jismoniy yuklamani talab qiladi va ish harakatlarining bir maromliligi bilan farqlanadi.  Ish, odatda, gavdani bir oz oldinga egib o‘tirgan holatda bajariladi.  Asosiy  ish harakatlari – kuchlanishli, diqqat-e’tiborni talab qiladigan qo‘llar harakati (masalan, tikuvchilar, mexanizm yig‘uvchilar, perforatorchilar, chilangarlar va b.).  Gimnastika majmuasida quyidagi mashqlar ketma–ketligi tavsiya etiladi:

1-mashq  –  tortilish.

2-mashq  – qo‘llar va oyoqlarni harakatlantirib burilishlar, yon tomonlarga va oldinga egilishlar.

3-mashq  –   2-mashqni ancha yuqori sur’atda bajarish.

4-mashq  –    o‘tirib-turishlar, sakrashlar, yugurishlar, sport yurishi.

5-mashq – o‘rtadan past sur’atda oyoqlar, qo‘llar bilan siltanib harakatlanishlar.

6-mashq  –  qo‘l mushaklarini bo‘shashtirish.

7-mashq  – aniqlikka va koordinatsiyaga yo‘naltirilgan mashqlar.

Ikkinchi guruho‘rtacha jismoniy kuchlanishlar, ancha sezilarli darajadagi diqqat-e’tibor, mehnat harakatlarining turli-tumanligi (masalan, dastgohchilar: tokarlar, frezerchilar, karuselchilar, shlifovkachilar)  bilan tavsiflanadigan kasblarni birlashtiradi.  Mashqlar majmualari tarkibiga ishlab chiqarish mehnati jarayonida ishtirok etadigan mushaklarni harakatga jalb etmaydigan quyidagi turli dinamik mashqlar kiritiladi:

1-mashq  –   tortilish.

2-mashq  –  cho‘zilish, gavda, qo‘llar, oyoqlarning mushaklarini bo‘shashtirish.

3-mashq  –  oldingi mashqni ancha yuqori sur’atda bajarish.

4-mashq  –  oyoqlar va qo‘llarni  siltash harakatlari.

5-mashq  –  o‘tirib-turishlar, sakrashlar, yugurish, sport yurishi.

6-mashq  –  boldir va tovon mushaklarini bo‘shashtirish orqali oyoqlarni   siltash harakatlari.

7-mashq  –  eng faol ishlayotgan mushak guruhlarini bo‘shashtirish.

8-mashq  –  aniqlikka va koordinatsiyaga yo‘naltirilgan mashqlar.

Uchinchi guruhga katta jismoniy yuklamalar, nisbatan yuqori sur’atda bajariladigan ishchi harakatlari (masalan,  qurilish ishchilari, shaxtyorlar va b.) bilan bog‘liq kasblar kiritilgan.  Mashqlar majmuasining asosiy yo‘nalishi – bu organizmni umumiy, har tomonlama mustahkamlash.  Mashqlar sekin, chuqur nafas olish bilan bajariladi.  Majmuaga, odatda, quyidagi mashqlar kiritiladi:

1-mashq – keyinchalik qo‘llar va yelka kamari mushaklarini bo‘shashtirish orqali tortilish.

2-mashq  –  qo‘l mushaklarini bo‘shashtirish.

3-mashq  – butun gavda mushaklarini (o‘tirgan yoki yotgan holatda) bo‘shashtirish.

4-mashq  –  yon tomonga egilishlar, gavdani burishlar.

5-mashq  –  o‘rtacha va tez sur’atda qo‘llarni siltash harakatlari.

6-mashq  –  hamlalar, o‘tirib-turishlar, sakrashlar, yugurish.

7-mashq  –  diqqat–e’tibor va koordinatsiyaga yo‘naltirilgan mashqlar.

To‘rtinchi guruh  aqliy mehnat vakillaridan iborat.  Kam harakatli bunday ishlash salomatlik holatiga, jismoniy rivojlanishga noqulay (salbiy) ta’sir ko‘rsatadi.  Ular uchun quyidagi jismoniy tarbiya pauzalari mashqlari majmuasi tavsiya etiladi:

1-mashq  –  tortilish.

2-mashq  –  gavda, oyoq va qo‘l mushaklari uchun mashqlar.

3-mashq  –  oldingi mashqlarni kuchli dinamika, katta amplitudalar bilan bajarish.

4-mashq  –  yugurish, sakrashlar, o‘tirib-turishlar, sport yurishi.

5-mashq  –  qo‘llarni  siltash harakatlari.

6-mashq  –  qo‘l  mushaklarini bo‘shashtirish uchun mashqlar.

7-mashq  –  diqqat-e’tiborga yo‘naltirilgan mashqlar.

 

Faol dam olish jismoniy tarbiya daqiqasi va mikropauzasi

Jismoniy tarbiya daqiqalari, odatda, jismoniy tarbiya pauzalari hal etadigan vazifalar bilan bir xil vazifalarni yechishga xizmat qiladi.  Shu bilan birga, jismoniy tarbiya daqiqalari va mikropauzalar mehnatni ilmiy tashkil etish tizimining universal shakllari hisoblanadi, chunki ayrim hollarda jismoniy tarbiya pauzasi va gigienik gimnastikadan noqulay sanitariya-gigiena shart-sharoitlari, uskuna-qurilmalarni to‘xtatish imkoniyati yo‘qligi, uzluksiz texnologik jarayon va boshqalar sababli foydalanish mumkin bo‘lmay qoladi.  Masalan, elektr poezdlarining dispetcherlari, mashinistlari mehnatining xususiyati va tashkil etilishi ularga uzoq muddatli tanaffus qilish imkoniyatini bermaydi, tez-tez qisqa muddatli tanaffuslar esa ularga juda ham zarur.  Shuning uchun ham ularga jismoniy tarbiya daqiqasi majmuasini bajarish tavsiya etiladi.

Faol dam olish jismoniy tarbiya daqiqasi va mikropauzani ishlab chiqib, jismoniy tarbiyasi tizimiga kiritish xususiyatlari shundan iboratki, ulardan quyidagi hollarda foydalanish mumkin:

1) jismoniy tarbiyaning boshqa shakllaridan qat’i nazar, ish smenasining ixtiyoriy paytida;

2) deyarli har qanday sanitariya-gigienik shart-sharoitlarda;

3) mehnatni tashkil etish shart-sharoitlari va ishlab chiqarish texnologiyasi bo‘yicha uskuna va qurilmalarni to‘xtatish imkoniyati bo‘lmagan hollarda;

4) alohida bitta xizmatchi qisqa muddatli dam olish zaruriyatini sezgan hollarda individual tarzda.

Jismoniy tarbiya daqiqalari va mikropauzalar mashqlarini tanlashda boshlang‘ich gimnastika va jismoniy tarbiya pauzalarini tanlashda foydalanilgan uslubiy talablar inobatga olinadi.

Jismoniy tarbiya daqiqasi  1-2 daqiqa davom  etadi va charchash alomatlari sezilayotgan mushak guruhlari dam olishi uchun maxsus tanlangan   2-3 ta mashqlardan tashkil topgan bo‘ladi.  Jismoniy  tarbiya daqiqalarida kuchlanishni yo‘qotish uchun o‘z-o‘zini uqalash usullari orqali bo‘shashtirish mashqlaridan foydalaniladi va bu charchagan mushaklarning ish qobiliyatini tezroq va to‘liqroq tiklash imkoniyatini beradi.

Umumiy charchashni pasaytirish uchun mo‘ljallangan jismoniy tarbiya daqiqalarida mashqlar charchashning xususiyatiga bog‘liq holda tanlanadi.  Bunday hollarda mushaklarni zo‘riqtiruvchi va bo‘shashtiruvchi  mashqlar, dinamik va statik xususiyatli hamda boshqa mashqlar qo‘llanishi mumkin. Mashqlarni tanlashda jismoniy tarbiya daqiqasi maqsad va vazifalariga bog‘liq holda ma’lum sxemaga tayanish tavsiya etiladi.  Birinchi mashq, odatda, kuraklarni to‘g‘rilash, yelkalarni orqaga tortishdan iborat bo‘ladi.  Biroq lokal (tor doirada) ta’sir etuvchi jismoniy tarbiya daqiqalarida tortilish mashqi bo‘lmasligi ham mumkin bo‘lib, mashg‘ulot esa birdaniga charchagan organ ishtirok etadigan mashqdan boshlanishi ham mumkin.  Keyingi mashqlar charchashni yo‘qotish uchun yo‘naltirilgan bo‘ladi.  Umumiy ta’sir kompleksida ikkinchi mashq – egilishlar, burilishlar, uchinchi mashq esa  siltanish harakatlari bo‘ladi.

Bir xil kasb egalari bo‘lgan odamlarning bir ish smenasida charchashi ularning turli organlarida vujudga keladi.  Avval, masalan, qo‘l, yelka mushaklarida charchoq paydo bo‘ladi, oyoqlar qo‘rg‘oshindek qotib qoladi, ko‘zlar charchaydi, bosh og‘riy boshlaydi.  Shuning uchun, odatda, turli mushak guruhlari lokal charchaganda va umumiy charchash turlicha  namoyon bo‘lganda, faol dam olish uchun foydalaniladigan jismoniy tarbiya daqiqalari majmualari seriyasi taklif etiladi.   Bunday majmualar bir oydan kam bo‘lmagan muhlatda bir marta o‘zgartirilishi mumkin. 

 

2.Tushlik tanaffus vaqtida jismoniy tarbiya

 

Tushlik tanaffus paytida faqat passiv dam olishgina emas, balki hayot tonusini va kayfiyatni ko‘tarish hamda ishlab chiqarish ritmiga tezroq kirishish maqsadida dam olish, tiklanish jarayonlarini faollashtirish  maqsadga muvofiqdir.  Buning uchun quyidagi mashq majmualari qo‘llaniladi:  sportcha yurish, sport o‘yinlari va mustaqil mashg‘ulotlarning boshqa ayrim shakllari.  Bu vositalarni qo‘llash tushlik tanaffus uzoq  davom etib, ovqatlanish qisqa vaqt talab qiladigan hollarda o‘zini oqlaydi. 

Majmua sekin sur’atda chuqur nafas olish va katta mushak guruhlarini bo‘shashtirish orqali bajariladigan  5-6 mashqdan iborat.  Bu mashqlar tinch, passiv dam olishdan keyin ish boshlanishidan 5-10 daqiqa oldinroq qulay holatda  3-4 daqiqa davomida bajariladi.

Sportcha yurish avvaliga sekin, keyinchalik esa o‘rtacha sur’atda bajariladi.  Shug‘ullanuvchilar nafas olishga alohida e’tibor qaratishlari lozim.  Yurishning davomiyligi – 10-20 daqiqa.   Tushlik tanaffus paytida yengil sport o‘yinlarini (badminton, stol tennisi) o‘ynash faqat xizmatchilardagi tiklanish jarayonlarigagina ijobiy ta’sir ko‘rsatib qolmay, balki ularda ijobiy hissiyotlar va yaxshi kayfiyat paydo bo‘lishiga ham xizmat qiladi.   Bunday o‘yinlarda jismoniy va asabiy yuklamalarni charchash alomatlari paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydigan holatda me’yorlash kerak.  O‘yinlarning davomiyligi 15-20 daqiqadan oshmasligi hamda ular ish boshlanishidan 5-10 daqiqa oldinroq tugatilishi kerak.  Bundan  keyin 2 -4 daqiqa davomida xotirjamlik bilan yurish va katta mushaklarni bo‘shashtirish orqali bir necha nafas olish mashqlarini bajarish maqsadga muvofiq.  Yengil sport o‘yinlarini aqliy mehnat qiluvchi xizmatchilarning tushlik tanaffusiga kiritish tavsiya etiladi. 

Shuningdek, tushlik tanaffus paytida ayrim mustaqil jismoniy tarbiya tadbirlari:  o‘z-o‘zini uqalash, suv muolajalari, autotreninglar ham qo‘llanadi.  Ishlab chiqarish sharoitlarida o‘z-o‘zini uqalash  ayrim organlar (qo‘llar, oyoqlar, gavda)  ish qobiliyatini umumiy tiklash vositasi sifatida, shuningdek, mehnatning noqulay ta’sirlari oldini olish maqsadlarida qo‘llanadi.O‘z-o‘zini uqalash, odatda,  bevosita ish joyida amalga oshiriladi, biroq maxsus salomatlik xonalarida ham tashkil etilishi mumkin.  Bunday xonalarda, shuningdek, fizioterapiya va suv muolajalari ham taklif etilishi mumkin.

 

Qishloq mehnatkashlari mehnat rejimidagi jismoniy tarbiyaning xususiyatlari

 

Keyingi yillarda qishloq aholisi orasida jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilar va sportchilar soni ancha ortdi.  Bunga aholi madaniyati umumiy darajasining ko‘tarilishi, o‘rta maktablar, klublar tarkibidagi va mustaqil  sport inshootlari sonining ortishi asos bo‘ldi.  Shu bilan birga, qishloq mehnatkashlari orasida ommaviy jismoniy tarbiyani rivojlantirishda yechilmagan muammolar, qiyinchiliklar va qarama-qarshiliklar hali ham ko‘p. 

Respublikamiz qishloqlarida mehnat qilayotgan ko‘pgina kasb egalarining aniq belgilangan kun tartibi yo‘q. Bu mehnat xususiyatiga, ishning mavsumiyligiga va boshqa omillarga bog‘liq.

Qishloq xo‘jaligida mexanizatorlarning ishi katta jismoniy va statik kuchlanish (zo‘riqish), noqulay ishlab chiqarish (ishlab turgan traktor yoki kombaynning shovqini, tebranish, havoning iflosligi) va tabiiy-iqlimiy (yozda havo haroratini keskin ortishi, qishda esa pasayib ketishi) shart-sharoitlar bilan bog‘liq. Bu omillarning ta’siri mexanizatorlarning ish qobiliyatiga va mehnat unumdorligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.  Bahorgi-yozgi mavsumda ularda ish kunining davomiyligi 12-14 soatgacha yetadi. Mashinada sut sog‘ish operatorlari (sut sog‘uvchilar) o‘z ishlariga mavsumning ta’sirini sezmaydilar.  Ular har kuni (ularga dam olish kuni surilib boruvchi jadval bo‘yicha beriladi) uch marta:  ertalab, kunduzi va kechqurun sigir sog‘ishga boradilar.  Ularning mehnati o‘rtacha jismoniy kuchlanish bilan farqlanadi.  Asalarichilik brigadasi a’zolari uchun og‘ir jismoniy mehnat xos. Ularda  uzoq davom etadigan mavsumiy ish ustuvorlik qiladi. 

Qishloq sharoitlarida eng keng tarqalgan mazkur kasb vakillari uchun ish kuni tartibida jismoniy mashqlarning xususiyatlariga to‘xtalamiz. 

Ishdan keyin (qish paytida va mavsumlar orasida) boshlang‘ich gimnastika va umumiy jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlarini o‘tkazish mexanizatorlarga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi.  Yig‘im-terim davrida ularga ish boshlanishi oldidan boshlang‘ich gimnastika bilan bir qatorda ish boshlangandan 4-6, 8 va 10 soatdan keyin jismoniy tarbiya pauzalari  va jismoniy tarbiya daqiqalari mashqlarini bajarish tavsiya etiladi. Tortilish, gavda, qo‘l, oyoq mushaklarini bo‘shashtirish mashqlariga hamda aniqlik va koordinatsiyaga yo‘naltirilgan  harakatlarga alohida e’tibor berish kerak. Yig‘im-terim davrida mexanizatorlarning bunday harakat  rejimini maxsus tadqiq etish ularning jismoniy tayyorgarligi darajasi  ortishini, nafas olish, yurak-qon tomir va boshqa tizimlarning faoliyati yaxshilanishini ko‘rsatdi. Mazkur holda mexanizatorlarning mehnat unumdorligi 10 % ga ortdi.

Har gal sigir sog‘ishdan oldin sog‘uvchilarga boshlang‘ich gimnastikaning maxsus majmuasini bajarish taklif etiladi.  Bu majmuaning maqsadi faqat organizmning umumiy ish qobiliyatini oshirish bo‘lib qolmay, balki qo‘llarning ishlaydigan mushak guruhlarida yetarlicha yuqori tonusni vujudga keltirish hamdir.  Ish tugaganidan keyin qo‘llar uchun maxsus mashqlarni ularni  uqalash bilan birgalikda bajarish maqsadga muvofiq. 

 Asalarichilik ishlari davrida har 50–60 daqiqadan keyin bo‘shashgan holda o‘tirib, 3 daqiqalik dam olish, undan keyin gavda va oyoq mushaklariga yo‘naltirilgan hamda asosan dinamik xususiyatli 2-3 ta jismoniy mashqni bajarish ishchilarningning ish qobiliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.

 

 

 

24 – mavzu:  “ISHLAB CHIQARISHDA KASB AMALIY TAYYORGARLIK”

REJA:

 

 

Adabiyotlar:

1.          Abdullaev A. Xonkeldiev Sh.X. “Jismmoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati”, Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. O‘zDJTI nashriyat manba’a bo‘limi 2005 yil.

2.          Matveev L.P. “Teoriya i metodika fizicheskoy kulturы” uchebnik dlya institutov fizicheskoy kulturы. –M: Fizkultura i sporta 1991 g.

3.          Yunusova Yu.M. “Teoriticheskie osnovы fizicheskoy kulturы i sporta” uchebnoe pasobie dlya studentov visshoix uchebnыx zavedeniy.

4.          Yunusova Yu.M. «Teoriya i metodika fizicheskoy kulturы» uchebnoe pasobie dlya studentov visshoix uchebnыx zavedeniy T. «Iqtisod moliya». 2007 yil

 

Ijtimoiy tadqiqotlar sport bilan shug‘ullanuvchilarning mehnat unumdorligi sport bilan shug‘ullanmaydigan shaxslarning mehnat unumdorligidan 3-8% ga yuqori ekanligini ko‘rsatadi.  Butun mamlakat miqyosida shuning o‘zi katta iqtisodiy foyda beradi.

Bevosita mehnat tartibida jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega.  Sakkiz soatli ish kuni ancha sezilarli charchashga olib keladi, shu sababli ish kuni davomida kuchni saqlash uchun mehnat va faol dam olishni  optimal navbatlash tartibini yaratish kerak.  Faoliyatning bir turidan boshqasiga yoki jismoniy mashqlarni bajarishga o‘tish charchagan organizmning tiklanishiga qulay imkoniyat yaratadi.

Mehnat tartibiga u yoki bu jismoniy tarbiya turini kiritish ish qobiliyati dinamikasiga bog‘liq holda aniqlanadi.  Insonning ish qobiliyati ish kuni davomida tebranib (o‘zgarib) turadi.  Dastlab u past (ishga kirishish davri) bo‘ladi, keyin ko‘tariladi va yuqori darajada (mustahkam ish qobiliyati davri) saqlanadi, undan keyin yana pasayadi (kompensatsiyalangan charchash davri).  Bunday o‘zgarish bir ish kuni davomida ikki marta – tushlik tanaffusgacha va undan keyin takrorlanadi. 

Ish qobiliyati fazalarining ketma–ketligi ish kuni davomida turli shart-sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi.  Bunday sharoitlarga quyidagi tashqi omillar:  ishlab chiqarish faoliyati xususiyati, ma’naviy-ruhiy yuklama, gigienik shart-sharoitlar, ishchining malakasi va mahorati, jinsi, ish staji va organizmining jismoniy holati kiradi.  Ichki omillar, birinchi navbatda, organizmning turli organlari va tizimlarining holatini o‘z ichiga oladi.

Ish kuni davomida ish qobiliyati o‘zgarishining (ko‘rsatilgan tipik variantdan tashqari) quyidagi beshta asosiy variantlari o‘zaro farqlanadi:

6)                         yengil jismoniy yuklama bilan, konveyerda   – uning optimal tezligida ishlaganda ish qobiliyatini doimo oshira borish;

7)                 kunning birinchi yarmida ish qobiliyatini oshirish, keyinchalik yuqori darajada nisbatan stabillik va asta–sekinlik bilan pasaytirish;  bunday vaziyat murakkab boshqaruv pultida xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarga xos;

8)                 kunning birinchi yarmida va tushlikdan keyin ham charchashning nisbatan tez o‘sib borishi; bunday vaziyat jismoniy mehnat bilan shug‘ullanganlarda kuzatiladi;

9)                 tezkorlik bilan yuqori ish qobiliyatiga erishish, keyin uning pasayishi va ish kunining qolgan qismida  past darajada saqlanishi;  bunday vaziyat ishchining kuchaytirilgan diqqat-e’tibori hamda qo‘llar bilan tez va aniq harakatlar qilishi jarayonida, o‘ta yuqori jismoniy kuchlanish bilan ishlaganida vujudga keladi;

10)             ish kunining deyarli boshida birdaniga ish qobiliyatining keskin pasayishi; bunday hol o‘z mazmuniga ko‘ra murakkab ishdagilarga yoki oddiy, biroq tezkor tempda ishlaydiganlarga xos.

Biroq ishlab chiqarishning aniq bo‘limida ish qobiliyatini optimallashtirish vositalarini tanlashda uning faqat ish smenasi davomida  emas, balki sutka davomida, hattoki hafta davomida o‘zgarishini ham inobatga olish kerak.

Insonning ish qobiliyati, asosan, sutkaning turli vaqtlariga bog‘liq bo‘ladi: kunduzi organizmdagi fiziologik jarayonlar yuqori shiddat bilan, kechasi esa pasaygan shiddat bilan sodir bo‘ladi.  Ertalabki smenadagi shiddatning eng yuksak bo‘lishi tabiiy hol, albatta.  Kechki va tungi paytlari ishlaganda esa ikkilangan (ikki karra ko‘p) charchashni:  biri – mehnat faoliyatida bajariladigan ishlardan, ikkinchisi – tungi dam olishga tabiiy talabni yengib o‘tishdan charchashni his etishga to‘g‘ri keladi

Ish qobiliyati hafta davomida ham o‘zgarib boradi.  Dushanba kuniga moslashish bosqichi, seshanba, chorshanba va payshanba kunlariga – yuksak ish qobiliyati mos keladi, shanba va yakshanba kunlarida esa charchash namoyon bo‘ladi

Butun ish kuni davomida xizmatchi ish qobiliyatining yuksakligini va turg‘unligini yaratish masalasi mehnatni ilmiy tashkil etish (MITE)ning dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi.  Ishlab chiqarish jismoniy tarbiyasining shakllari bunga xizmat qiladigan eng ta’sirchan vositalar hisoblanadi.

Ko‘p yillik tajriba va ilmiy tadqiqotlar boshlang‘ich gimnastika ta’siri ostida moslashish davrining qisqarishi, organizmda fiziologik jarayonlar sodir bo‘lishining tezlashishi, organizmning  ish  bajarishga tayyorlik darajasi ortishidan dalolat beradi.  Masalan, yuqori malakali  ishchilarning kun tartibiga boshlang‘ich gimnastika kiritilganidan keyin moslashish davri 60 daqiqadan 30  daqiqagacha qisqaradi.  Shu bilan bir vaqtda, dastlabki yarim soat davomidagi mehnat unumdorligi  13,2 % ga  ortadi.

Agar bevosita ish qobiliyati pasayishi arafasida jismoniy tarbiya tanaffusi yoki jismoniy tarbiya daqiqasi o‘tkazilsa, u holda bu tadbir bilan ish qobiliyatini oldingi erishilgan darajasida ancha uzoq vaqt saqlab turish mumkin.

Masalan, konveyerda ishlaydigan tikuvchilarning ish unumdorligi jismoniy tarbiya tanaffusi o‘tkazilganidan keyin bir soat davomida bunday tanaffus o‘tkazilishidan oldingisiga nisbatan 6 %ga yuqori bo‘lgan.

Umuman, jismoniy tarbiyani  turli shakllarda ishlab chiqarishga tatbiq qilish mehnat unumdorligining ortishi, ishchi va xizmatchilar  jismoniy rivojlanishining yaxshilanishi, ishlab chiqarishdagi shikastlanishlarning kamayishi, shug‘ullanuvchilarning kayfiyati ko‘tarilishida ifodalanadi.

Mehnatni dam olish bilan navbatlashning optimal, ilmiy asoslangan tartibi butun ish kuni (smenasi) davomida o‘ta charchashga o‘rin qoldirmay, yuksak ish unumdorligini saqlash imkoniyatini beradi.  Namunaviy mehnat va dam olish tartiblari 7- ilovada keltirilgan.

Ishlab chiqarish sohasida jismoniy tarbiyani yanada rivojlantirish mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish usullarining yangi shakllarini ilmiy asoslanishi;  funksional musiqadek, suv muolajasidek, o‘z – o‘zini uqalashdek, o‘z – o‘zini ruhiy boshqarishdek nomaxsus ta’sir vositalari singari jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish; qisqa muddatli mashg‘ulotlar samaradorligini oshirish uchun xizmat qiladigan yordamchi snaryadlarni va maxsus qurilmalarni qo‘llash;  noqulay ish shart – sharoitlarida va uzluksiz texnologik jarayonlarda jismoniy tarbiyaning kichik ko‘rinishlarini tadbiq etish;  mashg‘ulotlarning individual shakllarini qo‘llash jismoniy tarbiya bilan mehnatni ilmiy tashkil etishning turli shakllari o‘rtasidagi yanada mustahkam aloqa bilan bog‘liq.

Mehnatni  ilmiy tashkil etish tizimida jismoniy tarbiyaning quyidagi shakllarini o‘zaro farqlaydilar: boshlang‘ich gimnastika,  jismoniy tarbiya tanaffusi (pauza), jismoniy tarbiya daqiqasi, mikropauza, tushlik tanaffus paytida jismoniy tarbiya mashqlarini  bajarish.  Bunday shakllarning barchasi mehnat kuni tartibida jismoniy tarbiya tadbirlarining tizimini tashkil etadi.

Mehnat xususiyatlariga, xizmatchilarning kasbiy charchash xususiyatiga bog‘liq holda turli kasb guruhlari uchun   ish smenasi davomida jismoniy tarbiya shakllarini navbatma-navbat o‘zgartirib, ularni takrorlanishi, mashg‘ulotlar mazmuni, tarkibi, ta’sir vositalari va b. Jihatidan turli variantlarda qo‘llash mumkin.  Mehnatning turli jarayonlarida jismoniy tarbiyaning uzoq davom etmaydigan shakllaridan (jismoniy tarbiya daqiqalari, miropauzalar) ko‘proq foydalanish maqsadga muvofiq, shu bilan birga, oqimlar va konveyerlardagi uzluksiz texnologik jarayonlarda mashg‘ulotlarning individual shakli ancha foydali hisoblanadi.

Gigienik gimnastika

Gigienik  gimnastika quyidagi vazifalarni yechishga xizmat qiladi:  organizmning asosiy fiziologik (mushak, asab) tizimlarini ishga tayyorlashni tezlashtirish;  xizmatchining hissiy tonusini ko‘tarish;  organizmning mehnat faoliyatiga moslashish fazasi davomiyligini qisqartirish;  butun mehnat kuni mobaynida yuksak ish qobiliyatini saqlashga xizmat qilish.

Gigienik gimnastika ish kunining boshida 4-10 daqiqa davomida o‘tkaziladi. Uni faqat birinchi smenadagina emas, balki ikkinchi smenada ham o‘tkazish maqsadga muvofiq.  Shu bilan birga, kechki smenadagi kirishish gimnastikasi organizmning mehnat jarayonida asosiy yuklama tushadigan organlari va tizimlari faolligini oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishini inobatga olish kerak.

Gigienik gimnastikada mehnat jarayonida bajariladigan harakatlar xususiyatiga mos jismoniy mashqlardan foydalanish tavsiya etiladi.  Shuning uchun mashqlarni tanlashda mehnat jarayoni harakatlarini yaxshi o‘rganish va jismoniy tarbiya mashqlari majmuasiga shunday mashqlarni kiritish kerakki, ular organizmning aniq mehnat turi jarayonida yetakchi rol o‘ynaydigan fiziologik funksiyalarini tezlashtirishga yordam bersin.

Xususan, boshlang‘ich gimnastikada harakat sur’ati o‘sib boruvchi    mashqlardan foydalanish lozim.  Shu bilan birga, harakatlarning ishchi sur’atini tez o‘zlashtirish uchun oddiydan ancha yuqori sur’atni rivojlantirish tavsiya etiladi.

Mehnat xususiyati va shart-sharoitlariga bog‘liq holda gigienik gimnastika jismoniy mashqlari majmuasining quyidagi uchta varianti o‘zaro farqlanadi:   chigal yozish mashqlari, profilaktik faol dam olish va yaxlit ta’sirli mashqlar majmuasi.

Chigal yozish mashqlari variantidan og‘ir jismoniy mehnat bilan shug‘ullanadigan ishchilar uchun majmualar tuzishda foydalaniladi.  Ularga mehnat jarayonida asosiy yuklama tushadigan mushak guruhlarini ketma-ket jadal faoliyatga jalb qiladigan, koordinatsiyasi bo‘yicha oddiy dinamik mashqlar kiritiladi.  Mashqlarni bajarish sur’ati – o‘rtacha yoki tezkor.  Mashqlar majmuasida yuklama asta-sekinlik bilan ortib boradi va majmua oxirida minimumga tushadi.  

Profilaktik dam olish varianti   harakatlanish stereotipi aniq qayd etilgan (masalan dastgohda ishlovchi) ishchilar uchun gigienik gimnastika majmuasi  asosini tashkil etadi.  Mehnat operatsiyalarida bevosita ishtirok etuvchi mushak guruhlari faoliyatini jalb etadigan dinamik mashqlardan foydalaniladi.  Majmuaning o‘rtasigacha jismoniy yuklama tobora orttirilib, keyin asta-sekinlik bilan pasaytirib boriladi.  Harakatlanish sur’ati – o‘rtadan yuqori.  To‘g‘ri nafas olishga, mushaklarning cho‘zilishiga va harakatchanligining ortishiga e’tibor qaratish kerak.

Yaxlit ta’sir ko‘rsatuvchi variant mehnat faoliyati uzoq muddat kuchli diqqat-e’tiborni talab etadigan (aqliy mehnat xizmatchilari, transport haydovchilari, konveyer xizmatchilari va b.) xizmatchilar uchun mo‘ljallangan.  Mashqlar, asosan, bo‘lajak ishlab chiqarish faoliyatida bevosita band bo‘lmagan mushak guruhlariga, organizmning tizim va organlariga ta’sir etadi.  Bunday mashqlar murakkab koordinatsiyali bo‘ladi, chunki qo‘llar, gavda, oyoqlarning qo‘shimcha harakatlarini o‘z ichiga oladi va diqqat-e’tiborning jamlanishini talab qiladi.  Sur’at – oldingi ishdagi singari.  Mehnati aniq harakatlar bilan bog‘liq bo‘lgan shaxslar uchun (masalan, mayda mexanizmlarni yig‘uvchi yoki transport haydovchilari) maksimal jismoniy yuklama birinchi mashqlarga to‘g‘ri keladi.  Qolgan kontingent uchun katta yuklama majmuaning 4-6-mashqlariga to‘g‘ri keladi. 

Gigienik gimnastika majmualarida quyidagi jismoniy mashq guruhlari qo‘llanadi:  kerishish (cho‘zilish), yon tomonga egilishlar, o‘tirib turishlar, hamla qilish, sakrashlar, sport yurishi, yugurish, oldinga egilish, bo‘shashish elementlari ishtirok etgan siltanish harakatlari, orqaga egilishlar, qo‘l va yelka kamari mushaklarini bo‘shashtirish, koordinatsiyaga, aniqlikka va diqqat-e’tiborga yo‘naltirilgan mashqlar.

    Turli kasb egalari uchun boshlang‘ich gimnastika majmualarini tuzishda mehnat faoliyatining quyidagi xususiyatlarini inobatga olish tavsiya etiladi:

1) ishlash (o‘tirib, turib) holatini, gavda vaziyatini (egilgan yoki to‘g‘ri, erkin yoki kuchlanishli);

2) ish harakatlari (tezkor yoki sekin, kuchlanishli yoki kuchlanishsiz, katta yoki kichik amplitudali, simmetrik yoki asimmetrik, bir xil yoki turli xildagi harakatlar va b.);

3) mehnat faolligi xususiyati (harakatlar aniqligi, harakatlarning takrorlanuvchanligi, reaksiya tezligi, diqqat-e’tiborning kuchliligi va konsentratsiyasi, sezish organlariga yuklama, mehnatning bir maromliligi va b.);

4) sub’ektiv ko‘rsatkichlar bo‘yicha charchashning darajasi va xususiyati (diqqat-e’tiborning tarqoqligi, mushaklarda og‘riq sezish, bosh og‘rishi, asabiylashish va boshqalar);

5) jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanuvchilar orasida  salomatligida og‘ishi bo‘lgan shaxslar mavjudligi (ular uchun xususiy mashqlar tanlash maqsadga muvofiq);

6) sanitariya-gigienik omillar (yoritilganlik, shovqin, keragidan ortiq gaz mavjudligi).

Jismoniy tarbiya pauzasi

Jismoniy tarbiya pauzalari charchashning rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslik, organizmning funksional holatini yaxshilash, ishchi ritm, sur’at, diqqat-e’tibor konsentratsiyasini yuksak darajada saqlab turish, gavdaning ishchi vaziyati va kasbiy faoliyatning salbiy oqibatlarini bartaraf etish, harakat tanqisligini ma’lum darajada bartaraf etish maqsadida o‘tkaziladi. 

Gigienik gimnastikadan farqli o‘laroq, jismoniy tarbiya pauzasi bevosita mehnat faoliyati jarayonida, odatda, ish smenasining birinchi va ikkinchi yarimlarida ikki martadan bajariladi.   Jismoniy tarbiya pauzasi, hal qilinadigan asosiy vazifalardan kelib chiqqan holda,  ishchilarda charchoqning rivojlanishi arafasida yoki ish qobiliyati pasayishining birinchi alomatlari paydo bo‘lishi bilanoq   o‘tkazilishi kerak.   Muddatidan oldin jismoniy mashqlar majmuasini o‘tkazish ish ritmining buzilishiga va ish qobiliyatining pasayishiga olib kelishi mumkin.   Odatda, jismoniy tarbiya pauzalari tushlik tanaffusdan yoki ish smenasi tugashidan  1–2 soat oldin o‘tkaziladi. Agar jismoniy tarbiya yo‘riqchisi har bir aniq ishlab chiqarish uchastkasidagi ishchilar  ish qobiliyatlarining o‘zgarishi asosida ish ko‘rsa, yanada ijobiyroq holat kuzatiladi.   

Quyidagi uslubiy qoidalarga rioya qilinganda, jismoniy tarbiya pauzasining foydasi ortadi: 

–      mashg‘ulotlarni o‘tkazish vaqti charchoqning dastlabki alomatlari paydo bo‘lish lahzasi bilan aniq mos tushishi kerak;

–      jismoniy mashqlar to‘g‘ri bajarilishi, mashg‘ulotlar jonli, qiziqarli tarzda, musiqa sadolari ostida o‘tkazilishi kerak;

–      majmualardagi yuklama shug‘ullanuvchilarning yoshiga, jinsiga, jismoniy tayyorgarlik darajasiga va salomatlik holatiga bog‘liq holda tabaqalashtirilishi kerak;

–      kunning ikkinchi yarmida jismoniy tarbiya pauzasini o‘tkazishda uning yuklamalari yig‘indisi kunningbirinchi yarmidagi yuklamadan 30–40 %  kam bo‘lishi kerak.

Mashg‘ulot o‘tkazishning guruhli usulida shug‘ullanuvchilar uch guruhga bo‘linadilar.  Birinchi guruhga deyarli sog‘-salomat kishilar, ikkinchisiga  salomatlik holatida deyarli sezilmaydigan og‘ishlari bor shaxslar, uchinchisiga esa  yoshi katta odamlar va salomatlik holatida jiddiy og‘ishlari bor shaxslar kiritiladi.  Agar majmuadagi ayrim mashqlarni bajarishda yuklama qiymati birinchi guruh vakillari uchun 100 % ni tashkil etsa, u holda ikkinchi guruh uchun  90 %, uchinchisi uchun esa  80 % bo‘lishi kerak.

Jismoniy tarbiya pauzalari uchun majmua mashqlarini tanlash quyidagilarga bog‘liq holda amalga oshiriladi:

a) majburiy ish vaziyati (pozasi) va texnologik jarayon sababli vujudga keladigan salbiy ta’sirlarni   kamaytirishi;

b) mehnat jarayonida ishtirok etayotgan mushak tizimlari va organlarning dam olishlariga   xizmat qilish darajasi;

v)  harakatsiz mushaklarga qancha  yuklama berishi.

Jismoniy tarbiya pauzalaridagi mashqlarni o‘rtacha va tez sur’atda bajarish kerak.  Mashqlar majmuasini har to‘rt haftada almashtirib turish tavsiya etiladi.  Umumiy holda yuklama mashqlar majmuasining o‘rtasida ortadi, keyinchalik pasayadi.

Kasbga bog‘liq holda jismoniy tarbiya pauzalarining namunaviy majmualari ishlab chiqilgan.  Shu bilan birga, hamma kasblar mehnat turiga qarab to‘rtta guruhga bo‘linadi: 

Birinchi guruhga qisqa muddatli operatsiyalarni (amallarni) bajarish bilan bog‘liq mehnat turlari birlashtilgan.  Ular katta bo‘lmagan jismoniy yuklamani talab qiladi va ish harakatlarining bir maromliligi bilan farqlanadi.  Ish, odatda, gavdani bir oz oldinga egib o‘tirgan holatda bajariladi.  Asosiy  ish harakatlari – kuchlanishli, diqqat-e’tiborni talab qiladigan qo‘llar harakati (masalan, tikuvchilar, mexanizm yig‘uvchilar, perforatorchilar, chilangarlar va b.).  Gimnastika majmuasida quyidagi mashqlar ketma–ketligi tavsiya etiladi:

1-mashq  –  tortilish.

2-mashq  – qo‘llar va oyoqlarni harakatlantirib burilishlar, yon tomonlarga va oldinga egilishlar.

3-mashq  –   2-mashqni ancha yuqori sur’atda bajarish.

4-mashq  –    o‘tirib-turishlar, sakrashlar, yugurishlar, sport yurishi.

5-mashq – o‘rtadan past sur’atda oyoqlar, qo‘llar bilan siltanib harakatlanishlar.

6-mashq  –  qo‘l mushaklarini bo‘shashtirish.

7-mashq  – aniqlikka va koordinatsiyaga yo‘naltirilgan mashqlar.

Ikkinchi guruho‘rtacha jismoniy kuchlanishlar, ancha sezilarli darajadagi diqqat-e’tibor, mehnat harakatlarining turli-tumanligi (masalan, dastgohchilar: tokarlar, frezerchilar, karuselchilar, shlifovkachilar)  bilan tavsiflanadigan kasblarni birlashtiradi.  Mashqlar majmualari tarkibiga ishlab chiqarish mehnati jarayonida ishtirok etadigan mushaklarni harakatga jalb etmaydigan quyidagi turli dinamik mashqlar kiritiladi:

1-mashq  –   tortilish.

2-mashq  –  cho‘zilish, gavda, qo‘llar, oyoqlarning mushaklarini bo‘shashtirish.

3-mashq  –  oldingi mashqni ancha yuqori sur’atda bajarish.

4-mashq  –  oyoqlar va qo‘llarni  siltash harakatlari.

5-mashq  –  o‘tirib-turishlar, sakrashlar, yugurish, sport yurishi.

6-mashq  –  boldir va tovon mushaklarini bo‘shashtirish orqali oyoqlarni   siltash harakatlari.

7-mashq  –  eng faol ishlayotgan mushak guruhlarini bo‘shashtirish.

8-mashq  –  aniqlikka va koordinatsiyaga yo‘naltirilgan mashqlar.

Uchinchi guruhga katta jismoniy yuklamalar, nisbatan yuqori sur’atda bajariladigan ishchi harakatlari (masalan,  qurilish ishchilari, shaxtyorlar va b.) bilan bog‘liq kasblar kiritilgan.  Mashqlar majmuasining asosiy yo‘nalishi – bu organizmni umumiy, har tomonlama mustahkamlash.  Mashqlar sekin, chuqur nafas olish bilan bajariladi.  Majmuaga, odatda, quyidagi mashqlar kiritiladi:

1-mashq – keyinchalik qo‘llar va yelka kamari mushaklarini bo‘shashtirish orqali tortilish.

2-mashq  –  qo‘l mushaklarini bo‘shashtirish.

3-mashq  – butun gavda mushaklarini (o‘tirgan yoki yotgan holatda) bo‘shashtirish.

4-mashq  –  yon tomonga egilishlar, gavdani burishlar.

5-mashq  –  o‘rtacha va tez sur’atda qo‘llarni siltash harakatlari.

6-mashq  –  hamlalar, o‘tirib-turishlar, sakrashlar, yugurish.

7-mashq  –  diqqat–e’tibor va koordinatsiyaga yo‘naltirilgan mashqlar.

To‘rtinchi guruh  aqliy mehnat vakillaridan iborat.  Kam harakatli bunday ishlash salomatlik holatiga, jismoniy rivojlanishga noqulay (salbiy) ta’sir ko‘rsatadi.  Ular uchun quyidagi jismoniy tarbiya pauzalari mashqlari majmuasi tavsiya etiladi:

1-mashq  –  tortilish.

2-mashq  –  gavda, oyoq va qo‘l mushaklari uchun mashqlar.

3-mashq  –  oldingi mashqlarni kuchli dinamika, katta amplitudalar bilan bajarish.

4-mashq  –  yugurish, sakrashlar, o‘tirib-turishlar, sport yurishi.

5-mashq  –  qo‘llarni  siltash harakatlari.

6-mashq  –  qo‘l  mushaklarini bo‘shashtirish uchun mashqlar.

7-mashq  –  diqqat-e’tiborga yo‘naltirilgan mashqlar.

Faol dam olish jismoniy tarbiya daqiqasi va mikropauzasi

Jismoniy tarbiya daqiqalari, odatda, jismoniy tarbiya pauzalari hal etadigan vazifalar bilan bir xil vazifalarni yechishga xizmat qiladi.  Shu bilan birga, jismoniy tarbiya daqiqalari va mikropauzalar mehnatni ilmiy tashkil etish tizimining universal shakllari hisoblanadi, chunki ayrim hollarda jismoniy tarbiya pauzasi va gigienik gimnastikadan noqulay sanitariya-gigiena shart-sharoitlari, uskuna-qurilmalarni to‘xtatish imkoniyati yo‘qligi, uzluksiz texnologik jarayon va boshqalar sababli foydalanish mumkin bo‘lmay qoladi.  Masalan, elektr poezdlarining dispetcherlari, mashinistlari mehnatining xususiyati va tashkil etilishi ularga uzoq muddatli tanaffus qilish imkoniyatini bermaydi, tez-tez qisqa muddatli tanaffuslar esa ularga juda ham zarur.  Shuning uchun ham ularga jismoniy tarbiya daqiqasi majmuasini bajarish tavsiya etiladi.

Faol dam olish jismoniy tarbiya daqiqasi va mikropauzani ishlab chiqib, jismoniy tarbiyasi tizimiga kiritish xususiyatlari shundan iboratki, ulardan quyidagi hollarda foydalanish mumkin:

1) jismoniy tarbiyaning boshqa shakllaridan qat’i nazar, ish smenasining ixtiyoriy paytida;

2) deyarli har qanday sanitariya-gigienik shart-sharoitlarda;

3) mehnatni tashkil etish shart-sharoitlari va ishlab chiqarish texnologiyasi bo‘yicha uskuna va qurilmalarni to‘xtatish imkoniyati bo‘lmagan hollarda;

4) alohida bitta xizmatchi qisqa muddatli dam olish zaruriyatini sezgan hollarda individual tarzda.

Jismoniy tarbiya daqiqalari va mikropauzalar mashqlarini tanlashda boshlang‘ich gimnastika va jismoniy tarbiya pauzalarini tanlashda foydalanilgan uslubiy talablar inobatga olinadi.

Jismoniy tarbiya daqiqasi  1-2 daqiqa davom  etadi va charchash alomatlari sezilayotgan mushak guruhlari dam olishi uchun maxsus tanlangan   2-3 ta mashqlardan tashkil topgan bo‘ladi.  Jismoniy  tarbiya daqiqalarida kuchlanishni yo‘qotish uchun o‘z-o‘zini uqalash usullari orqali bo‘shashtirish mashqlaridan foydalaniladi va bu charchagan mushaklarning ish qobiliyatini tezroq va to‘liqroq tiklash imkoniyatini beradi.

Umumiy charchashni pasaytirish uchun mo‘ljallangan jismoniy tarbiya daqiqalarida mashqlar charchashning xususiyatiga bog‘liq holda tanlanadi.  Bunday hollarda mushaklarni zo‘riqtiruvchi va bo‘shashtiruvchi  mashqlar, dinamik va statik xususiyatli hamda boshqa mashqlar qo‘llanishi mumkin. Mashqlarni tanlashda jismoniy tarbiya daqiqasi maqsad va vazifalariga bog‘liq holda ma’lum sxemaga tayanish tavsiya etiladi.  Birinchi mashq, odatda, kuraklarni to‘g‘rilash, yelkalarni orqaga tortishdan iborat bo‘ladi.  Biroq lokal (tor doirada) ta’sir etuvchi jismoniy tarbiya daqiqalarida tortilish mashqi bo‘lmasligi ham mumkin bo‘lib, mashg‘ulot esa birdaniga charchagan organ ishtirok etadigan mashqdan boshlanishi ham mumkin.  Keyingi mashqlar charchashni yo‘qotish uchun yo‘naltirilgan bo‘ladi.  Umumiy ta’sir kompleksida ikkinchi mashq – egilishlar, burilishlar, uchinchi mashq esa  siltanish harakatlari bo‘ladi.

Bir xil kasb egalari bo‘lgan odamlarning bir ish smenasida charchashi ularning turli organlarida vujudga keladi.  Avval, masalan, qo‘l, yelka mushaklarida charchoq paydo bo‘ladi, oyoqlar qo‘rg‘oshindek qotib qoladi, ko‘zlar charchaydi, bosh og‘riy boshlaydi.  Shuning uchun, odatda, turli mushak guruhlari lokal charchaganda va umumiy charchash turlicha  namoyon bo‘lganda, faol dam olish uchun foydalaniladigan jismoniy tarbiya daqiqalari majmualari seriyasi taklif etiladi.   Bunday majmualar bir oydan kam bo‘lmagan muhlatda bir marta o‘zgartirilishi mumkin. 

