Компоненты на программырование языка Delphi

XXI asr axborot  XXI asr axborot  texnologiyalari  texnologiyalari  asriasri

sistemani tashkil etuvchi    Mavzu: Operatsion dasturlar va qobiq dasturlar Darsning shiori: Biz yosh avlod barkamol O’qib topamiz kamol !

n r l a O ’ l a t a o t i l g n i r r k a h s

“TANLAB OL” DIDAKTIK O’YIN      Savol:   Quyidagilardan qaysi biri Operatsion  sistema nomi? Windows Bloknot Internet Explorer Microsoft WORD

“TANLAB OL” DIDAKTIK O’YIN      Savol:     Birinchi OS nomi? Windows LINUX CP/M Unix

“TANLAB OL” DIDAKTIK O’YIN      Savol: Windows so’zining ma’nosi? Disli OS Qurilma  Dastur  Derazalar

“TANLAB OL” DIDAKTIK O’YIN      Savol:     1­OS qachon yaratilgan? 1987 2005 1945 1973

“Ha” yoki “yo’q” o’yini  ShK uchun 1­OS Windows. (yo’q)  OS tashqi xotirada joylashgan bo’ladi. (Ha)  Word Operatsion tizim. (yo’q)  Ko’p masalali OSda bir vaqtning o’zida bir nechta dasturni ishga  tushirish mumkin (ha)  ShK uchun 1973 yilda MS DOS  OS yaratildi.(yo’q)  Kompyuter qurilmalarini boshqarish OS zimmasiga yuklatiladi  (ha)  Faqat bir kishining ishlashiga imkon beruvchi OS bir  foydalanuvchilinOS. (yo’q)  ShK uchun 1­OT CP/M. (ha)  Operatsion sistemaning faqat ishonchlilik va himoyalash  sifatlari mavjud (yo’q)  OS buyruq va ko’rsatmalarni bajarish uchun xizmat qiladi(ha)  UNIX,LINUX,WINDOWS, DOPPIX,MS DOS –BULAR OS lardir(ha)  DOSning kengaytirilgan shakli ­ disk operatsion sistema(ha)

YANGI         MAVZU               BAYONI

TAYANCH IBORALAR  operatsion sistema tarkibi;  operatsion sistemaning o‘zagi;  operatsion sistemaning ichki va tashqi  buyruqlari;  qobiq­dasturlar

Operatsion sistemalar kompyuter dasturlari orasida eng murakkabi bo‘libgina qolmay, ular kompyuterni nafaqat amalda ish bajarishga, balki o‘zi bajarayotgan ishlarni ham nazorat qi lishga majbur etadi. Mazkur dasturlar bizning vazifalarimizni bajarish uchun emas, balki biz ning ko‘rsatmalarimizni bajarishda kompyuter qurilmalarida biror kamchilik yoki muammo yuzaga kelmasligi uchun ishlab chiqariladi va qo‘llaniladi. Operatsion sistema tarkibi, asosan, quyidagi 3 guruhdan iborat: vazifalarni rejalashtiruvchi qismni, qurilmalar drayverlarini, xotirani va fayl sistemasini boshqarish dasturini o’z ichiga olgan operatsion sistema o’zagi (rus. ядро, ing. kernel); sistema kutubxonasi; utilitlar qobig’i. Kompyuterdagi jarayonlar bilan bog’liq barcha amallar operatsion sistemaning o’zagi boshqaruvida bajariladi. Shu sababli o’zak uchun tezkor xotirada doimo joy ajratiladi va har qanday boshqa ma’lumotlardan ustunlikka egadir. Operatsion sistemaning kichik bir qismini tashkil etgan o’zak doimiy ish holatida bo’ladi va shuning uchun doimo tezkor xotirada saqlanadi. Operatsion sistemaning boshqa qismlari va har qanday boshqa ma’lumotlar esa kerak bo’lganda tezkor xotiraga yuklanadi va ish tugagach asosiy xotiraga o’tkaziladi.

Operatsion sistemaning o’zagi, asosan, quyidagi dasturlardan iborat bo’ladi: uzilishlarni tahlil qilish moduli; jarayonlarni hosil qilish va o’chirish; jarayonlarni bir holatdan boshqasiga o’tkazish; jarayonlarni muvofiqlashtirish; kiritish-chiqarish amallarini boshqarish; xotirani taqsimlash va qayta taqsimlash; fayl sistemasi ishini boshqarish; ishlarni hisobga olish va boshqalar. O’zakning eng asosiy vazifalaridan biri uzilishlarni tahlil etish hisoblanadi. Biror vazifa bajarilish jarayonida turlicha uzilishlar yuzaga kelishi mumkin. Masalan, printerga chop etish buyrug’i berilganda printer ishida uzilish bo’lsa, u holda printer ishining