Tushlik tanaffus vaqtida jismoniy tarbiya

Tushlik tanaffus paytida faqat passiv dam olishgina emas, balki hayot tonusini va kayfiyatni ko‘tarish hamda ishlab chiqarish ritmiga tezroq kirishish maqsadida dam olish, tiklanish jarayonlarini faollashtirish  maqsadga muvofiqdir.  Buning uchun quyidagi mashq majmualari qo‘llaniladi:  sportcha yurish, sport o‘yinlari va mustaqil mashg‘ulotlarning boshqa ayrim shakllari.  Bu vositalarni qo‘llash tushlik tanaffus uzoq  davom etib, ovqatlanish qisqa vaqt talab qiladigan hollarda o‘zini oqlaydi. 

Majmua sekin sur’atda chuqur nafas olish va katta mushak guruhlarini bo‘shashtirish orqali bajariladigan  5-6 mashqdan iborat.  Bu mashqlar tinch, passiv dam olishdan keyin ish boshlanishidan 5-10 daqiqa oldinroq qulay holatda  3-4 daqiqa davomida bajariladi.

Sportcha yurish avvaliga sekin, keyinchalik esa o‘rtacha sur’atda bajariladi.  Shug‘ullanuvchilar nafas olishga alohida e’tibor qaratishlari lozim.  Yurishning davomiyligi – 10-20 daqiqa.   Tushlik tanaffus paytida yengil sport o‘yinlarini (badminton, stol tennisi) o‘ynash faqat xizmatchilardagi tiklanish jarayonlarigagina ijobiy ta’sir ko‘rsatib qolmay, balki ularda ijobiy hissiyotlar va yaxshi kayfiyat paydo bo‘lishiga ham xizmat qiladi.   Bunday o‘yinlarda jismoniy va asabiy yuklamalarni charchash alomatlari paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydigan holatda me’yorlash kerak.  O‘yinlarning davomiyligi 15-20 daqiqadan oshmasligi hamda ular ish boshlanishidan 5-10 daqiqa oldinroq tugatilishi kerak.  Bundan  keyin 2 -4 daqiqa davomida xotirjamlik bilan yurish va katta mushaklarni bo‘shashtirish orqali bir necha nafas olish mashqlarini bajarish maqsadga muvofiq.  Yengil sport o‘yinlarini aqliy mehnat qiluvchi xizmatchilarning tushlik tanaffusiga kiritish tavsiya etiladi. 

Shuningdek, tushlik tanaffus paytida ayrim mustaqil jismoniy tarbiya tadbirlari:  o‘z-o‘zini uqalash, suv muolajalari, autotreninglar ham qo‘llanadi.  Ishlab chiqarish sharoitlarida o‘z-o‘zini uqalash  ayrim organlar (qo‘llar, oyoqlar, gavda)  ish qobiliyatini umumiy tiklash vositasi sifatida, shuningdek, mehnatning noqulay ta’sirlari oldini olish maqsadlarida qo‘llanadi.O‘z-o‘zini uqalash, odatda,  bevosita ish joyida amalga oshiriladi, biroq maxsus salomatlik xonalarida ham tashkil etilishi mumkin.  Bunday xonalarda, shuningdek, fizioterapiya va suv muolajalari ham taklif etilishi mumkin.

Keyingi yillarda qishloq aholisi orasida jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilar va sportchilar soni ancha ortdi.  Bunga aholi madaniyati umumiy darajasining ko‘tarilishi, o‘rta maktablar, klublar tarkibidagi va mustaqil  sport inshootlari sonining ortishi asos bo‘ldi.  Shu bilan birga, qishloq mehnatkashlari orasida ommaviy jismoniy tarbiyani rivojlantirishda yechilmagan muammolar, qiyinchiliklar va qarama-qarshiliklar hali ham ko‘p. 

Respublikamiz qishloqlarida mehnat qilayotgan  ko‘pgina kasb egalarining aniq belgilangan kun tartibi yo‘q.  Bu mehnat xususiyatiga, ishning mavsumiyligiga va boshqa omillarga bog‘liq.

Qishloq xo‘jaligida mexanizatorlarning ishi katta jismoniy va statik kuchlanish (zo‘riqish), noqulay ishlab chiqarish (ishlab turgan traktor yoki kombaynning shovqini, tebranish, havoning iflosligi) va tabiiy-iqlimiy (yozda havo haroratini keskin ortishi, qishda esa pasayib ketishi) shart-sharoitlar bilan bog‘liq. Bu omillarning ta’siri mexanizatorlarning ish qobiliyatiga va mehnat unumdorligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.  Bahorgi-yozgi mavsumda ularda ish kunining davomiyligi 12-14 soatgacha yetadi.  Mashinada sut sog‘ish operatorlari (sut sog‘uvchilar) o‘z ishlariga mavsumning ta’sirini sezmaydilar.  Ular har kuni (ularga dam olish kuni surilib boruvchi jadval bo‘yicha beriladi) uch marta:  ertalab, kunduzi va kechqurun sigir sog‘ishga boradilar.  Ularning mehnati o‘rtacha jismoniy kuchlanish bilan farqlanadi.  Asalarichilik brigadasi a’zolari uchun og‘ir jismoniy mehnat xos. Ularda  uzoq davom etadigan mavsumiy ish ustuvorlik qiladi. 

Qishloq sharoitlarida eng keng tarqalgan mazkur kasb vakillari uchun ish kuni tartibida jismoniy mashqlarning xususiyatlariga to‘xtalamiz. 

Ishdan keyin (qish paytida va mavsumlar orasida) boshlang‘ich gimnastika va umumiy jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlarini o‘tkazish mexanizatorlarga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi.  Yig‘im-terim davrida ularga ish boshlanishi oldidan boshlang‘ich gimnastika bilan bir qatorda ish boshlangandan 4-6, 8 va 10 soatdan keyin jismoniy tarbiya pauzalari  va jismoniy tarbiya daqiqalari mashqlarini bajarish tavsiya etiladi.  Tortilish, gavda, qo‘l, oyoq mushaklarini bo‘shashtirish mashqlariga hamda aniqlik va koordinatsiyaga yo‘naltirilgan  harakatlarga alohida e’tibor berish kerak. Yig‘im-terim davrida mexanizatorlarning bunday harakat  rejimini maxsus tadqiq etish ularning jismoniy tayyorgarligi darajasi  ortishini, nafas olish, yurak-qon tomir va boshqa tizimlarning faoliyati yaxshilanishini ko‘rsatdi. Mazkur holda mexanizatorlarning mehnat unumdorligi 10 % ga ortdi.

Har gal sigir sog‘ishdan oldin sog‘uvchilarga boshlang‘ich gimnastikaning maxsus majmuasini bajarish taklif etiladi.  Bu majmuaning maqsadi faqat organizmning umumiy ish qobiliyatini oshirish bo‘lib qolmay, balki qo‘llarning ishlaydigan mushak guruhlarida yetarlicha yuqori tonusni vujudga keltirish hamdir.  Ish tugaganidan keyin qo‘llar uchun maxsus mashqlarni ularni  uqalash bilan birgalikda bajarish maqsadga muvofiq. 

 Asalarichilik ishlari davrida har 50–60 daqiqadan keyin bo‘shashgan holda o‘tirib, 3 daqiqalik dam olish, undan keyin gavda va oyoq mushaklariga yo‘naltirilgan hamda asosan dinamik xususiyatli 2-3 ta jismoniy mashqni bajarish ishchilarningning ish qobiliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

25 – 26 – MAVZU. JISMONIY TARBIYA DARSIDA O’QUVCHILARNING FAOLIYATINI TASHKIL QILISH METODLARI VA JISMONIY YUKLANISH BOSHQARISH METODIKASI.

REJA:

1. Jismoniy tarbiya darsida o’quvchilarning faoliyatini tashkil qilish metodlari

2. Jismoniy yuklanish boshqarish metodikasi.

3. Jismoniy tarbiyaning shakllari.

 

Jismoniy tarbiya darslarini to’g’ri tashkil etish uchun o’qituvchi turli metodlardan o’rinli foydalanishi kerak.

O’quvchilar faoliyatini takil qilishda asosiy metodallardan biri frontal metodi. Masalan: YRM ni bajarish, kalonnada yurish.

Demak bir vazifani hamma o’quvchilar baravar bajaradilar. Frontal metodini guruhlarga bo’linib mashqlarni bajarish mumkin (bir vazifani baravar) va individual usulda hamma foydalanish mumkin, masalan: har bir o’quvchiga to’p beriladi va hammasi baravar individual mashqni bajaradi. Frontal metodni yutug’i o’qituvchi butun sinf ustidan doimo bevosita rahbarlik qiladi.

By metod ayniqsa 1-5 sinflardan darsning tayyorlov va yakuniy qismida qo’llaniladi, guruhli metodi; bolalarni bir necha guruhlarga bo’lish bilan xarakterlanadi. Bu metoddan foydalanishda: 

a) butun guruh tomonidan bir vaqtda va navbatma navbat (bittadan, ikkitadan) bajariladigan usullarni qo’llash mumkin;

O’qituvchi komandasi bo’yicha guruhlardagi vazifalar almashib turiladi. By metodni yutug’i o’qituvchiga kerakli straxovkani taьminlovchi murakkab mashqlarni bajaruvchi o’quvchilarga e’tibor berishga imkoniyat yaratadi. O’qituvchi yangi mashqlar o’rganilayottan va straxovka talab etiladigan guruhda bo’ladi, qolgan guruhlarda maxsus tayyorlangan yordamchi o’quvchilar boshqaradi.

Individual metodi har bir o’quvchi o’z vazifasini olib uni mustaqil bajaradi. O’qituvchi ayrim shug’ullanuvchilarning ishiga rahbarlik qiladi.

Aylanma trenirovka metodi jismoniy sifatlarni kompleks rivojlantirishga yo’naltirilgan vazifalar seriyasini bajarish so’nggi yillarda uzluksiz va interval metodi asosida aylanma trenirovka metodi shaklida tashkil etilyapti. Bu metod dars zichligini oshiradi hamda jismoniy yuklanishi maksimal holatda bo’ladi.

Darsda jismoniy yuklanish boshqarish metodikasi qo’yidagilarga bog’liq:

a) Harakatli va jismoniy mashqlarning sonini o’zgarishiga

b) Jismoniy mashqlarni qaytarilishiga.

v) Mashqni bajarish vaqtiga (ko’paytirish, kamaytirish).

g) Mashqni bajarish temp tezligi,

d) harakat amplitudalarning katta kichikligi.

e) Mashq bajarishni murakkablanish yoki osonlashi.

j) Mashqlarni bajarishda har xil vositalarni ishlatish.

Darsda jismoniy yuklanishini boshqarish avvalo uning optimal hajmi va shiddatiga ega bo’lishdir. Umumiy holda jismoniy yuklanishni optimallashtirish muammosi jismoniy mashqlarni miqdorlash bilan chegaralanmaydi, SHug’ullanuvchilarga ta’sir kuchi faqatgina mashqlar xarakteriga bog’liq, bo’lmasdan boshqa komponentlar: tushuntirish, mashqlarni namoyish qilish, shug’ullanuvchilar tashkil etish metodlariga ham bog’liqdir.

Har bir ayrim holatda o’qituvchi mumkin qadar ko’proq, foydali jismoniy yuklanishga intiladi. Bunda darsni zichligi hal etiladi.

Darsning qiziqarli o’tishini aniqlovchi sharoitlar. Darsni qiziqarli bo’lishi uchun o’qituvchi unga jiddiy tayyorlanishi zarur. V.V.Gorinevskiy fikricha yaxshi darsning muhim shartlaridan biri pedagog irodasining hohishiga, erishishga bo’lgan o’quvchilar intilishi bilan bog’liqdir.

Odatga ko’ra o’quvchilar ma’lum qiyinchilikka ega bo’lgan lekin yengiladigan mashqlarni qiziqib bajaradilar.

Ko’shina tajribali o’qituvchilar musobaqa xarakteriga ega bo’lgan darslardan foydalanadilar. Masalan: mashqlarni sifatli bajarish, guruhlarda sport anjomlarini tez yig’ib olish. Darsning qiziqarli bo’lishi qo’yidagilarga bog’liq: musiqadan foydalanish, o’qituvchining mashqlarni tushunarli hamda yaxshi ko’rsatishi va ularni obrazli tushuntirish, aniq komandasi, uning yurish turishi, ozodaligi va h.k. Darsni qiqarli o’tkazish niyatida qiziqtiruvchi dalillarni orttirish kerak emas, chunki u bolalarning diqqatini uncha qiziq bo’lmagan lekin zarur masalalarni bajarish pasaytiradi. Darsni qiziqarli o’tish maqsadida dars jarayonida o’yin metodidan foydalanish, yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish.

Har xil tibbiy guruhlar bilan dars o’tkazish metodikasi. Asosiy, tayyorgarlik va maxsus guruhlar mavjud. Asosiy guruhlarga salomatligi, jismoniy tayyorgarligi yaxshi bo’lgan o’quvchilar kiradi.

Asosiy guruhlarga ajratilgan o’quvchilar turli musobaqalarga tayyorgarlik guruhiga vaqtincha biror kasallikka uchragan yoki jismoniy tayyorgarligi past bo’lgan o’quvchilar kiradi.

Maxsus yoki tibbiy guruhlariga jismoniy rivojlanishi jihatdan zaif, biror kamchilikka ega bo’lgan yoki ayrim xronik kasalikka chalingan o’quvchilar kiradi. Bunday o’quvchilar jismoniy tarbiya darsida va sport musobaqalarida katnashmaydilar.

Lekin bu o’quvchilarni xakamlar yoki yordamchilar sifatida foydalanishlari mumkin va maqsadga muvofikdir.

Maxsus guruxdagi o’quvchilar bilan aloxida jismoniy tarbiya darsi olib boriladi. Ular yana A va B guruxlariga bo’linadilar. Bunday o’quvchilar bilan mashg’ulotlarni faqat tibbiyot hodimi yoki qayta tayyorlash kursini o’tgan o’qituvchilar o’tkazishi mumkin.

Maktabda jismoniy tarbiya darsi - asosiy ish shaklidir. Maktab yoshidagi bolalar bilan jismoniy tarbiya maktabda, sinfdan tashqari (to’garak, maxsus maktab va x.k.) maktabdan tashqari tashkilotlarda va oilada olib boriladi. Bularni hammasiga yarasha har bo’limda o’zining shakllari bor. Maktabda jismoniy tarbiya darsi asosiy ish shaklidir.

Darsga gramma o’quvchilar majburiy ravishda jalb qilinadilar, Darslarni aniq o’quvchilar tartibi bilan olib borilishi, o’quvchilarni yaxshi uyushtirish, aniq shairoit va o’quvchilarning jismoniy tayyorgarligini hisobga olgan holda olib borilishi ahamiyatlidir. Dars qat’iy jadval asosida olib borilib davom etishi 45 daqiqa.

Jismoniy tarbiya: 1. O’quvchilarning har tomonlama jismoniy rivojlanishi uchun asos bo’lib hisoblanadi, chunki jismoniy tarbiya dasturi asosida olib boriladi; 2. Musobaqa yoki guruh mashg’ulotlarning asosini tashkil etadi. 3. O’quvchilar kun tartibidagi tadbirlar asosni tashkil etadi. 4. Ommoviy sport va sinfdan tashqari ishlarini asoslarini tashkil etadi. o’qituvchi yangi mashqlar bilan tanippirgvnda sporta bo’lgan qiziqishni o’yg’atadi, ommoviy sport ishlarida o’quvchilarni ishtirok etishlariga undaydi.

Jismoniy tarbiya darslarida o’quvchilar hayot uchun kerakli bo’lgan harakat ko’nikma va malakalarga o’rganadilar.

Maktabdan jismoniy tarbiya bo’yicha fakulьtativ mashg’ulotlari.

Bu o’quvchining kun tartibidagi o’quv faoliyatining mustaqil shaklidir. Bu mashg’ulotlar jismoniy tarbiya darslarida olingan bilimlarni chuqurlashtirish, jismoniy qobiliyatlarni har tomonlama rivojlantirish, jismoniy tarbiya va sportning yosh tashabbuskorlarini tayyorlashda muhim ahamiyatta ega bo’lgan ko’nikma va malakalarni shakillantirish uchun tashkil etiladi.    

SHunday qilib jismoniy tarbiya va sport nazvriyasi va amaliyoti bo’yicha fakulьtativ mashg’ulotlari o’quvchilarning kasb yo’nalishiga ham ma’lum taьsir ko’rsatadi.

Fakulьtativ mashg’ulotlar jismoniy tarbiya faniga qiziqqan 7-10 sinf o’quvchilvri uchun haftada 2 marta (45 daqiqa) yoki xaftada 1 marta (90 daqiqa) o’tkaziladi. Bitta guruhga ikkala jinsdan 15 - 25 o’quvchi kiradi. Fakulьtativ mashg’ulot dasturi 2 ta: nvzariy va amaliy bo’limdan iboratdir. Undan tashqari o’quvchilar tashkiliy metodik ko’nikmalarni egallaydilar.

Nazariy mashg’ulotlar suhbat va ma’ruza shaklida o’tkaziladi: amaliy mashg’ulotlar esa trenirovka qilingan dars shaklida o’tkaziladi.

O’lashtirishni hicobra olish. Jismoniy tarbiya jarayonida o’quvchilar, o’zlashtirishni hisobga olish samaradorlikni hal etuvchi shartlardan biridir. O’zlashtirish harakat ko’nikmalari va maxsus bilimlarni egallash rejasini baholash asosida, shuningdek, maktab dastur talabi hajmida o’quv me’yorlarining hisoboti asosida aniqlanadi. Hisobga olish uch xil: dastalbki, oqimli va yakuniy bo’ladi.

Dastlabki hisobga olishning asosiy vazifasi o’quvchilarning dastur materiallari navbatdagi bo’limlarini o’zlashtirishga tayyorgarligini tekshirishdir. Bu o’quv ishlarini to’g’ri rejalashtirishga imkon beradi.

Dastlabki hisobga olish tarbiyaviy ahamiyatga ega: bolalarning o’quv yil davomida jismoniy rivojlanishini aks ettiradi. Oqimli hisobga olish o’zlashtirishni tekshirishning asosiy shakli bo’lib hisoblanadi. Uning yordamida o’qituvchi dactyp materialini o’zlashtirishni va jismoniy tayyorgarlik darajasini aniklaydi. Bu xisobot ham tarbiyaviy axamiyatga ega. SHuning uchun bu hisobotni doimiy olib borish zarur. Baho 5,4,3,2,1. Yakuniy hisobot har chorak uchun yoki yarim yillik uchun hamda umumiy yillik baxolashni o’z ichiga oladi. Bu baholash oqimli hisobotga aaoslanadi, o’quv ishlarini hisobotga olishining asosiy hujjati sinf jurnali hisoblanadi, unda o’quvchilarning o’zlashtirishi, davomati va o’tilgan o’quv materiali o’z aksini topadi.

«Alpomish» va «Barchinoy» majmuasi me’yorlarining toshpirganligi haqidagi maьlumot maxsus ajratilgan varaqa betlariga yoziladi. O’qituvchi sinf jurnaliga yoki qo’shimcha boshqa daftarlarni ham tutishi mumkin. Misol: kundalik daftar, hisobot kartochkasi va boshqalar.

Maktab yoshidagi bolalar tarbiyasi to’g’risidagi jismoniy tarbiya madaniyatiga umumiy xarakteristika. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi o’quv fan sifatida jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat va sport  bo’yicha mutaxassislarni tayyorlashda hamda maxsus bilim va ma’lumot olishda asosiy fan bo’lib xisoblanadi. Pedagogika institut va Universitetlarida, jismoniy tarbiya fakulьtetlarining o’quv rejalarida bu fan jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy madaniyat va sport haqidagi bilimlarning to’la o’tish kursini ta’minlaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi pedagogik fan bo’lib, u insonning barkomolligini, boshqarishning umumiy qonunlarini, shuningdek bu qonuniyatlar asosida O’zbekisgon fuqorlarining jismoniy tarbiyasi vazifalarini, metodlarini va ish shakllarini aniqlaydi: jismoniy tarbiya nazariyasining mazmuni jismoniy kamol toptiradigan va Vatan mudofaasiga tayyorlaydigan tarbiya to’g’risidagi bilimlarni tashkil kilshi. Jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy tarbiya amaliyotidagi hamma turlarini hamda aralash fanlarning dalillarini umumlashtiradi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi fanining bulimlarida jismoniy madaniyatning umumiy ta’lim hamda kasb-amaliy tayyorgarlik ko’rsatishning tuzilishidagi va kundalik turmushda uning xususiyatlari o’rganilib boriladi.

SHunday qilib jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi kursi jismoniy madaniyat va cport bo’yicha mutaxassislarni tayyorlashga karatilgan ilmiy fundamentiga kirituvchi kengaytirilgan bilimlar majmuasini o’z ichiga oladi. Uning ahamiyati faqat bu bilimlar qiymati bilan ifsdalanmaydi, u bo’lg’usi mutaxassisga jismoniy madaniyatning butun soxalarida kasbiy-faoliyat mazmunining tuchiq tushinishiga imkoniyat beradi, uning dunyo qarashini o’zgartiradi, jamiyat soxasidagi boshqa kasblarning umumiy ishlari bilan bog’laydi va shu yangi tipdagi bilim, usul va metodlarni egalashni, zarur bo’lgan keng kasbiy dunyo qarashini shakllantirishga yordam beradi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi fani bir kator dastlabki tushunchalarga ega. Har kanday boshqa ilmiy o’quv fanlari qatori jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi fanini o’rganishda eng avvalo fanga tegishli dastlabki tushunchalarni (jismoniy rivojlanish; jismoniy tarbiya; jismoniy kamolat; Jismoniy madaniyat; jismoniy taьminot; jismoniy mashqlar; sport va shu kabilar) imkoni boricha aniq ifodalash zarurdir.

Biz bilamiz, jismoniy tarbiya tizimi quyidagi zvenolariga bo’linadi.

1. Maktab yeshigma bulgan jismoniy tarbiya.           

2. Maktab yoshidagi jismoniy tarbiya.

3. Akademik litseylar va kasb-xunar kolledjlarda jismoniy, tarbiya.

4.Oliy o’quv yurtlaridagi jismoniy tarbiya.

5. Harbiy xizmat va flotdagi jismoniy tarbiya.

6.Ko’ngilli sport jamiyatlari va tashkilotlardagi jismoniy tarbiya.

Bu kursda hamma ma’ruzalar va seminar mashg’ulotlari faqat maktab yoshidagi jismoniy tarbiya to’g’risida olib boriladi. CHunki sizlarni keyingi o’quv yilida akademik litsey va kasb-xunar kollejlar hamda maktablarda olib boriladigan pedagogik amaliyot tayyorlashimiz lozim.

 Guruh maщg’ulatlarida jismoniy tarbiya buyicha o’quv ishlarini rejallashtirish o’rganiladi. Rejalashtirish xujjatlari hech qaysi kitobda to’la bayon etilmagan.. SHuning uchun birorta seminar mashg’uloti qoldirilsa umumiy rejalashtirish ishlarini tushunish qiyin bo’ladi, hamda xar bir gurux mashg’ulotida o’quv ishlarini rejalapptirish to’g’risida uyga vazifa beriladi. Maktab yoshidagi jismoniy  tarbiya umuman jismoniy tarbiya tizimida eng asosiy zvenolarining biridir.  CHunki maktabdan so’ng  akademik litsey va kasb-xunar kollejlarda davom etib bolalar tarbiya oladilar, xayotda, amaliyotda kerakli ko’nikma va malakalar xosil bo’ladi. IIIaxsini har tomonlama yangi jismoniy, aqliy, ahloqiy rivojlanishga qaratilgan bo’ladi.  Albatta hayotda, mehnatda va Vatanni mudofaa qilishda ahamiyati juda kattadir. Xo’sh, maktabda jismoniy tarbiyaning maqsadi nima?

O’zbekiston jismoniy tarbiya tizimining umumiy  maqsadlariga binoan maktab devrida har bir yosh bosqichlarida jismoniy tarbiya kamolotni ketma ketlikda amalga oshirib, by bilan o’rta maktab bitiruvchi sinflarda jismoniy tarbiyaga tayyorgarlikning kerakli darajada saviyasini ta’minlash zarur.

Bu maqsad yoshni hisobga olgan holda konkretlashtiriladi hamda bu  munosabat bilan 3 ta yirik bosqichlariga bo’linadi.

I bosqich 6-9 yosh (boshlang’ich sinf ) -1-4 sinf

II bocqich 10-15 yosh (o’rta yoshli sinflar) – 5 - 9 sinf

III bocqich 16-18 yosh (o’rta umumtaьlim maktab ) - 10-11 sinf

Har bir bosqichning vazifalari qo’ydagichadir ta’limiy, sog’lomlashtirish va tarbiyaviylardan mavjud.

Birinchi guruh vazifalari - jismoniy tarbiyaning ta’limiy vazifalari. Bunda qo’ydagilar hal qilinadi

a) o’quvchilarga jismoniy tarbiya sport sohasidagi oson tushunarli bilimlarni berish va ular tomonidan bu bilimlarni o’zlashtirish, jumladan:

uchun ishlab chiqilgan o’quv qo’llanmalarda berilgan nazariy bilimlarni egallash talabalarni o’zlashtirishi.

- kichik yoshda jismoniy tarbiya mashqlarning ahamiyati, ularni bajarish usullari shaxsiy gigiena qoidalari haqida maktabgacha bo’lgan davrda olingan elementlar ma’lumotlari kengaytirish va to’ldirish: hamda 1 – 4 sinf o’quvchilari.

- o’rta maktab yoshida talablarga mos bo’lgan, shuningdek maktab dasturi bo’yicha bilamlarni to’ldiruvchi va chuqurlashtiruv, bilimlarni berish va mustahkam o’zlashtirish va 5 – 6: 7 – 9 sinf o’quvchilari uchun ishlab chiqilgan o’quv qo’llanmalarida keltirilgan nazariy bilimlarini o’zlashtirish.

- Katta maktab yoshida talablarga javob beruvchi shuning maktab dasturida ko’rsatilgan jismoniy tarbiya mohiyati, uning turi vosita va metodlarining amaliy foydasi hamda jismoniy tarbiya va sport to’g’risida nazariy va amaliy bilimlarida hayotda mustaqil foydalanish xaqidagi bilimlarni  berish va mustaqil o’zlashtirish.

b) Hayotda zarur bo’lgan harakat ko’nikma va malakalarning asosiy fundamentini - poydevorini shakllantirish, ular mustahkamlash va takomillashtirish.

Bunda: - kichik maktab yoshida, maktabgacha davrida olingan va ko’nikmalarni mustahkamlash va takomillashtirish, ularni ayrim harakatlarni boshqarish o’rgtuvchi gimnastik mashqlar asosida to’ldirish, amaliy mashqlar texnikasining ayrim shakllarini va ayrim sport turlarini o’zlashtirish;

- o’rta maktab yoshida, oldingi bosqichlarda olingan harakat malakalarini takomillashtirish natijasida organizmning funktsional imkoniyatlarini hisobga olganda maktab dasturida ko’zda tutilgan yengil xarakat faoliyatlarini boyitib borish;

- katta maktab yoshida, jismoniy tarbiya o’rta maktab dasturiga. kiritilgan xarakat faoliyatlari texnikasini chuqur o’zshtirish, xarakat ko’nikmalarining sport va bevosita qo’llanish fondini kengaytirish, ularni murakkab hollarda qullayolish o’rta maktab uchun zarur bo’lgan ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish:

v) gigienik ko’nikmalarni shakllantirish va mustahkamlash (shaxsiy va jamoat gigienasining talablari).

Ikkinchi guruh vazifalari - o’sayotgan organizmning garmoni rivojlanishiga, sog’likni mustahkamlashga, jismoniy qobiliyatlarni har tomonlama tarbiyalashga qaratilgan vazifalar. Yosh xususiyatlariga qarab qo’yidagilar amalga oshiriladi:

a) organizmni chiniqtirish, jumladan jismoniy charchash, tashqi muhitning harorati ta’siri, quyosh radiatsiyasi kabi faktorlarga qarshi kurashishni oshirish;

b) jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash, jumladan:

- kichik maktab yoshida jismoniy tarbiya sifatlarini har tomonlama rivojlanishini ta’minlash. Unda ko’proq koordinatsiyalash va tezkorlik xususiyatlarni ta’minlash:

- o’rta maktab yoshida ayrim tezkorlik? kuch qobiliyatlariga aerobli xarakter chidamlilikka yordam beruvchi ta’sirlarni kengaytirish, ish qobiliyatini yuqoriga ko’tarish, dastur talablariga binoan «Alpomish» va «Barchinoy» me’yor talablar majmuasini bajarish.

- Katta maktab yoshida, jismoniy tarbiya qobiliyatlarini (koordinatsiyalash, tezkorlik, tezkor-kuch, kuch, chidamlikni) yuqori darajasini ta’minlash, shuningdek qiziqishga bog’liq holda sportning biror bir tur V bo’yicha normativlarni - ta’minlash va umumiy ish qobiliyatlarini rivojlantirish.

v) zarur bo’lganda harakat faoliyatlarining turli shartlarida, ratsional qaddi qomatini shakillantirish va mustahkamlash,

Uchinchi guruh vazifalari - jismoniy, ahloqiy, aqliy, estetik va mehnat tarbiyasining o’zaro bog’likligidan kelib, chiqadigan vazifalar. Bunday vazifalarnint bir qanchalari jismoniy tarbiya jarayonida hal etiladi. Ularga jumladan jismoniy tarbiya va sport faoliyatining keraklikcha taьminlash etnik asoslar bo’yicha shakllantirish, irodalik sifatini tarbiyalash jismoniy tarbiya tashkilotchisi, instruktor va sport hakami sifatida umumiy faoliyatga tayyorlash bo’yicha amalga oshiriladigan vazifalar kiradi. Yuqorida qayd etilgan vazifalar aqliy, ahloqiy, estetik va mehnat tarbiyalar bilan birgalikda hal etiladi.

Maktab yoshidagi bolalarni jismoniy tarbiyalash vositalari. Jismoniy tarbiya vazifalarini hal etish uchun har bir yoshga mos ravishda jismoniy tarbiya vositalari aniq tanlab olinishi lozim. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilari uchun jismoniy tarbiya vositalari qo’yidagilardir: asosiy gimnastika, elementar oddiy uyinlar, velosipeda uchish, sayirlar va ekskursiyalar. Undan tashqari sprotning qo’yidagi turlari: suzish, kurash, karate, tennis, babiy gimnastika - bo’yicha muntazam mashg’ulotlar o’tkazib turish ma’qul. Sog’ligi yaxshi bo’lmagan bolalar uchun davolovchi jismoniy tarbiya mashqlar o’tkazish.

O’rta yoshdagi bolalar uchun jismoniy tarbiya vositalari qo’ydagilar:

- asosiy gimnastika,

- «Alpomish» va «Barchinoy» majmuasiga kiritilgan mashqlar

- Komandalarga bo’linib o’tkaziladigan harakatli o’yinlar va sport o’yinlariga yaqin bo’lgan o’yinlar;

- Ba’zi bir sport o’yinlari (basketbol, voleybol, futbol, qo’l to’pi).

- Sport gimnastikasi, yengil atletika kabi sport turlariga tayyorlash (qisqa masofalarga yugurish balandlikka, uzunlikka sakrash turistik poxodlar).

Katta yoshdagi o’quvchilar uchun:

- asosiy va yordamchi sport gimnastikasi;

- ishlab chikarishdagi gimnastika (praktika utayotganlar uchun);

- harakatli o’yinlar sport trenirovkasida yordamlashuvchi mashqlar majmuasi vosita sifatida;

- sport turlari (alohida qoidalar bo’yicha), sayrlar va ko’p kunlik poxodlar.

Jismoniy tarbiyaning shakllari. Maktab yoshidagi bolalarni jismoniy tarbiyasi asosan uch yo’l bilan tashkil etiladi.

1. Umumiy o’rta taьlim va o’quv yurtlari tizimida;

2. Maktabdan tashqari tarbiyani amalga oshiruvchi tashkilatlarda;

3. Oila sharoitida

Har bir ko’rsatilgan muhit uchun qoida bo’yicha jismoniy tarbiya mashqlar mashg’ulotlarini tashkil etishning konkret shakllari turlichadir. Mashg’ulotlarning dars shakli (maktabda jismoniy tarbiya darslari, BUSMda sportning bir turi bo’yicha dars mashg’ulotlari va birinchi darajali ahamiyatiga ega. Jismoniy tarbiya o’qituvchisi, ustoz-instruktorning bevosita. rahbarligida asosiy o’quv tarbiya ishlari hal etiladi. Mashg’ulotlarning dars shakllariga zarur qo’shimcha bo’lib kichik maktab yoshidan amalga oshiriladigan jismoniy tarbiya (masalan unda olib boriladigan gigienik gimnastika, o’z hohishicha o’tkaziladigan harakatli o’yinlar, jismoniy tarbiya bo’yicha uy vazifalarini bajarish mavjud. O’rta va to’liqsiz o’rta o’quv yurtlarida jismoniy tarbiya bo’yicha olib boriladigan ishlar jismoniy tarbiya darslari (o’quv reja buyicha), maktab sport to’garak va jismoniy tarbiyaga tayyorgarlik umumiy guruhlari ish rejasi bo’yicha o’kaziladigan dars mashg’ulotlari, shuningdek o’quv ishlarini boshlashdan oldin o’tkaziladigan gimnastika, umumiy taьlim mvktablarda o’tkaziladigan quvnoq daqikalar. Katta tanaffuslarda va kuni o’zaytirilgan guruhlar kun tartibida o’tkaziladigan harakatli o’yinlar va turli sport o’yinlari ko’rinishida tashkil etiladi. Maktabdan tashqari tashkilotlar va muassasalar jismoniy tarbiya bo’yicha qo’ydagi ishlarni olib boradi:

a) o’quvchilarning doimiy kontingenti (BESM, ko’ngilli sport jamiyatlari sport to’garak va hakozo) bilan dars va darsdan tashqari mashg’ulotlar shaklida;

b) turli yoshdagi turlicha sog’liqqa va tayyorlanish saviyasiga ega bo’lgan bolalarning o’zgaruvchan kontingenti bilan darsdan tashqari ommoviy olishuv konkurs, o’yinlar va sayrlar shaklida. Oilada jismoniy tarbiya asosan ertalabki gigienik gimnastika, uy vazifasini bajarish jarayonida o’tkaziladngan quvnok, daqiqalar, jismoniy tarbiya darslarda o’rganilgan mashqlarni, harakatli o’yinlar va xavoskorlik musobaqalari (turar joylarda) bo’yicha mustaqil mashg’ulotlar, sayrlar, poxodlar va ota-onalar bilan cho’milish shaklida amalga oshiriladi.

Nazorat va rejalashtirish, rejalashtirish texnologiyasining asoslari. Rejalashtirish va hisobotni olib borishning ahamiyatlari. Rejalashtirish va xisobotni olib borish o’zaro chambarchas bog’langan 2 ta jarayon bo’lib, ular bir-birini asoslab beradi. Ma’lum davoga ish rejasini tuzish uchun asosiy yo’llanmalarni, tadbirlar tizimini, yakuniy natijalarni aniqlab beruvchi kerakli maьlumotlarga ega bo’lishi zarur.

Agar aniq reja ishda tizim, maqsad yo’q bo’lsa ishning yakuniy natijasi aniqlanmasa, u holda hisobot olib boriluvchi narsaning o’zi bo’lmaydi, hech qanday xulosaga erishilmaydi, Demak, reja olingan ma’lumotlar asosida tuziladi, rejaning bajarilishi esa bizga har bir ishni yakunlash uchun zarur bo’lgan aniq ma’lumotlarni berishga imkon yaratadi.

Rejalashtirish - bu qo’yilgan va jismoniy tarbiyada erishilgan vazifalar qanday sharoitda, qanday usullar va metodlar yordamida, qaysi muddatda va kim tomondan hal etilishi oldindan ko’ra bilishdir.

O’quv tarbiya ishlarini rejalashtirishda o’qituvchi, ustoz faqat rejani ishlab chiqibgina qolmay, balki uning yana yuqori darajada bajarilishiga ham intilishi kerak.

Demak, rejani ishlab chiqishda qo’yidagilarni bilish lozim:

1. Mashg’ulotda qatnashadiganlarning tarkibi qandayligini (jinsi, yoshi, sog’ligi: kasbi bo’yicha jismoniy tayyorgarliklarni - ishchi, xizmatchi, o’quvchi va h.k.); bilishi maqsadga muvofiqdir.

2. O’quv jarayonini o’tkazish joyi va uning jihozlanishi o’tkazish vaqti o’quv jarayonining uzviyligi va h.k;

3. Hamma ishlarga yakun yasab beruvchi vazifalarni aniqlash;

4. Qo’yilgan vazifalarga mos holatda o’quv jarayonining mazmunini aniqlash va vositalarini tarkibga solish (sog’liqni mustahkamlash, umumiy jismoniy tayyorgarlik, maxsus tayyorgarlik, sport, texnik, taktik, nazariy va h.k. o’qitish bosqichlari bo’yicha vositalarni taqsimlash).

5. O’quv dasturining bajarilishi va o’zlashtirish bo’yicha, ishning tanlab olingan shakl va metodlarining to’g’riligini nazorat qiluvchi me’yorlarni ishlab chiqish;

6. Ishning shaklini va asosiy metodlarini aniqlash;

7. Mashg’ulotlarning umumiy davomliligini, ularning oy va haftada takrorlanishini, mashg’ulotlar sonini o’rganish;

8. Reja jismoniy tarbiya mashg’ulotlarining hamda sport trenirovkasining umumiy printsiplariga moslashmog’i kerak.

 

Rejalashtirishga qo’yiladigan asosiy talablar.

1) Maqsadga yo’naltirish va aniqlik kiritish.

2) Oddiylilik va ko’rgazmalilik.

3) O’zgartirish imkoniyati mavjudliligi - o’zgaruvchanligi.

 4) Moslilik va muntazamlilik.

5) Ko’p yillik bo’lajak yutuqlarni ko’zda tutish.

1. Maqsadga yo’naltirish va aniqlik kiritish: ma’ruza, maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari OO’Yulari uchun. Jismoniy yuklanish - miqdor, aniq metodlar, kutilgan natijalar.

2. Odiylilik - ishlash uchun yengil bo’ladigan, foydalanishda yetarlicha javob bera oladigan va yengil bajariladigan usul.

3. O’zgaruvchanlik (variativnostь) - kerak bo’lsa o’zgartirishlar kiritish mumkin bo’ladigan usul.

4. Moslilik muntazamlilik

         Yoshiga, jinsiga                                    oddiydan murakabga

         Tayyorgarligiga                                    osondan kiyinlikka

        Qarab vositalar.

       Tanlash, miqdorlash.

5. Ko’pyillik - kelajakni hisobga olgan holda rejalashtirish, mashg’ulot qatnashchilarda ma’lum bosqichlarda eng katta yutuqlarga erishish uchun aniqlik kiritish.

Rejalashtirish turlari.

Jismonny tarbiya amaliyotida, rejalashtirishning 3 turi mavjud.

1.Ko’p yillilik (perespektiv bir necha yillarga);

2. Yillik rejalashtirish(o’quv yili, o’quv trenerovka yili):

3.Operativ rejalashtirish (aniq vaqtlarga - yarim yillik, chorak, trenirovka davri, oy, xafta, o’quv mashg’ulotlari).

O’quv tarbiya ishlarini rejalashtirish hujjatlari

1. O’quv ishlari rejasi.

2. Dastur.

3. O’quv jarayonining jadvali.

4. Mashg’ulotning ish rejasi.

5. O’quv mashg’ulotlarining jadvali.

6. Dars - mashg’ulatining konspekti

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

27-28 - MAVZU: SPORT FORMASI TARAQQIYoTINING QONUNIYaTLARI

REJA:

1.Sport formasi taraqqiyotining fazoliligi mashg’ulotni davrlashning tabiiy asosi ekanligi

2. Sportchi umumiy va maxsus tayyorgarligining birligi

3. Mashg’ulot jarayonining  tuzilishi

 

          1.Sport formasi taraqqiyotining fazoliligi mashg’ulotni davrlashning tabiiy asosi ekanligi

 

Sport formasi. Sport formasi ko’p jihatlidir. Maxsus ma’lumotlarni umumlashtirib, unga xos bo’lgan belgilar kompleksini ko’rsatish mumkin.

Fiziologik nuqtai nazardan sport formasiga quyidagilar xosdir:

- sport formasida bo’lmagan paytda mumkin bo’lmagan yuk-sak funktsional darajada spetsifik muskul ishini bajara olish qobiliyati, ya’ni sport formasi davrida organizm eng yuksak funktsional darajaga ega bo’ladi;

- funktsiyalarni tejash, ya’ni nihoyat darajasiga yetmagan standart ishlarni bajarishda (jumladan, energiya sarflashda) barcha ish jarayonlari mukammalroq koordinatsiya qilinishi hamda organi-zmning funktsional imkoniyatlari yuksakroq bo’lishi tufayli qator fiziologik o’zgarishlarni kamaytirish;

Yuksak turg’unlik va shu bilan birga sport harakati malakalari dinamik steriotiplarining varinativligi (o’zgaruv-chan sharoitlarga moslasha olishi);

Yuksak safarbarlik, ya’ni organizmning harakat faoliyati jarayoniga tezroq kirishib keta olishi va bir ishdan ikkinchi ishga tezroq o’ta oladigan qobiliyatning mukammalroqligi, tiklanish jarayonlarining tezroq o’tishi, sport formasi davrida ish samaraliroq bajarilishi bilan bir qatorda charchash holatidan keyin ish qobiliyati tezroq tiklanadigan bo’ladi.

Sport formasi haqida psixologik tasavvurlar hozircha to’la va yetarli darajada konkret emas. SHunday bo’lsada quyidagi belgilarni ko’rsatish mumkin.

Tanlangan sport faoliyati sharoitlari bilan bog’liq maxsus idrok etish qobiliyatining yaxshilanishi suzuvchilarda «suvni his etish» va hokazo);

Harakatlarni ongli ravishda boshqarish (harakat mala-kalarini maqsadga muvofiq ravishda avtomatlashtirish asosida) va sport taktika tafakkurining ijodiy namoyon bo’lish imkoni-yatlarining yuksalishi;

Iroda kuchi diapazonining kengayishi (ham uzoq vaqt iloji boricha iroda kuchi sarflash imkoniyatlarining kengayshi, ham shu imkoniyatlarning absolyut darajasi yuksalishi);

Musobaqalashishga va yutuqlarga erishishga qaratilgan alohida emotsional kayfiyat, sport formasi - kuch - quvvatiga qat’iy ishonishga asoslanib, eng zo’r jasorat ko’rsatish mumkin bo’lgan davr.

Sport formasi pedagogik nuqtai nazardan qaraganda sportchining yutuqqa erishishga optimal tayyor ekani hamma tomonlarining - psixik, jismoniy, sport - texnik va taktik jihatdan tayyor ekanining - garmonik birligidan iboratdir.

Ana shu komponentlarning barchasi mavjud bo’lsagina sportchi formada hisoblanadi. Sportchining jismoniy sifatlari qanchalik yuksak taraqqiy etgan bo’lmasin, uning texnikasi va taktikasi qanchalik takomillashgan bo’lmasin, agar u jiddiy musobaqaga psixik jihatdan tayyor bo’lmasa, agar unda shu maqsadga qaratilgan tirishqoqlik yoki boshqa iroda sifatlari bo’lmasa, u hech qachon yuksak natija ko’rsata olmaydi. Xuddi shu gaplar sport formasining boshqa barcha tomonlariga ham taaluqlidir. SHu bilan birga jismoniy fazilatlar va harakat malakalarining birligi, ya’ni bu fazilat va malakalarning o’zaro o’yg’unligi shunday bo’lishi kerakki, unda sportchi tanlangan sport turida o’z jismoniy fazilatlarini ayni texnik va taktik malakalar formasida maksimal darajada namoyon etishga qodir bыlsin.

Yuqorida aytilganlarning hammasini har bir aniq sharoitning o’ziga qarab tadbiq etmoq kerak. CHunki optimal tayyorgarlik tushunchasi nisbiydir. U sport formasi taraqqiyoti-ning faqat konrekt tsikli uchun to’g’ri bo’ladi. Sportda kamolatga erisha borgan sari optimum (eng yaxshi) daraja o’zgarib boradi - sport formasi sport kamolotining har bir bosqichida ham sifat jihatdan, ham miqdor ko’rsatkichlari bo’yicha boshqacha bo’la boradi.

Sport formasini baholash uchun xilma - xil uslublardan foylanadilar. SHulardan asosiylarini shartli ravishda pedagogik va tibbiy fiziologik uslublarga bo’lish mumkin.

Pedagogik uslublar sportchining sifatlari, malakalari va mahoratlarini umumlashtirib baholash asosida uning tayyorgarlik darajasini aniqlaydi. Bunda sport musobaqalaridagi, ya’ni sport formasini baholashda hisobga olinishi kerak bo’lgan real sport kurashi sharoitidagi sport natijalari eng umumiy mezon bo’ladi. Bunday natijada sportchi tayyorgarlik darajasini barcha tomon-lari xuddi ko’zguda ko’rilgandek ravshan aks etadi. Agar sportchi o’zining avvaligi shaxsiy rekordidan yuqori yoki o’sha darajaga yaqin natija ko’rsatsa, taxminan bo’lsa ham, u sportchini formada ekan deb hisoblaydilar.

Biroq sport natijasi tayyor ekanlikning ayrim tomonlarini tanlab nazorat qilishga imkon bermaydi. Bundan tashqari sportning ayrim turlarida hozircha sport natijalarining yetarli darajada ob’ektiv miqdor o’lchovlari mavjud emas (gimnastika, yakkama - yakka olishuv va boshqalar). Bular bari qo’shimcha xususiy mezonlar bo’lishini talab etadi.

SHu maqsadda jismoniy, texnik - taktik tayyorgarlik bo’yicha nazorat mashqlardan foydalaniladi. SHuningdek, musobaqalar va mas’uliyatli chamalashlar sharoitida sportchining texnikasini, taktik harakatlarini va umuman o’zini qanday tutishini kuzatish ham keng qo’llaniladi. Tanlab baholash yana ham aniqroq bo’lishi uchun tugal harakatlarni yoki hatto ularning ayrim elementlarini maxsus apparatlar, video tasma, tsiklografiya, dinamometriya, spidografiya va boshqalar) yordamida ham hisobga olinadi.

Sport formasini baholashning tibbiy - fiziologik uslub-lari organizmning harakat faoliyatini amalga oshiradigan hamda ta’min etadigan eng muhim tizimlari ish qobiliyatni aniqlashga qaratilgan. Buning uchun, jumladan, standart va maksimal spetsifik yuklamalar bilan funktsional sinovlardan foydala-niladi (sport medetsinasi va sport fiziologiyasi kursiga qarang).

Ham pedagogik, ham tibbiy - fiziologik ma’lumotlardan kompleks foydalanilgandagina sport formasiga to’liq tavsif berish mumkin bo’ladi. Bunda ayniqsa, tibbiy - fizilogik ma’lumotlar nihoyatda muhimdir. Biroq, sport formasini aniqlashda hal qiluvchi so’z shubhasiz murabbiyda qoladi.

Tadqiqotlar sport formasining taraqqiyot jarayoni fazali xarakterga ega ekanini ko’rsatadi. Bu jarayon uch fazadan - formaga kirish, uni saqlash va sport formasini vaqtincha yo’qotishdan iborat bo’ladi.

Sport formasiga kirish fazasi sport formasi uchun zarur sharoit shakllanishi va taraqqiy etishidan hamda sport formasi bevosita tashkil topishdan iborat bo’ladi.

Bunda gap avvalo organizmning funktsional imkoniyatlari umumiy darajasini ancha yuksaltirish, sportchining jismoniy va iroda fazilatlarini har tomonlama rivojlantirish, xilma - xil harakat mahorati va malakalarini, shu jumladan, tanlangan sport turining texnika - taktikasining yangi elementlarini shakl-lantirish haqida bormoqda. Bular bari qo’shilib sport formasining poydevorini barpo etadi. Sport formasining qay darajada bo’lishi, binobarin mashg’ulotning mazkur tsiklidagi sport natijalarining darajasi ham ana shu poydevorning sifatiga bog’liq bo’ladi.

Biroq, bu vaqtda hali yutuq uchun hamma narsa tayyor bo’lmaydi, organizmda eng muhim funktsional o’zgarishlar sodir bo’lishi davom etadi.

Bunda ayrim jismoniy fazilatlar o’rtasida, shuningdek, harakat malakalari o’rtasida bir - biriga salbiy ta’sir etish ham bo’lishi mumkin. Bu sport formasining elementlari endigina paydo bo’layotgan payt, ular bir-biriga «jipslashib», bir butun bo’lib birlashib ketmagan bo’ladi. Bu fazaning ikkinchi yarmi, ya’ni sport formasi bevosita shakllanayotgan vaktda moslashish jarayonlar ko’proq, ixtisoslangan xarakter kasb etadi va ko’cha-yotgandek bo’ladi. Maxsus mashq bilan chiniqqanlikning ortishi ixtisoslanish uchun tanlangan sport turiga javob beradigan sifatlarining rivojlanishi va tegishli sport texnikasi va taktikasining chuqur mukammallashtirilishi barcha o’zgarishlar-ning yetakchi yo’nalishi bo’ladi. Sportda yutishga tayyor ekanlikni ta’minlaydigdn ayrim komponentlar birlashib, G’oyat dara­jada betartib yaxlit tizimni - sport formasini yaratadi.

 Sport formasini fazasi sportda yutishga optimal (mazkur tsikl uchun) tayyor ekanlikni saqlab borish bilan xarakterlanadi. Bu vaqtda sport mashg’uloti bilan bog’liq, bo’lgan biologik o’z­garishlarning davom etish darajasi (juda bo’lmaganda katta yoshli sportchilarda) tushib ketishi o’z-o’zidan har qalay kamaya borsa kerak, chunki bu vaqtda yuksak darajadagi sport ko’rsatkichlari nisbatan turg’unlasha boradi.

Sport formasi davrida tub o’zgarishlarga yo’l qo’yib bo’l­maydi, chunki ular sport formasini yo’qotishga olib kelgan bo’lar edi. Biroq, bu bundan oldingi konstruktiv fazada qo’lga kiritilgan imkoniyatlar va bu yerda faqat ekspluatatsiya qilinadi, degan ma’noni bildirmaydi. Sport formasini saqlash fonida sport yutuqlariga erishish bevosita bog’liq bo’lgan hamma narsalarning yanada rivojlanishi davom etadi. SHuning uchun natijalar o’sa boradi, biroq, bu o’sish mazkur sport formasi darajasidan chiqmaydi.

 Mashg’ulot tuzilish xususiyatlariga qarab, sport formasini saqlab turishning turli usullarini ifodalovchi sport natijalari bir yillik dinamikasining tiplari turlicha bo’ladi. Bular quyidagilardan iborat: «cho’qqilar» orasida uncha uzoq, davom etmaydigan 4-b xaftaga boradigan pasayishlar bor «bir cho’qqilik», «qo’sh cho’qqilik». Bular ko’p turli xollarning barchasini qamrab olmaydigan faqat asosiy, qancha keng tarqalgan variantlar, xolos. Bundan tashqari sportning ayrim turlari (masalan, og’ir atletika) uchun oralig’i 3 oydan ortiq pasayishga ega bo’lgan «qo’sh cho’qqilik» dinamika, tipikdir.

Sport formasini saqlab turish muddatlarini aniq belgilash ancha qiyin ish. Sportning ayrim turlaridagi sport natijalari dinamikasini statistik analiz qilish asosida taxminan shuni aytish mumkinki, yuqori malakali sportchilarda bu muddat odatda «bir cho’qqilik» dinamikada 2-3 oyga yaqin, «qo’sh cho’qqilik» esa, jamlab hisoblansa, 4-4,5 oyga boradi. CHo’qqi-lar orasidagi nisbatan uncha uzoq, davom etmaydigan pasayish-lar, aftidan, alohida oraliq momentlar sifatida sport formasini saqlab turish davriga kiritilishi to’g’ri bo’lsa kerak. Bu paytda sport formasining asosiy tarkibiy qismlari yo’qolmasa kerak; faqat spetsifik funktsional kayfiyat bir oz pasayishi mumkin. Ko’rsatilgan muddatlarni tibbiy - fiziolo-gik ma’lumotlari xam qisman tasdiqlaydi (S.P.Letunov va boshqalar).

Sport formasini saqlab turishning qaysi varianti yaxshiroq ekanini aytish hozircha qiyin. Ko’p narsa, shubxasiz, sport turlarining xususiyatlariga bog’liq. Yana shu narsa xam ma’lumki, «qo’sh cho’qqilik» variantlarda mashg’ulotlarning musobaqa davrini uzaytirish imkoni paydo bo’ladi. Mazkur variantlar ham, aslini olganda, ana shunday zaruriyat orqasida paydo bo’lgan.

Sport formasini vaqtincha yo’qotish fazasida mashq bilan chiniqqanlikni ma’lum tomonlari readaptatsion pasayadi, sport formasining ayrim elementlarini birlashtirib turgan aloqalar so’na boradi va organizm boshqacha darajada ishlashga o’ta boradi.

Sport formasining yo’qotilishi organizm xayotiy funktsiya-larining tushkunligi emas. Umumiy rejim va mashg’ulotni ratsional tashkil etilsa, odatdagi xayot faoliyati saqlanadi va yanada yaxshilanadi - bu maxsus tadqiqotlarda tasdiqlangan (V.P.Filin, L.P.Matveev, Ye.V.Kukolevskaya, Ye.E.Nemova). Bu vaqtda organizmda avvalgi yuklamalar xamda kundalik mashg’ulotlar natijasida ba’zi bir ijobiy o’zgarishlarning sodir bo’lishi davom etadi. Aftidan, bu vaqtda avvalgi yuklama-lar tufayli eng uzoq, davom etadigan o’zgarishlar nihoyasiga yetadi, plastik almashinish jarayonlarida ba’zi bir assimilya­tsiya momentlari kuchayadi.

 Sportchi ko’p vaqt va kuch sarf qilib, sport formasiga kirib olgandan keyin uni yo’qotish xato emasmi? Bu savolga to’g’ri javob berish uchun quyidagilarni xisobga olish kerak;

 1. Sport - mashg’uloti uzluksiz suratda kamolotga erishib bo-rishga qaratilgan. Sport takomilining u yoki bu bosqichida qo’lga kiritiladigan sport formasi esa xuddi ana shu bosqich (va faqat shu bosqich) uchun optimal holatdir. Birok sport mahoratining bir bosqichi uchun optimal bo’lgan holatdan keyingi, yana ham yuksakroq bosqichi uchun optimal bo’la olmaydi. SHu sababdan bir marta qo’lga kiritilgan sport formasini har doim saqlab turishga intilish - bir joyda qimirlamay turib qolish istagi bilan baravardir. Oldinga siljish uchun eski formani «tashlab», yangi formaga kirish kerak. Yangi formaga kirish uchun, anchagina o’zgarishlar qilish, jismoniy sifatlar salmoqli va har tomonlama rivojlanishini ta’minlash, yangi, yana ham takomillashgan mahorat va malakalarni orttirish qisqasi, sportcha tayyor ekanlikning barcha tomonlarini uning asoslari nisbatan stabillashadigan forma saqlab turish davrida mumkin bo’lganiga qaraganda anchagina ko’p o’zgartirish va yaxshilash kerak.

 2. Mashg’ulot - yuklamalari faqat yaqindayok effekt beribgina qolmay, balki uzoq muddat qo’llanilgan yuklamalar ta’siri bir-biriga qo’shilib borishi bilan bog’liq bo’lgan kumuklyativ effekt ham beradi. Yuklamadar effektining sport formasiga kira borishi va uni saqlab turish bilan bog’liq kumulyatsiyasi sababli organizmda ertami yoki kechmi (bu yuklmalarning absolyut miqdoriga va boshqa holatlarga bog’liq) adaptatsioi mexanizmlar-ning xaddan tashqari zo’riqib ketishiga qarshi qo’riqlovchi reaktsiya paydo bo’lsa kerak. Agar yuklamani olib tashlash, boshqa holatga o’tish, faol dam olish uchun sharoit yaratilmasa, unda yuklama-lar o’ta mashq bilan chiniqqanlikka olib keladigan stressorlar xizmatini o’taydigan bo’lib qolishlari mumkin

3. Sport formasining negizida yotgan - turli biologik funktsiya va jarayonlar o’rtasidagi murakkab dinamik muvozanat saqlashning o’zi ham sportchi tizimi uchun juda og’irdir. Bu vazifa yana shu bilan murakkablashadiki, uni organizmning tinmay o’zgarib turadigan tashqi va ichki muhiti fonida va turli adaptatsioi jarayonlar o’rtasidagi nihoyatda nozik aloqalar sharoitida xal etishga to’g’ri keladi.

SHunday qilib, sport formasini saqlab turish ko’pgina tashki hamda ichki qiyinchiliklar bilan borlik. Agar sport formasini haddan tashqari uzoq muddat saqlab turishga harakat qilinsa, ular ortiqchalik qilib ketishi va unda ko’ngilsiz oqibatlarga olib kelishi mumkin. Biroq, aslini olganda, bunday qilish uchun hech qanday zarurat ham yo’k. Aksincha, formaga bir kirib olgancha uni o’zgartirmaslik yangi forma rivojlanishiga to’sqinlik qilgan ya’ni bundan keyingi jarayon yo’lida tormozlik qilgan bo’lur edi. Demak, sport formasining vaqtincha yo’qotilishi fazasi, sport takomili jarayonidagi alohida fazadir.

SHunday qilib, sport bilay shug’ullanish jarayonida sportchi hamisha formada bo’la olmaydi. U vaqt - vaqti bilan sport formasiga kirib, uni ozmi-ko’pmi saqlab turadi va so’ngra vaqtincha yo’qotadi. Ma’lum sharoitlarda bu fazalar tobora yuksak, asosda muntazam suratda qayta - qayta almashinib turadi. Murabbiy bilan sportchi agar ular ishning muvaf-faqiyatli bo’lishini istasalar, yuqorida sanab o’tilgan fazalarni «bekor» qila olmaydilar. Biroq, sport formasini rivojlan-tirishning ob’ek­tiv qonunlarini bilib olgach, bu jarayonni boshqarish mumkin.

Sport formasining tashkil topishi, saqlab turilishi va vaqtincha yo’qotilishi nihoyatda aniq, mashg’ulotlar ta’siri natijasida ro’y beradi. Sport formasining taraqqiyot fazasiga qarab ularning xarakteri o’zgarib turadi. SHunga muvofiq mashg’ulot jarayoni uch davrga bo’linadi:

1)         sport formasiga kira borish uchun zarur sabab va sharoitlar yaratiladigan davr (fundamental davri);

2)    sport formasini saqlab turiladigan va uni sport yutuqlariga aylantiradigan davr (shaxsiy musobaqalar davri);

3)    zaruriyat tufayli sportchiga faol dam olishga imkon beriladigan davr. Bu davr mashg’ulotning kumulyativ effekti o’ta mashq bilan chiniqqanlik o’tib ketishi oldini oladi va shu bilan birga sport takomilining ikki bosqichi o’rtasidagi uzviylikni ta’minlaydi (o’tish davri).

Bu davrlar faqat sportchi biologik sabablar bilan hamisha sport formasida bo’la olmasligi uchungina emas, balki mashg’ulotlarning tuzulishi va mazmunini muntazam o’zgar-tirib turish - sportda kamolotga erishishning zarur ob’ektiv sharti bo’lgani uchun ham paydo bo’ladi.

Mashg’ulot davrlari bilan sport formasining rivoj-lanish fazalari o’rtasidagi mustahkam aloqani ta’kidlash bilan birga, ularni aslo bir-biriga tenglashtirmaslik kerak. Sport formasining rivojlanish fazalari - bu biologik asosdagi jarayonning birin - ketin keladigan momentlari (stadiyalardir; ular sportchi organizmida mashg’ulotning va boshqa omil-larning ta’siri ostida ro’y beradigan fiziologik, bioxi­mik va morfologik o’zgarishlarning bosqichlaridir. Mashg’ulot davrlari esa, o’z mohiyati jixatidan pedagogik jarayonning birin-ketin keladigan stadiyalaridir; ular sportchining o’sishiga maqsadga muvofiq. ta’sir ko’rsatadigan ma’lum vosita va metodlardan unumli foydalanish bilan xarakterlanadi. Demak, mashg’ulot davrlari - sport formasini rivojlantirishni boshqarish jarayonining birin - ketin keladigan stadiyala­ridir.

Mashg’ulot tsiklidagi davrlarning miqdori va davomiyligi aslida sport formasini o’stirish fazalarining miqdori va davomiyligi mos kelishi kerak. Biroq hamisha shunday bo’lavermaydi. Bunga ikkinchi darajali narsalar sabab bo’lishi mumkin. Boshqa xodisalar bo’lishi ham mumkin. Misol uchun sport formasi rivojlanishi ikkita tsiklini o’z ichiga olgan beshta mashg’ulot davridan iborat «ikkilangan» mashg’ulot tsiklini ko’rib chiqamiz. Bunda davrlardan birining fonida sport mashg’ulotning tarkibiy qismlarini, jumladan yuklamalar hajmini va intensivligini o’zgartirish yo’li bilan sport formasining rivojlanish fazasini qisqartish yoki cho’zish mumkin. Biroq bunda o’zboshimchalik bo’lmasligi kerak. Bu fazalarni cheksiz suratda uzaytirish ham, bexad qisqartirish ham mumkin emas, chunki ularning muddatlari ko’p jihatdan organizm rivojla­nishi ichki qonuniyatlari bilan belgilanadi va bir qator konkret sharoitlarga (sportchining oldindan tayyorlik darajasiga, sport turlarinint xususiyatlariga va hokazolarga) bog’liq bo’ladi fundamental davri aslida sport formasiga kirish uchun mazkur konkret sharoitda zarur bo’lgan vaqtdan qisqa bo’lishi mumkin emas. Musobaqa davri sport formasini keyingi progreesga xalal bermagan holda saqlab turish imkoniyatlari yo’l qo’yganidan uzun bo’lishi mumkin emas. O’tish davrining muddatlari birinchi galda avvalgi yuklamalarning jamlangan miqdori hamda kuch - quvvatni tiklab olish jarayonining qancha davom etishiga bog’liq.

Mashg’ulot tsiklining umumiy uzunligini ko’pincha taqvim yili bilan belgilaydilar. Tajriba va maxsus tadqiqotlarning ko’rsatishicha, ko’p hollarda sport natijalarini o’stirishni ta’minlash uchun mazkur muddat to’la yetarlidir. SHu bilan birga sportning ayrim turlarida (og’ir atletika, yengil atleti-kaning tezkor - kuchlilik turlarida, suzishdagi, spirinter masofalarida va aftidan, sportining shu xarakterdagi boshqa turlarida ham) sport formasini faqat bir yilda emas, hatto yarim yilda ham yangilash mumkinligi aniqlangan. Sportning bunday turlari uchun bir yillik hamda yarim yillik (yoki «ikkilangan») mashg’ulot tsikllaridan, ularni ma’lum tartibda bir - biri bilan almashtirib, foydalanish maqsadga muvofikdir.

Har jihatdan qaraganda, yarim yillikdan kam bo’lgan tsikllar sport formasini yangilash uchun doimiy asos bo’la olmaydi. Bir yillikdan ortiq; muddatli tsikllar ba’zi xolarda ma’qulroq, bo’lib chiqishi xam mumkin.

Malakali sportchilar uchun davrlarning tahminan quyidagi muddatlarini belgilash mumkin:

Fundamental davri 3,5-4 oydan (bu yarim yillik va «ikkinlangan» mashg’ulot tsikllari uchun xarakterlidir) 5-7 oygacha (bir yillik tsikllarda);

Musobaqalar davri - 1,5-2 oydan (yarim yillik va «ikki­langan» tsiklda) 4-5 oygacha (bir yillik tsiklda); o’tish davri 3-4 haftadan (yarim yillik tsiklda) 6 xaftagacha (bir yillik va «ikkilangan» tsikllarda). Aftidan, juda ko’p sport turlari uchun davrlarning ratsional muddatlari ana shu chegaralarda bo’lishi mumkin. Bunda sportning bir xil turlari uchun ko’rsatilgan' muddatlarning to’la diapazoni, boshqa turlari uchun esa faqat ayrim muddatlargina to’g’ri keladi.

Mashg’ulot davrlarining uzunligi sport bilan ko’p yillar davomida shug’ullanish jarayonida o’zgarmas bo’lib qolmaydi. SHuning uchun yuqorida keltirilgan raqamlar barchaga baravar to’g’ri kelavermaydi. Ular asosan nisbatan yaxshi mashq, ko’rgan, shakllanib bo’lgan, o’sa borayotgan sportchilarga taalluqlidir. Mashq bilan chiniqqanlik qancha kam va mashg’ulotda qo’llanila-digan - yuklamalar darajasi qancha past bo’lsa, muddatlardagi farq ham shuncha ko’p 6o’ladi.

 

SPORTCHI UMUMIY VA MAXSUS TAYYoRGARLIGINING BIRLIGI

Sportda ixtisoslashish sportchining har tomonlama rivoj-lanishini inkor etmaydi. Aksincha organizmning funktsional imkoniyatlarini umumiy yuksaltirish, jismoniy va ruxiy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish asosidagina tanlangan sport turida mumkin qadar ko’proq yutuqqa erishiladi. Sport amaliyotidagi butun tajriba ham, nazariy va eksperimental tadqiqotlarning juda ko’p ma’lumotlari ham ana shuni ta’kidlaydi (A.N.Krestovnikov, G.V.Vasilьev, N.G.Ozolin, L.P.Matveev, N.N.Yakovlev, X.Mittentsvey va boshqalar).

Sport yutuqlari sportchining har tomonlama taraqqiy etganligiga bog’liqligining ikkita asosiy sababi bor. Birinchidan, organizmning ajralmas ekanligi - uning barcha a’zolari, sistema va funktsiyalari faoliyat va taraqqiyot jarayonida o’zaro uzviy bog’liqdir. Qaysi jismoniy sifat ko’proq, qaysinisi kamroq rivojlanishi zarur ekani, har qaysi sport turining o’ziga xos nisbatda bo’lsa-da, biron jismoniy qobiliyatni g’oyat yuksak darajada rivojlantirishi uchun organizm funktsional imkoniyati umuman yuksak bo’lishi shart, ya’ni har tomonlama rivojlanish jarayonidagina bunga erishish mumkin degan umumiy qonuniyat ham hamisha kuchda qoladi. Ikkinchidan, turli harakat malakalari va mahoratlari o’zaro hamkorlikda ishlaydi. Sportchi tomonidan o’zlashtirilgan harakat malakalari va mahoratlari doirasi qanchalik keng bo’lsa (albatta tanlangan sport turining o’ziga xos xususiyatlariga bog’liq bo’lgan ma’lum me’yorda) harakat faoliya-tining yangi formalarini yaratish va ilgari o’zlashtirilganlarini takomillashtirish uchun shunchalik qulay asos mavjud bo’ladi. Yangi harakat formalari ilgari tarkib topgan formalar asosida paydo bo’ladi va ularning u yoki bu elementlarini o’z ichiga oladi. Xilma-xil harakat koordinatsiyalarini o’zlashtirish jarayonida bu yo’lda uchraydigan qiyinchiliklarni yenga borish natijasida harakat faoliyatini yana ham takomillashtirish qobiliyati, trenirov-kalanish rivojlanishi yana ham muhimroqdir.

Demak, sportda takomil topishning ob’ektiv qonunlari sport mashg’uloti chuqur ixtisoslashtirilgan jarayon bo’lishi bilan birga, xar tomonlama rivojlanishga olib kelishini talab qiladi. SHunga ko’ra sport trenirovkasida umumiy va maxsus tayyorgarlik bir-biriga mahkam qo’shib olib boriladi.

SHu narsa muhimki, umumiy va maxsus tayyorgarlikning organik hamohangligi faqat sport takomillining qonuniyatlariga javob beribgina qolmay, balki hamma narsa insonni har tomonlama o’stirishga qaratilgan tarbiya sistemasining umumiy qonuniyat-lariga ham mos keladi. SHuning uchun umumiy va maxsus tayyorgarlik birligini shaxsni har tomonlama rivojlantirishning umumiy printsipini sport mashg’ulotida aniq ifoda etadigan sport maktabining eng muhim printsipi deb qarash zarur.

Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligini birligi degan so’z sport yutuqlariga erishishga hamda oqibat natijada sportdan tarbiya vositasi sifatida foydalanishga ziyon yetmazmay turib, bu birlikning qaysidir tomonini mashg’ulotdan olib tashlab bo’lmaydi, demakdir. Umumiy va maxsus tayyorgarlikning birligi shuningdek, ular mazmunining bir-biriga bog’liq ekanligi bilan ham ifodalanadi, chunki umumiy jismoniy tayyorgarlikning mazmuni, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, tanlangan sport turining xususiyatlariga qarab belgilanadi, maxsus tayyorgarlikning mazmuni esa umumiy tayyorgarlik natijasida paydo bo’lgan shart-sharoitlarga bog’liq bo’ladi.

Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligini dialektik tarzda qarama-qarshi birlik sifatida tushunmoq kerak. Mashg’ulot vaqtida, bu birlik tomonlarining har xil ishga birdek foyda keltiraver-maydi. Har bir aniq holatda ma’lum me’yor mavjud bo’lib, uning buzilishi sportda taraqqiyotga erishishga halaqit beradi. Bu me’yor tanlangan sport turining o’ziga xos xususiyatlariga hamda boshqa bir qator shart-sharoitlarga bog’liq. Amalda mashg’ulot jarayonining ayrim etaplarida umumiy tayyorgarlikka yetarli baho bermaslik hollarini ham, unga haddan tashqari ko’p o’rin berib yuborish hollarini ham kuzatish mumkin. Bu yana shu bilan murakkab-lashadiki, umumiy va maxsus tayyorgarlikning optimal nisbati doimiy bo’lib qolmay, balki sport takomilining turli etaplarida qonuniy suratda turlicha o’zgarib turadi. Hozir bu muammo garchi to’liq hal etilmagan bo’lsa-da, mazkur o’zgarishlarning asosiy tendentsiyalari aniqlab chiqilgan. Mazkur muammoning qanday hal etilishini bir yillik va ko’p yillik mashg’ulot strukturasiga tavsif berilishi munosabati bilan quyida ko’rsatiladi.

MASHG’ULOT JARAYoNINING  TUZILISHI

-Sport tayyorgarligi tomonlarining nisbati (umumiy va maxsus jismoniy, texnik va psixolgik h.k.) bir biriga bog’liqligi bilan;

 -Mashg’ulot va musobaqa yuklamalarining parametrlarining nisbati (yuklamaning hajmi va shiddati h.k.);

-Mashg’ulot jarayonini xar xil zvenolari o’rtasidagi ketma-ketlik va bog’liqlik (trenirovka mashg’uloti, mikro va mizotsikllar, davrlar, bosqichlar va h.k.);

-Mashq bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida uch bosqichdagi tuzilish farqlanadi;

-Mikro tuzilish - ayrim mashg’ulotlarini tuzilishi va mikrotsikllar;

-Mikro tuzilish o’rta tsikllarni tuzilishi va mashg’ulotlar-ning bosqichlari;

-Mikro tuzilish-katta tsikllarning tuzilishi.

Sport mashg’ulotlari hamma bo’laklarining mazmuni, vosita-lari metodlari va boshqa tarkibiy qismi bir butun bo’lib bog’lan-gandir.

Mashg’ulot mikrotsiklini tuzilishi

SHu bosqichdagi tayyorgarlik vazifalarini kompleks ravishda yechishni taьminlaydigan, bir necha kunlar ichida o’tkaziladigan mash-g’ulotlar seriyasidir, mikrotsikllarni davom etishi 3 - 4 kundan 10 - 14 kungacha.

Ko’pincha hayotda bir haftalik (7 kunlik) mikrotsikl haftalik kalendari bilan mos kelib shug’ullanuvchilariing umumiy rejimi-ga qo’shilib ketadi. 7 kun davom etadigan mikrotsikllarni ko’pin-cha xaftalik tsikl deyiladi.

Boshqacha ko’p yoki kam kun davom etadigan mikrotsikllarni xar xil variantlarda, shu jumladan shaxsiy musobaqa davrining aloxida kerakli joylarida, o’tkaziladigan musobaqani davom etishiga qarab tuzilishi modellashtiriladi. Masalan: agar qilich-bozlik va sport gimnastikasidan quyidagi sxema bo’yicha musobaqa o’tkazilganda qilichbozlik 1 - kun shaxsiy musobaqa 2 - kun koman-dalar musobaqasi, 3 - kun final.

Sport gimnastikasi 1 kun majburiy dastur

2 kun erkin dastur

3 kun ko’p kurash finali

4 kun ko’pkurashnipg ayrim turlari finali.

Bu ko’rinishda esa mikrotsikl shu sxemani o’zgartirmasdan takrorlashi shart

Mikrotsikllar kamida ikki: kumilatsion (yig’uvchi), (u yoki bu darajadagi charchash bilan bog’lik), hamda qayta tiklovchi, mashg’ulotlar xarakterida tuzilgan fazodan iborat bo’ladi,

Mikrotsikllarning minimal davom etish vaqti 2 kun. Yuklama olish kuni va qayta tiklash kuni bo’ladi. Ko’pincha bu fazalar mikrotsikl ichida takrorlanib, har bir mikrotsikl qayta tiklash fazasi bilan tugallanadi.

Qayta tiklash fazasi hamma vaqt ham mikrotsiklni tugalla-masligi uning ichida qaytarilishi ham mumkin .

Mashg’ulotlar mazmunining ketma - ketligi esa tayyogarlik davriga, vazifasiga va qanday mikrotsikl bo’lishiga bog’liq. Katta bo’lmagan shiddatda bajariladigan, katta hajmdagi ish tez - tez qayta tiklashni talab qilmaydi, balki yuqori shiddatda katta hajmli ish bajarish mashg’ulotga qayta tiklashni tez - tez kiritishni talab qiladi.

Mikrotsiklni tuzishda oldingi va keyingi mashg’ulotlarni qaysi tomonga yo’naltirilganligi hisobga olinishi kerak.

1. Mikrotsikl, tezkorlik va tezkorlik - kuchlilik sifatla-rini optimal ish qobiliyati oshgan kunlardagina qo’yib tuzishni printsipial ravishda talab qiladi. SHuning uchun chidamlilikka quyidagidan katta talab, tezkorlikdan keyii qo’yiladi. Katta yuklamadan keyin, ko’nincha organizmni qayta tiklash uchun 24 soat vaqt talab qiladi.

Aniqroq qilib aytganda, organizmda tezkorlik va chaqqonlik va tezkor kuchlilik sifatlarini tarbiyalash, hamda mashqlar texnikasini takomillashtirgandan keyin o’rtacha 2 - 3 kundan keyin:

Aerob imkoniyatlarni rivojlantirishga qaratilgan mashg’u-lotdan keyin o’rtacha 5-7 kundan keyin tiklanadi.

Masalan: tezkor kuchlilikni tarbiyalashga qaratilgan mashg’u-lotni katta yuklamali mashg’ulotlar oldida o’tkazish shart.

2. Sport formasiga kirgan yuqori malakali sportchilarda 1-2 razryadli sportchilarga qaraganda 1,5-2 marta tez tiklanishi mum-kin.

Individual qobiliyatiga qarab tezkor-kuchlilik mashqlaridan keyin 24-72 soatda, chidamlilikdan keyin 48-120 soatda tikla-nadi.

SHuning uchun shaxsiy musobaqa davridagi mikrotsikldagi yuklama shunday taqsimlanishi kerakki musobaqa ish qobiliyatini yuqori fazasiga to’g’ri kelsin. Bu esa optimal yuklama orqali 2-3 kun oldin hosil qilinadi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

AMALIY MASHG`ULOTI

 

1 – MAVZU. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari

 

REJA:

 

1. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi o‘quv fan sifatida.

2. Jismoniy madaniyat nazariyasining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi.

3. Jismoniy madaniyat nazariyasi fani haqida.

4.Jismoniy madaniyat –faoliyat sifatida.

ADABIYOTLAR:

 

1.Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish.O‘quv qo‘llanma.T.2002 y. Salomov R.S.

2. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati. A.Abdullaev va b. T.2005 y.

3. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. 1997 y. avgust.

4. Barkamol avlod orzusi. To‘plam. T. 1999 y.5. R.S.Salomov va b. “Jismoniy tarbiya va sport ixtisosligiga kirish”.

T. 1990 y.

 

Jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy tarbiya amaliyotdagi hamma turlarini, hamda aralash fanlarning dalillarini umumlashtiradi. Buni o‘rganish hamma sport pedagogik mutuxassisliklarga umumnazariy asos bo‘ladi.

Fanni o‘qitishdan maqsad – bo‘lajak kadrlarga “Jismoniy tarbiya nazaryasi va metodikasi” fani bo‘yicha atroflicha va chuqur kasbiy bilimlar berish. Talabalarga gimnastika turlarining mashq elementlarini, umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rgatish, harakatli o‘yinlar bo‘yicha ota bobolarimiz o‘ynab kelgan o‘yinlarni tiklash, harakatli o‘yinlar tashkil qilish va o‘tkazish, ularni tahlil qilish, harakatli o‘yinlarni o‘qitishda qo‘llanadigan turli usullar bilan nazariy va amaliy tanishtirish, jismoniy tarbiya tizimining rivojlanishi, uning tarixiy qonuniyatlari, vositalari, o‘qitish metodlari, o‘rgatish bosqichlari, jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish usullari haqida nazariy va amaliy ta’lim berish, bolalarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash va barkamol avlodni tarbiyalashga mos bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat bo‘lib, ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarida o‘qitishning faol uslublaridan foydalangan holda nazariy bilim beriladi, amaliy mashg‘ulotlarda esa ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarida egallangan bilimlarini amalda bajarish orqali amaliyotga tadbiq etiladi hamda ko‘nikma va malakalari shakllantiriladi.

 

Fanning vazifasi – Jismoniy tarbiya nazaryasi va metodikasi fanini o‘qitishda bo‘lajak mutaxassislarga gimnastikaning mashq elementlarini o‘rgatish, harakatli o‘yinlarni tashkil qilish va o‘tkazish, o‘yinlarni tahlil qilish, harakatli o‘yinlarni bolalarning yoshiga mos holda tanlash, maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya ishlarini rejalashtirish hamda tashkil etishni o‘rgatish, gimnastika, harakatli o‘yinlarni kelib chiqishi, qisqacha tarixi, turkumlari, rivojlanish bosqichlari, pedagogik ahamiyatini anglatish, gimnastika mashqlari va harakatli o‘yinlarni tasnifini anglatish, uning tarixiy qonuniyatlari, vositalari, o‘qitish metodlari, o‘rgatish bosqichlari, jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish usullari bo‘yicha nazariy bilimlarni o‘rgatish, jismoniy sifatlarni tarbiyalash va rivojlantirish yo‘llarini o‘rgatishdan iborat.

 

Jismoniy madaniyat nazariyasi fani haqida.

 

Jismoniy madaniyat nazariyasi fani jismoniy madaniyat va sport hamda organizmga ta’sir ko‘rsatadigan biologik umumiy qonun qoidalarni o‘rganadi va umumlashtiradi. Jismoniy madaniyat tizimining maqsad va vazifalarini, vosita va usuliyatlarini, tamoyillarini, jismoniy yuklama va uni qo‘llash qonuniyatlarini, jismoniy tarbiyaning zvenolaridagi jismoniy tarbiya xususiyatlarini, jismoniy tarbiyaning aqliy, ahloqiy/ estetik va mehnat tarbiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan, sport trenirovkasi va uni qonuniyatlarini ochib beradi.

Jismoniy madaniyat nazariyasi amaliyot bilan chambarchas bog‘langan holda rivojlanib boradi Rivojlanish manbaii bo‘lib respublikamizda olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar va ilhor tajribalar hisoblanadi.

 

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi o‘quv fan sifatida.

 

Jismoniy tarbiya nazariyasi (umumiy asoslari) o‘quv fani sifatida jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlashda hamda maxsus bilim va ma’lumot olishda asosiy fan bo‘lib xisoblanadi. O‘zbekiston Davlat Jismoniy tarbiya instituti, Viloyat pedagogika intstituti va Universitetlarida, kasb-xunar kollej jismoniy tarbiya fakultetlarining o‘quv rejalarida bu fan jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy madaniyat va sport xaqida bilimlarining to‘la tizimida o‘tish kursini ta’minlaydi uning mazmuni jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy tushunchalari tashkil etadi va shu asosida boshqa ayrim nazariy va metodik bo‘lim turlari o‘rganiladi. Jismoniy tarbiya ijtimoiy hodisalarga taa’luqlidir. Bu hodisalarni xarakterlash uchun jismoniy tarbiyaning kelib chiqishi sabablari uning jamiyat hayotida tutgan o‘rni: jismoniy tarbiyaning tarixiy xarakteri: jismoniy tarbiyaning jamiyatdagi sinfiy maqsadi: jismoniy tarbiyaning rivojlanishida mexnat foaliyatining mazmuni va xarakteri: yutuqlari va boshqa omillarning ahamiyati kabilarni anglab olishlari shart. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, bu omillar jismoniy tarbiyada aloxida - ahamiyatda ega emas, balki murakkab bog‘langan holda ta’sir ko‘rsatadi. Jismoniy tarbiyaning moxiyatini tushunish uchun eng avvalo uning maxsus mazmunini aniqlash lozim. Bu fan tarbiya jismoniy tarbiya nazariyasi, sport fiziologiyasi, sport psixologiyasi, jismoniy mashqlar biomexanikasi hamda sport turlarining nazariyasi va metodikasi kabi turli xil fanlar bilan bog‘liq xolda o‘rganiladi.

 

 

 

 

2-mavzu: O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi

 

Reja:

1. Jismoniy tarbiya tizimi haqida tushuncha.

2. Jismoniy tarbiya tizimining g‘oyaviyligi.

3. Jismoniy tarbiya tizimining xalqchilligi va ilmiyligi.

4. Jismoniy tarbiya tizimining tamoyillari.

 

Adabiyotlar:

1.           Abdullaev A. Xonkeldiev Sh.X. “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati”, Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. O‘zDJTI nashriyat manba’a bo‘limi 2005 yil.

2.          Matveev L.P. “Teoriya i metodika fizicheskoy kulturы” uchebnik dlya institutov fizicheskoy kulturы. –M: Fizkultura i sporta 1991 g.

3.                                                                                      Yunusova Yu.M. «Teoriya i metodika fizicheskoy kulturы» uchebnoe pasobie dlya studentov visshoix uchebnыx zavedeniy T. «Iqtisod moliya». 2007 yil.

1.                    Jismoniy tarbiya tizimi.

Jismoniy tarbiya aniq bir tizimga tayansagina, oldindan ko‘zlangan natijaga erishiladi.

Jismoniy tarbiya tizimi deganda, jismoniy tarbiyaning tamoyillari, vositalari, metodlari va uni tashkillash shakllarining shunday umumiyligi tushuniladiki, u jamiyat aozosini manan boy vahar tomonlama garmonik rivojlan-tirishning maqsad va vazifalariga mos bo‘lsin (A.D. Novikov 1967).

 

Jismoniy tarbiya  tizimining g’oyaviy  negizi, maqsadi va umumiy tamoyillari

Jismoniy tarbiya tizimining g’oyaviy negizini  insonni har tomonlama rivojlantirish, shaxsni uyg’un tarbiyalash, jamiyatni rivojlantirishga qodir faol insonlarni yetishtirishga xizmat qiluvchi milliy mafkura va ma'naviyat tashkil etadi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning fikricha: “Jamiyat taraqqiyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch – ma'rifatdir”. “Aql - zakovatli, yuksak ma'naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga  qo’ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi”.

Respublika fuqarolarining jismoniy va ma'naviy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish aqliy, jismoniy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasining uzviy birligini ta'minlash, jismoniy tarbiyani mehnat va Vatan mudofaasi manfaatlariga yo’naltirish bo’yicha olib borilmoqda.

Jismoniy tarbiyaning xalqchilligi, birinchidan, uning maqsadlari xalqning hayotiy manfaatlariga, mehnatga va Vatan mudofaasiga tayyorgarlik manfaatlariga mos kelishidan, ikkinchidan, bolalarni yoshligidan boshlab gimnastika mashg’ulotlariga, o’yinlarga, sportga, turizmga muntazam ravishda izchillik bilan ommaviy jalb etishdan; jismoniy madaniyat va sportning har bir kishi turmushiga singib borishidan; uchinchidan, jismoniy mashqlarning ko’pchilik orasida keng tarqalgan, xalq-milliy sport turlari va o’yinlari bilan bir qatorda jismoniy tarbiya vositalaridan keng foydalanishidan iboratdir.

3. Jismoniy tarbiya tizimining xalqchilligi va ilmiyligi.

Mamlakatimiz jismoniy tarbiya tizimini xalqchilligi deganda, biz milliy o‘yinlar tarzida xalq ommasi orasida keng tarqalgan jismoniy mashqlar, milliy sport turlari, ommaviy sport, olimpiadalar dasturidan o‘rin olgan “katta sport” bilan ko‘p millatli respublikamiz xalqlarini shug‘ullanish imkoniyati borligi tushuniladi.

Ilmiyligi shundaki, jismoniy tarbiya sohasi bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarining keng tarqalganligi va uni amaliyot bilan bog‘lab olib borilayotganligi, jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining ilmiy fanlari hisoblangan pedagogika, psixologiya, anatomiya, fiziologiya, biomexanika, sport metrologiyasi, sport tibbiyoti, davolash jimoniy tarbiyasining va boshqalarga tayanganligi, ularning ilmiy yutuqlari? halqimiz hayotiy ehtiyojini qondirishga yo‘naltirilgan.

 

Jismoniy tarbiya tizimining tamoyillari. Jismoniy tarbiyada umumiy ijtimoiy tamoyillarni aniqlashtirish

a) jismoniy tarbiyaning mehnat vaharbiy amaliyot bilan bog‘liqligi;

b) shaxsni har tomonlama rivojlantirish;

v) jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirishga yo‘naltirish tamoyili deb guruhlanadi.

 

Jismoniy tarbiyada ta’lim va tarbiyaning umumiy tamoyillari

(onglilik va faollik tamoyili; ko‘rsatmalilik tamoyili bajara olish va individuallashtirish tamoyili.)

Onglilik va faollik tamoyili

Jismoniy tarbiyada onglilik va faollik tamoyilining vazifasi shug‘ullanuvchilarda jismoniy tarbiya-sport faoliyatiga chuqur ongli munosabatni, barqaror qiziqish va ehtiyojni shakllantirishdan, shuningdek, ularni optimal faollikka undashdan iborat.

 

Ko‘rsatmalilik tamoyili

Ko‘rsatmalilik tamoyili o‘rgatish (o‘qitish)da va tarbiyalashda ko‘rgazmali qurollardan keng foydalangan holda jismoniy tarbiya jarayonini tashkil etishni taqozo qiladi. Ko‘rsatmalilik insonning sezgi organlarini bilish jarayoniga jalb qilishni anglatadi.

Bajara olish va individuallashtirish tamoyili

Jismoniy tarbiyada bajara olish va individuallashtirish tamoyili -  jismoniy tarbiya vazifalari, vositalari va metodlarining shug‘ullanuvchilar imkoniyatlariga optimal mos kelishini talab etishdir.

 

Jismoniy tarbiyaning maxsus tamoyillari

(uzluksizlik tamoyili; yuklama va dam olishning tizimli uyg‘unlashuvi tamoyili; rivojlantiruvchi-mashqlantiruvchi  ta’sirlarni asta-sekin oshirib borish tamoyili; yuklamalar dinamikasining moslashtirilgan muvozanat tamoyili; mashg‘ulotlarning siklli tuzilishi tamoyili; jismoniy tarbiya yo‘nalishlarining yoshga mosligi tamoyili).

 

 

3-mavzu: O‘zbekiston Respublikasi hukumatining jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha qabul qilgan hujjatlarining ahamiyati

 

Reja:

1.  Bolalar  va  o‘smirlar  sport  maktablarini bilan ta’minlashni  yaxshilash  to‘g‘risidagi  “Bolalar  va  o‘smirlar  sport maktablarini  kadrlar  bilan  ta’minlashni  yaxshilash”  to‘g‘risidagi 13.05.2005 № 119 –sonli buyrug‘i.

2.  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  2002  yil 31 oktyabrdagi qarori.

3.  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  “O‘zbekiston bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg‘armasini  to‘zish  haqida”. 2002 yil 24 oktyabr PF –3154- sonli Farmoni.

 

Mamlakatimiz  aholisi  o‘rtasida  sog‘lom  turmush  tarzini  qaror       toptirish  maqsadida  jismoniy  tarbiya  va  sportni  keng  miqyosda rivojlantirish  ustivor  masalalardan  biriga  aylanib  bormoqda. Yurtimiz  vakillarining  turli  Xalqaro  bellashuvlarda,  Olimpiada o‘yinlari  va  jahon  birinchiligi  musobaqalarida  yuksak  natijalarga erishayotgani, Respublikamizning sport salohiyati yanada oshayotgani shahar va  qishloqlarda zamonaviy sport inshootlari barpo  etilayotgani, o‘quvchi va  yoshlar  o‘rtasida  turli  musobaqalar  o‘tkzilishi  ommalashib borilayotgani ayniqsa e’tiborlidir.

O‘zbekiston Respublika Vazirlar Mahkamasining  1999 yil 27 maydagi “O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 271-sonli qarori. Bolalar sportini rivojlantirishda qo‘llaniladigan asosiy qonunlar O‘zbekiston Respublikasining qonuni 14.01. 1992 y. № 513 -12 Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi ( yangi tahriri) Mazkur  qonunning  Yangi  tahriri  O‘z.R  26.05.2000  y  76.11-sonli  Qonun bilan tasdiqlangan. Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi Qonun 27 moddadan iborat. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni 29.08.1997 y. № 464  Ta’lim to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Xalq  ta’limi vazirligi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, sog‘liqni saqlash vazirligi, Davlat jismoniy tarbiya va sport  qo‘mitasining  O‘zbekiston  bolalar  sportini  rivojlantirish jamg‘armasini to‘zish to‘g‘risidagi takliflari asosida tashkil etildi. O‘zbekiston  Bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg‘armasi  barcha,  shu jumladan  Xorijiy  tashkilotlar,  uyushmalar,  kompaniya  va  ishtirok etishlari  uchun  ochiq  bo‘lgan  Xalqaro  noxukumat  jamoat  tashkiloti hisoblanadi.

2.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 31 oktyabrdagi qarori, 374 – sonli qaroriga 1-ilova  Bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg‘armasi muassasalarining ro‘yxati

3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini to‘zish haqida”. 2002 yil 24 oktyabr PF –3154- sonli Farmoni Mamlakatimizda  amalga  oshirilayotgan  kadrlar  tayyorlash  davlat dasturiga  muvofiq  hamda  o‘sib  kelayotgan  yosh  avlodning  jismoniy  va ma’naviy  salomatligini  shakllantirishning  sog‘lom  turmush  tarziga intilish  va  sportga  mehr-muhabbatni  singdirishning  g‘oyat  muxim  sharti sifatida bolalar ommaviy sportini rivojlantirish maqsadida :

 

 

 

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUN

Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida (yangi tahriri) Toshkent sh., 2015 yil                          4 sentyabr,O‘RQ-394-son

 

1-bob. Umumiy qoidalar

1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi

Ushbu Qonunning maqsadi jismoniy tarbiya va sport sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.

3-modda. Asosiy tushunchalar

Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:

jismoniy reabilitatsiya — odam organizmining buzilgan yoki vaqtincha yo‘qotilgan funksiyalarini hamda nogironlarning va jismoniy imkoniyatlari cheklangan boshqa shaxslarning ijtimoiy hamda kasbiy faoliyatga bo‘lgan qobiliyatlarini jismoniy tarbiya va sport vositalari hamda usullaridan foydalangan holda tiklash (tuzatish va kompensatsiya qilish);

jismoniy tarbiya — madaniyatning insonni jismoniy tarbiyalash, jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik orqali jismoniy hamda intellektual jihatdan kamol toptirish, uning qobiliyatini va harakat faolligini takomillashtirish, sog‘lom turmush tarzi ko‘nikmalarini shakllantirish, ijtimoiy moslashtirish maqsadida jamiyat tomonidan yaratiladigan hamda foydalaniladigan qadriyatlar, normalar va bilimlar yig‘indisidan iborat bo‘lgan qismi;

jismoniy tarbiyalash — yuksak madaniyatga ega bo‘lgan har tomonlama yetuk hamda jismonan sog‘lom insonni shakllantirish maqsadida shaxsni tarbiyalashga, insonning jismoniy imkoniyatlarini rivojlantirishga, uning jismoniy tarbiya va sport sohasida malaka va bilimlarini orttirishga qaratilgan jarayon;

ommaviy sport — sportning tashkil etilgan va (yoki) mustaqil mashg‘ulotlar, shuningdek ommaviy jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini o‘tkazish orqali aholini jismoniy tarbiyalash, sog‘lomlashtirish, kamol toptirish hamda jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlariga jalb etishga doir qismi;

professional sport — sportning sport musobaqalarini tashkil etish va o‘tkazishga doir qismi bo‘lib, sportchilar ularda o‘zining asosiy faoliyati sifatida ishtirok etganligi va ularga tayyorgarlik ko‘rganligi uchun mukofot va (yoki) ish haqi oladi;

sport — odamlarning muayyan qoidalar bo‘yicha tashkil etilgan, ularning jismoniy va intellektual qobiliyatini taqqoslashdan iborat bo‘lgan havaskorlik asosidagi va professional asosdagi faoliyati, shuningdek ushbu faoliyatga tayyorgarlik ko‘rish hamda bu faoliyat jarayonida odamlar o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatlar;

 

8-bob. Yakunlovchi qoidalar

46-modda. Nizolarni hal etish

Jismoniy tarbiya va sport sohasidagi nizolar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi.

47-modda. Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik

Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi.

 

 

4-mavzu: Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi vazifalari va shakllari.

 

Reja:

4.                      Jismoniy madaniyatning jamiyatda asosiy funksiya va shakllarining axamiyati.

5.                      Jismoniy madaniyatning maxsus funksiyalariga tavsif.

6.                      Jismoniy madaniyatning umumiy funksiyalariga tavsif.

 

O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar:

1.                      Jismoniy madaniyat funksiyalari deganda nimalar tushuniladi?

2.                      Jismoniy madaniyat shakillari nimalar kiradi?

3.                      Ta’lim funksiyasi qaysi funksiyaga kiradi?

4.                      Kasb amaliy funksiyasi qaysi funksiyaga kiradi?

5.                      Sport funksiyasi qaysi funksiyaga kiradi?

6.                      Axborot funksiyalar deganda nimalar tushuniladi?

7.                      Normativ funksiyalar deganda nimalar tushuniladi?

8.                      Estetik funksiyalar deganda nimalar tushuniladi?

9.                      Bazoviy jismoniy madaniyatga nimalar kiradi?

11                    Fon jismoniy madaniyat shakillarini qaerlada ko‘rish mumkin?

 

Adabiyotlar:

1. Salomov R.S. “Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish” Tosh. 2002y. O‘quv qo‘llanma.

2. Salomov R.S., Ro‘zioxunova M.M. “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati” Tosh. 1995 yil. O‘quv qo‘llanma.

3. Xonkeldiev Sh.X., Abdullaev A.A. “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati” Tosh. 2005 yil.

4. Matveev L.P. “Teoriya i metodika fizicheskoy kulturo‘” FiS. 1995g.

 

Jismoniy madaniyatning jamiyatda asosiy funksiya va shakllarining axamiyati. Halq ommasi jismoniy tarbiyaning haqiqiy ijodkoridir. Jismoniy tarbiyada qo‘llaniladigan ko‘pchilik jismoniy mashqlarning halqchilik xususiyati buning yorqin dalilidir. Hozirgi zamon sport turlari va o‘yinlarining ko‘pchiligi masalan; kurash, boks, og‘ir atletika, qilichbozlik, kabilarning asosi qadim zamonlarda halq tomonidan yaratildi, bir necha avoldlar ularni ehtiyotkorlik bilan saqladi va takomillashtirib bordi.

Jismoniy madaniyatni funksiyalari o‘z-o‘zidan to‘liqligicha amalga oshirilmasdan, balki kishini aktiv faoliyati orqali madaniy boyliklarni yo‘naltirilgan xolda ishlatiladi. Jismoniy madaniyat funksiyalarida uni faoliyat mazmuni, shu bilan birga xar bir shaxs uchun va umuman jamiyat uchun axamiyati oshib boriladi. Jismoniy madaniyatni funksiyalari, xar qanday funksiyalar singari malum shakllar bilan amaliyotda ko‘rinishi bo‘yicha ajratib bo‘lmaydi.

«Shakllari» tushunchasi bu yerda, jismoniy madaniyat tuzilishi jixatidan turi, ko‘rinishi va xar xil turligi bilan farqlanishi tushuniladi.

«Turlari» deb jismoniy madaniyatni elementlarga nisbatan katta birikmasini uni tuzilishi bo‘yicha funksiyalari bilan bog‘langanligiga aytiladi. Har xil turliligi deb katta bo‘lmagan shakllarni, xar xil turlarda bo‘lishi tushuniladi. Masalan jismoniy madaniyatni ko‘rinishi deb ishlab chiqarish jismoniy madaniyatni olsak, uni xar xil turliligi ishlab chiqarish gimnastikasi kirish gimnastikasi tushuniladi.

Jismoniy madaniyat “funksiyasi” deganda, uning o‘ziga tegishli ob’ektiv xususiyatlari bilan insonga va inson munosabatlariga, muomalasiga ta’sir ko‘rsatishi, shaxs va jamiyatni ma’lum talabini qondirilishi va rivojlantirilishi tushuniladi. Shu  bilan birga, jismoniy madaniyatning funksiyalari o‘z-o‘zidan to‘liqligicha amalga oshirilmasdan, balki kishini faol faoliyati orqali madaniy boyliklarni yo‘naltirilgan holda ishlatilishi  tushuniladi. Inson biror sport turi bilan shug‘ullanayotganda o‘zining shunga bo‘lgan talabini qondiradi, shu bilan birga shu sport turi bilan shug‘ullanayotgan boshqa insonlar bilan o‘zaro muomalada bo‘ladi.

Jismoniy madaniyatning funksiyalarida uning faoliyat mazmuni, shu bilan birga har bir shaxs uchun va umuman jamiyat uchun ahamiyati ochib beriladi.

Jismoniy madaniyatning umumiy va maxsus  funksiyalari mavjud.

Jismoniy madaniyatning maxsus funksiyalari deganda, madaniyatning boshqa turlariga taalluqli bo‘lmagan, alohida xususiyatga ega bo‘lgan funksiyalar tushuniladi.

Umumiy funksiyalari. Madaniyatga taalluqli bo‘lgan hamma umumiy funksiyalar, u yoki bu holda jismoniy madaniyat sohasida ham ko‘rinadi.

Estetik funksiyasi.  Jismoniy madaniyatni o‘ziga xos xususiyatlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, insonlarni jismoniy kamolotga, sog‘lom bo‘lishga, umumiy garmonik rivojlanishiga bo‘lgan talablarini qondiradi.

Normativ funksiyasi. Jismoniy madaniyatni jamiyatdagi amaliyotda ishlatilishi bilan, ma’lum mezonlar ishlab chiqiladi va mustahkamlanadi.  Bular esa tartiblashtirilgan, sport ko‘rsatkichlarini me’yorlashtirilgan ko‘rsatkichi, jismoniy kamolotning umumiy kriteriyalari, jismoniy yuklamani me’yorlashtirish qoidalari va h.k. bo‘ladi.Bular amaliyotda “Alpomish” va “Barchinoy” sport majmuasi va O‘zbekiston Respublikasi sport klassifikatsiyasida yaxshi ko‘rsatilgan.

Axborot funksiyasi. Jismoniy madaniyat vositalari va ularni ko‘paytirish yo‘lida, avloddan avlodga qimmatbaho ma’lumotlarni qoldirishda va ularni yig‘ishda inson va uning imkoniyatlari katta o‘rin egallaydi.

 

Jismoniy madaniyatning umumiy va maxsus  funksiyalari mavjud.

Maxsus funksiyalari. Jismoniy madaniyatning maxsus funksiyalari deganda, madaniyatning boshqa turlariga taalluqli bo‘lmagan, alohida xususiyatga ega bo‘lgan funksiyalar tushuniladi. Bular uni ko‘rinishlari va har xil turlarini xususiyatiga qarab bo‘linadi. Umuman jismoniy madaniyatga xos bo‘lgan hamma yoki ko‘pgina turlarini birlashishi sharoitida amalga oshiriladigan  funksiyalarni hamda ayrim bo‘limlarga, ko‘rinish va har xil turlariga taalluqli o‘ziga xos funksiyalarni ajratish mumkin.

Jismoniy madaniyatning maxsus funksiyalari umuman uni o‘ziga xos xususiyatlari, kishini harakat faolligini tibbiy talabini qondirishga mo‘ljallangan bo‘lib, shu asosda organizmni jismoniy holati va rivojlanishini, sog‘liqni mustahkamlash qonuniyatlariga binoan optimal darajaga keltirish va hayotda kerak bo‘ladigan jismoniy ish qobiliyatini ta’minlashdan iboratdir.

 

Jamiyat tomonidan tuzilgan ma’lum sotsial sharoitda, jismoniy madaniyatning asosiy maxsus funksiyalarini maqsadga muvofiq ravishda jismoniy kamolotga erishish omili sifatida ishlatilishi shaxsni har tomonlama garmonik rivojlanishiga olib keladi.

 

 

 

5-6-mavzu: Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari

 

Reja:

1. Ilmiy tadqiqotda nazariy tahlil va umumlashtirish usuliyati

2. Pedagogik kuzatish ilmiy tadqiqot usuliyati

3. Eksperiment ilmiy tadqiqot metodi

4. Matematik hisoblash ilmiy tadqiqot uslubiyati

 

Barcha ilmiy fanlar kabi jismoniy tarbiya nazariyasi ilmiy izlanish uslublaridan foydalanadi.

Hozirgi kunda ilmiy tekshirish uslublarining turlicha xillari bo‘lib, qo‘shma fanlarning tadqiqot uslublaridan, ayniqsa, fiziologiya, antropologiya, bioximiya, psixologiya va ijtimoiy-tarixiy izlanish uslublariga ko‘proq ehtiyoj sezilayotganligi ahamiyatga molik.

Jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy ilmiy tadqiqot uslubiyatlari - nazariy tahlil va umumlashtirish, pedagogik kuzatish, eksperiment (tajriba) va matematik hisoblashdan iboratdir.

Ilmiy tadqiqotda nazariy tahlil va umumlashtirish usuliyati

 

Ma’lumki, nazariy tahlil va umumlashtirish adabiyot materiallarini to‘la tahlil qilish va umumlashtirishdan boshlanadi. Adabiyot materiallarini to‘liq o‘rganib chiqish juda qiyin. U har 4-5 yilda yana shunchadanga ko‘payadi. Bundan tashqari ilmiy jurnallardagi tadqiqotlarhaqidagi maqolalar bir necha marotaba ko‘paymoqda. Bunda yordamchi ilmiy predmet - “bibliografiya” fani tadqiqotchining ishini yengillashtiradi. U nashr qilingan adabiyotlarni tartibga soladi va ro‘yxatini tuzib chiqadi. Retrospektiv uslub orqali sistemaga solish Ma’lum davr ichidagi mavjud adabiyotlarning ilmiy yo‘nalishi bo‘yicha yangiliklarga qisqa izoh beradi.

 

Pedagogik kuzatish ilmiy tadqiqot usuliyati

 

Tadqiqotchi qo‘llayotgan bu usuliyatning ijobiy tomoni shundaki, izlanuvchining o‘zi tadqiqotda aynan ishtirok etmaydi.hayotdagi kuzatishdan farqli o‘laroq, bu usuliyat kuzatish predmetini aniq o‘rganadi, kuzatilayotgan va undan aniqlangan dalillarni tezlik bilanhisobga oladigan tizimni ishlab chiqishi va uni izlanishda qo‘llashi oson kechadi. Maxsus bayoennomalar, yozuvdagi shartli ifodalagichlar va tadqiqotni osonlashtiradi. Barcha ilmiy kuzatishlar natijasi kuzatuvchi-ning shaxsiy qobiliyatigagina bog‘liq bo‘lmasligi lozim, chunki o‘rganilayotgan dalillar, ularni natijalari ko‘pchilikda turlicha fikrhosil bo‘lishiga olib keladi. Bu usuliyatning qulay tomoni shundaki, bir vaqtni o‘zida bir necha kuzatuvchi bir oboektni kuzatishi va natijalarni solishtiriladi. Bunda ayrim apparatlar o‘shaharakatning bajarilishini qayta takrorlashi yoki tadqiqot o‘lchoviga qarab uni foto, kinospyomka, video, magnit tasmasi yozuvi va boshqalar) orqali kuzatish lozim bo‘lgan xulosalarni qiladi. Bunday xulosalar oboektiv bo‘ladi. Uni ijrosidagi kamchiliklar yoki yangiliklarni takroriy ko‘rish imkoni bor. Lekin qator sport turlari, harakat faoliyati vaharakat aktini baholashda baxslar, munozaralar qilishga to‘g‘ri keladi. Xulosalar suboektiv bo‘lib yakuniy xulosa natijasiga salbiy taosir qilishhollariham uchraydi.

 

 

Eksperiment ilmiy tadqiqot metodi

 

Ilmiy tekshirishning bu metodi tekshiruvchining o‘zi tomonidan uyushtirilgan bo‘lib, uning o‘zini aktiv aralashuvi orqali olib boriladi. Bu metodda tekshiralayotgan jarayon maxsus sharoitda yoki tajribani yana qaytadan takrorlash uchun imkoniyat yaratiladi.

Tabiiy eksperimenthayotiy sharoitda olib boriladi. Undan tajriba ishtirokchilar butunlay bexabar (samaraligi ham shunda) bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir maktabning ikki sinfidagi jismoniy tarbiya darslarida dastur materialini o‘zlashtirilishi anoanaviy o‘qitish uslullari bilan, boshqasida esa maxsus tanlangan usuliyatlar bilan olib borilib, natijani taqqoslash orqali qaysi sinfda samaradorligni yuqori bo‘lganligini aniqlash mumkin bo‘ladi.

Modulli eksperiment metodidan kuzatuvchihayotda uchray-digan oddiy sharoitdan bir oz o‘zgargan muhitda tajriba o‘tkaziladi. Masalan, muskul kuchini o‘stirishda sportga yangi kelganlar bilan ish olib borilib, ular xaftada uch marta, alohida guruhlarga bo‘linib, birinchi guruhi yotgan shtangada mashq qilish, ikkinchi guruhi esa o‘zining tanasi og‘irligidan foydalanib, uchinchi guruhi faqat gantel ko‘tarish bilan Ma’lum belgilangan muddat davomida mashq qiladi.har qaysi guruhning moduli alohida (shtanga, gavdasi og‘irligi, gantel) mashqlar faqat yelka kamar muskullarining kuchini ortirishga yo‘naltirilgan. Eksperimentdan so‘ng natijalar taqqoslanib samara bergan modul va uning mashqlari, uslubiyati effekti eolon qilinadi.

Laboratoriya eksperimentida shug‘ullanuvchilar kundalikhayotiy sharoitda amaliyotida kam uchraydiganholatda tajriba o‘tkazadi. Masalan, jismoniy tayyorgarligi teng ikki guruh olinib, ulardan birining mashg‘uloti laboratoriyada, ikkinchi-siniki esa oddiy tabiiy sharoitda olib boriladi. Bu tajribaning qulayligi tajribaning laboratoriya sharoitida yangitdan takrorlay olish mumkin ekanligidadir. Usuliyatni salbiy tomoni tajriba o‘tkazuvchining tajribada aynan ishti-roki bo‘lib, oboektiv bo‘lmagan yakuniy xulosalargaham olib kelishi mumkin.

Matematik hisoblash ilmiy tadqiqot uslubiyati

 

Keyingi yillarda biologiya va pedagogika fanlarida tadqiqotning matematikhisoblsh usuliyatlaridan keng foydala-nilmoqda.

Hamma voqealarning, atrofimizni o‘rab olganhar qanday jarayonlarning ikki tomoni – sifat va miqdor tomoni bo‘ladi. Ma’lumki, matematika voqelarning abstrakt shakldagi miqdor tomonini o‘rganadi. Shuning uchunham matematik usuliyatlardan foydalanishdan voz kechish tadqiqotchini masalaning faqatgina bir tomonini – sifat tomoninigina o‘rganishga, uni to‘la o‘rgana olmaslika mahkum etadi. Bunday yarim-yorti yondashish tadqiq etiladigan muammoni aniqlab tadqiqotni boshlanish etapida yo‘l qo‘yilishi mumkin xolos. Ilmiy tadqiqothali aniqlnmagan taqdirdagina mumkin, lekin olib borishda voqealarning barcha tomonlarini, jumladan miqdor tomonla-riniham tadqiq etish muammosi turadi.

 

 

 

 

 

7 – 8 - Mavzu: Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi.

Reja:

3.         Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi sifatida.

4.         Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli.

5.         Jismoniy mashqlar texnikasi

6.         Jismoniy mashqlarni turkumlarga bo‘linishi.

 

O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar:

1.         Jismoniy mashqlar qanday xarakatdir?

2.         Jismoniy mashqlar deb nimaga aytiladi?

3.         Jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi nimadir?

4.         Jismoniy mashqlar qanday turkumlarga bo‘linadi?

 

Adabiyotlar:

1.         Abdullaev A. Xonkeldiev SH.X. “Jismmoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati”, Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. O‘zDJTI nashriyat manba’a bo‘limi 2005 yil.

2.         Матвеев Л.П. “Теория и методика физической культуры” учебник для институтов физической культуры. –М: Физкультура и спорта 1991 г.

3.         Юнусова Ю.М. “Теоритические основы физической культуры и спорта” учебное пасобие для студентов висшоих учебных заведений.

4.         Юнусова Ю.М. «Теория и методика физической культуры» учебное пасобие для студентов висшоих учебных заведений Т. «Иқтисод молия». 2007 йил

 

Ko‘p yillik jismoniy tarbiya jarayonida jismoniy mashqlar, tabiatnining soғlomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillardan jismoniy tarbiyaning vositasi sifatida foydalaniladi.

Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi bo‘lib, u tarixan gimnastika, o‘yinlar, sport va turizm tarzida guruhlarga ajratilib, tarbiya jarayonining vositasi sifatida foydalanib kelindi.

Jismoniy mashq deb, jismoniy tarbiya qonuniyatlari talablariga javob beruvchi, ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakat faoliyatlarining turli turkumi tushuniladi. Bunday harakat faoliyatlari gimnastika, o‘yinlar, sport, turizm mashqlari sifatida tarixan tizimlashtirildi, usuliyati to‘plandi va to‘ldirildi.

Jismoniy mashqni vujudga kelishi tarixan qator darsliklarda (A.D. Novikov, B.A. Ashmarin va boshqalar, 1966, 1979) Ibtidoiy jamoa tuzumi davriga to‘ғri keladi deb ko‘rsatiladi. Jismoniy mashqning vujudga kelishida oboektiv sabab qilib ibtidoiy odamning qorin to‘ydirish maqsadida ov qilishi, suboektiv sabab sifatida ongning shakillanishi deb qaraldi.

Ibtidoiy qurollarni ishlatishni bilmagan ibtidoiy odam o‘z o‘ljasini (ovini)holdan toldirguncha quvlagan. Bu bilan ovchi organizmi katta jismoniy tayyorgarlikka muhtojlik sezgan. Jismoniy tayyorgarligi yetarli bo‘lmagan-larining o‘zlari oviga yem bo‘lgan. Shunga ko‘ra vaqt o‘tishi bilan ibtidoiy odamlar ovga gala-gala bo‘lib chiqadigan bo‘ldilar.

Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli.

Barcha xodisa va jarayonlarga o‘xshash jismoniy mashqlar o‘zining mazmuni va shakliga ega. Jismoniy mashqni bajarishda sodir bo‘ladigan mexanik, biologik, psixologik jarayonlarning to‘plami jismoniy mashqlarning mazmunini vujudga keltiradi, ularning ta’siridan harakat faoliyati uchun qobiliyat rivojlanadi. Shuningdek mashq mazmuniga uning bo‘laklarini to‘plami, masalan, uzunlikka sakrashda tanaga tezlik berish, depsinish havoda uchish, yerga tushish zvenolari hamda mashqni bajarishda hal qilinadigan vazifalar, shuningdek mashqni bajarishdan organizmda sodir bo‘ladigan funktsional o‘zgarishlar haqidagi nazariy bilim va amaliy harakat malakalari kiradi. Bu elementlarning barchasi jismoniy mashqning umumiy mazmu-nini vujudga keltiradi. Jismoniy mashqning shakli ularning ichki va tashqi strukturasining muvofiqligida ko‘rinadi.

Jismoniy mashqlar texnikasi

Texnika to‘ғrisidagi tushunchani pedagogik yoki biomexanik nuqtai nazardan o‘rgansa bo‘ladi.

Pedagogik nuqtai nazardan harakat vazifasini oson samarali hal qilish uchun tanlangan harakat faoliyatini- jismoniy mashq texnikasi deb atash qabul qilingan.

Samaradorlik o‘quvchilar organizmiga eng oqilona ta’sir o‘tkazish bilan ifodalanadi. Ammo ulardan eng maqbuli texnikaviy bajarilish deb ataladi. Masalan, har xil usullar bilan suzish mumkin (krolg’, chalqancha va boshqalar), biroq ba’zilar klassik usullarning birortasidan ham foydalanmasdan suzadilar.

Texnika- grekcha so‘z bo‘lib, “bajara olish san’ati” degan ma’noni bildiradi. Jismoniy mashq texnikasi doim o‘zgarib turadi va takomillashadi. Takomillashgan harakat texnikasi yuqori natija ko‘rsatish garovi bo‘lib, unga sportchilarning tinimsiz ter to‘kishi orqali erishiladi. Sportchining jismoniy tayyorgarligini ortishi yoki uning  gavdasi tuzilishi, jismoniy rivojlanganlikni ko‘rsatuvchi ko‘rsatkichlarning turli-tumanligi, sport turi- jismoniy mashqlar bajarish texnikasini asosini, uning zvenolari yoki detallarini o‘zgarishiga, almashishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Texnikaning asosi deganda, harakat orqali qo‘yilgan vazifani bajarish uchun kerak bo‘ladigan harakat faoliyati tizimining o‘zak qismi tushuniladi. Qo‘llangan usullar tananing qismlarini o‘zaro kelishgan holda, harakat faoliyatining ketma-ketligi tizimini buzmay, jismoniy sifatlarining keraklicha namoyon qilinishini taqazo etadi Texnikaning asosiy zvenosi – bu ma’lum bir harakatdagi asosiy mexanizmning eng muhim va hal qiluvchi qismidan iborat. Masalan, yugurib kelib balandlikka sakrovchilar uchun texnikaning asosiy zvenosi sakrash, oyoqni yuqoriga siltab, tez birlashtirishdan, uloqtirish uchun - yakunlovchi zo‘r berishdan, gimnastikada egilib ko‘tarilish (istalgan usul uchun) - tos-son bo‘ғinlarini o‘z vaqtida va tez kerish ( keyinchalik to‘xtatish)dan iborat bo‘ladi. Texnikaning detali- bu harakat tarkibiga kirgan, lekin uning asosiga, zvenolariga  ziyon yetkazmaydigan qo‘shimcha harakatlar yoki shu harakat mexanizmi tarkibidagi eng mayda bo‘laklardir.

Harakatlar xarakteristikasi

Insonning harakatlari murakkab bir butunlikni tashkil etadi. Harakat aktining bir butunligi bu akt tashkil topadigan harakatlarning o‘zaro boғliqligida va o‘zaro ta’sir etishida namoyon bo‘ladi; harakat detallaridan birining o‘zgarishi natijasida fazada,   boshqa bir qator detallarning vaqt jihatidan o‘zgarishi ro‘y beradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotida harakatlarning tuzilishi haqida gapiriladi. Harakatning tuzilishi – uning yagona bir butunlik   sifatidagi barcha tarkibiy qismlarining o‘zaro qonuniy boғlanishidir.

Fazoviy-vaqt xarakteristikasi

Jismning fazoda vaqt birligi ichidagi siljishi tezlikni ifodalaydi. Tezlik jism bosib o‘tgan yo‘l uzunligining shu yo‘lni bosib o‘tishga sarflangan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi.Odatda, tezlikni aniqlashda uni metr/sekund bilan o‘lchanadi. Agar yo‘lning barcha nuqtalarida harakatning tezligi bir xil bo‘lsa, bunday harakatni tekis harakat deb, agar u o‘zgarsa, notekis harakat deb ataladi.

Harakat tizimi	Yugurish-depsinish-uchish-erga tushish
Harakat fazalari	1	2	3	4
Harakat qismlari	Tayyorgarlik	Asosiy		Yakunlovchi

 

                                 8-chizma. Harakat fazalari, uning qismlari.

Jismoniy mashqlarning pedagogik turkumlari

Jismoniy mashqlarning turkumlarga bo‘linishi – bu ularning eng muhim belgilariga muvofiq bir-biriga boғlangan guruhlarga taqsimlanishidir. O‘qituvchi turkumlar yordamida jismoniy mashqlarning xususiyatini aniqlay oladi, binobarin, mashqlarni tanlashni yengillashtiradi, bu   pedagogik vazifa talablariga javob beradi. Modomiki, jismoniy tarbiya fani rivojlanib borar ekan, yangi ma’lumotlar bilan uzluksiz boyib turadi, turkumlash esa doim bir xilda bo‘lib qolmaydi.

9 - Mavzu: Tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillar.

Reja:

1.   Tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari

2.   Gigiyenik omillar

Adabiyotlar:

5.         Abdullaev A. Xonkeldiev SH.X. “Jismmoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati”, Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. O‘zDJTI nashriyat manba’a bo‘limi 2005 yil.

6.         Матвеев Л.П. “Теория и методика физической культуры” учебник для институтов физической культуры. –М: Физкультура и спорта 1991 г.

7.     Tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari

Havo, quyosh nuri, suv jismoniy tarbiya jarayonida tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari tarzida jismoniy tarbiyaning vositasi sifatida foydalaniladi. Hayotiy sharoit, muhit insonni turli sharoitda moddiy ne’mat yaratish, yashashga majbur qiladi. Tabiatning in’omi- havo, suv, quyosh nuri inson ish qobiliyatini oshirish, salomatligini mustahkamlashning asosiy vositasidir.

Gigienik omillar

Jismoniy tarbiya tizimining sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilgan tamoyilini hayotga singdirish uchun jismoniy mashg‘ulot inson hayot faoliyatining uzviy  qismi bo‘lib qolishi kerak. Boshqa tomondan, jismoniy mashqlar samaradorligi faqat zaruriy gigienik mezonlarga rioya qilingan taqdirdagina eng yuqori bo‘ladi. Gigienik omillar shartli tarzda ikki guruhga bo‘lingan:

1. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishda, mashg‘ulotlarning to‘laqonli o‘tishi uchun  shart-sharoit bilan ta’minlovchi vositalar: mehnatning shaxsiy va ijtimoiy gigienasi me’yori, o‘qish, turmush, dam olish, ovqatlanish vositalari;

2. Jismoniy tarbiya jarayoniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri  kiritiladigan vositalar: gigienik me’yorlar bilan muvofiqlikda dam olish va yuklamalarning optimal tartibi, tashqi sharoitlar yaratish (havoning tozaligi, yetarlicha yorug‘lik darajasi va boshqalar).

Gigienik omillar  shaxsiy va jamoat gigienasi talablarini o‘z ichiga olib, mehnat gigienasi, ovqatlanish, dam olish va tashqi muhitning zararli omillari va boshqalar jismoniy mashqlarni bajarish mashg‘ulotlarida gigienik talab va me’yorlarga rioya qilishni taqazo etadi. Ular jismoniy mashqlar ta’sirchanligini, samaradorligini oshirishini ilmiy, amaliy jihatdan isbotlangan.

Jismoniy mashqlar, tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillarni muntazam ravishda tartibli qo‘llash inson salomatligini mustahkamlaydi va jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiradi.

 

10 - Mavzu: Jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari.

Reja:

1.     Jismoniy tarbiya tizimida tamoyillar ierarxiyasi

2.     Tamoyillar tizimi

3.      Onglilik va faollik tamoyili

4.      Ko‘rsatmalilik tamoyili.

5.      Bajara olish va individuallashtirish tamoyili

6.      Jismoniy tarbiyaning maxsus tamoyillari. Jismoniy tarbiya jarayonining uzluksizligi tamoyili

7.      Yuklamalar va dam olishni tizimli uyg‘unlashtirish tamoyili

8.      Rivojlantiruvchi-mashqlantiruvchi ta’sirlarni asta-sekin oshirib borish tamoyili

9.      Rivojlantiruvchi-mashqlantiruvchi ta’sirlarni asta-sekin oshirib borish tamoyili

10. Yuklamalar dinamikasining moslashtirilgan muvozanati tamoyili.

11. Mashg‘ulotlarni tsiklli tuzish tamoyili

12. Jismoniy tarbiya yo‘nalishlarining yoshga mosligi tamoyili

 

 

O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar:

1. Ta’lim jarayonida onglilik va faollilik

2. Ta’lim jarayonida ko‘razmalilik tamoyili

3. Bajara bilish va individuallashtirish uslubiy tamoyili

 

Adabiyotlar:

1.   Abdullaev A. Xonkeldiev Sh.X. “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati”, Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. O‘zDJTI nashriyat manba’a bo‘limi 2005 yil.

2.   Матвеев Л.П. “Теория и методика физической культуры” учебник для институтов физической культуры. –М: Физкультура и спорта 1991 г.

3.   Юнусова Ю.М. «Теория и методика физической культуры» учебное пасобие для студентов висшоих учебных заведений Т. «Иқтисод молия». 2007 йил.

Jismoniy tarbiya tizimida tamoyillar ierarxiyasi

Tamoyilning umumiy ta’rifi rus tili izohli lug‘atida biror nazariya, ta’limot, fanning asosiy boshlang‘ich qonuni (qoidasi) sifatida tushuntiriladi. Ta’lim va tarbiya tizimida tamoyil deganda “Yo‘naltiriluvchi qoida”, “Asosiy qoida”, “Ko‘rsatma” tushuniladi.

 

Tamoyillar tizimi

 

Jamiyatda tarbiyalash strategiyasining umumiy ijtimoiy tamoyillari

Ta’lim va tarbiyaning umumiy tamoyillari

Jismoniy tarbiya jarayonida tartibga soluvchi (boshqaruvchi) tamoyillar

 

Jismoniy tarbiyada umumiy ijtimoiy tamoyillarni aniqlashtirish (shaxsni xar tomonlama rivojlantirish tamoyili; jismoniy tarbiyaning mehnat va harbiy faoliyat bilan bog‘liqligi tamoyili; sog‘lomlashtirishga yo‘naltiruvchi tamoyil;)

 

Jismoniy tarbiyada ta’lim va tarbiyaning umumiy tamoyillari (onglilik va faollik tamoyili; ko‘rsatmalilik tamoyili; bajara olish va individuallashtirish tamoyili.)

 

Jismoniy tarbiyaning maxsus tamoyillari (uzluksizlik tamoyili; yuklama va dam olishning tizimli uyg‘unlashuvi tamoyili; rivojlantiruvchi-mashqlantiruvchi  ta’sirlarni asta-sekin oshirib borish tamoyili; yuklamalar dinamikasining moslashtirilgan muvozanat tamoyili; mashg‘ulotlarning tsiklli tuzilishi tamoyili; jismoniy tarbiya yo‘nalishlarining yoshga mosligi tamoyili).

 

10-chizma. Tamoyillar tizimi.

 

 

 Umumiy metodologik tamoyillar

Umumiy metodologik tamoyillar – jismoniy tarbiya jarayonining umumiy metodikasini belgilab beruvchi dastlabki qoidalardir.

Onglilik va faollik tamoyili

Jismoniy tarbiyada onglilik va faollik tamoyilining vazifasi shug‘ullanuvchilarda jismoniy tarbiya-sport faoliyatiga chuqur ongli munosabatni, barqaror qiziqish va ehtiyojni shakllantirishdan, shuningdek, ularni optimal faollikka undashdan iborat.

 

Onglilik – bu insonning ob’ektiv qonuniyatlarni to‘g‘ri tushunish, ularni tahlil qila olish va shunga muvofiq o‘z faoliyatini amalga oshirish qobiliyatidir.

Faollik – bu inson tomonidan namoyon qilinadigan faoliyat o‘lchovi yoki kattaligi, uning ishga kirishish darajasidir. Faollik o‘rgatish nuqtai nazaridan bilimlar, ko‘nikma va malakalarni ongli o‘zlashtirish shart- sharoitlari va natijasi sifatida qatnashadi.

Ko‘rsatmalilik tamoyili

Ko‘rsatmalilik tamoyili o‘rgatish (o‘qitish)da va tarbiyalashda ko‘rgazmali qurollardan keng foydalangan holda jismoniy tarbiya jarayonini tashkil etishni taqozo qiladi. Ko‘rsatmalilik insonning sezgi organlarini bilish jarayoniga jalb qilishni anglatadi.

Jismoniy tarbiya jarayonida amaliy ko‘rsatmalilik ko‘rish, eshitish va harakat shakllarida amalga oshiriladi.

 

Bajara olish va individuallashtirish tamoyili

Jismoniy tarbiyada bajara olish va individuallashtirish tamoyili -  jismoniy tarbiya vazifalari, vositalari va metodlarining shug‘ullanuvchilar imkoniyatlariga optimal mos kelishini talab etishdir.

Tamoyilni amalga oshirishda shug‘ullanuvchilarning u yoki bu mashg‘ulot yuklamasini bajarishga, o‘rganishga tayyorgarliklari e’tiborga olinishi hamda topshiriqlarning murakkablik jihati aniqlab olinishi kerak.

Jismoniy tarbiyaning maxsus tamoyillari.

Jismoniy tarbiya jarayonining uzluksizligi tamoyili

Jismoniy tarbiya inson hayotining barcha davrlarida uzluksiz davom etadigan jarayondir.

Organizmni rivojlantirishning  ajralmas omili bo‘lgan faoliyatning umumiy ahamiyatini J.Lamark ham ko‘rsatib o‘tgan edi. “Biror-bir organni tez-tez va uzluksiz harakat qildirish o‘sha organni oz-ozdan mustahkamlaydi, uni o‘stiradi va harakatning qanchalik uzoq bo‘lganiga qarab unga kuch-quvvat baxsh etadi, doimiy harakatda bo‘lmagan organ esa asta-sekin bo‘shashib, salohiyati so‘nib boradi”- deb yozgan edi u.

Yuklamalar va dam olishni tizimli uyg‘unlashtirish tamoyili

Jismoniy tarbiya jarayonida yuklamalar va dam olishni tizimli uyg‘unlashtirish juda muhim qoida bo‘lib, mashg‘ulotlarning umumiy samarasi oxir-oqibat unga bog‘liq bo‘ladi. Mashg‘ulotlar orasida turli xil dam olish variantlarini (to‘liq, qattiq va supertiklanish), shuningdek, yuklamalarning kattaliklari hamda yo‘nalishlarini boshqara turib, mashg‘ulotlarni yetarlicha tez-tez, nisbatan katta shiddat bilan o‘tkazgan holda maksimal samaraga erishish mumkin.

Rivojlantiruvchi-mashqlantiruvchi ta’sirlarni asta-sekin oshirib borish tamoyili

Ushbu tamoyil shug‘ullanuvchilarda vazifalarni mukammallashtirish hamda yuklamalarni oshirish hisobiga harakat va u bilan bog‘liq bo‘lgan psixik faoliyatlarni namoyon qilishga bo‘lgan talablarni muntazam ravishda oshirib borish zaruriyatini belgilab beradi.

Yuklamalar dinamikasining moslashtirilgan muvozanati tamoyili.

 Bu tamoyildan uchta asosiy qoida kelib chiqadiki, ularga muvofiq jismoniy tarbiya bosqichlari doirasida umumiy yuklama dinamikasining tipik shakllari aniqlangan.

1.   Jismoniy tarbiya jarayonida foydalaniladigan umumiy yuklama miqdori shunday bo‘lishi kerakki, uning qo‘llanilishi sog‘liqda salbiy o‘zgarishlarni keltirib chiqarmasligi lozim. Ushbu qoida yuklamalarning kumulyativ samarasini muntazam nazorat qilishni ko‘zda tutadi.

2.   Qo‘llaniladigan yuklamaga moslashib borgan sari, ya’ni moslashishli o‘zgarishlar barqaror holat bosqichiga o‘tgan sayin umumiy yuklama o‘lchamlarining navbatdagi oshirilishi bajarilishi kerak.

Erishilgan tayyorgarlik darajasi qancha yuqori bo‘lsa, yuklama parametrlari shuncha katta oshiriladi.

3.   Jismoniy tarbiyada umumiy yuklamalar miqdoridan foydalanish mashg‘ulotlar tizimining ayrim bosqichlarida uning  vaqtinchalik kamayishi, yoki barqarorlashishi, yohud vaqtinchalik oshishini nazarda tutadi.

 

Mashg‘ulotlarni tsiklli tuzish tamoyili

Jismoniy tarbiya jarayonida bu – tsikllarni hosil qiluvchi mashg‘ulotlar va bosqichlarning berk aylanishidir.

Jismoniy tarbiya yo‘nalishlarining yoshga mosligi tamoyili

Bu tamoyil jismoniy tarbiya yo‘nalishini inson organizmining yoshga xos (maktabgacha, kichik, o‘rta, katta) jismoniy rivojlanishiga, ya’ni ontogenezning o‘zgarib turuvchi davrlariga mos ravishda  izchil o‘zgartirish majburiyatini qo‘yadi.

11-Mavzu. Jismoniy tarbiya vositalari

 

Mashg’ulotning rejasi:

 

1. Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi sifatida.

2. Jismoniy mashqlar paydo bo’lishi

3. Jismoniy mashqlarning mazmuni va formasi.

4. Tabiyatning sog’lomlashtiruvchi kushlari va gigienik omillar.

5. Gigienik omillar jismoniy tarbiya vositasi sifatida.

6. Jismoniy mashqlarning tasirini belgilovchi omillar.

7. Turizm jismoniy tarbiya vositasi sifatida

8. Jismoniy mashqlar texnikasi tushunchasi

 

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Jismoniy tarbiya vositalarga umumiy xarakteristikasi, jismoniy madaniyat nazariyasining ilmiy tadqiqot metodlari, jismoniy mashqlar tavsifi, tabiat sog’lomlashtirish kuchlari, gigienik omillarni tavsifi haqida ma’lumotlarga ega qilish. Jismoniy mashqlarning organizmga ta’sir qilish omillari, jismoniy mashqlarning turkumlarga bo’linishi, jismoniy mashqlar texnikasini umumiy tasnifi haqida ma’lumotlarga ega qilish.

 

O’quv faoliyati natijalari:

 

· Jismoniy tarbiya vositalarga umumiy xarakteristikasi haqida bilishlari kerak.

· Jismoniy madaniyat nazariyasining ilmiy tadqiqot metodlari haqida ma’lumotlarga ega bo’ladi.

· Jismoniy mashqlar tavsifi, tabiat sog’lomlashtirish kuchlari, gigienik omillarga tavsifini bilish lozim.

· Jismoniy mashqlarning organizmga ta’sir qilish omillari haqida bilishlari kerak.

· Jismoniy mashqlarning turkumlarga bo’linishi haqida bilishlari kerak.

· Jismoniy mashqlar texnikasini umumiy tasnifi haqida bilishlari kerak.

 

 Ta’lim berish usullari:  Ko’rgazmali, ma’ruza, suhbat

Ta’lim berish metodlari: “Bumerang”, klaster, yechim daraxti metodi

Ta’lim berish vositalari: O’quv qo’llanma, proektor, maket, jadval va bannerlar

 

Jismoniy mashqlar tavsifi

Tasnif - bu jismoniy mashqlarni muayyan belgilariga ko’ra guruh va kichik guruhchalarga taqsimlanishidir. Turli jismoniy mashqlar ko’plab o’xshash belgilarga ega. Mashqlarni guruhlashga imkon beradigan asosiy belgini aniљlash muhim. Bu belgi pelogogik jihatdan ahamiyatli bo’lishi lozim. Turli belgilarga ko’ra tuzilgan tasniflar ko’plab amaldagi jismoniy mashqlar bilan tanishishga, ulardan zarurlarini qo’yilgan vazifalarga muvofiq tanlashga, darslik va qo’llanmalardan zarur mashqlar tavsifni tez topishga yordam beradi.

         Ayniqsa, umumiy tasniflarning asosida jismoniy tarbiya vositalarining tarixiy shakllangan tizimi va metodlari yotadi: gimnastika, o’yinlar, sport, turizm. Bu guruhlarning har bir o’ziga xos ahamiyatga ega va ular yanada kichik tasnifiy guruhchalarga bo’linadi.

         Gimnastika jismoniy tarbiya tizimida katta o’rin tutadi. U sog’lomlashtirish yoki umumrivojlantiruvchi (asosiy, gigienik, atletik) gimnastika, sport-akrobatikasi, kasbiy, sport gimnastikasi, badiiy gimnastika (va amaliy) professional-amaliy, harbiy-amaliy, sport-amaliy, ishlab chiqishdagi gimnastika, davolash gimnastikasi turlariga bo’linadi.

         Gimnastikaning quyidagi o’ziga xos xususiyatlari mavjud gavdani turli qismlari, ayrim, bo’g’imlar va ular faoliyatining turli tomonlari va xolatiga talab ta’sir etish (mushaklarning bo’shashishiga, cho’zilish va boshqalar): jismoniy yuklanishni taqsimlash imkoniyati: sport anjomlari va sport inshoatlaridan foydalanish: mashqlarni musiqa jo’rligida o’tkazish: mashqlarning rang-barangligi. Gimnastikaning bu xususiyatlari undan xilma-xil vazifalarni hal etish uchun barcha yoshdagi, salomatligi, jismoniy tayyorgarligi turlicha bo’lgan kishilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarda foydalanish imkonini beradi.

 

Tabiatning sog’lomlashtirish kuchlari jismoniy tarbiya jarayonida ikki yo’nalishda olib boriladi

1. Jismoniy mashqlar mashg’ulotini tashkil etishi va muvofiqli sharoit sifatida o’tkazilishi (ochiq xavoda, quyosh nurining ta’sirida, tong sharoitida va h.k), ya’ni muxitning tabiiy omillari jismoniy mashqlar ta’sirini kuchaytiradi.

2. Ikki yo’nalish organizmni chiniqtirishga nisbatan mustaqil vosita sifatida foydaniladi (quyosh, xavo vannasi, suv tadbirlari, artinish, chiniqtirish va h.k.).

         Misol: Kasalxonalarda, kurortlarda va boshqa turli dam olish tashkilotlarida xavo va quyosh vannalari, suv va chiniqtirish tadbirlari keng o’rin egallaydi. Jismoniy mashqlar mashg’ulotida. Tabiatning sog’lomlashtirish kuchlarini to’g’ri ishlata bilish kishi organizmiga jismoniy mashqlarni ijobiy ta’sirini oshiradi.

         Tabiatning sog’lomlashtirish kuchlari (quyosh, xavo, suv), bola organizmiga jismoniy mashqlarini ta’sir etish samaradorligini oshirish. Ochiљ xavoda. Quyoshli kunlarda jismoniy mashqlar o’tkazish vaqtida bolalarda ijobiy xissiyot vujudga keladi, ko’proq kislorod yutiladi, modda almashinuvi orqali, ayrim organlar va organizm tizimlarining quvvatini imkoniyatlarini oshiradi. Quyosh, xavo va suv organizmni chiniqtirish uchun, yuqori va past haroratga organizmning moslashuvini oshirish uchun foydalaniladi. Natijada issiqlikni boshqaruvchi apparat mashqlanadi va inson organizmi ob-havoning keskin o’zgarishiga o’z vaqtida javob berish qobiliyatiga ega bo’ladi. Bunda tabiatning tabiiy omillaridan jismoniy mashqlar moslanishi chiniqish samarasini oshiradi.

         Tabiatning tabiiy kuchlaridan mustaqil vositalar sifatida foydalaniladi. Suv terining iflosdan tozalash uchun, undagi qon-tomirlarini kengaytirish va toraytirish va hakozo uchun qo’llaniladi. qilishga yordam beradi.

         Tabiatning tabiiy kuchlridan ularni moslashtirilgan xolda foydalanish muhimdir.

Gigienik omillar

Jismoniy tarbiya vazifalarini hal etishning zarur sharti hisoblanadi. Ular jismoniy mashqlarning shug’ullanuvchilar organizmiga ta’siri samaradorligini oshiradi. Xonalar, fizkultura jihozlari o’yinchoqlar, o’quvchilar kiyimlari va poyabzallarining tozaligi kasalliklarini oldini oladi. Gigienik talabalarni bajarish bolalarda ijobiy emotsiya uyg’otadi va jismoniy mashqlarni o’zlashtirish uchun qulay sharoit yaratadi. Gigienik omillar shaxsiy va jamoat gigienasini o’z ichiga oladi.

         Gigienik omillar mustaqil ahamiyatga ega: ular barcha organ va tizmlarning normal ishlashiga yordam beradi. Masalan: muntazam va sifatli ovqatlanish, ovqat xazm qilish organlarining faoliyatiga ijobiy ta’sir qiladi va boshqa organlarga zaruriy oziq moddalarning o’z vaqtida yetib borishini ta’minlaydi, bolaning normal rivojlanish va o’sishga yo’l yordam beradi. To’g’ri yoritish ko’z kasalliklarini sodir bo’lishiga yo’l qo’ymaydi, o’quvchilarning xarakat qilishlari uchun qulay sharoit yaratadi.

Kundalik rejimga qat’iy rioya qilish uyushqoqlikka, intizomlilikka o’rgatadi.

         Gigienik omillar-shaxsiy va jamoat gigienasini o’z ichiga qamrab oladi.

         1. SHaxsiy gigiena mashg’ulot tartibi, dam olish, joyining tozaligi o’quv va ovqatlanish xona gigienasi, maydoncha, kiyimlar, sport jihozlari va anjomlari badani va kiyimlarning tozaligi va h.k.larning organizga jismoniy tarbiya samaradorligini oshiradi. Agarda jismoniy mashqlar toza, yorug’ xonalarda o’tkazilsa, jismoniy harakat sifatlarning rivojlanishi va bu mashqlarni o’zlashtirish yengilroq bo’ladi. Ular sog’liqni yaxshilashda va kishi umrini uzaytirishda katta ahamiyatga ega.

         Gigiena omillar mustaqil ahamiyatga ega: hamma tizim va organlarning normal xolatda ishlashga ko’maklashadi. Masalan, sifatli va muntazam ovqatlanish hamma organlarga ozuqaviy moddalarni o’z vaqtida yetkazib berishni ta’minlaydi, bolaning to’g’ri o’sishi va rivojlanishiga yordamlashadi, shuningdek, ovqat xazm qilish tizimi shaxsning faoliyatiga ijobiy ta’sir etib kasallanishni oldini oladi.

 

mashqlarni organizmga ta’sirini bilishi va hisobga olishi kerak. Bundan u kishi organizmining bir butunligini unutmasligi lozim. Agar jismoniy mashqlar ob’ektiv qonunlar asosida qo’llanilmasa, u holda salbiy natijaga ega bo’lib, zarar yetkazish mumkin. Misol: tayyorgarliksiz uzoq masofaga yugurish.

Jismoniy mashqlarni maqsadga muvofiq ta’sirini aniqlovchi umumiy omillarga: 1. Mashg’ulotlar ustidan to’g’ri pedagogik rahbarlik; 2. O’rgatish va tarbiyaashda maqsadga muvofiq metodlardan foydalanish kiradi.

SHu bilan bir qatorda quyidagilarga ham e’tibor berish zarur:

a) SHugullanuvchilarning individual xususiyatlari (yoshi, jinsi, sog’lik holati, tayyorgarlik darajasi, mehnat o’qishi, dam olish tartibi).

b) Jismoniy mashqlarni xususiyatlari: uni murakkabligi, yangiligi, jismoniy harakat ishi hajmi, his-xayajonligi.

v) Tashqi muxit xususiyatlari (metrologik, joy sharoiti, asbob va anjomlarni sifati, shug’ullanish joyining gigienik sharoiti)

 

 

 

1-o’quv topshiriq «Bumerang»

 

 

Jismoniy mashqlarni organizmga ta’siri. Yuqorida aytilganidek, jismoniy mashqlar odam organizmiga chuqur va har tomonlama ta’sir ko’rsatadi. Mo’ljallangan maqsadda ulardan ma’lum ijtimoiy va biologik muhitda foydalaniladi. SHuning uchun ham jismoniy mashqlar mashgulotlarining optimal samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi faktorlarni e’tiborga olish kerak:

A) Mashgulotda qatnashuvchilarning individual holatlari: yoshi, jinsi, salomatlik, jismoniy rivojoanish, tayyorgarlik darajasi /aqliy, jismoniy, xissiy/, emotsional halatlar va boshqalar xususiyatlari;

B) Jismoniy mashqlarning xususiyatlari /murakkabligi, yangiligi, texnik xarakteristikasi/;

B) tashqi sharoitlar: ishlash, o’qish, yashash, dam olish tartibi, harakat faoliyatining konkret sharoitlari /joyning meteriologik shroitlari, jihozlarning sifati, mashgulot o’tkaziladigan joyning gigienasi, jamoatda o’zaro munosabat xarakteri, atrofdagi shaxslarning ta’siri va boshqalar/.

Tarixiy rivojlanish jarayonida jismoniy trabiya usullarining muhim tomonlari tashkil etuvchi jismoniy mashqlar turli majmuasi va tartibi yaratilib borildi.

Jismoniy mashqlarning organizmga ta’siri ko’p qirralidir, lekin asosiylari quyidagilardan iborat: a) Kishi psixikasiga, b) Tana shakliga, v) Organizmni fiziologik funktsiyasiga, g) Soglomlashtirish ahamiyatiga, d) Tarbiyaviy ta’siri.

Jismoniy mashqlarning turkumlarga bo’linishi

         Jismoniy mashqlarni turkumlarga bo’lish-ularni bir-biriga bog’liq bo’lgan guruhchalardagi mashqlarning ba’zi xususiyatlari umumiy (yoki deyarli umumiy) bo’lishi lozim.

         Jismoniy tarbiyaning tarixiy analizi shuni ko’rsatadiki jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida tarbiyaning ma’lum amaliy va’zifalarini xal qilish uchun oqilona deb topilgan jismoniy mashq turlari tanlab olingan va turkumlarga bo’lingan. Bular - Qadimiy Gretsiyada pentalon-besh kurash: Gust-Muts tizimidagi tabiiy xarakatlar: XVIII va XIX asrlarda Pestalotstsioning va shipsning oddiy xarakatlari: snaryadlar bilan va snaryadsiz mashqlar: guruhli mashqlar: jangovor «sokol: tizimidagi va hakozo.

         Bu turkumlar jismoniy tarbiyaning butun tarixan mujasamlashgan vositalarini o’z ichiga olmaydi. Eberning frantsuz tizimida mashqlar asosan foydalaniladigan vositalarning tor amaliy belgilariga ko’ra (yurish, yugurish, sakrash, tirmashib chiqish, og’ir narsalarni ko’tarish mashqlari, uloqtirish, suzish, ximoyalanish va hujum qilish) klassifikatsiya qilingan edi.

         Uning klassifikatsiyasining asosiy guruhlari quyidagilardir:

1.   Oddiy mashqlar. 2. Murakkab mashqlar yoki kuchlanish ortib boradigan mashqlar. 3. Maqsadi fazoviy munosabatlarni o’rganish va vaqtga ko’rishni taqsimlashdan iborat bo’lgan mashqlar. 4. Murakkab xarakatlar ko’rinishidagi muntazam mashqlar.

 

Jismoniy mashqlarni turkumlarga bo’linishi

Belgilari bo’yicha

Mashqlar xarakteristikasi va yo’ngalishi

1. Anatomik bo’yicha

qo’l muskullarga berilgan mashqlar

oyoq muskullarga berilgan mashqlar

qorin muskullarga berilgan mashqlar

bel muskullarga berilgan mashqlar

gavdaning kundalang muskullarga ber.mashqlar

2. Jismoniy sifatlarini rivojlantirishga ahamiyatligi bo’yicha

kuchni rivojlantirish uchun ahamiyatli qarashlikni yengish mashqlari og’irliklar ko’tarish, tortilish va h.k

tezkorlikni rivojlantirish u-n ahamiyatli tezkor xarakatlar, sprintcha yugurish, qisqa masofaga yugurish va h.k.

chidamlikni rivojlantirish u-n ahamiyatli vaqt yugurish suzish chang’ilarda yurish va h.k.

chaqqonlikni rivojlantirish u-n ahamiyatli (akrobatika va boshqa mashqlar)

egiluvchanlikni rivrjlantirish u-n ahamiyatli (egilish va siltov mashљlar)

3. Tanlab olgan sport turi u-n ahamiyati

yordamchi umum rivojlantiruvchi salomatlikni mustahkamlash u-n har tomonlama jismoniy tayyorgarlik

maxsus sifatlarni rivjlantirish u-n kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik.

Asosiy yondoshtiruvchi texnikalarni uzlashtirish va takomillashtirish

sport tanlab olgan sport turi

4. Mashqlar tuzilish va shaklining xususiyatlari biomexanika bo’yicha

tsiklik xarakat fazalari tsiklidagi ketma-ketlik qonuniyatlari va aloqasi tsikllarni qaytarilishini va bog’liqligi (yurish, yugurish, suzish,konkida yugurish chang’ilarda yurish)

atsiklik har bir mashqlar va ta’sirlar tugallanishi va qaytarilishi mumkin lekin bu b-n tsiklik bo’lmaydi diskni uloqtirish, yadroni turtish, joydan sakrash va h.k).

aralash tsiklik mashqlarni atsiklik mashљlar b-n bajarish (yugurib kelib uzunlikka sakrash, tayok b-n sakrash, granata, nayza uloqtirish).

5. Ishlarini quvvati fiziologiya bo’yicha

maksimal ish quvvati xarakatlarning maksimal chastatasi bilan xakterlanishi yoki muskullarning qisqarishi va amplituda kuchlanishi, katta bo’lishi mumkin. Ishlar 20-30dan to 10-15 va bundan oz davom etishi mumkin.

Submaksimal ishning davom etishi 20-30dan 3-5 gacha 800, 1500 m gacha yugurish muskullarda anaerob jarayon ro’y beradi

katta ishning davom etishi 3-5dan 40gacha 750kal oriya sarf qilinadi

o’њrtacha organimzda uncha o’zgarishlar bo’lmaydi, tiklalanish jarayonlari. 10000 m marofoncha yugurish uzoq masofalarni suzish, chang’ilarda 10km dan ko’p masofalarga yurish.

6.Sport turlari

ommaviy sport turlari yengil atletika sport o’yinlari, suzish, gimnastika va boshqalar

qo’shimcha sport turlari ovchilik, baliq ovi va boshqalar

texnik sport turlari avtomotor sport turlari va boshqalar.

 

Jismoniy mashqlar texnikasi

Harakat vazifalari maqsadga muvofiq sodda hal etilishiga yordam beradigan harakat faoliyatining usullari jismoniy mashqlar texnikasi deyiladi. Masalan: "oyoqni bukib" sakrash usuli bilan, yugurib kelib uzunlikka sakrash.

a) Texnika tushunchasi bu xarakatlarning tashqi shaklidir. Jismoniy mashqlar texnikasi beto’xtov o’zgaradi va takomillashadi.

Jismoniy mashqlar texnikasi, texnikaning asosi, aniklovchi zvenosi va detallarini o’z ichiga qamrab oladi. (jadval 5)

b) Texnikaning asosi, negizi - bu harakat vazifalarini aniq ratsional yo’l bilan hal qilish uchun kerakli harakatlarning yig’indisidir. Masalan: volleybolda xujumkor urush-tananing ketma-ketlik harakati; yugurib kelib uzunlika sakrash - yugurish; depsinish; uchish va qo’nish fazasi elementlaridan iborat.

v) Texnikaning aniqlovchi zvenosi - bu ushbu harakat asosiy mexanizmining eng muhim va hal qiluvchi qismidir.

g) Texnik detallari - harakatning asosiy mexanizmiga xalaqit bermaydigan, uning ikkinchi darajali xususiyatidir. Bu sportchining individual

 

Jismoniy mashqlar texnikasi?
1	2	3
Texnikaning asosiy negizi	Texnikani aniqlovchi zvenosi	Texnikaning detallarini tashkil qilish

 

 

 

 

 

 

 

 

2-o’quv topshiriq «Bumerang»

Talabalar bilimlarini faollashtirish va mustahkamlash maqsadida savollar beradi

 

1.   Jismoniy tarbiya vositalarga umumiy xarakteristika?

2.   Jismoniy mashqlar tavsifi?

3.   Tabiat sog’lomlashtirish kuchlari?

4.   Jismoniy mashqlarning turkumlarga bo’linishi?

5.   Jismoniy mashqlar texnikasi?

6. Jismoniy mashqlar texnikasi?

7. Jismoniy tarbiya nazariyasining tadqiqot metodlari?

8. Gimnastika, harakatli va sport o’yinlar, turizm, yengil atletika turlari jismoniy mashqlar texnikasi misolida tavsif.

9. Jismoniy mashqlar texnikasining fazoviy, vaqt, ritmik, dinamik xarakteristikasi.

 

 

 

12 – mavzu. Jismoniy tarbiyaning didaktik printsiplari

Mashg’ulotning rejasi:

 

1. Onglilik-faollik, oson tushunarli individuallashtirish printsiplariga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullari.

2. Muntazamlilik va ko’rgazmalilik printsipiga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullari.

3. Taraqqiyot printsipiga (talablarni asta-sekin oshirib borish) umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish yo’llari.

 

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Onglilik-faollik, oson tushunarli individuallashtirish printsiplariga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullari, muntazamlilik va ko’rgazmalilik printsipiga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullari, taraqqiyot printsipiga (talablarni asta-sekin oshirib borish) umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish yo’llari haqida ma’lumotlarga ega qilish.. Onglilik-faollik, oson tushunarli individuallashtirish printsiplariga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullari haqida ma’lumotlar berish.

· Muntazamlilik va ko’rgazmalilik printsipiga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullarini ta’riflash.

· Taraqqiyot printsipiga (talablarni asta-sekin oshirib borish) umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish yo’llari haqida ma’lumotlar berish.

 

O’quv faoliyati natijalari:

 

· Onglilik-faollik, oson tushunarli individuallashtirish printsiplariga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullari haqida ma’lumotlarga ega bo’ladi.

· Muntazamlilik va ko’rgazmalilik printsipiga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullari haqida bilimlarga ega bo’ladi.

· Taraqqiyot printsipiga (talablarni asta-sekin oshirib borish) umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish yo’llari haqida ma’lumotlarga ega bo’ladilar.

 

 Ta’lim berish usullari:  Ko’rgazmali, ma’ruza, suhbat

Ta’lim berish metodlari: “Bumerang”, klaster, yechim daraxti metodi

Ta’lim berish vositalari: O’quv qo’llanma, proektor, maket, jadval va bannerlar

 

 

 

 

1. Onglilik-faollik, oson tushunarli individuallashtirish printsiplariga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullari.

Jismoniy tarbiya jarayonida umumiy pedagogik printsiplar keng qo’llaniladi, chunki bu jarayon o’rgatish va tarbiyalashning bir qismi bo’lib xisoblanadi. Pedagogik printsiplar jismoniy tarbiya jarayonida o’ziga hos xislatlarni aks ettirib, maxsus mazmunini ifoda etadi. Jismoniy tarbiya printsiplariga onglilik va faollilik, ko’rgazmalilik, muntazamlilik, shug’ullanuvchilarga oson tushunarli va individuallashtirish, jismoniy yuklanishni asta-sekin va tobora oshirib borish taraqqiyot (progressiv) printsiplari kiradi.

Faollik va onglilik printsipi o’qituvchi jismoniy mashqlar ahamiyatini tushuntiradi, to’g’ri bajarishga o’rgatadi, mashqni bajartiradi yo’l qo’yilayotgan hatolarni ko’rsatadi, ogohlantiradi va to’g’rilashga yordam beradi. O’quvchi (bola) darsda њtilayotgan materiallarni tushunishi kerak va kundalik hayotga kiritishi lozim, o’rtoqlari mashqlarni bajarish texnikasida hatolarga yo’l qo’yilganligini ko’rish va aytish kerak.

 

2. Muntazamlilik va ko’rgazmalilik printsipiga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullari.

Muntazamlilik printsipi:

1.     Mashg’ulotlarning usluksizligi, doimiyligi.

2.     O’quv jarayonni to’g’ri rejalashtirish.

3.      Jismoniy yuklanishni asta sekin va muntazam oshirib borish.

 O’rgatish metodlarni va metodik printsiplarni hisobga olgan holda darsga o’quvchilarni qiziqtirish zarur.

 O’qituvchi shunday vazifalarni qo’ysinki, ular uni albatta bajarsin. O’qituvchining asosiy diqqati o’quvchilarning ongli intizomini tarbiyalashga qaratilgan bo’lsin. Busiz to’liq qonli darsni o’tkazib bo’lmaydi. SHu boisdan talab qonun-qoidalarini ishlab chiqish, unga sharoitlar yaratish va talab qilish lozim:

1.Sport kiyimini kiyinish joyi va vaqti (sport kiyimini alohida o’zi bilan ol

ib kelish).

2. Dars boshlanishidan oldin va tugagandan so’ng safga turish joyi, uning tartibi.

3. Mashg’ulot jarayonida guruhlarni joy almashish qoidalari va talablari.

4. Sport inshootlarini joy-joyiga qo’yish va ulardan foydalanish qoidalari.

5. O’quv qo’llanmalar va sport anjomlaridan unumli foydalanish va ularni joylashtirish tartibi.

6. Sport xonasidan uyushqoqlik bilan chiqib ketish.

7. O’qituvchi darsga tayyorgarlik ko’rishda shu narsalarni hammasini hisobga olishi kerak.

 

3. Taraqqiyot printsipiga (talablarni asta-sekin oshirib borish) umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish yo’llari.

Talabalarni asta sekin oshirib borish. Bu printsip jismoniy tarbiya jarayonida shug’ullanuvchilarga qo’yiladigan talablarning umummiy yunalishi ifoda etadi, va tobora qiyinlashib boruvchi yangi-yangi vazifalarni qo’yish va bajarishni, shular bilan bog’lik bo’lgan nagruzkalar xajmi va shiddatini asta -sekin oshirib borishini o’z ichiga oladi. Talablarni asta sekin oshirib borish printsipini qo’llashda quyidagilarga e’tibor beriladi:

1. Mashg’ulotlar materialini doimo yangilab borish. Jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatini bir turidan ikkinchi murakkabrok turiga o’tish ta’limiy ahamiyatga egadir. Mashqlarning tarkibini doimo yangilamasidan turib xayotiy ahamiyatga ega bo’lgan xaakat malaka va ko’nikmalarni yetarlicha keng doirasini egallab bo’lmaydi.

2. Jismoniy yuklanishlarning xajmi va shiddatini oshirish. Bir jismoniy yuklanishlarning o’zini uzok vaqt qullash xolatida uning tarakkiy ettiruvchi samaradorligi shu jismoniy yuklanishlariga o’rganish jarajasi bo’yicha ast-sekin yo’qolib boradi. Jismoniy yuklanishlariga o’rganib borish natijasida vujudga kelgan organizmning funktsional imkoniyatlari bir xil tipdagi shu ish ratsional (ekonom) foydalanishga olib keladi( taki ish birligiga to’g’ri keladigan energiya sarflanishi kamayadi, yurak-tomir va nafas olish sistemasidagi bir qator funktsional o’zgarishlar kamayadi va x.k.), ya’ni nagruzkaga nisbatan moslashuvning bir tomonini tashkil etuvchi funktsiyalarni ekonomlashtirish deb ataladigan fiziologigiyada ma’lum blgan xodisa ro’y beradi. Funkitsonal imkoniyatlarning keyingi rivojlanishi uchun doimo jismoniy yuklanishlarni yangilab borish, uning xajm va shiddatini oshira borish talab etiladi. Mana shu jismoniy tarbiyaning asosiy qonun qoidalaridan biridir. Jismoniy sifatlarini tarbiyalashda qonun-qoida nagruzkalarning turli parametrlarini: harakat tezligi, og’irlikning ortishi, takrorlanish soni, ishning umumiy davomiyliligi va x.k-larning rivojlantirib boruvchi o’zgarishlarda sodir bo’ladi.

 

Talabalar bilimlarini faollashtirish va mustahkamlash maqsadida savollar beradi

 

1.     Onglilik va faollik printsiplariga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullari?

2.     Ko’rgazmalilik printsipiga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullari?

3.     Onglilik va faollik printsiplarini ko’rgazmalilik printsipi bilan bog’liligi?

4.   Muntazamlilik printsipiga umumiy xarakteristika va uni amalga oshirish usullar

 

 

 

 

 

 

 

 

13 - Mavzu. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida qo’llaniladigan jismoniy tarbiya metodlari

 

Mashg’ulotning rejasi:

1. Jismoniy yuklamani boshqarish usullari.

2. Ko’rgazmali va so’z metodidan foydalanish xususiyatlari.

3. O’yin, musobaqa va qatiy tartiblashtirilgan mashqlar metodlariga tavsif va ulardan foydalanish.

 

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Jismoniy yuklamani boshqarish usullari, ko’rgazmali va so’z metodidan foydalanish xususiyatlari, o’yin, musobaqa va qatiy tartiblashtirilgan mashqlar metodlariga tavsif va ulardan foydalanish haqida ma’lumotlarga ega qilish. Jismoniy yuklamani boshqarish usullari haqida ma’lumotlar berish. Ko’rgazmali va so’z metodidan foydalanish xususiyatlari haqida ma’lumotlar berish.. O’yin, musobaqa va qatiy tartiblashtirilgan mashqlar metodlariga tavsif va ulardan foydalanish haqida ma’lumotlar berish.

 

O’quv faoliyati natijalari:

· Jismoniy yuklamani boshqarish usullari haqida ma’lumotlarga ega bo’ladi.

· Ko’rgazmali va so’z metodidan foydalanish xususiyatlari haqida ma’lumotlarga ega bo’ladi.

· O’yin, musobaqa va qatiy tartiblashtirilgan mashqlar metodlariga tavsif va ulardan foydalanish haqida ma’lumotlarga ega bo’ladi.

 

 Ta’lim berish usullari:  Ko’rgazmali, ma’ruza, suhbat

Ta’lim berish metodlari: “Bumerang”, klaster, yechim daraxti metodi

Ta’lim berish vositalari: O’quv qo’llanma, proektor, maket, jadval va bannerlar

 

So’z  va  ko’rgazmali metodidan foydalanish xususiyatlari.

So’z metodi. Jismoniy tarbiya jarayonida o’qituvchining asosiy faoliyati so’z bilan amalga oshiriladi: so’z yordamida bilimlar beriladi, tushunishni faollashtiradi va chuqurlashtiriladi, vazifalar beriladi, ularning bajarilishi boshqariladi, natijalar taxlil qilinadi va baholanadi, bolalarni intizomi boshqariladi. So’z shug’ullanuvchilar faoliyatini tushunishda, baholashda va o’zicha boshqarishda kerakli vazifani hal etadi. SHu bilan bir qatorda so’z o’zining qo’llanilishiga ko’ra u yoki bu dediktiv hikoya, suhbat,muhokama va va hokozolardan iborat.

 So’z metodiga: 1) instruktsiya berish; 2) qo’shimcha tushuntirish; 3) ko’rsatma va buyruqlar; 4) og’zaki baholash; 5) o’z-o’ziga gaprish va o’z-o’ziga buyruq berish; 6) rag’batlantirish, 7) so’z orqali jabrlash; 8) umumiy buyruq; 9) tahlil qilish; 10) so’z orqali o’zaro munosabat va h.k.

 Instruktsiya berish - texnikani o’rganish faoliyatini vazifalarni yoki mashqlarni bajarish qoidalarini so’z orqali konkret va aniq tushunarli shug’ullanuvchilarga yetkazish.

O’qshimcha tushuntirish - ayrim harakatlar, yoki bajarish usulini sifatini yaxshilash maqsadida chuqurroq bilim berish maqsadida turli ko’rgazmalar orqali izohlash, tushuntirish.

 Ko’rsatma va buyruqlar - bu maxsus so’z shaklida o’quvchilar faoliyatini boshqarish. Ko’rsatma va buyruq orqali dastlabki ko’rsatish vazifalarni aniqlash maqsadida qo’llaniladi hamda samarador usullardan biridir.

 Og’zaki baholash - bu so’z orqali o’quvchilar faolitini maqullash yoki aksincha (yaxshi, yomon va h.k.).

 O’z-o’ziga gapirish va buyruq berish - o’z-o’ziga gapirib mashqni bajarish usullari, o’z faoliyatini bayon etadi. Masalan: o’yin taktikasini, yo’nalishini, uni bajarish usullarini fikran rejalashtiradi. Bu usulning asosi - bu so’zning harakat bilan bog’likligidir va shu kabilir.

 

Ko’rgazmalilik metodi. Jismoniy tarbiyada ko’rgazmalilik metodi keng qo’llaniladi, ya’ni hamma sezgi organlariga ta’sir etib bor narsalar bilan aloqa o’rnatiladi. Bunda ko’rish, harakat, va boshqa sezgilardan foydalaniladi. Keng ma’nodagi ko’rgazmalikni amalga oshirishda mashqlarning xarakteristikasi, bajarish sharoitlariga asoslangan metodlar majmuasidan foydalanib bu metodlar quyidagi guruhchalarga bo’linadi. Ular bavosita namoyish qilishni o’qituvchi tomonidan yoki bir o’quvchi yordamida metodik ko’rsatishidan iborat. Mashqlarni bajarilishini harakat ta’sirining, qoidalari haqida dastlabki tasavvurlarni shakllantirish uchun namoyishning yordamchi vositalaridan ya’ni bevosita ko’rgazmali metodidan keng foydalaniladi. Bunday bevosita namoyish metodlari quyidagilarga bo’linadi:

Rasm, sxema, fotosur’at va shu kabi ko’rgazma qurollarini namoyish etish;

Buyum modellar va maketlarni namoyish etish;

Kino va videomagnitafonli namoyish;

Tanlab olingan - apparatlar yordamida masalan: mikrofon, radioapparatura, yorug’lik elektrosignallari;

Yo’naltirilgan sezish harakat metodlari (masalan, tre.-lar);

Orientirovka (mo’ljal) metodlari (osilgan to’plar, bayroqchalar, zal va maydonchalardagi belgilar va h.k).

Lider va kundalik sensor rejalashtirilgan metodlar;

Tez informatsiya metodi (videomagnitafon)

 

O’yin, musobaqa va qatiy tartiblashtirilgan mashqlar metodlariga tavsif va ulardan foydalanish.

O’yin metodi. O’yin azaldan pedogogik vazifani ado etib kelgan hamda tarbiyaning asosiy vositasi va metodlaridan biri bo’lib kelmoqda.

 Tarbiya sohasida o’yin metodi degan tushuncha o’yinning metodik xususiyatlarini, ya’ni tarbiyaning boshqa metodlaridan (shug’ullanuvchilar faoliyatini tashkil etish va unga rahbarlik qilish kabi xususiyatlari jihatdan) farq qiladigan tomonlarini ifoda etadi.

 Jismoniy tarbiyaning o’yin metodi uchun quyidagi belgilar xarakterlidir:

1. Faoliyatni obrazli yoki shartli syujet (o’yin maqsadi, rejasi) asosida tashkil etish, bunda vaziyatning doimiy va ko’proq darajada behosdan o’zgarishi bilan muayyan maqsadga erishish nazarda tutiladi.

2. Maqsadga erishish xilma-xilligi va faoliyatning majmua harakterdagi bo’lishi (masalan, yugurish, sakrash, irg’itish).

3. SHug’ullanuvchilarning bemalol mustaqil harakat qilishi, ularni tashabbus va chaqqonlik ko’rsatishlariga, topqir bo’lishlariga, harakat faoliyatlariga yuksak talablar qo’yish.

4. SHug’ullanuvchilar harakatining bir-biriga bog’liqligi, yorqin emotsionallik.

5.Jismoniy yuklamadozirovkasining cheklangan imkoniyati.

Musobaqa metodi. Jismoniy tarbiya jarayonida musobaqa metodi mashg’ulot o’tkazish davomida (mazkur mashg’ulotga kiritilgan alohida mashq bilan birgalikda) mustaqil o’yin shaklida (mo’ljal, nazorat va sport musobaqalari) qo’llaniladi.

 Musobaqa metodi birmuncha ravshan xarakterlovchi xususiy birinchilik yoki yuqori natijaga erishish uchun kurashda kuchlarni sinashdir. Musobaqa jarayonida, shuningdek, ularni tashkil qilish va o’tkazish sharoitlarida (g’oliblarni aniqlash, yutuqlarga erishganlarni rag’batlantirish va h.k.) rahbarlik qilish omili muhim fiziologik va emotsional kayfiyat yaratadi, bu hol jismoniy imkoniyatlarini maksimal ishga solishga yordam beradi.

 Musobaqa vaqtida, asosan sport musobaqalarida raqiblarning o’zaro to’qnashuvlari o’yindagiga qaraganda ancha ko’proq namoyon bo’ladi. Tashabbuskorlik, qa’tiylik, sabotlilik, dadillik, jasurlik, oliy janoblik, o’rtoqlik kabi irodaviy hamda ahloqiy hislatlarni tarbiyalashda musobaqa metodining ahamiyati g’oyat kattadir. Lekin, shuni unutmaslik kerakki, birinchilik uchun raqobat qilish, kurashish salbiy xususiyatlarning (hudbinlik, o’ziga o’ta bino qo’yish, dag’allik va h.k.) tarkib topishiga ham imkon berishi mumkin. SHu sababli musobaqa metodiga mohirona pedogogik rahbarlik qilingan taqdirdagina u ma’naviy tarbiya sohasidagi o’z rolini oqlay oladi.

Qat’iy tartiblashtirilgan mashqlar metodi. Bu metodda shug’ullanuvchilar faoliyati qat’iy tartiblashtirilgan holda tashkil etilib quyidagilardan iborat bo’ladi:

 - Qat’iy belgilangan harakat rejasi (harakat tarkibi ularning o’zgarishi, takrorlanish va bir - biri bilan o’zaro bog’liqligi).

-Jismoniy yuklanishni qat’iy normallashtirish, mashq jarayonida uning dinamikasini to’la boshqarish, shuningdek dam olish intervalini qat’iy tartibga solish va ularning belgilangan tartibda jismoniy yuklamabilan almashtirish.

 SHug’ullanuvchilarning faoliyatini boshqarishni yengillashtiruvchi tashqi sharoitlarni yaratish yoki ulardan foydalanish mashg’ulot joylarida guruxlarni tuzish va taqsimlash, o’quv vazifalarini bajarishga, jismoniy yuklanishni dozirovka qilishga, ularni ta’sirini nazorat qilishga imkon beruvchi yordamchi snaryadlar, trek-lar va boshqa texnik qurilmalardan foydalanish.

 Harakatlarga o’rgatish jarayonida qo’llaniladigan mashq metodlari 2 xil bo’lib ular quyidagilardan iboratdir. Bo’lingan - konstruktiv mashq metodi (mashqlarni qismlarga bo’lib o’rgatish va keyinchalik butunlay bajarishga erishish); butunlay mashq metodi (vaqtincha ayrim detallarini chiqarib tashlash).

 Bo’lingan konstruktiv mashq metodiga masalan: suvda suzishni o’rgatishni, akrobatik mashqlarni qismlarga bo’lib o’rgatish kiradi. Hammamizga ma’lumki mashqlar musobaqa sharoitida butunligicha bajariladi. Butunlay mashq metodi shug’ullanuvchilarga o’rgatish lozim bo’lgan mashqlar butunligicha o’rgatilib, lekin ayrim detallari vaqtincha chiqarib tashlanadi.

 Ikkala metodlarning ijobiy va salbiy xususiyatlari mavjud bo’lib ular quyidagilardan iborat: bo’lingan konstruktiv mashq metodining ijobiy xususiyati - o’rgatilishi lozim bo’lgan mashqlar oz vaqt ichida shug’ullanuvchilarga o’rgatish mumkin.

Jismoniy yuklama berishda metodlarni samarasi?

“Bumerang” texnologiyasi orqali muammo hal qilinadi.

 

 

Talabalar bilimlarini faollashtirish va mustahkamlash maqsadida savollar beradi

1.     So’z metodi va undan foydalanish xususiyatlari?

2.     Ko’rgazmali metodlari va undan foydalanish xususiyatlari?

3.     O’yin metod iva undan foydalanish xususiyatlari?

4.     Musobaqa metodlari va undan foydalanish xususiyatlari?

5.     Qat’iy tarkiblashtirilgan mashqlar metodi va undan foydalanish xususiyatlari?

6.     Mashq metodida jismoniy yuklamava dam olishni takomillashtirish xususiyatlari?

7.O’zluksiz va intervallik jismoniy yuklamarejimida standart takrorlash metodlari?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

14-15- Mavzu. Harakatlarga o‘rgatish bosqichlarining tuzilish asoslari. O‘rgatish bosqichlarining asosiy yo‘nalishi va xususiyati

Mashg’ulotning rejasi:

 

1. Jismoniy tarbiya jarayonida o’rgatishning asosiy vazifalari va ularni xal etish yo’llari.

2. Malaka, ko’nikma va ularga tavsif hamda o’zaro ijobiy va salbiy aloqasi.

3 Harakatlarga o’rgatish metodlariga umumiy xarakteristika.

 

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Jismoniy tarbiya jarayonida o’rgatishning asosiy vazifalari va ularni xal etish yo’llari, malaka, ko’nikma va ularga tavsif hamda o’zaro ijobiy va salbiy aloqasi, harakatlarga o’rgatish metodlariga umumiy xarakteristikasi haqida ma’lumotlarga ega qilish. Jismoniy tarbiya jarayonida o’rgatishning asosiy vazifalari va ularni xal etish yo’llari haqida ma’lumotlar berish. Malaka, ko’nikma va ularga tavsif hamda o’zaro ijobiy va salbiy aloqasi haqida ma’lumotlar berish. Harakatlarga o’rgatish metodlariga umumiy xarakteristika berish.

 

O’quv faoliyati natijalari:

· Jismoniy tarbiya jarayonida o’rgatishning asosiy vazifalari va ularni xal etish yo’llari haqida ma’lumotlarga ega bo’ladi.

· Malaka, ko’nikma va ularga tavsif hamda o’zaro ijobiy va salbiy aloqasi haqida ma’lumotlarga ega bo’ladi.

· Harakatlarga o’rgatish metodlariga umumiy xarakteristikasi haqida bilishlari kerak.

 

 Ta’lim berish usullari:  Ko’rgazmali, ma’ruza, suhbat

Ta’lim berish metodlari: “Bumerang”, klaster, yechim daraxti metodi

Ta’lim berish vositalari: O’quv qo’llanma, proektor, maket, jadval va bannerlar

 

1. Jismoniy tarbiya jarayonida o’rgatishning asosiy vazifalari va ularni xal etish yo’llari.

Órgatish jismoniy tarbiya jarayonining bir tomonidir. Jismoniy tarbiya jarayonida o’rgatishning asosiy vazifasi harakat ko’nikmalari va maxsus bilimlarni egallashdir.

 Jismoniy tarbiya jarayonida ham ta’lim ham tarbiya amalga oshiriladi. Bunda o’rgatishning asosiy predmeti bo’lib o’zaro bog’langan harakat tizimini o’z ichiga oluvchi oqilona harakat faoliyatlari hisoblanadi. Biror bir harakatga o’rgatish shug’ullanuvchilarning jismoniy rivojlanishi, funktsional imkonyaitlarni oshirish va rivojlantirish sog’liqni mustaxkamlash va x.k.lar bilan bog’liqdir, hamda jismoniy sifatlarini oshirish sodir bo’ladi.

 Harakat faoliyatlariga turli va konkret vazifalarni hal etgan holda o’rgatiladi. Ko’pgina holda quyidagilarga olib kelinadi:

1.Harakatning dastlabki maktabini ta’minlash, ya’ni harakat faoliyatining murakkab shakillari uchun dastlabki bazani yaratgan harakat apparatining asosiy bo’g’inlarida oddiy harakatlarni boshqarishga o’rgatish; Misol: yuqori startdan chiqish.

2.Yordamchi mashqlar yangi yoki ayrim jismoniy sifatlar qobiliyatlarni rivojlanishiga ta’sir etuvchi vositalar sifatida foydalaniladigan harakatlarga o’rgatish; Masalan: perekidnoy usulida sakrash, plankasiz oyoљlarni har xil ketma-ketlik harakatlari.

3. Kundalik hayotda, faoliyatning mexnat, sport va boshqa sohalarda zarur bo’lgan asosiy harakat ko’nikma va malakalarni shakillantirish hamda takomilashtiruvning kerakli darajagacha olib borish: Misol: har xil sport turlarida.

 Bu vazifalarning xarakteriga va o’rganilayotgan harakat faoliyatlarining xususiyatlariga bog’liq holda o’qitish jarayoni bir qator xususiyatlariga bog’liq. Ma’lumki, vazifalarning qiyinligiga qarab ularga sarf bo’ladigan vaqtlar ham turlichadir. Masalan: bir-ikki bo’g’inli gimnastika harakatlariga o’rgatish ma’lum holatlarda nisbatan tezroq bo’ladi, lekin ularni o’zlashtirish hamda murakkab harakat faoliyatlarni yuqori darajaga oshirishga ba’zan yillar vaqtlar ketadi. (shest bilan sakrash). Bunday holda o’rgatish metodikasi ham farq qiladi.

 

1-o’quv topshiriq «Zanjir» metodi

«Mashq bajarishda harakat ko’nikma va malakalari haqida»

 

Harakat – tayyorgarlik – kerilish – shoshish …………… 100 ta so’zga qadar (10-15 daqiqa vaqt beriladi)

2. Malaka, ko’nikma va ularga tavsif hamda o’zaro ijobiy va salbiy aloqasi.

Harakat ko’nikmalari va malakalari.

 Har xil mashqlarni harakat ko’nikmasi va harakat malakasi bo’lgan taqdirdagina bajarish mumkin. Bu ko’nikma va malakalar harakatlarni bajarishning muayyan usullarni ifoda etadi.

 Harakat ko’nikmalari. Kishida harakat tajribasi va bilimlari to’planib, jismoniy jihatdan zarur darajada rivoj topgach, kishida biror bir harakat vazifasi hal qilish imkoniyati yaratiladi. Biror harakat faoliyatida (uy ishida, yakkama-yakka kurashishda va x.k.). Qatnashishni amalga oshirish uchun ilgari hosil qilgan ko’nikmalar va malakalardan jismoniy va ma’naviy sifatlarda ijodiy foydalana oladi. Keyinchalik esa, yangi ilgari tanish bo’lmagan harakat faoliyatini bajarishga imkon yaratadi. Bunda hamisha butun faoliyat davomida ma’lum darajada aqliy mehnat bilan ish ko’rish talab qilinadi.

 Bilim, tajribalar va ong asosida egallangan harakat ko’nikmalari harakat faoliyati jarayonida harakatlarni avtomatlashmagan holda boshqarish qobiliyatidir.

 Jismoniy tarbiya jarayonida 2 xil ko’rinishda bo’lgan harakat ko’nikmalar:

 a) Yaxlit harakat faoliyatini amalga oshirish.

 b) Har xil murakkablikda bo’lgan alohida harakatlarni bajara olish ko’nikmalari hosil qilinadi.

 a) Birinchi ko’rinishdagi ko’nikma murakkab, o’zgaruvchan sharoitlarda (o’yin vaziyatda, raqib harakatida) to’satdan bo’ladigan vazifalarni hal qilish zarurligi bilan bog’liqdir. Bunday harakat faoliyati har doim ongli ravishda bajariladi, lekin avtomatlashmagan ravishda bajariladi va standart xarakterida bo’la olmaydi. Bu ko’nikmalar umumiy malakaga aylanmaydi. O’rganilgan harakat va jismoniy sifatlarni chaqqon va ijodiy ravishda qo’llanish bu xil ko’nikmalarga hos xususiyat bo’lib qoladi.

b) Alohida harakatlarni bajara olish ko’nikmalari, odatda malaka hosil qilishga olib keladi. O’rgatish jarayonida bu ko’nikmalar harakat texnikasini dastlabki umumiy tarzda egallashdan tortib, mukammal ravishda egallagunga qadar rivojlanadi. Oddiy yoki murakkab harakatlarni bajara olish qobiliyati bu harakatlarni bajarish uchun diqqatini to’la talab qilingunga qadar qo’nikma doirasi bo’ladi.

Harakat malakalari. Harakatli mashqlarni ko’p marotaba stereotip tarzda takrorlash malaka hosil qilishga olib keladi. Harakat malakasi bu bir butun harkat aktida harakatlarni avtomatlashgan usulida olib borishni aytiladi.

 Harakat akti stereotip ravishda takrorlanaversa, uning bajarilishi asta sekin odatga aylanib qoladi: harakat aktining biror bir qismi qanday bajarilish ustida tobora kamroq fikr yuritiladi: yetarli darajada o’ylab sinab ko’rilgan va odat bo’lib qolgan harakatlarga fikrni qaratishga endilikda zaruriyat kolmaydi va asta-sekin harakat avtomatlashib boradi. SHunday qilib ko’nikma reflektorli harakat aktlari tizimi bilan mustaxkamlangan malakaga aylanadi. Avtomatlashgan bilan umuman harakat aktini ongli ravishda bajarishga ongning ishtirokiga extiyoj qolmaydi. Malaka hosil bo’lish davrida ong yo’q bo’lib ketmaydi, balki o’z rolini almashtiradi.

Malakaning hosil bo’lishi jarayonida alohida harakatlarining avtomatlashishi bilan birga bu harakatlar tuzilishning nisbatan doimiy fazoviyligi, vaqtligigi va kuchliligi bilan bir butun aktga harakatlarga birlashishi yuzaga keladi. Bu harakatlarning yengil, ritmik, tejamli bo’lishini ta’minlaydi.

Malaka o’sishining eng yuqori bosqichida suzishda suvni xis etish, o’yinda o’yinni xis etish, konki bilan figurali uchish belni xis etish singari ixtisoslashgan sohaga hos tassavurlar paydo bo’ladi.

 Harakat malakasining barqarorligini, haraqat amalining o’zgaruvchanligini ajratib bo’lmaydi. Malakaning mustaxkamlanib borishi bilan harakat aktini uni texnika asosini saqlagan holda har xil varianti imkoniyati ko’rish imkoniyati paydo bo’ladi. (Masalan: gimnastik to’singa egilib ko’tarilish mashqini har xil holda bajara oladi. CHang’ichilar va yugiruvchilar joyning relefiga muvofiq holda yugirish texnikasini o’zgartira oladi). Harakatni gavdani har xil holatida ham boshlash ham tugallash oson bo’lib qoladi va bu o’zgarilgan harakatni boshqa harakatlar bilan qo’shib bajarishga imkon beradi: tashqi noqulay sharoitlarda (tashqi kuch qarshiligi) samarali harakat qilish imkoniyatini beradi. Bu o’zgaruvchanlikka harakat aktining tayyorlanish, to’ldirish va yakunlash vazifasini o’zgarishlar natijasida erishiladi.

3. Harakatlarga o’rgatish metodlariga umumiy xarakteristika.

Onglilik va faollilik printsipini amalga oshirishda shug’ulanuvchilarning diqqatini bir nuqtaga qaratish. Harakat aktiga hosil qilingan ritmning buzilishi, alohida harakatlar o’rtasida o’zaro aloqalarning buzilishiga olib kelishi mumkin. Lekin bu bilan bu bosqichda ishga ongli munosabatda bo’lishning roli kamayadi deb tushunish mutloqo noto’g’ri.

 Harakatlar faoliyatini takomillashtirish jarayonida ko’p vazifalarni hal qilishda onglilik yetakchi rol o’ynadi. Onglilik o’rganilayotgan harakat texnikasini, uning qonuniyatlarini va bajariladigan ishining natijasini yanada chuqurroq tushunib olishga qaratilishi kerak.

 Bu bosqichda muhokama (harakat texnikasi elementlarini, harakatni takomillashtirish yo’llarini), suhbat, nazariy manbalar ustida mustaqil ishlash va hokazolar birinchi o’rinda qo’yiladi. Harakat malakasini mustaxkamlash jarayonida o’rgatishning ko’rgazmaliligi oldingi, bosqichlarga qaraganda boshqacha shakl oladi.

 Harakatni o’zgartirishga yordam beradigan (ko’rish, eshitish, narsani mo’ljallash va h. k.) qo’shimcha vosita va metodlar asta-sekin minimum darajagacha kamaytiriladi.

 Harakat malakasining mustaxkamlanishida harakat analizatori yetakchi rol o’ynaydi, masofa analizatorlari (ko’rish, eshitish) esa yo’qoladi, bu diqqatni harakatning tashqi sharoitiga qaratishga imkon beradi. Bu o’z navbatida, taktik ko’nikma va malakalarni (kuchlarni maqsadga muvofiq taqsim qilish sheriklari bilan birgalikda harakat qilish va h.k. ko’nikmalarni) hosil qilish va takomillashtirish uchun qulay sharoit yaratadi.

 Bunda ko’rgazmali vositalardan (stadion, trassa maketlari, videotasmalardan, kinomateriallardan, turli xil taktik vaziyatlarni aks ettiruvchi rasm va sxemalardan) foydalaniladi.

Harakatlarga o’rgatish.

Jismoniy tarbiya jarayonida o’rgatishning asosiy vazifasi harakat ko’nikmalari va maxsus bilimlarni egallashdir. Jismoniy tarbiya jarayonida ham ta’lim ham tarbiya amalga oshiriladi. Biror bir harakatga o’rgatish shug’ullanuvchilarning jismoniy rivojlanishi, funktsional imkoniyatlarni oshirish va rivojlantirish, sog’liqni mustahkamlash va h.k lar bilan bog’liqdir, hamda jismoniy sifatlarni oshirish sodir bo’ladi.

 

Harakatlarga o’rgatish bosqichlari?

“Bumerang” texnologiyasi orqali muammo hal qilinadi.

 

 

 

«Harakat faoliyatini (yoki jismoniy mashqni) wrganish», nisbatan qisqa pedagogik vazifadir. «Harakat faoliyatini wrganish» (yoki jismoniy mashqni o’qitish) atamasi harakat faoliyati aniq bo’lib uning nazariy bilimi ham berilganda qwllaniladi. Harakat faoliyatini o’qitishda harakat malakasi shakllanadi, kwnikma vujudga keladi, bir vaqtning o’zida muvofiq jismoniy harakat sifatlari: kuch, tezlik, chidamlilik, chaqqonlik, muskullar egiluvchanligi va bwg’inlar harakatchanligi rivojlanadi. Shu sababli pedagogik jarayonda e`tibor aniq bir narsaga, ta`limga – malakani shakllantirishga yoki harakat sifatlarini rivojlantirishga qaratilishi lozim.

Harakat faoliyatini o’qitishning xususiyatlari. Harakat faoliyatini o’qitish jarayonida faqatgina bilim berish va tarbiyalash vazifalari qwshib hal qilinmay, sog’lomlatirish xususiyatiga oid vazifalar ham hal qilinadi. Hech qaysi umum-ta`lim predmetida bunchalar yaqqol namoyon bwlmaydigan sog’lomlashtirish vazifasi harakat faoliyatini o’qitishda yorqin namayon bo’ladi.

Harakat faoliyatini o’qitishda bilim berish vazifalari ham o’zini xususiyatlariga ega. O’quv materiallarini egallash jarayonining etakchi komponenti o’quvchilarning aktiv harakat faoliyatidir. Ularning o’quv-mehnat faoliyati hammadan avval potencial jismoniy kuch sarflashni talab qiladi. O’quvchining o’quv faoliyatining ayrim qonuniyatlarini bilish, insonning ish qobiliyatining umumiy qonuniyatlarini hisobga olish kerakligini taqazo etadi. İndividning ish qobiliyati bir necha faktorlarga bog’liq: avlodidan (ota-onasidan) meros qobiliyatlar, hayotiy jarayonda twplangan tajribalar va ma`lum belgilangan sharoitda aniq faoliyatni boshqara olish. Bu faktorlar qanchalar yaxshi rivojlangan bwlsa, inson shunchalar katta ishchanlik (qobiliyati)ni namoyon qila oladi.

Odatdagi sharoitda inson o’zining ish qobiliyatining bir qismidangina foydalana oladi xolos. Zahirasidagi deb hisoblangan boshqa qismi faqat oshirib qwyilgan maksimal talablarga javob berishda namayon bwlishi mumkin. Odatdagidan tashqari tashqi sharoit muhim rezerv ish qobiliyatining namoyon bo’lishiga imkoniyat yaratibgina qolmay, odamning qobiliyatni maksimal mobilizaciya qila bilishni tarbiyalaydi. Maksimal mobilizaciya qobiliyatini rivojlantirish, o’z navbatida, sharoitga bog’liq.

Harakat faoliyatini o’qitishning ikkinchi xususiyati harakat malakalari tizimini shaklantirish hisoblanadi. Faqat harakat faoliyati tizimigina o’quvchi jismoniy tayyorgarligining xarakterini belgilaydi. Maktab o’quvchilari jismoniy tarbiya dasturidagi harakat faoliyatlari tizimi hayotiy-amaliyligi pricipiga amal qilingan holda shunday tanlab ajratilganki, ularning ko’pchiligini kundalik turmush amaliyotda qwllaganlar yoki ularni keyinroq qwllashlari mumkin. Tizim-ning amaliyotda qwllanilishi uchun undan bir-birini takrorlaydigan yoki ikkinchi darajali bo’lgan faoliyatlar chiqarib tashlangan. Bu jarayonni ob`ektivlashtirish uchun hozirgi kunda matematik hisoblash (statistika) uslubiyatidan foydalanilmoqda. Ular yordamida harakat faoliyatlari tarkibidagi o’zaro bog’liq bo’lgan va bir biriga wxshash elementlar miqdorining xarakteri wrganilmoqda. Wxshash elementlar miqdori o’quvchilar yoshi va jinsiy xususiyatlarining chegarasini e`tiborga Olin-moqda. Masalan, 30 metrga yugurish 60 metrga yugurish bilan solishtirilganda uni boshqa harakat faoliyatlari bilan ko’p marotaba bog’lanishlarga ega ekanligi va shuning uchun u bolaning rivojlanishi lokomaciyasi (M.A. Godik, 1966) darajasining umumlashtirilgan ko’rsatkichi sifatida qaralishi mumkin ekan. Tirmashib chiqish va muvozanat saqlash mashqlari esa boshqa harakatlar faoliyatlari tizimiga nisbatan qaram emas. Boshqacha qilib aytganda, bu faoliyatlarning ta`siri natijasi boshqa faoliyatlarnikidan yuqori yoki past bwlishi mumkin (K.D. Bakuneno, 1967).

Uchinchi xususiyati – ta`limni ikki ywnalishda amalga oshirishda harakat sifatlarini kompleks rivojlantirish bilan aloqadorligi.

a) harakat malakasi harakat sifatlarini rivojlanishi bilan bog’liqdir. Eng avvalo aynan wsha harakat malakasiga oid harakat sifatlari rivojlanadi.

  b)harakat malakasi uchun maxsus xususiyatga ega bo’lgan harakat sifatini rivojlantirish bir vaqtning o’zida boshqa sifatlarni rivojlantirishdan samaraliroq kechadi.

Masalan: qisqa masofaga yugurishni o’qitishda tezlik ri-vojlanadi, lekin tezlik kuchni, chidamlilikni va boshqalarni optimal rivojlantirgandagina effektliroq rivojlanadi.

Harakat faoliyatlarini o’qitishning samaradorligi jismoniy bilim va jismoniy rivojlanganlik darajasi kwrsatkichlari bilan aniqlanadi. Bilimlar tizimi va harakat faoliyatlarini egallanishini to’g’ri tashkillangan pedagogik jarayon albatta jismoniy rivojlanganlik kwrsatkichlarning oshishiga olib keladi.

Bilim berish vazifalarining hal qilinishi tarbiyaviy vazifalarning amalga oshirilishi bilan organik birlikdadir. Ta`limning tarbiyaviy xarakteri haqidagi tushuncha jismoniy tarbiyaning asosiy qonuniyatlaridan biri tarzida yuzaga chiqmoqda. Maxsus tashkillanmagan jarayon sifatida jismoniy mashqlardan foydalanish jarayoni hech qanday pedagogik qimmatga ega emas, ularning tarbiyaviy ta`siri twlaligicha pedagogik jarayonning sifatiga bog’liq. Wz davridayoq P.F. Lesgaft muskullarni mashqlantirishga inson psixikasiga va uning intelektiga ta`sir etuvchi kuchli vosita deb qaragan.

Barcha fanlarning o’qituvchilari qatori jismoniy madaniyat o’qituvchisi ham tarbiya jarayonida tarbiyaning barcha elementlari kompleksini o’z tizginida ushlab turishga odatlanishi lozim. Tarbiyaning umumiy vazifalari hal qilinishiga o’quv fani o’z ta`sirini wtkazmay qolmasligi mutaxassislarga ayonligiga qaramasdan, jismoniy tarbiya uchun xarakterli bo’lgan ayrim xususiy vazifalarni ham oldinga suradi:

 - jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishga odatlatirish. Bu odat, ayniqsa, hozirgi zamondoshimiz uchun zarur. Kam harakat qilish, organizmga jismoniy yukning kamligi,harakat faolligining sustligini engish muammosini hal qiladi, mustaqil jismoniy mashq bilan shug’ullanish mashg’uloti uchun vaqt topishga wrgatadi;

- jismoniy qiyinchiliklarni engishni va mardonavorlikni tarbiyalash. Ko’pchilik harakat faoliyatini o’zlashtirish ma`lum darajadagi havf, tavakkalchilikni, maksimal jismoniy va psixik zwriqishni talab qiladi, ahamiyatli darajadagi nagruzkani organizm sarflagan energiyasi tiklanib ulgurmagan fonda bajara olishga - chidashga wrgatadi;

- gigienik malaka va odatlarni tarbiyalash. Jismoniy mashqlarning samaradorligi asosan gigienik omillardan to’g’ri foydalanish bilan bog’liq. Harakat faoliyatlarini o’qitishning jarayoni ish rejimiga rioya qilishni tarbiyalash, ovqatlanish, uyqu, tana va badanini parvarishlash, kiyim-bosh va boshqalarni o’z ichiga oladi;

- o’quvchilar orasida o’zaro munosabatlarni to’g’ri shakllan-tirishga erishish. Chunki harakat faoliyatlarini o’zlashtirish, takomillashtirish kollektivchilikka tayanib munosabatlarni tashkillash emocionallik bilan aloqador. Shug’ullanuvchilarning, ayniqsa, turli jinsdagilarning yuqori darajadagi o’zaro yordami yoki raqiblik orqali aloqasi, dwstlik, wrtoqchilik, wg’il bolalar va qizlar orasidagi yuqori axloqiy munosabatlarning shakillanishida bebaho vositadir;

-harakat faoliyatlari davomida mustaqillikni tarbiyalash. O’quvchilarning sport zali yoki sport maydonida harakatlanishiga nisbatan mustaqillik berish, bir tomondan, o’quvchilarning o’z-o’zlarini boshqarishiga imkon bersa, ikkinchi tomonidan, o’z faoliyatiga javobgarlikni his qilish uchun sharoit yaratadi, o’z harakat aktivligiga ongli munosabatni va uni amalga oshirish usulini wylashga wrgatadi;

- umumiy va xususiy tarbiyaviy vazifalarni hal qilish o’qituvchi bilan o’quvchini yuqori darajadagi va xususiy aloqasi (o’qituvchining kommunikativlik komponenti) sharoitida amalga oshiriladi.

Tarbiya vazifalarini ta`lim jarayonida twlaqonli amalga oshirish uchun uni tizimli ravishda bilim olish vazifalarini hal qilish bilan qwshib olib borilmasa, kutilgan natijaga erisha olmaslik amaliyotda isbotlangan.

- sog’lomlashtirish vazifalari harakat faoliyatlarini o’qitishda jismoniy tarbiyaning barcha vositalarini kompleks ravishda qwllash orqali hal etiladi.

Ta`lim jarayoni tibbiy kwrik (nazorat) xulosalariga muvofiq differenciallashtiriladi va o’quvchilar asosiy, tayyorlov va maxsus tibbiy guruhlar deb nomlanuvchi guruhlarga ajratiladi.

O’quv materiali mazmuni va uning o’quvchilarga beradigan jismoniy yuklamasi ularning yoshi, jinsi va jismoniy tayyorgarligiga qarab qat`iy differenciallashtirilishi lozim. Bu talabning buzilishi faqatgina o’quv materialini o’zlashtirmasligigagina olib kelmay, o’quvchining salomatligiga ham katta putur etkazishi mumkin.

O’zlashtirish jarayonining o’zida, xatto eng qoidali qilib uyushtirilgan ta`limda ham, jarohat olish xavfi mavjud. Bu tabiiy ravishda, o’qituvchidan jismoniy mashq bilan shug’ullanish joyini juda ham puxta tayyorlash, o’quvchilar faoliyatini tashkillashdagi uyushqoqlikka rioya qilish va o’quvchiga yordam berish yoki uni xavfsizligini ta`minlashga (straxovka) tayyorlikni, doimo xushyorlikni talab qiladi.

Ta`limning samarasiga tashqi faktorlar (sport anjomlari va jihozlarning soz bwlishi), sog’lomlashtirish vazifalarining hal qilishi (mashg’ulot joyining tozaligi, havo va boshqalar) ahamiyatli darajada ta`sir qiladi.

Harakat faoliyatlarini wqitishning yuqorida qayd qilingan xususiyatlari wqituvchidan psixologo-fiziologik bilimlarnigina talab qilib qolmay, yuqori darajadagi anatomo-fiziologik va metodik tayorgarlikka oid bilimlarga ega bwlishni taqazo etadi.

 

Harakatlarni uddalay olish qobiliyati va harakat malakasi

 

Jismoniy tarbiyaga xos bo’lgan ko’p qirrali vazifalarning barchasi harakatni bajara olish (qila olish) va harakat malakasining shakllanishiga bog’liqdir. Bu jarayonga xos qonuniyatlarni bilish harakat faoliyatlarini o’qitishning barcha etaplaridagi mazmunni to’g’ri va racional bwlishini, harakat faoliyatlarini egalashdagi notekisliklarga barham beradi va ta`lim variaciyasini ywlga qwyish uchun imkoniyat yaratadi, darslar tizimini nisbatan talab darajasida tuzish, tayyorlov va ywllanma beruvchi mashqlardan samarali foydalanib malakaning ijobiy va salbiy kwchishini ta`minlaydi.

Ta`lim jarayonida harakat faoliyatlarini rivojlanti-rish. Harakat faoliyatlarini o’qitish jarayonida tananing u yoki bu qismi (bwlagi)da harakatni boshqarishning xarakteri o’zgaradi, natijada harakat faoliyatini egallashning darajasi ortadi. B.A. Ashmarin bu jarayonni quyidagicha ifodalagan:

O’quvchi (shug’ullanuvchi) maxsus bilimlar bazasida va tizimli mashqlar natijasida harakat faoliyatini bajarish uchun belgilangan imkoniyatlar chegarasiga etadi, takomillashtirish uchun esa chegarasiz imkoniyatlarga ega bwladi (oliy tartibda harakat qila bilish). harakat faoliyatini egallashning uch bosqichga bwlinishi shartlidir. Bosqichlarning stabil chegaralarini mavjudligi bilim berish vazafalarini belgilash va uni hal qilish uchun qulaydir.

Eski tajribalar, bilimlarga tayanib qila bilish (qila olish)ning shakllanishi harakat faoliyatini egallash jarayonidan boshlanadi.

Harakatni bajara olish (qila bilish) – bu harakat faoli-yatining har bir bwlagiga o’quvchining diqqat e`tiborini twplash (koncentraciyalash) sharti asosida wrganilayotgan harakat faoliyatidir.

Xarakterli alomatlari; – twla, bir butun harakat faoliyati tarkibidagi harakatlarni boshqarish avtomatlashmagan holda bajariladi. Natijada o’quvchining ongi harakatning har bir elementini qanday bajarilishi sintezi bilan wta band bo’lib, ish yuqori darajadagi energiya sarflash hisobiga – iqtisod qilinmay, ahamiyatli darajadagi charchashga dosh berish hisobiga bajariladi;

-harakat vazifasini bajarish usuli stabil emas (takror-lashlarning maromi turlicha). Bu bosqichda harakat vazifasining oson, ko’p energiya sarflamay hal etish usuli izlanadi.

-harakatni qila bilish, harakat faoliyatini birinchi wrganayotganlar chetlab wtadigan xatolardan holi bo’lgan faoliyat emas. Twg’ri, malakagacha wtish davrining uzunligi, darajasi turlicha va u o’quvchi qobiliyati, ta`lim uslubining takomillashganligi, harakat faoliyatining twla tarkibining oson yoki qiyinligiga vahokazolarga bog’liq.

Ahamiyati. harakatni bajara olish asosan ijodiy izlanishlar orqali, taqqoslash, solishtirishlar, harakatni bajarish usullarini baholash, ularni bir butun harakat faoliyatiga birlashtirish bo’lib bilim berish uchun katta imkoniyatlarni ochadi. harakatni qila bilish harakat faoliyatini egallashning shunday darajasiki, xarakteriga kwra u barcha ywllanma beruvchi mashqlarga tenglashtiriladi. Agarda ular stabillashib qolsa, o’zlashtirilayotgan harakat faoliyati malakasining shakllanishida muammolar vujudga kelishiiga sabab bo’ladi. Ma`lumki, twla harakat tarkibidan ajratilgan, izolyaciyalangan bwlak wrganilayotgan, twla harakat tarkibiga kirganda ma`lum o’zgarishlarga uchraydi.

O’rganilgan harakatni nisbatan doimiy sharoitda tizimli namoyon qila olishini asta sekinlik bilan malakaga aylanishiga olib keladi.

Harakat malakasi – bu faoliyatining shunday bajarish, qobiliyatiki, unda diqqat faoliyatning natijasi va sharoitiga ywnaltirib, uning tarkibiga kiradigan ayrim harakatlarga nisbiy e`tibor bilan bajara olishdir.

Malakaning xarakterli belgilari:

1. Harakat faoliyati tarkibiga kiruvchi alohida harakat-larning bajarilishiga unchalar e`tibor bermay bajarish. Bunga harakatni bajarish jarayoni avtomatlashuvining boshlanish hisobiga erishiladi.

2. Harakatni avtomatlashgan darajada bajarish o’qitish – natijasi yoki hayotiy tajriba amaliyoti natijasidir.

3. Harakat faoliyatining avtomatlashgan holda bajarilishida ongning etakchi rolini inkor etib bwlmaydi. harakat malakasi shakllanishida faoliyat mazmuni avtomatlashmay ayrim harakatlarning ijrosi jarayoni, ayrim elementlar tuzilish (masalan: nerv-muskul jarayonlarini koordinaciya qilish munosabatlari, harakat va vegetativ komponentlarning o’zaro aloqasi) avtomatlashadi.

4. O’quvchining ongi asosan o’zak komponentlarga, sharoitning o’zgarishi hisobiga va harakat vazifasining ijodiy hal qilinishiga ywnaltiriladi.

Zaruriyatga qarab o’quvchi, wrganuvchi har bir harakatning bajarilishini nazorat qilishi mumkin, shuningdek, ijroga lozim bo’lgan o’zgartishlar kiritishi yoki boshqa faoliyatni bajarishga wtib ketishi mumkin (masalan: qo’lda yoki boshni erga qwyib turishda muvozanatni yo’q otsa, o’quvchi «grupperovka» (yig’ishtirinish) qilib oldinga «perekat» qilishi mumkin).

5. Harakat malakasi yuqori turg’unlikka ega. Bu shuni kwrsatadiki, boshqa sharoitda harakat faoliyati bajarilishining buzulishiga oz imkoniyat bo’ladi (masalan: boshqa sport zal, boshqa jihozlar vahokazolar), o’quvchilarga odatlanmagan kuzatuvlarning ta`siri (tomashabinlar).

6. Harakat malakasi uchun harakatlardagi ma`lum tizimning mavjudligi va o’ziga xosligi. Bu alohida ajratilgan harakatlarning bir butun harakat faoliyatiga ortiqcha harakatlar ushlanishini yo’q otish bilan birlashtirishda ifodalanadi. harakatlarning aniqligi ortadi, ularning ritmi takomillashadi, bir butun faoliyat ko’rsatishning vaqti qisqaradi.

7.harakat malakasi shakllanishi analizatorlar funkciyasini qayta taqsimlash bilan kuzatiladi. harakat analizatorining roli ortadi, harakat nazoratida muskul hissiyoti etakchi ahamiyat kasb etadi. Suzuvchining suvni, futbolchining twpni his qilishi va boshqalar.

Malakaning fiziologik mexanizmi. İ.M. Sechenov va İ.P. Pavlovlarning ilmiy tadqiqotlari orqali erkin harakatlarni shakllanishining fiziologik mexanizmlari asoslangan. harakat aktini muskullar bilan bajarishni boshqarish vaqtli aloqalarni vujudga kelishi ekanligidir. Ularning asosida birinchi tartibdagi shartli reflekslarning, oliy tartibdagi, manipulyaciyali reflekslar va boshqalarning vujudga kelishi yotadi. Oxirgi reflekslarning ahamiyatiga katta e`tibor beriladi, chunki ular meros bo’lib nasldan-naslga wtmagan javob reakciyalari bilan bog’liq.

Harakat malakasining shakllanishi jarayoni shartli ravishda uch fiziologik fazaga bwlinadi, bunda gap harakat faoliyatini qaytarish bilan aynan bog’liq bo’lgan fiziologik fazalar ustida boradi xolos.

1-faza shartli reflektor aloqalari markaziy nerv tizimi qo’zg’alish jarayonining keng irradiaciyasi bilan xarakterlanadi. Tashqaridan bu harakat faoliyatining tashqi kwrinishi (suratining) yaratilishi bilan ifodalanib aniq bwlmagan va ko’pincha keragi yo’q  harakatlar ham qwshilib bajarilishi orqali boradi.

II-faza shu bilan farqlanadiki, qo’zg’alishning ortiqchaliligi tormozlanish jarayoni rivojlanishi bilan chegaralanib, markaziy nerv faoliyatlarining vaqt va fazoda aniqligiga erishish bilan kuzatiladi. Bunga harakat faoliyatini nisbatan to’g’riroq bajarish, ortiqcha harakatlarni yo’q otish muvofiq keladi. Ammo qo’zg’alish va tormozlanish jarayonining o’zaro takomillashmagan holdagi wrin almashishlarining hali etarli darajada emasligi harakatlarda ortiqcha zwriqish, muskullar tarangligini oshirib yuborish bilan kuzatiladi.

  III-faza harakatning dinamik steriotipi shakllanishining tugallanishi bilan xarakterlanadi. Bu harakatlarni nisbatan takomillashgan darajada bajarilishiga imkon beradi. Malaka yuqorida aytilgan barcha belgilariga ega bo’lib boradi.

 

Talabalar bilimlarini faollashtirish va mustahkamlash maqsadida savollar beradi

 

1.     Jismoniy tarbiya jarayonida o’rgatishning asosiy vazifalari va ularni xal etish yo’llari?

2.     Ko’nikma va uni amalga oshirish yo’llari?

3.     Malaka va uni amalga oshirish yo’llari?

4.     Malakaning o’zaro ijobiy va salbiy aloqasi?

5.     Dastlabki o’rgatish bosqich, uning maqsad vazifalari?

6.     CHuqurlashtirilgan o’rgatish, uning maqsad vazifalari?

7.  Mustaxkamlash va takomillashtirish bosqich, uning maqsadi, vazifalari?

8. Jismoniy tarbiya jarayonida o’rgatishning asosiy vazifalari va ularni xal etish yo’llari?

9. Ko’nikma va uni amalga oshirish yo’llari?

10. Malaka va uni amalga oshirish yo’llari?

11. Malakaning o’zaro ijobiy va salbiy aloqasi?

12. Dastlabki o’rgatish bosqich, uning maqsad vazifalari?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MUSTAQIL TA’LIMDI TASHKILLASHTIRISH SHAKLLARI VA MAZMUNI

 

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fani bo’yicha talabaning mustaqil ta’limini tashkillashtirishda talananing akademik ózlashtirish dárajasi va qobiliyatnini hisobga olgan holda quyidagi shakllarni qo’llanish tavsiya qilinadi:

▪ fanning ayrım mavzularini o’quv adabiyotlari yordaminda mustaqil o’zlashtirish, o’quv manbalari bilan ishlash:

▪ fanning amaliy, seminar va laboratoriya mashg’ulotlariga tayyorlanish:

▪ ma’lum mavzu bo’yicha  referat tayyorlash:

▪ prezentaciyalar tayyorlash

▪ kórgazmali vositalar tayyorlash:

▪ maqola, tezislar tayyorlash:

▪ bitiruv mutaxasislik ishi uchun uchun materiallar to’plash:

▪ Amaliy mavzudagi nostandart  masalalarni echish va ijodiy ishlar olib borish.

 

Talabalar mustaqil  ta`limning mazmunı va mug’dori

 

 

 

 

 

 

V. GLOSSARIY

 

Termin	O‘zbek tilidagi sharhi	Ingliz tilidagi sharhi
Basketbol	Savat- to‘p	Basket- ball
Sport	Qisqa ma’noda shaxsiy musobaqa faoliyati deyilsa, keng ma’noda shaxsiy musobaqa faoliyati, shu faoliyat asosidan kelib chiqadigan maxsus tayyorgarlik hamda uning norma va yutuqlari tushuniladi	short personal sense of competition, they say, the high degree of competition, on the basis of special training and the achievements of his rule and understood.
Sport tayyorgarligi tizimi	Bilimlar,vositalar, uslublar, shakllar va shu muhitda tashkil qilish bilan sportchini eng yaxshi darajada tayyorlashni ta’minlash, shuningdek sportchini tayyorlashni amaliy faoliyatidir	the knowledge, tools, methods, forms and environment of the athlete to ensure the best level of training, as well as the practices of training of athletes.
Sport natijalari	Sportdagi son va sifat darajasini ko‘rsatkichidir.	quantitative and qualitative indicator of the level of the frame
Texnika	yunoncha “tehnus” so‘zdan kelib chiqqan bo‘lib, o‘zbek tilida “san’at” ma’nosini anglatadi. Sport amaliyotida va xususan, bazaviy sport turlarida “texnika” harakat malakalari, o‘yin usullarining tuzilish shakli, mazmuni va ijro etish tartibini ifodalaydi. Muayyan harakat (o‘yin usuli – zarba, to‘p uzatish, to‘p kiritish va h.k.) texnikasi maxsus mashqlar yordamida qanchalik ko‘p va uzoq vaqt takomillashtirilsa, u shunchalik go‘zal, chiroyli, engil, bioenergetik jihatdan tejamli, samarali, aniq va “san’at” darajasida ijro etiladi.	a way of carrying out a particular task, especially the execution or performance of an artistic work or a scientific procedure. skill or ability in a particular field. a skillful or efficient way of doing or achieving something."tape recording is a good technique for evaluating our own communications"
Taktika	yunoncha “taktikus” so‘zdan olingan bo‘lib, o‘zbek tilida “tartiblashtirish” ma’nosini anglatadi.	is a conceptual action implemented as one or more specific tasks. The term is commonly used in business, protest and military contexts, as well as in chess, sports or other competitive activities.
Strategiya	(strategia) yunoncha so‘zdan olingan bo‘lib, harbiy sohada, siyosiy partiyalarda eng samarali yo‘l, usul yoki vositani tanlab, g‘alaba sari olib borish ma’nosini ifodalaydi.	(from Greek στρατηγία stratēgia, "art of troop leader; office of general, command, generalship"[1]) is a high level plan to achieve one or more goals under conditions of uncertainty.
Sport	(fr. desporter - "o‘ʻynamoq", "maza qilmoq"  qatnashuvchilarning  jismoniy va yoki  aqliy  qobiliyatlarini solishtirishga va yoki zavqlanishga mo‘ljallangan, tayinli qoidalarga ega faoliyat turidir.	(fr. Desporter "play", "pleasure" upon their physical or mental abilities and to compare and / or regulations designed to enjoy certain activities.
Tarbiya vositalari	Tarbiya jarayonini tashkil etish va boshqa turli vazifalarni bajarish uchun belgilangan moddiy, ma’naviy, madaniy ob’ekt va predmetlar  yig‘indisidir.	a variety of other tasks assigned to the material, spiritual, cultural object and a collection of objects
Jismoniy mashqlar	Jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi hisoblanib, ular yordamida sportchi organizmiga aniq maqsadli ta’sir ko‘rsatiladi, shuningdek, ular yordamida o‘quv-mashq darslarini samarali tashkil etish hamda o‘tkazish uchun sharoit yaratiladi	Fitness gym (arm, leg movements, items, objects, partner and associate, the location and movement), athlete, sports, games, acrobatics may exercise. These are the plaers in different directions to help the development of complex physical attributes, as well as a variety of training and skills formulated them
Olib keluvchi mashqlar	nisbatan oddiy harakatlarning bir maromda o‘zlashtirilishi yo‘li bilan sport texnikasini o‘zlashtirishni engillash-tiradi, o‘z navbatida asosiy harakatlarni bajarishni tahminlaydi.	through relatively simple actions for a sustainable development of sport of mastering the technique of relief and leaned on it, which in turn suggests to perform basic actions.
Interval mashg‘ulotlar uslubi	sport mashg‘ulotlari amaliyotida keng qo‘llaniladi. Doimiy jadallik qiymatiga ega bo‘lgan va qathiy ravishda belgilangan oraliq pauzalar bilan birgalikda, bir xil davomiylikdagi mashqlar seriyasini bajarish ushbu uslub uchun xos hisoblanadi.	takes used in the practice of sports. Constant intensity values and qathiy with intermediate pauses of the same length to complete a series of exercises typical of this style.
O‘yinga oid uslubda	harakatlarni bajarish o‘yin sharoitida amalga oshirilishi nazarda tutilib, bunda ushbu usul uchun texnik–taktik usullar va vaziyatlar arsenaliga ega bo‘lish qoidalari xos xususiyat hisoblanadi.	actions envisaged in the implementation of the conditions of the game, but this method of technical and tactical methods characteristic feature of the rules and conditions to be able to arsenal.
Interpolyasiya	o‘zlashtirilgan nisbatan oson va nisbatan qiyin mashqlar asosida yangi mashqlarning o‘zlashtirilishi, bunda ko‘nikma murakkabligi bo‘yicha oraliq holat shakllantiriladi.	developed a relatively easy and relatively difficult exercise based on the development of new training, the skills, the complexity of the intermediate formed.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.1 Fan dasturi

 

 

I. O’quv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy ta’limdagi o’rni

 

Mazkur fan dasturi bakalavriat: 5112000 – Jismoniy madaniyat ta`lim yo‘nalishi 1-2-3-4 bosqich talabalari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” fan dasturi I-II-III-IV-V-VI-VII semestlar davomida jismoniy madaniyat va sportning kelib chiqishi, rivojlanish bosqichlari, jismoniy madaniyat va sportni boshqarish yo‘llari o‘rgatishga qaratilgan. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fani boshqaruvchi fan bo‘lib, bo‘lajak jismoniy madaniyat bo‘yicha yosh mutaxassis kadrlarga Jismoniy madaniyat ta`lim yo‘nalishi bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlashda qadim zamonlardan boshlab shu kungacha turli xalqlarda jismoniy tarbiya taraqqiyotining umumiy qonununiyatlarini aniqlash va ochib berishdan iborat. Shu bilan birga O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi qonuni qabul qilinishi, O‘zbekistonda futbol, kurash, tennis, sport turlarini rivojlantirish haqida prezident farmonlari, o‘zbek xotin-qizlarining jismoniy tarbiya haqida mulohazalari, jismoniy tarbiya va sportni targ‘ibot qilish, maxalliy millat aholisi o‘rtasida jismoniy tarbiya va sportni tashviqot qilishga ilk bor urinishlar, “Navro‘z”, “Hosil bayrami”, “Alpomish”, “To‘maris” o‘yinlarini o‘tkazish va unga rahbarlik qilishda ahamiyati kattadir jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha to‘liq bilim beradi. Insonning sog‘lom baquvvat bo‘lib rivojlanishlariga va ularni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalashga o‘rgatadi. O‘quvchilarni jismoniy sifatlarni tarbiyalash va takomillashtirishni o‘rgatishga ko‘maklashadi. Shuningdek, ularning nazariy bilim, amaliy harakat ko‘nikma va malakalarini shakllantirishning nazariy asoslarini o‘rgatadi. Shu munosabati bilan davlatimiz tomonidan chiqarilgan jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha me`yoriy-huquqiy hujjatlarni o‘rgatishda muhim ahamiyat kasb etadi.

 

II. O’quv fanining maqsadi va vazifasi

 

Fanni o‘qitishdan maqsad – bo‘lajak kadrlarga jahon halqlarining jismoniy tarbiya va sport tarixi hamda shu sohada erishilgan natijalar to‘g‘risida ma`lumot berish, mamlakatimizda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi va uning taraqqiy etish hamda sportni boshqarish yo‘llari haqida bilim berish, ommaviy jismoniy tarbiya harakatida ijtimoiy va davlat idoralari o‘rnini anglatish. O‘z-o‘zini boshqaruv muassasalari va davlat idoralarini boshqaruv hujjatlar bilan ishlashga o‘rgatish, jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bo‘yicha atroflicha va chuqur kasbiy bilimlar berish. Kelajakdagi ish faoliyatlarida kasbiy-amaliy ahamiyat kasb etuvchi jismoniy madaniyat bo‘yicha kasbiy bilimlar, ko‘nikma va malakalar hamda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalana olish kabi bilimlar bilan qurollantirishni ko‘zda tutadi.

Fanning vazifasi – bo‘lajak jismoniy madaniyat o‘qituvchilariga jahon xalqlarining umumiy madaniyatida jismoniy tarbiya va sportning o‘rni. Ibtidoiy jamoa tuzumida jismoniy mashqlarni paydo bo‘lishi. Jismoniy madaniyat va sportni rivojlanish davrlari. O‘rta asrlarda jismoniy madaniyat va sport. Buyuk gumanistlar ta`limoti, O‘rta Osiyoga jismoniy tarbiyani kirib kelishi. Ajdodlarimiz Abu Ali ibn Sino, A.Temur davrlarida jismoniy tarbiya. Sportni boshqaruv tamoyillari, an`anaviy va milliy bayramlarda musobaqalar tashkil etish, jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha qaror, buyruqlarning sport tashkilotlarida bajarilishi bo‘yicha bilim berish hamda o‘rgatish, ta`lim muassasalari maktabgacha ta`lim muassasalari, umumta`lim maktab, akademik litsey hamda kasb-hunar kollej o‘quvchilarini jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarida umumrivojlantiruvchi mashqlardan, umumiy va maxsus mashqlardan foydalanish hamda sport musobaqalari, sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda sinfdan tashqari to‘garaklarni tashkil qilish kabi bilimlarini shakllanishini o‘rganishga ko‘maklashadi.

Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakasiga quyidagi talablarqo‘yiladi. Talaba:

Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish bo‘yicha

-jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari, Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish tizimlari, O’zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi, jismoniy tarbiya va sportni boshqarishda ishtirok etuvchi davlat idoralari, O’zbekiston Respublikasi milliy olimpiya qo`mitasi, sport maktablari va markazlari faoliyatini tashkil qilish, aholi turar-joylarida ommoviy sog’lomlashtirish va xalq milliy o’yinlarini tashkil qilish, boshqarining ijtimoiy-psixologik va pedagogik yo’nalishlari, boshqarishning huquqiy asoslari, boshqarishning jamoat tashkilotlari, xorijiy mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport ishlarini boshqarish haqida bilimlarga ega bo‘lishi kerak.

- aholi turar joylarda ommaviy sog‘lomlashtirish va milliy o‘yinlarni tashkil qilish; bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida jismoniy tarbiya va sportning o‘rni; jismoniy tarbiya – sport menedjmentini moliyaviy, tashkiliy va huquqiy asoslari; havaskor va professional sport; jismoniy tarbiya, sog‘lomlomlashtirish va sport ishlari, ommaviy tadbirlarni tashkil qilish va o‘tkazish; O‘zbekistonning halqaro sport aloqalari haqida malakalarga ega bo‘lishi kerak.

Jismoniy madaniyat tarixi bo‘yicha

- jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari; qadimgi dunyo halqlarining jismoniy tarbiyasi; qadimgi yunoniston, rim va rusda jismoniy tarbiya; o‘rta asrlarda jismoniy tarbiya; buyuk gumanistlar ta`limoti haqida bilimlarga ega bo‘lishi kerak.

- Yangi va eng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya; Amur Temur, Abu Ali Ibn Sino, Zaxriddin Muhammad Bobur, Jaloliddin Manguberdi yashagan davrlarda jismoniy tarbiya; markaziy Osiyoga jismoniy tarbiyaning rivojlanishi haqida ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak.

- halqaro sport harakatining rivojlanishi va halqaro olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi; milliy olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi; O‘zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‘yinlaridagi ishtiroki; O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi haqida malakalarga ega bo‘lishi kerak.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bo‘yicha:

- Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari; jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari; qadimgi dunyo halqlarining jismoniy tarbiyasi; qadimgi yunoniston, rim va rusda jismoniy tarbiya; o‘rta asrlarda jismoniy tarbiya; buyuk gumanistlar ta`limoti O‘zbekiston Respublikasidagi jismoniy tarbiya tizimining umumiy tavsifi; O‘zbekiston Respublikasi hukumatining jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha qabul qilgan hujjatlarining ahamiyati; jismoniy madaniyatning jamiyatdagi vazifalari va shakllari; jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslubiyotlari; jismoniy tarbiya vositalari; jismoniy tarbiya va jismoniy mashqlar texnikasini tavsifi haqida bilimlarga ega bo‘lishi kerak.

- Yangi va eng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya; Amur Temur, Abu Ali Ibn Sino, Zaxriddin Muhammad Bobur, Jaloliddin Manguberdi yashagan davrlarda jismoniy tarbiya; markaziy Osiyoga jismoniy tarbiyaning rivojlanishi jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari; jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida qo‘llaniladigan jismoniy tarbiya metodlari; harakatlarni va jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi qat`iy tartiblashtirilgan mashq uslubi; harakatlarga o‘rgatish jarayonini asoslari; harakatlarga o‘rgatish bosqichlarining tuzilish asoslari; o‘rgatish bosqichlarining asosiy yo‘nalishi va xususiyati; harakat malakalarining tashkil etish qonuniyatlari; mehnatni ratsional tashkil etishda jismoniy tarbiyani ahamiyati; ishlab chiqarishda kasbiy amaliy tayyorgarlik; maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi; umumiy o‘rta ta`lim tizimida jismoniy tarbiyani o‘rni va ahamiyati; ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish va o‘tkazish usullari; jismoniy tarbiya darslarida o‘quvchilar faoliyatini tashkil etish usullari; sinfdan tashqari olib boriladigan jismoniy tarbiya ishlariga tavsif; o‘quv ishlarini rejalashtirish; jismoniy tarbiya darslarida pedagogik nazorat: pedagogik tahlil, xronometraj, pulsometriya o‘tkazish uslubiyoti haqidako‘nikmalarga ega bo`lishi kerak.

- akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida jismoniy tarbiya; sportning nazariy asoslari; sport musobaqalari tizimi; sport trenirovkasining vositalari va metodlari; sport trenirovkasining tamoyillari (printsiplari); jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik) tarbiyalash metodikasi; musobaqa faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari; sportchini tayyorlash tizimi; sportchining jismoniy texnik va taktik tayyorgarligi; sportchilarni tayyorlashda yuklamaga umumiy tavsif; sport formasi taraqqiyotining qonuniyatlari haqida malakalarga ega bo‘lishikerak.

Sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi bo‘yicha:

- jismoniy tarbiya va sportni boshqarish fanining maqsadi hamda vazifalari; jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari; o‘z-o‘zini boshqaruv tashkilotlarida jismoniy madaniyatni tashkil etish tizimlari; O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari Vazirligi haqida bilimlarga ega bo‘lishi kerak.

- jismoniy tarbiya va sportni boshqarishda ishtirok etuvchi davlat idoralari; boshqarishning jamoat tashkilotlari; O‘zbekiston Respublikasi Milliy Olimpiya qo‘mitasi; sport maktablari va markazlari faoliyatini tashkil qilishni haqida ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak.

- aholi turar joylarda ommaviy sog‘lomlashtirish va milliy o‘yinlarni tashkil qilish; bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida jismoniy tarbiya va sportning o‘rni; jismoniy tarbiya – sport menedjmentini moliyaviy, tashkiliy va huquqiy asoslari; havaskor va professional sport; jismoniy tarbiya, sog‘lomlomlashtirish va sport ishlari, ommaviy tadbirlarni tashkil qilish va o‘tkazish; O‘zbekistonning halqaro sport aloqalari haqida malakalarga ega bo‘lishi kerak.

sport bayramlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi - pedagogik fan sifatida; sport va sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil qilish va o‘tkazishning maqsadi, vazifalari, ahamiyati; sport va sog‘lomlashtirish tadbirlari (bayramlari) ni o‘tkazish qonun-qoidalari haqida bilimga ega bo‘lishi kerak.

- sport va sog‘lomlashtirish tadbirlarining shakllari; bolalar musobaqalarini tashkil etish; maktabgacha ta`lim muassasalari va umumta`lim maktablarining boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan musobaqalarni tashkil qilish turlari, bosqichlari; umumta`lim maktablarida sport va sog‘lomlashtirish tadbirlari asoslarini haqida ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak.

- akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida sport - sog‘lomlashtirish tadbirlari; aholi turar joylarda ommaviy sport va sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etish va o‘qitish metodikasi; ulug‘ sanalariga bag‘ishlangan sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish; sport bayramlarida harakatli o‘yinlarning o‘rni; sport va sog‘lomlashtirish tadbirlariga tayyorlashda pedagogning roli haqida malakalarga ega bo‘lishi kerak.

 

III. Asosiy nazariy qism (ma’ruza mashg’ulotlari)

 

Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishbo‘yicha

 

1-modul. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish fanining maqsadi hamda vazifalari

1-mavzu.Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish fanining maqsadi hamda vazifalari.

Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish fanining maqsadi hamda vazifalarini tushuntirish va fanning umumiy mazmuni haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

2 - modul. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari

 

1-mavzu.O‘z-o‘zini boshqaruv tashkilotlarida jismoniy madaniyatni tashkil etish fanining maqsadi, vazifalari va boshqa fanlar bilan aloqadorligi.

O‘z-o‘zini boshqaruv tashkilotlarida jismoniy madaniyatni tashkil etish fanining maqsadi, vazifalari va boshqa fanlar bilan aloqadorligihaqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

2-mavzu.O‘zbekiston Respublikasining Mustaqillik davrida jismoniy tarbiya va sportning ijtimoiy ahamiyati.

O‘zbekiston Respublikasining Mustaqillik davrida jismoniy tarbiya va sportning ijtimoiy ahamiyatihaqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

3-mavzu.Jamiyat taraqqiyoti va ijtimoiy-iqtisodiy ishlab chiqarish jarayonlarida jismoniy tarbiyaning mohiyati.

Jamiyat taraqqiyoti va ijtimoiy-iqtisodiy ishlab chiqarish jarayonlarida jismoniy tarbiyaning mohiyatihaqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

 

3 - modul. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishda ishtirok etuvchi davlat idoralari. Boshqarishning jamoat tashkilotlari

 

1-mavzu.O‘zbekiston Respublikasining Jismoniy tarbiya va sport qo`mitasi. Sport tashkilotlari.

O‘zbekiston Respublikasining Jismoniy tarbiya va sport qo`mitasining tashkiliy tuzulishi, uning tarkibiy tarmoqlari O‘zDJT instituti. Qo`mitaning mutaxassis xodimlar bilan ishlash bo‘yicha vazifalari, jismoniy tarbiya va sportni tashkil etishning ilmiy asoslari. O‘zbekiston Respublikasining Jismoniy tarbiya va sport qo`mitasining milliy teleradiokanallar bilan hamkorligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. “O‘zbekiston”, “Dinamo”, “Yoshlik”, “Talaba” sport uyushmalari va boshqa sport klublari. Mudofaga ko‘maklashuvchi “Vatanparvar” sport tashkiloti faoliyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 

2-mavzu.O‘zbekiston Respublikasi Milliy Olimpiya qo‘mitasi.

O‘zbekiston Respublikasi Milliy Olimpiya qo‘mitasining Nizomi. Uning tarkibiy tuzilishi: Bosh Assambleya, Kongress, sessiya, ijroqo‘m. O‘R Milliy Olimpiya qo‘mitasining asosiy vazifalari. Olimpiya klublari va ularning vazifalari. Olimpiya Akademiyasi va uning vazifalari. O‘zbekistonning halqaro sport aloqalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

3-mavzu. Jamoat tashkilotlari.

“Mahalla”, “Navro’z”, “Ekosan”, “Nuroniy”, “Sog`lom avlod uchun” xayriya jamg`arma uyushmalari. “Ma`naviyat va marifat” jamoatchilik markazi “O‘zbekiston yoshlar ittifoqi” kengashining jismoniy tarbiya va sport sohasidagi faoliyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Idoralar va jamoat tashkilotlarining faoliyatini muvofiqlashtiruvchi maxsus tashkilot sifatida Respublika jamoat tashkilotlarining turlari. Aholining mehnat faoliyatini himoya qilish va ijtimoiy turmush madaniyatini rivojlantirishda kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, jamg`arma uyushmalarining o‘rni haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

4 - modul. Sport maktablari va markazlari faoliyatini tashkil qilish. Aholi turar joylarida jismoniy tarbiya va sport.

1-mavzu. Sport maktablarining turlari va ularning nizomlari haqida tushunchalar. Iqtidorli sportchilarni tarbiyalashda bolalar va o‘smirlar sport maktablarining ahamiyati. Ixtisoslashgan va kompleks sport maktablarining bosqichlari. Murabbiylar kengashi. Iqtidorli yoshlarni tanlash, qabul qilish tartiblari. Olimpiya o‘rinbosarlarini tayyorlovchi bilim yurtlari.

2-mavzu.Sport maktablarida ommaviy sport tadbirlarini uyushtirish. Sport maktablarida ommaviy sport tadbirlarini uyushtirish.Murabbiylar, tarbiyachilar. Xodimlar va sportchilarni rag`batlantirish. Sport markazlari va ularning faoliyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

3-mavzu. Aholi turar joylarda ommaviy sog‘lomlashtirish jismoniy tarbiyasini va milliy o‘yinlarni tashkil qilish.

Ommaviy sog‘lomlashtirish va milliy o‘yinlarni aholi turar joylarida, umumiy ishlab chiqarish va ta`lim muassasalarida tashkil qilishda sport uyushmalari, tashkilotlar va sport yo`riqchilarini mexnat faoliyatini himoya qilish va ijtimoiy turmush madaniyatini rivojlantirishda kasaba uyushmalari, turli partiyalar, jamg`arma, uyushmalarining o‘rni. Sport jamiyatlari va ularning quyi tarmoqlarining tuzilishi. Respublika kasaba uyushmalari federasiyasi qoshidagi “O‘zbekiston” sport jamiyatining tuzilishi, ish mazmuni va uning vazifalari. Ishlab chiqarish va ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya jamoalari. Jismoniy tarbiya jamoalarida tashkiliy, o‘quv mashg`ulotlari, ommaviy jismoniy tarbiya va sport, uni targ`ibot qilish ishlari, “Salomatlik”, “Sog‘lom avlod uchun” dasturlari, “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari asosida olib borilayotgan ishlar mazmuni bilan tanishtirish haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

5 - modul.Boshqarhning ijtimoiy-psixologik va pedagogik yo’nalishlari

1-mavzu. Jismoniy tarbiya va sportning ijtimoiy-tarbiyaviy va ma’naviy mohiyatlarini o’rganish.

Insonning ruhiyati uning ijtimoiy turmushi va ta’lim-tarbiya jarayonida asosiy omil. Shu sababdan o’qitish tarbiya berish, yoshlarning ma’naviy va jismoniy kamolotini tarbiyalab yetishtirish, ularni kasb-hunarga yo’llashda ijtimoiy-psixologik va pedagogik jarayonlarga alohida e’tibor to`g`risida jismoniy tarbiya va sportning o‘rni haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

6 - modul. Xorijiy mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport ishlarini boshqarish

 

1-mavzu.Xorijiy mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport ishlarini boshqarilishini o`rgatish.

Xorijiy mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport ishlarini boshqarilishini o`rgatish.Havaskor va professional sport tashkilotlari ish faoliyatini tashkil qilishdagi asosiy vazifalari  boshlang‘ich jismoniy tarbiya tashkilotlarining, sport klublarining yillik reja va sport tadbirlari kalendar rejalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

Jismoniy madaniyat tarixibo‘yicha

 

7 - modul. Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari

 

1-mavzu. Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari. Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalarini tushuntirish va fanning umumiy mazmuni, uning rivojlanish bosichlari, davrlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

2-mavzu. Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari.

Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari jismoniy tarbiyaning yuzaga kelishi va rivojlanishi sabablari: jismoniy madaniyat tizimi ma`lum ijtimoiy tashkilot sifatida.

 

8 - modul. Qadimgi dunyo halqlarining jismoniy tarbiyasi

 

1-mavzu. Qadimgi dunyo halqlarining jismoniy tarbiyasi.

Qadimgi dunyo halqlarining jismoniy tarbiyasi, onalik va otalik urug‘chilik davrida jismoniy mashqlarni rivojlanish xususiyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

9 - modul. Qadimgi Yunoniston, rim va rusda jismoniy tarbiya

1-mavzu. Qadimgi yunonistonda Gomer davrida jismoniy tarbiya.

Sparta, Afina tizimi, Antigimnastika, jismoniy tarbiya haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

2-mavzu. Qadimgi olimpiya o‘yinlari.

Qadimgi zamonlardagi olimpiya o‘yinlarini tashkil etilishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

3-mavzu. Qadimgi Rimda gladiatorlar maktabi.

Qadimgi Rimda gladiatorlar maktabi va ularning jismoniy tarbiyasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

4-mavzu.Qadimgi Rusda jismoniy tarbiya.

Qadimgi Rusda jismoniy tarbiya haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

10 - modul. O‘rta asrlardachet mamlakatlarda jismoniy tarbiya

1-mavzu.O‘rta asrlarda Buyuk Britaniya, Germaniya, AQSH, Fransiyada jismoniy tarbiyani rivojlanishi hamda sport turlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

11 - modul. Buyuk gumanistlar ta`limoti

1-mavzu.Buyuk gumanistlar ta`limoti.

Buyuk gumanistlar ta`limoti haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Vittorina de Feldre maktabi, Iyeronim Merkurialisis, J.J.Russo, I.Pestalotsii, T.Mor, jismoniy tarbiya haqidagi mulohazalari.

12 - modul. Yangi va eng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya

 

1-mavzu. Yangi va eng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya.

Yangi va eng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

13 - modul. Halq qo‘shinlarining harbiy va jismoniy tayyorgarligi

 

1-mavzu. Halq qo‘shinlarining harbiy va jismoniy tayyorgarligi.

Amir Temurning harbiy va jismoniy tayyorgarligi, Zaxriddin Muhammad Boburning harbiy qo‘shini, Jaloliddin Manguberdining harbiy va jismoniy tayyorgarligi to‘g‘risida nazariy bilimlar berish.

 

14 - modul. Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya

 

1-mavzu. Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya.

Abu Ali Ibn Sinoning “Tib Qonuni” asarida sixat-salomatlik masalalari va badantarbiya haqida fikri. M.Qashqariy, A.Navoyi, asarlarida jismoniy tarbiyani yoritilishi va uning tarbiyaviy ahamiyati.

 

15 - modul. Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi

 

1-mavzu.Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi.

Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

16 - modul. Halqaro sport harakatining rivojlanishi va halqaro olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi

1-mavzu. Halqaro sport harakatining rivojlanishi va halqaro olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi.

Halqaro sport harakatining rivojlanishi va halqaro olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi, olimpiya kongressi, olimpiya ramzlari, haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

17 - modul. Milliy olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi

1-mavzu. Milliy olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi.

Milliy Olimpiya qo‘mitasining Nizomi. Uning tarkibiy tuzilishi: Bosh Assambleya, Kongress, sessiya, ijroko‘m. O‘R Milliy Olimpiya qo‘mitasining asosiy vazifalari.

 

18 - modul. O‘zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‘yinlaridagi ishtiroki

1-mavzu. O‘zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‘yinlaridagi ishtiroki.

O‘zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‘yinlaridagi ishtiroki haqida nazariy  ma`lumotlarga ega qilish.

 

19 - modul. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi

 

1-mavzu. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi.

Mustaqillikdan so‘ng O‘zbekistonda jismoniy tarbiya bo‘yicha dirrektiv xujjatlar to‘g‘risida nazariy bilimlarga ega qilish O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi, uch tizimli sport musobaqasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bo‘yicha

 

20 - modul. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari

 

1-mavzu. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari.

Bo‘lajak kadrlarga jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bo‘yicha atroflicha va chuqur kasbiy bilimlar berish. Kelajakdagi ish faoliyatlarida kasbiy-amaliy ahamiyat kasb etuvchi jismoniy madaniyat bo‘yicha kasbiy bilimlar, ko‘nikma va malakalar hamda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalana olish haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Shuningdek bo‘lajak jismoniy madaniyat o‘qituvchilariga o‘quv muassasalari maktabgacha ta`lim muassasalari, umumta`lim maktab, akademik litsey hamda kasb-hunar kollej o‘quvchilarini jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarida umumrivojlantiruvchi mashqlardan, umumiy va maxsus mashqlardan foydalanish hamda sport musobaqalari, sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda sinfdan tashqari to‘garaklarni tashkil qilish kabi bilimlarini shakllanishini haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

21 - modul. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi

 

1-mavzu. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi kursida uchraydigan atamalar hamda jismoniy tarbiya sifatlarini, metodlarni, printsiplarni, mazmunini,dastlabki asosiy tushunchalar: “Jismoniy tarbiya”, “Jismoniy madaniyat tizimi”, “Jismoniy madaniyat”, “Jismoniy rivojlanish”, “Jismoniy ta`lim”, “Jismoniy tayyorgarlik” “Jismoniy kamolot” “Sport” atamalarini bilishi lozim. Mamlakatimizda jismoniy madaniyat tizimi haqida, jismoniy madaniyat tizimining prinsiplariga tavsif tushunchalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

22 - modul. O‘zbekiston Respublikasi hukumatining jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha qabul qilgan hujjatlarining ahamiyati

 

1-mavzu.O‘zbekiston Respublikasi hukumatining jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha qabul qilgan hujjatlarining ahamiyati.

O‘zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida” gi qonuni va unda belgilangan moddalar hamda ularning mazmunini anglatish. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish haqida” gi Farmoni, “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” gi Vazirlar Mahkamasining Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qishloq joylardagi bolalar sporti ob`ektlarida band bo‘lgan ayol sport ustozlari mehnatini rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘quvchi va talaba yoshlarni sportga jalb qilishga qaratilgan uzluksiz respublika sport musobaqalarini o‘tkazish to‘g‘risida” gi Qarori, “Sport inshootlari, jihozlaridan samarali foydalanish va ularni saqlash to‘g‘risida” gi namunaviy Nizom, Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Qarori, O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish davlat dasturi Kontseptsiyasi va boshqa bir qancha jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga oid direktiv hujjatlarnio‘rni hamda ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

23 - modul. Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi vazifalari va shakllari.

 

1-mavzu.Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi vazifalari va shakllari.

Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari: jismoniy tarbiyaning yuzaga kelishi va rivojlanishi sabablari: jismoniy madaniyat tizimi ma`lum ijtimoiy tashkilot sifatida. Jismoniy madaniyat nazariyasi va amaliyoti uchun davlat direkktiv hujjatlarining ahamiyati; jismoniy madaniyat tizimining maqsad va vazifalari (sog‘lomlashtirish, ta`limiy, tarbiyaviy masalalari). Jismoniy madaniyat tizimining qonun-qoidalari: sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilganligi; shaxsning har tomonlama rivojlantirish, jismoniy tarbiyaning mehnat va harbiy amaliyot bilan bog‘liqligi printsipi. Jismoniy tarbiyadagi yo‘nalishlari: sport mashg‘ulotlari va umumiy jismoniy tayyorgarlikning etakchi vazifalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

24 - modul. Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari

 

1-mavzu. Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari.

Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

25 - modul. Jismoniy tarbiya vositalari

1-mavzu.Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi

Jismoniy mashqlar. jismoniy mashqlarning vujudga kelishi, Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli. Jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi. Jismoniy mashqlarning tarixiy klassifikatsiyasi. Harakatli o‘yinlar. Sport o‘yinlari. Gimnastika va uning turlari. Turizm jismoniy tarbiya vositasi sifatida.

2-mavzu. Tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillar.

Tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillar jismoniy tarbiya vositasi sifatida. Jismoniy tarbiyaning belgilovchi omillari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

26 - modul. Jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari

 

1-mavzu.Jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari.

Qonun-qoidalarini turkumlarga ajratish: harakatlarga o‘rgatish jarayonining xususiyatlari, qonun-qoidalarining o‘zaro bog‘liqligi. “Onglilik va faollik” printsipi, “Ko‘rgazmalilik” printspi, “Muntazamlilik” printspi, “Tushunarli va individuallashtirish” printspi, “Talablarni asta sekin va tobora oshirib borish” printsplariga tavsif hamda ularni o‘quvchi-yoshlar va bolalarni o‘qitishda amalga oshirishning o‘ziga xosliklari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

27 - modul.Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida qo‘llaniladigan jismoniy tarbiya metodlari

 

1-mavzu.Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida qo‘llaniladigan jismoniy tarbiya metodlari.

Metodlarni tanlashga umumiy talablar: ilmiy asoslanganligi; o‘qitishni qo‘yilgan vazifalariga ularning mosligi; o‘qitish printsplariga, o‘quv materialini o‘ziga xosligiga, o‘quvchilarning shaxsiy va guruhli tayyorligiga jismoniy madaniyat o‘qituvchisining (tarbiyachining) individual xususiyatlari va imkoniyatlariga, mashg‘ulotlar sharoitlariga mos kelishi. So‘z, ko‘rgazmalilik, o‘yin, musobaqa va aylanma trenirovka metodlaridan foydalanishni ahamiyati, so‘zning mazmuniy vazifasidan foydalanish metodikasi va jismoniy tarbiyada terminologiya muammosi, so‘zning emotsional vazifasidan foydalanish metodikasi. Ko‘rgazmali qabul qilish metodlari (uning ahamiyati, turlari va ularni qo‘llash metodikasi); o‘qitishning amaliy metodlari (o‘yin, musobaqa va qat`iy tartiblashtirilgan mashqlar metodlari); turli yoshdagi guruhlarda metodlardan foydalanishning ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

28 - modul. Harakatlarga o‘rgatish bosqichlarining tuzilish asoslari.O‘rgatish bosqichlarining asosiy yo‘nalishi va xususiyati

 

1-mavzu.Harakatlarga o‘rgatish bosqichlarining tuzilish asoslari.O‘rgatish bosqichlarining asosiy yo‘nalishi va xususiyati.

Boshlang‘ich tushunchalar: harakatlanish mahorati, harakatlar ko‘nikmasi, harakatlar malakasi va ko‘nikmlarining ahamiyati, ko‘nikma va malaka harakatni bajarishning turli darajalari sifatida va tushunish vazifasi sifatida; ko‘nikma va malakalarini shakllantirish.

Dastlabki o‘rgatish bosqichi: xatti-harakatlar bilan tanishish: vazifalari, harakat haqida tasavvurini shakllantirish jarayonida (o‘qitish masalalarini tushunib etish, masalalar loyihasini tuzish, harakatni bajarishga urinish); o‘qitish metodlaridan foydalanish.

Chuqurlashtirib o‘rgatish bosqichi: harakatlanish mahoratini yuzaga keltirish va takomillashtirish bosqichi (harakatlanish faoliyati, masalalari o‘ziga xos belgilari); o‘qitish metodlaridan foydalanish xususiyatlari; harakatlar xatolarini olidini olish va tuzatish, harakatlanish xatolarini mohiyatini tushunish, xatolarini guruhlarga ajratish, xatolar paydo bo‘lishi sabablari anglash va uning oldini olish choralari, xatolarini tuzatish usullari, harakatlar samaraliligini baholash mezoni (ahamiyatini alohida va umumiy baholash); o‘qitish printsplarini amalga oshirishning o‘ziga xosliklari.

Mustahkamlash va takomillashtirish bosqichi: yuksak darajadagi harakatni bajarish mahoratini tashkil etilishi vazifalari (harakat vazifasining o‘ziga xos belgilari), o‘qitish metodidan foydalanishning xususiyatlari, takrorlashlar muammosi (oddiy takrorlash va variantli takrorlash, takrorlashlar soni, takrorlashlarni vaqt bo‘yicha taqsimlash) haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

29 - modul. Harakat malakalarining tashkil etish qonuniyatlari

1-mavzu.Harakat malakalarining tashkil etish qonuniyatlari.

Malakaning xarakterli belgilari. Malakaning fiziologik mexanizmi. Harakat malakasini shakllari (I-II-III-fazalari). Malakaning stabillashuvi va plastikligi. Malaka shakllanishining asta - sekinligi va notekisligi turlari. Malakaning so‘nishi. Malakaning ko‘chishi (o‘tishi). Malakaning salbiy ko‘chishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

30 - modul. Jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik) tarbiyalash metodikasi

1-mavzu. Kuch qobiliyatini tarbiyalash.

Kuch qobiliyatlarining rivojlanish darajasini va namoyon bo‘lishini belgilovchi omillar. Tezlik-kuch qobiliyatlari. Portlash kuchi. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish usuliyati. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish vositalari. Mushaklarni muvofiqlash haqida tushuncha. Mushaklarning o‘zaro harakatini belgilovchi omillar. Turli mushak guruhlarining kuch qobiliyatini rivojlantirish uchun mashqlar. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish usullari. Kuch qobiliyati turlari va ularni rivojlantirish usullari. Portlash kuchini va mushaklarning ta`sirchanlik qobiliyatini rivojlantirish. Tezlik kuchini rivojlantirish haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

2-mavzu. Tezkorlik qobiliyatini trabiyalash.

Tezkorlik qobiliyati haqida tushuncha. Tezkorlik qobiliyati darajasini rivojlantirish omillari va tezlik qobiliyatlarining paydo bo‘lishi. Tezkorlik harakatini sezishni rivojlantirish. Yakka harakat tezligi va harakat chastotasiningrivojlanish usuliyati. Tezkorlik qobiliyatining paydo bo‘lishida majmuaviy shakllarning rivojlanish usuliyati. Tezlik mashqlarni bajarishda sportchining iroda va ruhiy tayyorgarligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

3-mavzu.Koordinatsion qobiliyatlar va egiluvchanlikni tarbiyalash.

Egiluvchanlik haqida tushuncha. Egiluvchanlikning turlari va ulchov mezoni. Egiluvchanlikning rivojlanish darajasini aniqlovchi omllar. Egiluvchanlikni rivojlantirish usuliyatining vzifalari va vositalari. Egiluvchanlikni rivojlantirishda qo‘shimcha ta`sir qiladigan turli mashqlarning munosabati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

4-mavzu. Chaqqonlikni tarbiyalash metodikasi.

Chaqqonlik jismoniy sifat ekani. Chaqqonlikni fiziologik va psixologik asoslari. Chaqqonlikni tarbiyalash metodikasining asoslari. Xususiy (Chaqqonlikni nisbatan) sifatlar va ularni tarbiyalash metodikasi. Toliqish va zo‘riqishga qarshi kurashish. Tezkorlik zo‘riqishiga qarshi kurashish. Koordinasion zo‘riqishga qarshi kurashish. Muvozanatni saqlash va uni tarbiyalash metodikasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

5-mavzu.Chidamlilikni tarbiyalash metodikasi.

Chidamlilik tushunchasining ta`rifi. Charchoq va chidamlilikturlari. Chidamlilikni tarbiyalash metodikasining asoslari. Chidamlilikni tarbiyalashda yuklamalar mezoni va komponentlari. Aerob imkoniyatlarni oshirish metodikasi. Anaerob imkoniyatlarni oshirish metodikasi. Aerob va anaerob imkoniyatlarni oshirishga qaratilgan ta`sirlarni birga qo‘shish. Nafas olish va chidamlilik. Maxsus chidamlilikning ba`zi bir turlarini tarbiyalash metodikasining xususiyatlari. Yakkama yakka bahslashuv va spot o‘yinlarida chidamlilikni tarbiyalash xususiyatlari. Kuchlilik xarakteridagi mashqlarda chidamlilikni tarbiyalash haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

31 - modul. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik nazorat: pedagogik tahlil, xronometraj, pulsometriya o‘tkazish uslubiyoti

 

1-mavzu. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik nazorat: pedagogik tahlil, xronometraj, pulsometriya o‘tkazish uslubiyoti.

Pedagogik tahlil o‘tkazish uslubiyati. Xronometraj o‘tkazish uslubiyati. Pulsometriya o‘tkazish uslubiyati.pedagogning darsga tayyorlanishi. Darsni tashkil qilish. Darsda qo‘llaniladigan vositalar. O‘rgatish usullarining qo‘llanilishi. Jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash uslubiyati. Pedagogning tarbiyaviy ishi. O‘quvchilarning xulqi. Darsni umumlashtirish va xulosa chiqarish haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

32 - modul. Sportning nazariy asoslari

1-mavzu.Sportning nazariy asoslari.

Sport nazariyasi predmetining xususiyatlari. Sport faoliyati. Sport tayyorgarligi. Sport tayyorgarligi tizimi. Sport maktabi. Sport mashg‘ulotlari. Sportchini tayyorlash. Sport mashg‘ulotlari tizimi. Sport natijalari. Sportchini tasnifi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

33 - modul. Sport musobaqalari va sportchilarni tayyorlash tizimi.

 

1-mavzu.Sport musobaqalari va sportchilarni tayyorlash tizimi.

Sport musobaqalariga sportchini tayyorlash tizimi, sport taraqqiyotini bugungi bosqichi, sportchini tayyorlash uslublari, sportchini tayyorlash tizimida moddiy texnika ta`minoti. Sportchini ahvolini (uning mazkur ishga munosabatini) nazorat qilish haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

34 - modul. Sport trenirovkasining vositalari va metodlari

 

1-mavzu.Sport trenirovkasining vositalari va metodlari.

Sport mashg‘ulotlarining vositalari. Jismoniy mashqlar jismoniy mashg‘ulotning asosiy vositasi sifatida. Sport mashg‘ulotlari tizimida tayyorgarlik mashqlari. Mashqlarning anotomik belgilariga ko‘ra tasnifi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishni ahamiyati. Mashqlarning tuzilish belgilari. Siklik turdagi mashqlar. Asiklik turdagi mashqlar. Jismoniy mashqlar texnikasi. Vaqt tavsifi. Fazoviy vaqt tavsiflari. Dinamik va ritmik tavsiflar. Sportda qo‘llaniladigan uslublar. Eshitish (tovush) ko‘rgazmali usuli. Ko‘rgazmalilik uslublari. Tezkor axborot uslublari. Harakat faoliyatiga o‘rgatish uslublari. Uslubning kamchiligi. Harakatlarni qismlarga bo‘lib o‘rgatish uslubi. O‘yin uslubi. Musobaqa uslubi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

35 - modul. Sport trenirovkasining tamoyillari

 

1-mavzu.Sport trenirovkasining tamoyillari.

Yuksak ko‘rsatkichlarga intilish. Sportchi umumiy va maxsus tayyorgarligining birligi. Mashg‘ulot jarayonining uzluksizligi. Yuklama va dam olishning zichlangan rejimi. Mashg‘ulot talablarining asta sekin va masimal ortib borishi. Mashg‘ulot yuklamalarining to‘lqinsimon o‘zgarishi. Mashg‘ulot jarayonining siklligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

36 - modul.Sportchining jismoniy texnik va taktik tayyorgarligi

 

1-mavzu.Sportchining jismoniy texnik va taktik tayyorgarligi

Jismoniy tayyorgarlik. Texnik tayyorgarlik. Sportchini texnik tayyorlashning vazifalari, bosqichlari va asosiy uslubiyati. Sport taktikasi. Raqibsiz trenirovka qilish uslubi. Shartli raqib bilan mashg‘ulot o‘tkazish uslubi. Sherigi bilan mashg‘ulot o‘tkazish uslubi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

37 - modul. Sportchilarni tayyorlashda yuklamaga umumiy tavsif

 

1-mavzu.Sportchilarni tayyorlashda yuklamaga umumiy tavsif.

Sportchilarni tayyorlashda yuklamaga umumiy tavsif, umumiy va maxsus tayyorgarliklarning o‘zaro nisbati. Yuklamalr dinamikasining xususiyatlari. Mikrotsikl tuzilishi. Tayyorlov davrining ikkinchi (maxsus tayyorgarlik) bosqichi. Vosita va uslublar tarkibidagi o‘zgarishlar. Yuklamalar dinamikasining xususiyatlari. Mikrotsikllar strukturasi. Shaxsiy musobaqa davri. Mashg‘ulot yo‘nalishining o‘zgarishi. Vosita va metodlar tarkibidagi o‘zgarishlar. Yuklamalar dinamikasining xususiyatlari. Mikrotsikllar strukturasi. O‘tish davri haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

2-mavzu. Sport formasi taraqqiyotining qonuniyatlari

Sport formasi taraqqiyotining qonuniyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

38 - modul. Sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi

 

1-mavzu. Ta`lim muassasalarida sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish.

Maktabgacha ta`lim va boshlang‘ich ta`lim bolalari bilan musobaqalarni tashkil qilish turlari, bosqichlari. Umumta`lim maktablarida sport va sog‘lomlashtirish tadbirlari asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida sport - sog‘lomlashtirish tadbirlari. Oliy o‘quv yurtlaridagi talabalar sport va sog‘lomlashtirish tadbirlarini o‘tkazish metodikasi. Aholi turar joylarda ommaviy sport va sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etish va o‘qitish metodikasi. Ulug‘ sanalariga bag‘ishlangan sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish. Sport bayramlarida harakatli o‘yinlarning o‘rni. sport va sog‘lomlashtirish tadbirlariga tayyorlashda pedagogning roli haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

Musobaqa faoliyatini tuzilishi. Musobaqalarni turkumlarga bo‘linishi. Musobaqa o‘tkazish usullari. Musobaqa faoliyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

39 - modul. Aholining jismoniy tayyorgarligi va salomatlik darajasini belgilab beruvchi “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari

1-mavzu. Aholining jismoniy tayyorgarligi va salomatlik darajasini belgilab beruvchi “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari.

“Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari O‘zbekiston aholisining jismoniy tarbiya tizimining dasturiy va me’yoriy asosi ekanligi, “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlarining maqsadi va vazifalari, “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlarining tizimi, “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari asosidagi sinovlarni tayrlash, o‘tkazish shartlari va tartibi, testlar bo‘yicha ishlarni tashkil etish, testlar bo‘yicha sinov turlarining bajarilish shartlari, “Alpomish” va “Barchinoy” ko‘p kurash turlari bo‘yicha dasturlar haqida ma’lumotlarga ega qilish.

40 - modul. Ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish va o‘tkazish usullari

1-mavzu. Ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish va o‘tkazish usullari.

Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari – o‘quv ishlarining asosiy shakli sifatida. O‘qitishning vazifasining asosi hisoblangan holda har bir mashg‘ulotning ta`limiy, tarbiyaviy va sog‘lomlashtirishga yo‘nalganligini yaxlitligi. Mashg‘ulotlar vazifalarini ishlab chiqishning ahamiyati. Mashg‘ulotlarni tuzilish xususiyatlari: mashg‘ulotlar tuzilishining o‘quv muassasalarida tahsil oluvchilarning yoshlik xususiyatlariga bog‘liqligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Mashg‘ulotni tashkil etish xususiyatlarini ochib berish, o‘quvchilar faoliyatini tashkil qilish usullari: frontal, uzluksiz, guruhli, individual, aylanma mashg‘ulotlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Maxsus va tayyorlov guruhlari bolalari bilan olib boriladigan jismoniy tarbiyaning maqsad va vazifalari. Tayyorlov va maxsus tibbiy guruhlarda jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarini tashkil etish xususiyatlari hamda o‘tkazish metodikasi, mashg‘ulotlarning tuzilishi, ularning mazmuni haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Rejalashtirishning ahamiyati va mohiyati, rejalashtirish texnologiyasi va shaklini belgilovchi xususiyatlari, rejalashtirishning asosiy amallari, ularning ketma-ketligi. Rasmiy, umumiy dasturlarning mavjudligi, uni xususiyatlari va uni amalga oshirish haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

2-mavzu. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi.

Maktabgacha ta’lim muassasalari jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari (Bolajon) dasturlariga qo‘yiladigan talablar, maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy sifatlarini tarbiyalash, ta’lim va tarbiyaning asosiy uslublari, maktabgacha shdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash vositalari, maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash shakllari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

3-mavzu. Umumiy o‘rta ta`lim tizimida jismoniy tarbiyani o‘rni va ahamiyati.

Maktab o‘quv rejasi bo‘yicha umumiy jismoniy tarbiya kursi, darsning o‘ziga xos belgilari va unga qo‘yiladigan umumiy talablar, darsning mazmuni va uning tuzilishi, darsning vazifalarini aniqlash, darsda yuklamalarning me’rlash uslublari, jismoniy tarbiya darslarida o‘quvchilar faoliyatini tashkil etish usullari, jismoniy tarbiya darsining turlari, o‘quv kun tartibida jismoniy tarbiyaning shakllari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

4-mavzu. Sinfdan tashqari olib boriladigan jismoniy tarbiya ishlariga tavsif.

Dars oldidan o‘tkaziladigan gimnastika. Jismoniy tarbiya daqiqalari. Uzaytirilgan tanaffusda o‘tkaziladigan harakatli o‘yinlar. Kun uzaytirilgan guruhlarda sport soatlari. Sport turlari bo‘yicha to‘garaklarni tashkil qilish va o‘tkazish haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

5-mavzu. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida jismoniy tarbiya

1-2 bosqich o‘quvchilari uchun jismoniy tarbiya bo‘yicha dastur bo‘limlaridagi o‘quv materiallariga tavsif. 1-2 bosqich o‘quvchilar jismoniy tarbiyasining maqsadi va vazifalari. O‘quvchilarning darsga tayyorgarligi va darsga qo‘yiladigan talablar. Darsning pedagogik tuzilishi. Darsda o‘quvchilar faoliyatini tashkil qilish usullari. Darsda yuklamani me`yorlash uslubiyati. Kasbiy jismoniy tayyorgarlikning maqsad va vazifalari, jismoniy tarbiya darslarining me’yoriy hujjatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.

 

IV. Amaliy mashg`ulotlar bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar

Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish bo‘yicha

Amaliy mashg`ulotlar uchun quyidagi mavzular tavsiya etiladi:

1. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari.

2. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish tizimlari.

3. O’zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport qo`mitasi.

4. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishda ishtirok etuvchi davlat idoralari.

5. O’zbekiston Respublikasi milliy olimpiya qo`mitasi.

6. Sport maktablari va markazlari faoliyatini tashkil qilish.

Jismoniy madaniyat tarixi bo‘yicha

Amaliy mashg`ulotlar uchun quyidagi mavzular tavsiya etiladi:

1. Qadimgi dunyo halqlarining jismoniy tarbiyasi. Qadimgi yunoniston, rim va rusda jismoniy tarbiya.

2. O‘rta asrlarda jismoniy tarbiya.

3. Buyuk gumanistlar ta`limoti.

4. Yangi va eng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya.

5. Ajdodlarimiz yashagan davrlarda jismoniy tarbiya.

6. Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi.

7. Halqaro sport harakatining rivojlanishi va halqaro olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi.

8. Milliy olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi.

9. O‘zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‘yinlaridagi ishtiroki.

10. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bo‘yicha

Amaliy mashg`ulotlar uchun quyidagi mavzular tavsiya etiladi:

1. Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslubari.

2. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida qo‘llaniladigan jismoniy tarbiya metodlari.

3. Harakatlarga o‘rgatish bosqichlarining tuzilish asoslari.

4. Harakat malakalarining tashkil etish qonuniyatlari.

5. Mehnatni ratsional tashkil etishda jismoniy tarbiyani ahamiyati.

6. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi.

7. Ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish va o‘tkazish usullari.

8. Jismoniy tarbiya darslarida o‘quvchilar faoliyatini tashkil etish usullari.

9. O‘quv ishlarini rejalashtirish.

10. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik nazorat.

11. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik tahlil o‘tkazish uslubi.

12. Jismoniy tarbiya darslarida xronometraj o‘tkazish uslubi.

13. Jismoniy tarbiya darslarida o‘tkazish uslubi.

14. Sport musobaqalari tizimi.

15. Sport trenirovkasining vositalari va metodlari.

16. Sport trenirovkasining tamoyillari (prinsiplari).

17. Jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik) tarbiyalash uchun mashqlar majmuasini tuzish metodikasi.

18. Sportchilarni tayyorlashda yuklamaga umumiy tavsif.

19. Sport formasi taraqqiyotining qonuniyatlari.

Sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi:

Maktabgacha ta`lim va boshlang‘ich ta`lim bolalari bilan musobaqalarni tashkil qilish turlari, bosqichlari. Umumta`lim maktablarida sport va sog‘lomlashtirish tadbirlari asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida sport - sog‘lomlashtirish tadbirlari. Oliy o‘quv yurtlaridagi talabalar sport va sog‘lomlashtirish tadbirlarini o‘tkazish metodikasi. Aholi turar joylarda ommaviy sport va sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etish va o‘qitish metodikasi. Ulug‘ sanalariga bag‘ishlangan sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish. Sport bayramlarida harakatli o‘yinlarning o‘rni. Sport va sog‘lomlashtirish tadbirlariga tayyorlashda pedagogning roli.

Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha kafedra professor o‘qituvchilari tomonidan ko‘rsatma va tavsiyalar ishlab chiqildi. Unda talabalar asosiy ma`ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy mashg‘ulotlar orqali yanada boyitadilar. Shuningdek, darslik va o‘quv qullanmalar asosida talabalar bilimlarni mustahkamlashga erishish, tarqatma materialllardan foydalanish, sport maydonlarini ko‘rish ,ularni maketlarini tuzish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalarning bilimini oshirish, mavzular bo‘yicha ko‘rgazmali qurollar tayyorlash va boshqalar tavsiya etiladi.

Amaliy mashg‘ulotlar talablari bo‘yicha jismoniy madaniyat va sportning asosiy tushunchalari, jismoniy madaniyat tizimining umumiy printsiplari va uning amalga oshirish yo‘llari, jismoniy madaniyat vositalari, jismoniy mashqlar texnikasi, jismoniy mashqlarni turkumlarga bo‘linishi, jismoniy mashqlar mashg‘ulotlarining tuzilishi va mazmuni, qishloq joylarda jismoniy madaniyat ishlari va ularning holati, o‘quv muassasalarida jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi, jismoniy madaniyat darsning shakllari va turlari hamda jismoniy tarbiya sport ishlarini rejalashtirishlar amaliy o‘rgatiladi. Talabalar ommaviy sport tadbirlarini tashkil qila olish ko‘nikma va malakalariga, dars mashg’uloti zichligini aniqlash, xronometraj, pulsometriya o’tkazish kabi malaka va ko’nikmalarga ega bo‘ladilar.

 

V. Seminar mashg`ulotlar bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar

Seminar mashg‘ulotlarida talabalar fan bo‘yicha mashg‘ulotlarni tashkil qilish va o‘tkazish bo‘yicha nazariy bilim, ko‘nikma hamda malakalarga ega ekanliklari aniqlanadi. Seminar mashg‘ulotlarida talabalar ma`ruza mashg‘ulotlaridagi mavzular bo‘yicha berilgan ma`lumotlarni qay darajada o‘zlashtirganligi aniqlanadi, baholanadi hamda ularni bilimlari yanada yangi pedagogic texnalogiyalar asosida  mustahkamlanadi.

Seminar mashg`ulotlar uchun quyidagi mavzular tavsiya etiladi:

 

Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishbo‘yicha

 

1-mavzu.Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish fanining maqsadi hamda vazifalari.

Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish fanining maqsadi hamda vazifalarini tushuntirish va fanning umumiy mazmuni haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

2-mavzu. O‘z-o‘zini boshqaruv tashkilotlarida jismoniy madaniyatni tashkil etish fanining maqsadi, vazifalari va boshqa fanlar bilan aloqadorligi.

O‘z-o‘zini boshqaruv tashkilotlarida jismoniy madaniyatni tashkil etish fanining maqsadi, vazifalari va boshqa fanlar bilan aloqadorligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

3-mavzu.O‘zbekiston Respublikasining Mustaqillik davrida jismoniy tarbiya va sportning ijtimoiy ahamiyati.

O‘zbekiston Respublikasining Mustaqillik davrida jismoniy tarbiya va sportning ijtimoiy ahamiyatihaqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

4-mavzu.Jamiyat taraqqiyoti va ijtimoiy-iqtisodiy ishlab chiqarish jarayonlarida jismoniy tarbiyaning mohiyati.

Jamiyat taraqqiyoti va ijtimoiy-iqtisodiy ishlab chiqarish jarayonlarida jismoniy tarbiyaning mohiyatihaqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

5-mavzu.O‘zbekiston Respublikasining Jismoniy tarbiya va sport qo`mitasi. Sport tashkilotlari.

O‘zbekiston Respublikasining Jismoniy tarbiya va sport qo`mitasining tashkiliy tuzulishi, uning tarkibiy tarmoqlari O‘zDJT instituti. Qo`mitaning mutaxassis xodimlar bilan ishlash bo‘yicha vazifalari, jismoniy tarbiya va sportni tashkil etishning ilmiy asoslari. O‘zbekiston Respublikasining Jismoniy tarbiya va sport qo`mitasining milliy teleradiokanallar bilan hamkorligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. “O‘zbekiston”, “Dinamo”, “Yoshlik”, “Talaba” sport uyushmalari va boshqa sport klublari. Mudofaga ko‘maklashuvchi “Vatanparvar” sport tashkiloti faoliyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

6-mavzu.O‘zbekiston Respublikasi Milliy Olimpiya qo‘mitasi.

O‘zbekiston Respublikasi Milliy Olimpiya qo‘mitasining Nizomi. Uning tarkibiy tuzilishi: Bosh Assambleya, Kongress, sessiya, ijroqo‘m. O‘R Milliy Olimpiya qo‘mitasining asosiy vazifalari. Olimpiya klublari va ularning vazifalari. Olimpiya Akademiyasi va uning vazifalari. O‘zbekistonning halqaro sport aloqalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

7-mavzu. Jamoat tashkilotlari.

“Mahalla”, “Navro’z”, “Ekosan”, “Nuroniy”, “Sog`lom avlod uchun” xayriya jamg`arma uyushmalari. “Ma`naviyat va marifat” jamoatchilik markazi “O‘zbekiston yoshlar ittifoqi” kengashining jismoniy tarbiya va sport sohasidagi faoliyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Idoralar va jamoat tashkilotlarining faoliyatini muvofiqlashtiruvchi maxsus tashkilot sifatida Respublika jamoat tashkilotlarining turlari. Aholining mehnat faoliyatini himoya qilish va ijtimoiy turmush madaniyatini rivojlantirishda kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, jamg`arma uyushmalarining o‘rni haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

8-mavzu. Sport maktablarining turlari va ularning nizomlari haqida tushunchalar. Iqtidorli sportchilarni tarbiyalashda bolalar va o‘smirlar sport maktablarining ahamiyati. Ixtisoslashgan va kompleks sport maktablarining bosqichlari. Murabbiylar kengashi. Iqtidorli yoshlarni tanlash, qabul qilish tartiblari. Olimpiya o‘rinbosarlarini tayyorlovchi bilim yurtlari.

9-mavzu.Sport maktablarida ommaviy sport tadbirlarini uyushtirish. Sport maktablarida ommaviy sport tadbirlarini uyushtirish.Murabbiylar, tarbiyachilar. Xodimlar va sportchilarni rag`batlantirish. Sport markazlari va ularning faoliyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

10-mavzu. Aholi turar joylarda ommaviy sog‘lomlashtirish jismoniy tarbiyasini va milliy o‘yinlarni tashkil qilish.

Ommaviy sog‘lomlashtirish va milliy o‘yinlarni aholi turar joylarida, umumiy ishlab chiqarish va ta`lim muassasalarida tashkil qilishda sport uyushmalari, tashkilotlar va sport yo`riqchilarini mexnat faoliyatini himoya qilish va ijtimoiy turmush madaniyatini rivojlantirishda kasaba uyushmalari, turli partiyalar, jamg`arma, uyushmalarining o‘rni. Sport jamiyatlari va ularning quyi tarmoqlarining tuzilishi. Respublika kasaba uyushmalari federasiyasi qoshidagi “O‘zbekiston” sport jamiyatining tuzilishi, ish mazmuni va uning vazifalari. Ishlab chiqarish va ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya jamoalari. Jismoniy tarbiya jamoalarida tashkiliy, o‘quv mashg`ulotlari, ommaviy jismoniy tarbiya va sport, uni targ`ibot qilish ishlari, “Salomatlik”, “Sog‘lom avlod uchun” dasturlari, “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari asosida olib borilayotgan ishlar mazmuni bilan tanishtirish haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

11-mavzu. Jismoniy tarbiya va sportning ijtimoiy-tarbiyaviy va ma’naviy mohiyatlarini o’rganish.

Insonning ruhiyati uning ijtimoiy turmushi va ta’lim-tarbiya jarayonida asosiy omil. Shu sababdan o’qitish tarbiya berish, yoshlarning ma’naviy va jismoniy kamolotini tarbiyalab yetishtirish, ularni kasb-hunarga yo’llashda ijtimoiy-psixologik va pedagogik jarayonlarga alohida e’tibor to`g`risida jismoniy tarbiya va sportning o‘rni haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

12-mavzu.Xorijiy mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport ishlarini boshqarilishini o`rgatish.

Xorijiy mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport ishlarini boshqarilishini o`rgatish.Havaskor va professional sport tashkilotlari ish faoliyatini tashkil qilishdagi asosiy vazifalari  boshlang‘ich jismoniy tarbiya tashkilotlarining, sport klublarining yillik reja va sport tadbirlari kalendar rejalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

Jismoniy madaniyat tarixi bo‘yicha

1-mavzu. Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalari. Jismoniy madaniyat tarixi fanining maqsadi hamda vazifalarini tushuntirish va fanning umumiy mazmuni, uning rivojlanish bosichlari, davrlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

2-mavzu. Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari.

Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari jismoniy tarbiyaning yuzaga kelishi va rivojlanishi sabablari: jismoniy madaniyat tizimi ma`lum ijtimoiy tashkilot sifatida.

3-mavzu. Qadimgi dunyo halqlarining jismoniy tarbiyasi.

Qadimgi dunyo halqlarining jismoniy tarbiyasi, onalik va otalik urug‘chilik davrida jismoniy mashqlarni rivojlanish xususiyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

4-mavzu. Qadimgi yunonistonda Gomer davrida jismoniy tarbiya.

Sparta, Afina tizimi, Antigimnastika, jismoniy tarbiya haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

5-mavzu. Qadimgi olimpiya o‘yinlari.

Qadimgi zamonlardagi olimpiya o‘yinlarini tashkil etilishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

6-mavzu. Qadimgi Rimda gladiatorlar maktabi.

Qadimgi Rimda gladiatorlar maktabi va ularning jismoniy tarbiyasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

7-mavzu.Qadimgi Rusda jismoniy tarbiya.

Qadimgi Rusda jismoniy tarbiya haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

8-mavzu. O‘rta asrlarda Buyuk Britaniya, Germaniya, AQSH, Fransiyada jismoniy tarbiyani rivojlanishi hamda sport turlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

9-mavzu.Buyuk gumanistlar ta`limoti.

Buyuk gumanistlar ta`limoti haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Vittorina de Feldre maktabi, Iyeronim Merkurialisis, J.J.Russo, I.Pestalotsii, T.Mor, jismoniy tarbiya haqidagi mulohazalari.

10-mavzu. Yangi va eng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya.

Yangi va eng yangi davrlarda chet mamlakatlarda jismoniy tarbiya haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

11-mavzu. Halq qo‘shinlarining harbiy va jismoniy tayyorgarligi.

Amir Temurning harbiy va jismoniy tayyorgarligi, Zaxriddin Muhammad Boburning harbiy qo‘shini, Jaloliddin Manguberdining harbiy va jismoniy tayyorgarligi to‘g‘risida nazariy bilimlar berish.

12-mavzu. Qadimgi ajdodlarimiz davrida jismoniy tarbiya.

Abu Ali Ibn Sinoning “Tib Qonuni” asarida sixat-salomatlik masalalari va badantarbiya haqida fikri. M.Qashqariy, A.Navoyi, asarlarida jismoniy tarbiyani yoritilishi va uning tarbiyaviy ahamiyati.

13-mavzu.Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi.

Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

14-mavzu. Halqaro sport harakatining rivojlanishi va halqaro olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi.

Halqaro sport harakatining rivojlanishi va halqaro olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi, olimpiya kongressi, olimpiya ramzlari, haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

15-mavzu. Milliy olimpiya qo‘mitasining tashkil topishi.

Milliy Olimpiya qo‘mitasining Nizomi. Uning tarkibiy tuzilishi: Bosh Assambleya, Kongress, sessiya, ijroko‘m. O‘R Milliy Olimpiya qo‘mitasining asosiy vazifalari.

16-mavzu. O‘zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‘yinlaridagi ishtiroki.

O‘zbekiston sportchilarining Osiyo, jahon va Olimpiya o‘yinlaridagi ishtiroki haqida nazariy  ma`lumotlarga ega qilish.

17-mavzu. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi.

Mustaqillikdan so‘ng O‘zbekistonda jismoniy tarbiya bo‘yicha dirrektiv xujjatlar to‘g‘risida nazariy bilimlarga ega qilish O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportning rivojlanishi, uch tizimli sport musobaqasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

 

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bo‘yicha

 

1-mavzu. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari.

Bo‘lajak kadrlarga jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bo‘yicha atroflicha va chuqur kasbiy bilimlar berish. Kelajakdagi ish faoliyatlarida kasbiy-amaliy ahamiyat kasb etuvchi jismoniy madaniyat bo‘yicha kasbiy bilimlar, ko‘nikma va malakalar hamda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalana olish haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Shuningdek bo‘lajak jismoniy madaniyat o‘qituvchilariga o‘quv muassasalari maktabgacha ta`lim muassasalari, umumta`lim maktab, akademik litsey hamda kasb-hunar kollej o‘quvchilarini jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarida umumrivojlantiruvchi mashqlardan, umumiy va maxsus mashqlardan foydalanish hamda sport musobaqalari, sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda sinfdan tashqari to‘garaklarni tashkil qilish kabi bilimlarini shakllanishini haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

2-mavzu. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi kursida uchraydigan atamalar hamda jismoniy tarbiya sifatlarini, metodlarni, printsiplarni, mazmunini,dastlabki asosiy tushunchalar: “Jismoniy tarbiya”, “Jismoniy madaniyat tizimi”, “Jismoniy madaniyat”, “Jismoniy rivojlanish”, “Jismoniy ta`lim”, “Jismoniy tayyorgarlik” “Jismoniy kamolot” “Sport” atamalarini bilishi lozim. Mamlakatimizda jismoniy madaniyat tizimi haqida, jismoniy madaniyat tizimining prinsiplariga tavsif tushunchalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

 

3-mavzu.O‘zbekiston Respublikasi hukumatining jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha qabul qilgan hujjatlarining ahamiyati.

O‘zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida” gi qonuni va unda belgilangan moddalar hamda ularning mazmunini anglatish. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish haqida” gi Farmoni, “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” gi Vazirlar Mahkamasining Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qishloq joylardagi bolalar sporti ob`ektlarida band bo‘lgan ayol sport ustozlari mehnatini rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘quvchi va talaba yoshlarni sportga jalb qilishga qaratilgan uzluksiz respublika sport musobaqalarini o‘tkazish to‘g‘risida” gi Qarori, “Sport inshootlari, jihozlaridan samarali foydalanish va ularni saqlash to‘g‘risida” gi namunaviy Nizom, Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Qarori, O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish davlat dasturi Kontseptsiyasi va boshqa bir qancha jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga oid direktiv hujjatlarnio‘rni hamda ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

4-mavzu.Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi vazifalari va shakllari.

Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari: jismoniy tarbiyaning yuzaga kelishi va rivojlanishi sabablari: jismoniy madaniyat tizimi ma`lum ijtimoiy tashkilot sifatida. Jismoniy madaniyat nazariyasi va amaliyoti uchun davlat direkktiv hujjatlarining ahamiyati; jismoniy madaniyat tizimining maqsad va vazifalari (sog‘lomlashtirish, ta`limiy, tarbiyaviy masalalari). Jismoniy madaniyat tizimining qonun-qoidalari: sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilganligi; shaxsning har tomonlama rivojlantirish, jismoniy tarbiyaning mehnat va harbiy amaliyot bilan bog‘liqligi printsipi. Jismoniy tarbiyadagi yo‘nalishlari: sport mashg‘ulotlari va umumiy jismoniy tayyorgarlikning etakchi vazifalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

5-mavzu. Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari.

Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

6-mavzu. Jismoniy tarbiya vositalari. Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi.

Jismoniy mashqlar. jismoniy mashqlarning vujudga kelishi, Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli. Jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi. Jismoniy mashqlarning tarixiy klassifikatsiyasi. Harakatli o‘yinlar. Sport o‘yinlari. Gimnastika va uning turlari. Turizm jismoniy tarbiya vositasi sifatida.

 

7-mavzu. Jismoniy tarbiya vositalari. Tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillar.

Tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillar jismoniy tarbiya vositasi sifatida. Jismoniy tarbiyaning belgilovchi omillari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

8-mavzu.Jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari.

Qonun-qoidalarini turkumlarga ajratish: harakatlarga o‘rgatish jarayonining xususiyatlari, qonun-qoidalarining o‘zaro bog‘liqligi. “Onglilik va faollik” printsipi, “Ko‘rgazmalilik” printspi, “Muntazamlilik” printspi, “Tushunarli va individuallashtirish” printspi, “Talablarni asta sekin va tobora oshirib borish” printsplariga tavsif hamda ularni o‘quvchi-yoshlar va bolalarni o‘qitishda amalga oshirishning o‘ziga xosliklari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

9-mavzu. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida qo‘llaniladigan jismoniy tarbiya metodlari.

Metodlarni tanlashga umumiy talablar: ilmiy asoslanganligi; o‘qitishni qo‘yilgan vazifalariga ularning mosligi; o‘qitish printsplariga, o‘quv materialini o‘ziga xosligiga, o‘quvchilarning shaxsiy va guruhli tayyorligiga jismoniy madaniyat o‘qituvchisining (tarbiyachining) individual xususiyatlari va imkoniyatlariga, mashg‘ulotlar sharoitlariga mos kelishi. So‘z, ko‘rgazmalilik, o‘yin, musobaqa va aylanma trenirovka metodlaridan foydalanishni ahamiyati, so‘zning mazmuniy vazifasidan foydalanish metodikasi va jismoniy tarbiyada terminologiya muammosi, so‘zning emotsional vazifasidan foydalanish metodikasi. Ko‘rgazmali qabul qilish metodlari (uning ahamiyati, turlari va ularni qo‘llash metodikasi); o‘qitishning amaliy metodlari (o‘yin, musobaqa va qat`iy tartiblashtirilgan mashqlar metodlari); turli yoshdagi guruhlarda metodlardan foydalanishning ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

10-mavzu.Harakatlarga o‘rgatish bosqichlarining tuzilish asoslari.O‘rgatish bosqichlarining asosiy yo‘nalishi va xususiyati.

Boshlang‘ich tushunchalar: harakatlanish mahorati, harakatlar ko‘nikmasi, harakatlar malakasi va ko‘nikmlarining ahamiyati, ko‘nikma va malaka harakatni bajarishning turli darajalari sifatida va tushunish vazifasi sifatida; ko‘nikma va malakalarini shakllantirish.

Dastlabki o‘rgatish bosqichi: xatti-harakatlar bilan tanishish: vazifalari, harakat haqida tasavvurini shakllantirish jarayonida (o‘qitish masalalarini tushunib etish, masalalar loyihasini tuzish, harakatni bajarishga urinish); o‘qitish metodlaridan foydalanish.

Chuqurlashtirib o‘rgatish bosqichi: harakatlanish mahoratini yuzaga keltirish va takomillashtirish bosqichi (harakatlanish faoliyati, masalalari o‘ziga xos belgilari); o‘qitish metodlaridan foydalanish xususiyatlari; harakatlar xatolarini olidini olish va tuzatish, harakatlanish xatolarini mohiyatini tushunish, xatolarini guruhlarga ajratish, xatolar paydo bo‘lishi sabablari anglash va uning oldini olish choralari, xatolarini tuzatish usullari, harakatlar samaraliligini baholash mezoni (ahamiyatini alohida va umumiy baholash); o‘qitish printsplarini amalga oshirishning o‘ziga xosliklari.

Mustahkamlash va takomillashtirish bosqichi: yuksak darajadagi harakatni bajarish mahoratini tashkil etilishi vazifalari (harakat vazifasining o‘ziga xos belgilari), o‘qitish metodidan foydalanishning xususiyatlari, takrorlashlar muammosi (oddiy takrorlash va variantli takrorlash, takrorlashlar soni, takrorlashlarni vaqt bo‘yicha taqsimlash) haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

11-mavzu.Harakat malakalarining tashkil etish qonuniyatlari.

Malakaning xarakterli belgilari. Malakaning fiziologik mexanizmi. Harakat malakasini shakllari (I-II-III-fazalari). Malakaning stabillashuvi va plastikligi. Malaka shakllanishining asta - sekinligi va notekisligi turlari. Malakaning so‘nishi. Malakaning ko‘chishi (o‘tishi). Malakaning salbiy ko‘chishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

12-mavzu. Kuch qobiliyatini tarbiyalash.

Kuch qobiliyatlarining rivojlanish darajasini va namoyon bo‘lishini belgilovchi omillar. Tezlik-kuch qobiliyatlari. Portlash kuchi. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish usuliyati. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish vositalari. Mushaklarni muvofiqlash haqida tushuncha. Mushaklarning o‘zaro harakatini belgilovchi omillar. Turli mushak guruhlarining kuch qobiliyatini rivojlantirish uchun mashqlar. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish usullari. Kuch qobiliyati turlari va ularni rivojlantirish usullari. Portlash kuchini va mushaklarning ta`sirchanlik qobiliyatini rivojlantirish. Tezlik kuchini rivojlantirish haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

13-mavzu. Tezkorlik qobiliyatini trabiyalash.

Tezkorlik qobiliyati haqida tushuncha. Tezkorlik qobiliyati darajasini rivojlantirish omillari va tezlik qobiliyatlarining paydo bo‘lishi. Tezkorlik harakatini sezishni rivojlantirish. Yakka harakat tezligi va harakat chastotasiningrivojlanish usuliyati. Tezkorlik qobiliyatining paydo bo‘lishida majmuaviy shakllarning rivojlanish usuliyati. Tezlik mashqlarni bajarishda sportchining iroda va ruhiy tayyorgarligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

14-mavzu.Koordinatsion qobiliyatlar va egiluvchanlikni tarbiyalash.

Egiluvchanlik haqida tushuncha. Egiluvchanlikning turlari va ulchov mezoni. Egiluvchanlikning rivojlanish darajasini aniqlovchi omllar. Egiluvchanlikni rivojlantirish usuliyatining vzifalari va vositalari. Egiluvchanlikni rivojlantirishda qo‘shimcha ta`sir qiladigan turli mashqlarning munosabati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

15-mavzu. Chaqqonlikni tarbiyalash metodikasi.

Chaqqonlik jismoniy sifat ekani. Chaqqonlikni fiziologik va psixologik asoslari. Chaqqonlikni tarbiyalash metodikasining asoslari. Xususiy (Chaqqonlikni nisbatan) sifatlar va ularni tarbiyalash metodikasi. Toliqish va zo‘riqishga qarshi kurashish. Tezkorlik zo‘riqishiga qarshi kurashish. Koordinasion zo‘riqishga qarshi kurashish. Muvozanatni saqlash va uni tarbiyalash metodikasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

16-mavzu.Chidamlilikni tarbiyalash metodikasi.

Chidamlilik tushunchasining ta`rifi. Charchoq va chidamlilikturlari. Chidamlilikni tarbiyalash metodikasining asoslari. Chidamlilikni tarbiyalashda yuklamalar mezoni va komponentlari. Aerob imkoniyatlarni oshirish metodikasi. Anaerob imkoniyatlarni oshirish metodikasi. Aerob va anaerob imkoniyatlarni oshirishga qaratilgan ta`sirlarni birga qo‘shish. Nafas olish va chidamlilik. Maxsus chidamlilikning ba`zi bir turlarini tarbiyalash metodikasining xususiyatlari. Yakkama yakka bahslashuv va spot o‘yinlarida chidamlilikni tarbiyalash xususiyatlari. Kuchlilik xarakteridagi mashqlarda chidamlilikni tarbiyalash haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

17-mavzu. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik nazorat: pedagogik tahlil, xronometraj, pulsometriya o‘tkazish uslubiyoti.

Pedagogik tahlil o‘tkazish uslubiyati. Xronometraj o‘tkazish uslubiyati. Pulsometriya o‘tkazish uslubiyati.pedagogning darsga tayyorlanishi. Darsni tashkil qilish. Darsda qo‘llaniladigan vositalar. O‘rgatish usullarining qo‘llanilishi. Jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash uslubiyati. Pedagogning tarbiyaviy ishi. O‘quvchilarning xulqi. Darsni umumlashtirish va xulosa chiqarish haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

18-mavzu.Sportning nazariy asoslari.

Sport nazariyasi predmetining xususiyatlari. Sport faoliyati. Sport tayyorgarligi. Sport tayyorgarligi tizimi. Sport maktabi. Sport mashg‘ulotlari. Sportchini tayyorlash. Sport mashg‘ulotlari tizimi. Sport natijalari. Sportchini tasnifi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

19-mavzu.Sport musobaqalari va sportchilarni tayyorlash tizimi.

Sport musobaqalariga sportchini tayyorlash tizimi, sport taraqqiyotini bugungi bosqichi, sportchini tayyorlash uslublari, sportchini tayyorlash tizimida moddiy texnika ta`minoti. Sportchini ahvolini (uning mazkur ishga munosabatini) nazorat qilish haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

20-mavzu.Sport trenirovkasining vositalari va metodlari.

Sport mashg‘ulotlarining vositalari. Jismoniy mashqlar jismoniy mashg‘ulotning asosiy vositasi sifatida. Sport mashg‘ulotlari tizimida tayyorgarlik mashqlari. Mashqlarning anotomik belgilariga ko‘ra tasnifi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishni ahamiyati. Mashqlarning tuzilish belgilari. Siklik turdagi mashqlar. Asiklik turdagi mashqlar. Jismoniy mashqlar texnikasi. Vaqt tavsifi. Fazoviy vaqt tavsiflari. Dinamik va ritmik tavsiflar. Sportda qo‘llaniladigan uslublar. Eshitish (tovush) ko‘rgazmali usuli. Ko‘rgazmalilik uslublari. Tezkor axborot uslublari. Harakat faoliyatiga o‘rgatish uslublari. Uslubning kamchiligi. Harakatlarni qismlarga bo‘lib o‘rgatish uslubi. O‘yin uslubi. Musobaqa uslubi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

21-mavzu.Sport trenirovkasining tamoyillari.

Yuksak ko‘rsatkichlarga intilish. Sportchi umumiy va maxsus tayyorgarligining birligi. Mashg‘ulot jarayonining uzluksizligi. Yuklama va dam olishning zichlangan rejimi. Mashg‘ulot talablarining asta sekin va masimal ortib borishi. Mashg‘ulot yuklamalarining to‘lqinsimon o‘zgarishi. Mashg‘ulot jarayonining siklligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

22-mavzu.Sportchining jismoniy texnik va taktik tayyorgarligi

Jismoniy tayyorgarlik. Texnik tayyorgarlik. Sportchini texnik tayyorlashning vazifalari, bosqichlari va asosiy uslubiyati. Sport taktikasi. Raqibsiz trenirovka qilish uslubi. Shartli raqib bilan mashg‘ulot o‘tkazish uslubi. Sherigi bilan mashg‘ulot o‘tkazish uslubi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

23-mavzu.Sportchilarni tayyorlashda yuklamaga umumiy tavsif.

Sportchilarni tayyorlashda yuklamaga umumiy tavsif, umumiy va maxsus tayyorgarliklarning o‘zaro nisbati. Yuklamalr dinamikasining xususiyatlari. Mikrotsikl tuzilishi. Tayyorlov davrining ikkinchi (maxsus tayyorgarlik) bosqichi. Vosita va uslublar tarkibidagi o‘zgarishlar. Yuklamalar dinamikasining xususiyatlari. Mikrotsikllar strukturasi. Shaxsiy musobaqa davri. Mashg‘ulot yo‘nalishining o‘zgarishi. Vosita va metodlar tarkibidagi o‘zgarishlar. Yuklamalar dinamikasining xususiyatlari. Mikrotsikllar strukturasi. O‘tish davri haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

24-mavzu. Sport formasi taraqqiyotining qonuniyatlari

Sport formasi taraqqiyotining qonuniyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

25-mavzu. Ta`lim muassasalarida sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish.

Maktabgacha ta`lim va boshlang‘ich ta`lim bolalari bilan musobaqalarni tashkil qilish turlari, bosqichlari. Umumta`lim maktablarida sport va sog‘lomlashtirish tadbirlari asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida sport - sog‘lomlashtirish tadbirlari. Oliy o‘quv yurtlaridagi talabalar sport va sog‘lomlashtirish tadbirlarini o‘tkazish metodikasi. Aholi turar joylarda ommaviy sport va sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etish va o‘qitish metodikasi. Ulug‘ sanalariga bag‘ishlangan sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish. Sport bayramlarida harakatli o‘yinlarning o‘rni. sport va sog‘lomlashtirish tadbirlariga tayyorlashda pedagogning roli haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

Musobaqa faoliyatini tuzilishi. Musobaqalarni turkumlarga bo‘linishi. Musobaqa o‘tkazish usullari. Musobaqa faoliyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

26-mavzu. Aholining jismoniy tayyorgarligi va salomatlik darajasini belgilab beruvchi “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari.

“Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari O‘zbekiston aholisining jismoniy tarbiya tizimining dasturiy va me’yoriy asosi ekanligi, “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlarining maqsadi va vazifalari, “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlarining tizimi, “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari asosidagi sinovlarni tayrlash, o‘tkazish shartlari va tartibi, testlar bo‘yicha ishlarni tashkil etish, testlar bo‘yicha sinov turlarining bajarilish shartlari, “Alpomish” va “Barchinoy” ko‘p kurash turlari bo‘yicha dasturlar haqida ma’lumotlarga ega qilish.

27-mavzu. Ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish va o‘tkazish usullari.

Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari – o‘quv ishlarining asosiy shakli sifatida. O‘qitishning vazifasining asosi hisoblangan holda har bir mashg‘ulotning ta`limiy, tarbiyaviy va sog‘lomlashtirishga yo‘nalganligini yaxlitligi. Mashg‘ulotlar vazifalarini ishlab chiqishning ahamiyati. Mashg‘ulotlarni tuzilish xususiyatlari: mashg‘ulotlar tuzilishining o‘quv muassasalarida tahsil oluvchilarning yoshlik xususiyatlariga bog‘liqligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Mashg‘ulotni tashkil etish xususiyatlarini ochib berish, o‘quvchilar faoliyatini tashkil qilish usullari: frontal, uzluksiz, guruhli, individual, aylanma mashg‘ulotlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Maxsus va tayyorlov guruhlari bolalari bilan olib boriladigan jismoniy tarbiyaning maqsad va vazifalari. Tayyorlov va maxsus tibbiy guruhlarda jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarini tashkil etish xususiyatlari hamda o‘tkazish metodikasi, mashg‘ulotlarning tuzilishi, ularning mazmuni haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Rejalashtirishning ahamiyati va mohiyati, rejalashtirish texnologiyasi va shaklini belgilovchi xususiyatlari, rejalashtirishning asosiy amallari, ularning ketma-ketligi. Rasmiy, umumiy dasturlarning mavjudligi, uni xususiyatlari va uni amalga oshirish haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

28-mavzu. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi.

Maktabgacha ta’lim muassasalari jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari (Bolajon) dasturlariga qo‘yiladigan talablar, maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy sifatlarini tarbiyalash, ta’lim va tarbiyaning asosiy uslublari, maktabgacha shdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash vositalari, maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash shakllari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

29-mavzu. Umumiy o‘rta ta`lim tizimida jismoniy tarbiyani o‘rni va ahamiyati.

Maktab o‘quv rejasi bo‘yicha umumiy jismoniy tarbiya kursi, darsning o‘ziga xos belgilari va unga qo‘yiladigan umumiy talablar, darsning mazmuni va uning tuzilishi, darsning vazifalarini aniqlash, darsda yuklamalarning me’rlash uslublari, jismoniy tarbiya darslarida o‘quvchilar faoliyatini tashkil etish usullari, jismoniy tarbiya darsining turlari, o‘quv kun tartibida jismoniy tarbiyaning shakllari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

30-mavzu. Sinfdan tashqari olib boriladigan jismoniy tarbiya ishlariga tavsif.

Dars oldidan o‘tkaziladigan gimnastika. Jismoniy tarbiya daqiqalari. Uzaytirilgan tanaffusda o‘tkaziladigan harakatli o‘yinlar. Kun uzaytirilgan guruhlarda sport soatlari. Sport turlari bo‘yicha to‘garaklarni tashkil qilish va o‘tkazish haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

31-mavzu. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida jismoniy tarbiya

1-2 bosqich o‘quvchilari uchun jismoniy tarbiya bo‘yicha dastur bo‘limlaridagi o‘quv materiallariga tavsif. 1-2 bosqich o‘quvchilar jismoniy tarbiyasining maqsadi va vazifalari. O‘quvchilarning darsga tayyorgarligi va darsga qo‘yiladigan talablar. Darsning pedagogik tuzilishi. Darsda o‘quvchilar faoliyatini tashkil qilish usullari. Darsda yuklamani me`yorlash uslubiyati. Kasbiy jismoniy tayyorgarlikning maqsad va vazifalari, jismoniy tarbiya darslarining me’yoriy hujjatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash.

 

VI. Kurs ishi bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar

Talaba kurs ishini tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlari hisobga olgan holda quyidagi shakl va usullardan foydalanish tavsiya etiladi.

- kurs ishlarining tarkibiy tuzilishi quyidagicha bo‘lishi maqsadga muofiqdir ya`ni titul varag‘i, reja, kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati keltiriladi;

- darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini mukammal o‘rganish;

- mashqlar chizmasini chizish va mashq variantlarini ishlab chiqish hamda amaliy mashg‘ulotlarda foydalanish;

- maxsus adabiyotlar bo‘yicha mavzular ustida ishlash;

- talabaning o‘quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar bo‘limlari va mavzularini chuqur o‘rganish;

- faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari;

Tavsiya etiladigan kurs ishlarning mavzularidan namunalar:

1. O‘zbekiston Respublikasida Jismoniy tarbiyaning rivojlanishi.

2. Jismoniy madaniyat ijtimoiy tizim sifatida tutgan o‘rni va uning ahamiyati.

3. Jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish usullari.

4. Jismoniy tarbiyaning metodik printsiplarini mashg‘ulot jarayonida tutgan o‘rni.

5. Jismoniy tarbiyaning metodlarini amalga oshirish yo‘llari va usullari.

 

VII. Mustaqil ta`limva mustaqil ishlar

Talaba mustaqil ta’limni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlari hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi.

- darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish;

- tarqatma materiallar ma`ruzalar qismini o‘zlashtirish;

- maxsus adabiyotlar bo‘yicha mavzular ustida ishlash;

- talabaning o‘quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar bo‘limlari va mavzularini chuqur o‘rganish;

- faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari;

- masofaviy ta`lim.

Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish bo‘yicha

Mustaqil ta`limuchun tavsiya etiladigan mavzular:

1.Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari.

2.O‘z - o‘zini boshqaruv tashkilotlarida jismoniy madaniyatni tashkil etish tizimlari.

3.O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari Vazirligi.

4.Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishda ishtirok etuvchi davlat idoralari.

5.Boshqarishning jamoat tashkilotlari.

6.O‘zbekiston Respublikasi Milliy Olimpiya qo‘mitasi.

7.Sport maktablari va markazlari faoliyatini tashkil qilish.

8.Aholi turar joylarda ommaviy sog‘lomlashtirish va milliy o‘yinlarni tashkil qilish.

9.O‘z - o‘zini boshqaruv tashkilotlarida jismoniy madaniyatni tashkil etish vazifalari.

10.Jismoniy tarbiya va sportni targ‘ibot va tashviqot qilish.

11.Boshqarish usullari.

12.Boshqarishning ijtimoiy-psixologik va pedagogik yo`nalishlari.

13. Boshqarishning huquqiy asoslari.

14. Xorijiy mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport ishlarini boshqarish.

Jismoniy madaniyat tarixi bo‘yicha

Mustaqil ta`limuchun tavsiya etiladigan mavzular:

1. Ibtidoiy jamoa tizimida jismoniy tarbiya elementlarining paydo bo‘lishi taraqqiy etilishi.

2. Onalik urug`chilik jamoasining paydo bo‘lishi.

3. Jismoniy tarbiyaning rivojlantirishda roli.

4. Ibtidoiy jamoa tizimida o‘yinlarning roli.

5. Abu Ali Ibn Sino jismoniy tarbiya xakidagi fiklari.

6. Jismoniy tarbiya bo‘yicha ilmiy tarkkiyotni rivojlanishi

7. Gretsiyada jismoniy madaniyatni rivojlanishni xususiyatlari.

8. Temur davri.

9. Qadimgi Gretsiyada jismoniy madaniyat

10. O‘zbekiston spartakiadadari va uning axamiyati.

11. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport.

12. O‘zbekiston xotin-qizlarining jismoniy tarbiyasi haqida jismoniy mulohazalar

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bo‘yicha

Mustaqil ta`limuchun tavsiya etiladigan mavzular:

1. Jismoniy tarbiya nazariyasiga kirish.

2. Jismoniy madaniyat tushunchalari, maqsadi va vazifalari.

3. Jismoniy tarbiya vositalari.

4. Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi asosiy funktsiyasi va shakllari.

5. Jismoniy madaniyat tizimining vujudga kelishi, uning tarkib topishi.

6. Jismoniy tarbiya vositalari texnikasiga tavsif.

7. Harakatga o‘rgatish jarayonining asoslari.

8. Harakatlarga o‘rgatish bosqichlarining tuzilish asoslari.

9. O‘rgatish bosqichlarining asosiy yo‘nalishi va xususiyati.

10. Harakat malakalarining tashkil topish qonuniyatlari.

11. Jismoniy tarbiyani o‘qitish printsiplari.

12. Jismoniy tarbiyani o‘qitish metodlari.

13. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy tarbiyasi.

14. Umumiy o‘zrta ta`lim maktablarida jismoniy tarbiyaning majburiy kurs ekanligi.

15. 1-4 sinflarda dars o‘tkazish uslubiyoti.

16. 5-7 sinflarda dars o‘tkazish uslubiyati.

17. 8-9 sinflarda dars o‘tkazish uslubiyati.

18. Jismoniy tarbiya darsida o‘quvchilar faoliyatini tashkil etish usullari.

19. Sinfdan tashqari olib boriladigan jismoniy tarbiya tadbirlariga tavsif.

20. Jismoniy tarbiya bo‘yicha maktab darslarini tahlil qilish.

21. Jismoniy tarbiyaning dastur bo‘limlari, o‘quv vaqtlari hamda o‘quv materiallarini har dars va choraklarga taqsimlash yillik o‘quv reja jadvali.

22. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik tahlil; xronometraj; pulsometriya o‘tkazish usuliyati.

23. Dars konspektini tuzish uslubiyati.

24. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida jismoniy tarbiya darsi.

25. Maktab o‘quvchilari jismoniy tarbiya jarayoninning zamonaviy tuzilishi.

26. Maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiyasida pedagogik texnologiyalar.

27. Harakat qobiliyatlarini tarbiyalash uchun jismoniy tarbiya texnologiyasi.

28. Rekerativ-sport yo‘nalishi bilan maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiya texnologiyasi.

29. O‘quvchilarning harakat kun tartibini shakllantirishga yo‘naltirilgan jismoniy tarbiya texnologiyasi.

30. Jismoniy tarbiya o‘qituvchisining innovatsion va pedagogik faoliyati.

31. Kuch qobiliyatini tarbiyalash.

32. Tezkorlik qobiliyatini trabiyalash.

33. Koordinatsion qobiliyatlar va egiluvchanlikni tarbiyalash.

34. Chidamlilikni tarbiyalash.

35. Chaqqonlikni tarbiyalash metodikasi.

36. Sportning nazariy asoslari.

37. Sport trenirovkasini tamoyillari.

38. Sport bayramlarini va musobaqalarini tashkil qilish hamda o‘tkazish metodikasi.

39. Sport trenirovkasining vositalari va metodlari.

40. Sportchini tayyorlash tizimi.

41. Sportchini jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligi.

42. Sport trenirovkasini davrlash faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari.

43. Musobaqa faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari

44. Sportchining jismoniy texnik va taktik tayyorgarligi

45. Sportchilarni tayyorlashda yuklamaga umumiy tavsif

46. Sport formasi taraqqiyotining qonuniyatlari

47. Qishloq joylarida (o‘quv muassasalarida) bolalarni jismoniy tarbiyalash

48. Maxsus va tayyorlov guruhlari bilan jismoniy tarbiya

49. O‘zlashtirishni tekshirish

50. Sport bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi

 

VIII. Asosiy va qo’shimcha o’quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari

Asosiy adabiyotlar

1. Abdumalikov R. Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport tarixi. O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.

2. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish. O‘quv qo‘llanma Toshkent Abu Ali Ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti 2002 yil.

3. YunusovaYu.M. Teoriya I metodika fizicheskoy kulturı. Uchebnoe posobiya Toshkent UzGosIFK 2007g.

4. Salomov R.S. Sport mashg‘ulotning nazariy asoslari – Toshkent., O‘quv qo‘llanma O‘zDJTI, 2005 yil - 238 b.

5. Mahkamdjanov K.M. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi Toshkent., darslik “Iqtisod -moliya” 2008 yil - 300 b.

6. MatveevL.R. Teoriyaimetodikafizicheskogovospitanie – Uchebnik Moskva«Fizkultura I sport» – 2005 g.

7. David C. Watt Sports management and administration © 1998 David C.Watt

 

Qo‘shimcha adabiyotlar

1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oilyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent “O‘zbekiston” – 2017 y.

2. Sh.Mirziyoev Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. “O‘zbekiston” NMİU, 2016 y.

3. Sh.Mirziyoev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash – yurt taraqqiёti va xalq faravonligining garovi.“O‘zbekiston” NMİU,2016y.

4. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yónalishi bóyicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi           PF-4947 sonliFarmoni.

5. Botirov X.A. Jismoniy tarbiya va sport tarixi. T. “O‘qituvchi” 1993 y.

6. Xo‘jaev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.

7. Goncharova O.V. Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish. o‘quv qo‘llanma, Toshkent., O‘z DJTI, 2005 y - 171 b.

8. Maxkamdjonov K, Tulenova X.B. Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun umumiy va kengaytirilgan “Jismoniy tarbiya” dasturi. Ilm-ziyo Toshkent., 2006 y

9. Xoldorov T., Tulenova X.B. Jismoniy madaniyat, jismoniy tarbiya, sport, turizm, xalq milliy o‘yinlarining nazariy va amaliy asoslari. TDTU bosmaxonasi, 2007 y.

10. Tulenova X.B. Malinina N.N., Umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rgatish metodikasi, o‘quv qo‘llanma TDPU, 2005 y.

11. Abdullayev A., Xonkeldiyev SH. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti. o‘quv qo‘llanma Toshkent., O‘zDJTI, 2005 yil - 300 b.

12. Thomas H. Sawyer, Lawrence W. Judge The Management of fitness, Physikal Activity, Recreation, and Sport © 2012 Sagamore Publishing LLC AII ringhts reserved.

Internet saytlari

1. www.tdpu.uz

2. www.pedagog.uz

3. www.ziyonet.uz

4. www.edu.uz

4. www.lex.uz

5. www.bilim.uz

6. www.gov.uz

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Test savollari

1.                   «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi» fani qaysi fan negizida paydo bo‘ldi?

A)    pedagogika

B)     psixologiya

C)     fiziologiya

D)    anatomiya

2.        Fanning asosiy tushunchalari qaysilar?

A)    jismoniy madaniyat, jismoniy tarbiya, jismoniy rivojlanish, jismoniy kamolot, sport;

B)     jismoniy tayyorlanganlik, amaliy jismoniy tayyorgarlik, kasbga yo‘naltirilgan jismoniy tayyorgarlik.

C)     dars, trenirovka, vosita, usullar;

D)    metod, metodika, prinsip, struktura.

3.        Ushbu tushunchalardan qaysi biri jismoniy tarbiyaning mehnat yoki boshqa faoliyatga nisbatan amaliy yo‘nalishini ko‘rsatadi?

A)    jismoniy kamolot;

B)    jismoniy madaniyat;

C)    jismoniy xolat.

D)    jismoniy tayyorgarlik;

4.         «Jismoniy madaniyat» tushunchasining to‘g‘ri ta’rifi qaysi?

A)    umumiy madaniyatning organik bir qismi bo‘lib, jamiyat a’zolarining jismoniy kamolotga erishishini maqsadga muvofiq ravishd amalga oshirish uchun yaratilgan, foydalanilayotgan moddiy va ma’naviy yutuqlarning yig‘indisidan iboratdir;

B)    inson organizmi shakli va funksiyalarining individual hayot davomida asta-sekinlik bilan tabiiy shakllanishi, o‘zgarishi jarayonidir;

C)    inson organizmini morfologik va funksional jihatdan takomillashtirishga, uning hayoti uchun muhim bo‘lgan asosiy harakat malakasini, mahoratini hamda ular bilan bog‘liq bo‘lgan bilimlarni shakllantirishga qaratilgan pedagogik jarayondir;

D)    jamiyat a’zolarining jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlanganlik, jismoniy tayyorgarligi va uning ko‘rsatkichlarining mavjud jamiyat tomonidan qo‘yilayotgan talablarga va o‘zgaruvchan hayot sharoitlariga moslik darajasidir;

5.        «Jismoniy tarbiya» tushunchasining to‘g‘ri ta’rifi qaysi?

A)    inson organizmi shakli va funksiyalarining individual hayot davomida asta-sekinlik bilan tabiiy shakllanishi, o‘zgarishi jarayonidir;

B)    umumiy madaniyatning organik bir qismi bo‘lib, jamiyat a’zolarining jismoniy kamolotga erishishini maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirish uchun yaratilgan, foydalanilayotgan moddiy va ma’naviy yutuqlarning yig‘indisidan iboratdir;

C)    musobaqalashmoq, kuch sinashmoq degan ma’noni anglatadi.

D)    insonni jismonan barkamolikka erishtirishga qaratilgan pedagogik jarayondir;

6.        «Jismoniy rivojlanganlik» tushunchasining to‘g‘ri ta’rifi qaysi?

A)    inson organizmi shakli va funksiyalarining individual hayot davomida asta-sekinlik bilan tabiiy shakllanishi, o‘zgarishi jarayonidir;

B)    umumiy madaniyatning organik bir qismi bo‘lib, jamiyat a’zolarining jismoniy kamolotga erishishini maqsadga muvofiq ravishd amalga oshirish uchun yaratilgan, foydalanilayotgan moddiy va ma’naviy yutuqlarning yig‘indisidan iboratdir;

C)    jamiyat a’zolarining jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlanganlik, jismoniy tayyorgarligi va uning ko‘rsatkichlarining mavjud jamiyat tomonidan qo‘yilayotgan talablarga va o‘zgaruvchan hayot sharoitlariga moslik darajasidir;

D)    musobaqalashmoq, kuch sinashmoq degan ma’noni anglatadi.

7.        «Jismoniy kamolot» tushunchasining to‘g‘ri ta’rifi qaysi?

A)    inson organizmini morfologik va funksional jihatdan takomillashtirishga, uning hayoti uchun muhim bo‘lgan asosiy harakat malakasini, mahoratini hamda ular bilan bog‘liq bo‘lgan bilimlarni shakllantirishga qaratilgan pedagogik jarayondir;

B)    umumiy madaniyatning organik bir qismi bo‘lib, jamiyat a’zolarining jismoniy kamolotga erishishini maqsadga muvofiq ravishd amalga oshirish uchun yaratilgan, foydalanilayotgan moddiy va ma’naviy yutuqlarning yig‘indisidan iboratdir;

C)    jamiyat a’zolarining jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlanganlik, jismoniy tayyorgarligi va uning ko‘rsatkichlarining mavjud jamiyat tomonidan qo‘yilayotgan talablarga va o‘zgaruvchan hayot sharoitlariga moslik darajasidir;

D)    musobaqalashmoq, kuch sinashmoq degan ma’noni anglatadi.

8.        «Sport» tushunchasining to‘g‘ri ta’rifi qaysi?

A)    inson organizmi shakli va funksiyalarining individual hayot davomida asta-sekinlik bilan tabiiy shakllanishi, o‘zgarishi jarayonidir;

B)    inson organizmini morfologik va funksional jihatdan takomillashtirishga, uning hayoti uchun muhim bo‘lgan asosiy harakat malakasini, mahoratini hamda ular bilan bog‘liq bo‘lgan bilimlarni shakllantirishga qaratilgan pedagogik jarayondir;

C)    musobaqalashmoq, kuch sinashmoq degan ma’noni anglatadi.

D)    umumiy madaniyatning organik bir qismi bo‘lib, jamiyat a’zolarining jismoniy kamolotga erishishini maqsadga muvofiq ravishd amalga oshirish uchun yaratilgan, foydalanilayotgan moddiy va ma’naviy yutuqlarning yig‘indisidan iboratdir;

9.        O‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimining maqsadi nimadan iborat?

A)    insonlarning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etish, sog‘lom turmush tarzini targ‘ibot qilish, jismonan takomillashtirish;

B)    ma’lum bir sport turi bo‘yicha shug‘ullanuvchilarni yuksak natijalarga tayyorlash;

C)    ruhiy boylikka, ahloqiy poklikka, jismoniy kamolotga va ma’naviy yetuklikka ega, ko‘p yillik ijodiy mehnatga hamda Vatan himoyasiga tayyor yoshlarni shakllantirish;

D)    shug‘ullanuvchilarni sport turlari bo‘yicha yagona sport klassifikatsiyasining me’yoriy talablarini bajarishga tayyorlash.

10.    Jismoniy tarbiyaning asosiy va maxsus vositasi bo‘lib . . . . . . . . . . . hisoblanadi:

A)    trenajyorlar va trenajyor qurilmalari, toshlar, gantellar, rezina amortizatorlar, espanderlar, shtangalar;

B)    tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari;

C)    jismoniy mashqlar.

D)    gigienik omillar;

11.    Jismoniy mashqlar- bu:

A)    ko‘nikmalar va malakalarni shakllantirishga qaratilgan harakatlardir:

B)    organizmni morfologik va funksional jihatdan o‘zgartirishga qaratilgan harakat turlaridir;

C)    jismoniy tarbiya qonuniyatlariga mos ravishda shakllantirilgan va tashkillshtirilgan hamda uning vazifalarini hal etishga qaratilgan harakatlardir;

D)    gavda tuzilishi shaklini o‘zgartirishga hamda jismoniy sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan harakatlaridir.

12.    Jismoniy mashq texnikasi nima?

A)    harakatni bajarishning estetik (nafosat) jihatidan yoqimli taasurot qoldiradigan usulidir;

B)    harakatlarni bajarishning eng ratsional va samarali usuli;

C)    bajarilayotgan mashq mazmuni elementlarining hamda ushbu jarayonning ma’lum bir tartiblashtirilganligi va o‘zaro mosligidir;

D)    harakatlarni bajarishning fazo, vaqt va dinamik o‘lchamlarini namoyon qiluvchi tashqi ko‘rinishidir.

13.    Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun mo‘ljallangan va 2005 yilda chop etilgan “Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati” darsligining avtorlari kimlar?

A)    A.Abdullaev., Sh.X.Xonkeldiev;

B)    T.Yunusov., Yu.Yunusova;

C)    R.Salomov., R.Xolmuxamedov;

D)    R.Qudratov., R.Nurimov.

14.    “Metod” so‘zining lotin tilidan tarjimasi qanday?

A)    harakat vazifasi;

B)    yo‘l, usul degan ma’noni anglatadi.

C)    mashqni bajarib ko‘rsatish;

D)    mashqni chiroyli bajarish.

15.    Qat’iy tartiblashtirilgan mashq metodlarining mohiyati nimadan iborat?

A)    har bir mashq bir vaqtning o‘zida harakatlar texnikasini takomillashtirishga va jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan;

B)    har bir mashq qat’iyan belgilangan shakl, vaqt va aniq berilgan nagruzka bo‘yicha bajariladi.

C)    ular oldindan rejalashtirilgan maqsad va jismoniy tarbiyaning yakuniy natijasini bog‘lovchi zveno hisoblanadi;

D)    ular jismoniy mashqlar bilan shug‘ulanish jarayonini qat’iyan tashkil etishni ko‘zda tutadi;

16.    Quyidagi Sharq allomalaridan kimning asarlarida jismoniy mashqlarning sog‘lomlashtiruvchi ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlangan?

A)    Al Farobiyning;

B)    Abu Rayxon Beruniyning;

C)    Abu Ali ibn Sinoning;

D)    Alisher Navoiyning.

17.    Quyidagi tamoillardan qaysi biri jismoniy nagruzkalarning hajmi va intensivligini organizm funksional imkoniyatlarining o‘sib borishidan kelib chiqqan holda rejali ravishda oshirib borishni ko‘zda tutadi?

A)    uzluksizlik tamoili;

B)    ilmiylik tamoili;

C)    moslik va individuallilik tamoili;

D)    trenirovkaning rivojlantiruvchi ta’sirlarini asta-sekin oshirib borish tamoili.

18.    Quyidagi tamoillardan qaysi biri jismoniy tarbiya yo‘nalishini insonning yosh va rivojlanish bosqichlariga mos ravishda ketma-ket o‘zgartirib borishni ko‘zda tutadi?

A)    ilmiylik tamoili;

B)    muntazamlilik va ketma-ketlik tamoili;

C)    jismoniy tarbiyaning yosh xususiyatlari yo‘nalishidagi tamoili;

D)    shaxsni har tomonlama rivojlantirish tamoili.

19.    Harakatlarni bajarishning avtomatlashgan darajasi (ya’ni harakatni ong tomonidan minimal darajada nazorat qilinishi), yuksak mustahkamlik va ishonchlilik quyidagilardan qaysi birini tavsiflaydi?

A)    harakat ko‘nikmasini;

B)    texnik mahoratni:

C)    harakat boyligini.

D)    harakat malakasini;

20.    Harakat ko‘nikmasining asosiy farq qiluvchi xususiyati bo‘lib . . . . . . . hisoblanadi:

A)    harakatni bajarishdagi nostabillilik;

B)    harakatlarni bajarishning avtomatlashuvi;

C)    noqulay omillarga qarshi tura olmaslik (shamol, yomg‘ir, mashg‘ulot joyining yomon yoritilganligi, zaldagi va stadiondagi shovqinlar va h.k.).

D)    diqqatni doimo harakatni bajarish texnikasiga jalb qilib turish;

21.    Avvaldan tanish signalga (ko‘rish, eshitish, sezgi) avvaldan tanish harakat bilan javob berish . . . . . . deb ataladi:

A)    oddiy harakat reaksiyasi;

B)    yakka harakat tezligi;

C)    tezkorlik qobiliyati;

D)    harakat tezligi.

22.    Erishilgan maksimal tezlikni uzoq vaqt ushlab turish qobiliyati nima deb ataladi?

A)    tezkor chidamlilik.

B)    tezlik indeksi;

C)    tezlikning absolyut zahirasi;

D)    tezkor qobiliyati namoyon bo‘lish koeffitsienti;

23.    Vaqt birligi ichidagi harakatlar soni . . . . . . . ni tavsiflaydi:

A)    harakat ritmi;

B)    tezkor chidamlilik;

C)    murakkab harakat reaksiyasi.

D)    harakat tempi (sur’ati)ni;

24.    Jismoniy tarbiya va sportda harakat reaksiyasi tezligini tarbiyalashning asosiy metodi bo‘lib. . . .. . . . . hisoblanadi:

A)    aylanma trenirovka metodi;

B)    dinamik kuchlanish metodi;

C)    takroriy mashq metodi;

D)    o‘yin metodi.

25.    Tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlariga nimalar kiradi?

A)    suv, havo, quyosh;

B)    jismoniy mashq, quyosh;

C)    quyosh, daraxtlar;

D)    trenajyorlar.

26.    Shug‘ullanuvchilarda tezkorlikni tarbiyalashda «tezlik to‘sig‘i» paydo bo‘lganda uni buzish uchun qanday usuldan foydalaniladi?

A)    takroriy mashq metodidan;

B)    qismlarga bo‘lib-bo‘lib o‘rgatish metodidan;

C)    “yo‘lboshchi ortidan yugurish” va qiyalikdan pastga qarab yugurishdan;

D)    barcha javoblar to‘g‘ri.

27.       Texnika so‘zining ma’nosi nima?

A)    yunoncha “san’at”, “mahorat” degan ma’noni anglatadi;

B)    yunoncha so‘z bo‘lib, “harakat samarasi” degan ma’noni anglatadi;

C)    yunoncha so‘z bo‘lib, “jarayon” degan ma’noni anglatadi;

D)    yunoncha so‘z bo‘lib, “go‘zallik” degan ma’noni anglatadi.

28.    Barcha muskul guruhlarini jalb qiladigan, past intensivlikda uzoq vaqt davom etadigan ishdagi charchashga qarshi turish qobiliyati nima deb ataladi?

A)    jismoniy ish qobiliyati;

B)    jismonan tayyorlanganlik;

C)    mashq ko‘rganlik.

D)    umumiy chidamlilik;

29.    Aniq bir faoliyatdagi charchashga nisbatan chidamlilik nima deb ataladi?

A)    aerob chidamlilik;

B)    anaerob chidamlilik;

C)    anaerob-aerob chidamlilik;

D)    maxsus chidamlilik.

30.    Chidamlilikning o‘lchovi bo‘lib . . . . . hisoblanadi:

A)    chidamlilik koeffitsienti;

B)    muskul faoliyatini berilgan sur’atda va intensivlikda ushlab turish uchun ketgan vaqt;

C)    anaerob almashuv ostonasi;

D)    maksimal kislorod o‘zlashtirish darajasi va yurak qisqarishlari soni.

31.    Mashqni navbatdagi takrorlashgacha ish qobiliyatini dastlabki darajagacha tiklashga imkon beruvchi dam olish oralig‘i . . .. . . . . deb ataladi.

A)    superkompensatorli;

B)    faol (aktiv);

C)    to‘la (ordinar);

D)    qat’iy tartiblashtirilgan.

32.    Darsning motor zichligi qanday vaqtlarda kam (past) bo‘ladi?

A)    aralash darsda;

B)    yangi mashqni o‘rganish darsida;

C)    takrorlash darsida;

D)    takomillashtirish darsida.

33.    Harakatni katta amplituda bajarish qobiliyati nima deb ataladi?

A)    elastiklik;

B)    stretching;

C)    cho‘zilish.

D)    egiluvchanlik;

34.    Harakatni tegishli muskullarning shaxsiy aktivligi hisobiga katta amplitudada bajarish qobiliyati . . . . . . . . deb ataladi:

A)    maxsus egiluvchanlik;

B)    aktiv egiluvchanlik;

C)    bo‘g‘inlardagi harakatchanlik;

D)    dinamik egiluvchanlik.

35.    Passiv egiluvchanlik deganda nimani tushunasiz?

A)    mashqni tashqi kuchlar (sherigining yordami, tashqi og‘irlik, maxsus uskunalar va h.k.) yordamida bajarish qobiliyati;

B)    statik holatlarda namoyon bo‘ladigan egiluvchanlik;

C)    insonning barcha bo‘g‘imlarda harakatlarning katta amlitudasiga erishish qobiliyati;

D)    charchash ta’sirida namoyon bo‘ladigan egiluvchanlik.

36.    A.Navoiy o‘zining qaysi asarida sportning kurash turi bo‘yicha fikr bildirgan?

A)    “Saddi Iskandariy”;

B)    “Laylo va Majnun”;

C)    “Farhod va Shirin”;

D)    “Sa’bai Sayyor”.

37.    Egiluvchanlikni tarbiyalash vositasi sifatida quyidagi mashqlardan qaysi biri foydalaniladi?

A)    cho‘zilish mashqlari;

B)    tezkor-kuch mashqlari;

C)    dinamik mashqlar;

D)    statik mashqlar.

38.    Jismoniy tarbiya bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘quvchilarni tashkil qilish va ularning faoliyatini boshqarish xususiyatiga ko‘ra quyidagi ikki guruhga bo‘linadi:

A)    jismoniy tarbiya darslari va sport-trenirovka mashg‘ulotlari;

B)    mashg‘ulotlarning dars va darsdan tashqari shakllari;

C)    o‘qituvchi (murabbiy) va shug‘ullanuvchilarning o‘zlari tomonidan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar;

D)    jismoniy mashg‘ulotlarning ta’limiy va sog‘lomlashtiruvchi shakllari.

39.    Umumta’lim maktablarida o‘quvchilar jismoniy tarbiyasini tashkil qilishning asosiy shakli bo‘lib quyidagilardan qaysi biri hisoblanadi?

A)    o‘quv-kun tartibidagi sog‘lomlashtirish tadbirlari;

B)    ommaviy sport-sog‘lomlashtirish tadbirlari;

C)    sport seksiyasidagi trenirovka mashg‘ulotlari.

D)    qat’iy dars jadvali asosida haftasiga 2 marotaba o‘tkaziladigan jismoniy madaniyat darslari;

40.     Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish to‘g‘risida”gi Qarori qachon qabul qilingan?

A)    2000 yil 24 avgust;

B)    2002 yil 31 oktyabr;

C)    1998 yil 16 may;

D)    2006 yil 20 avgust.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                      

 

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

 

Me’yoriy huquqiy xujjatlar

 

1.   O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2015 y., 36-son, 473-modda; 2016 y., 52 -son, 597-modda; 2017 y., 24-son, 487-modda, Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi,  05.01.2018 y., 03/18/456/0512-son, 24.07.2018 y., 03/18/486/1559-son.

2.    O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning 2018 yil 5 martdagi PF-5368-son Farmoni.Toshkent sh.

3.   O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning 2018 yil 5 martdagi PQ-3583-son Qarori Toshkent sh.

 

Asosiy adabiyotlar

4.       Абдуллаев А, Хонкелдиев Ш.Х. Жисмоний тарбия назарияси ва усулияти. ЎзДЖТИ нашриёт-матбаа бўлими, Тошкент. 2005 й.226 бет.

5.       Барчуков, И. С.  Теория и методика физического воспитания и спорта: учебник; рекомендовано ФГУ / И. С. Барчуков. - М.: КНОРУС, 2011. - 368 с.

6.       Железняк, Ю. Д. Основы научно-методической деятельности в физической культуре и спорте: учебник / Ю. Д. Железняк, П. К. Петров. - 7-е изд., стер. - М.: Издательский центр “Академия”, 2014. - 288 с.

7.       Крафт, В.А. Физическая культура. особенности учебно - тренировочного процесса по спортивным играм (баскетбол, волейбол): методические указания / В. А. Крафт, Л. Н. Нечаева; Сиб. федер. ун-т; ХТИ - филиал СФУ. - Абакан: РИО ХТИ - филиала СФУ, 2011. - 42 с.

8.       Крафт В.А. Физическое воспитание. Организация, проведение и судейство соревнований по спортивным играм (волейбол, баскетбол, мини-футбол): методические указания / В. А. Крафт, Л. Н. Нечаева; Сиб. федер. ун-т; ХТИ - филиал СФУ. - Абакан: Ред.-изд. сектор ХТИ - филиала СФУ, 2013. - 51 с.

9.       Кузнецов, В. С. Практикум по теории и методике физической культуры и спорта: учеб. пособие / В. С. Кузнецов, Ж. К. Холодов. - 5-е изд., перераб. и доп. - М.: Издательский центр “Академия”, 2014. - 208 с.

10.   Сакун, Э. И.Построение учебного процесса по физическому воспитанию студентов в вузе: учебное пособие; допущено Министерством сельского хозяйства РФ / Э. И. Сакун. - М.: “Дашков и К”, 2009. - 208 с.

11.   Salomov R.S. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati. Darslik. Т.: “ITA-PRESS”, 2014. 296 бет.

12.   Salamov R.S., Aripov Yu. Yu. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi uslubiyati asoslari. T. “Moliya”. 2011.

13.   Железняк Ю. Д. и др. Теория и методика спортивных игр: учебник / под ред. Ю. Д. Железняка. - 9-е изд., стер. - М.: Издательский центр “Академия”, 2014. - 464 с. - (Бакалавриат).

14.   Курамшин Ю. Ф. Теория и методика физической культуры: учебник.; допущено Государственным комитетом РФ  / ред. Ю. Ф. Курамшин. - 4-е изд., стереотипное. - М.: Советский спорт, 2010. - 464 с.

15.   Барчуков И. С. Физическая культура и физическая подготовка: учебник.; допущено МО РФ, МВД РФ / И. С. Барчуков; ред. В. Я. Кикоть. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2010. - 431 с.

16.   Шамсутдинов, Р.Р. Физическое воспитание. Развитие физических качеств спортсменов, занимающихся кинокушинкай каратэ: методические указания / Р. Р. Шамсутдинов; Сиб. федер. ун-т; ХТИ - филиал СФУ. - Абакан: Ред.-изд. сектор ХТИ - филиала СФУ, 2012. - 32 с.

 

 

Скачано с www.znanio.ru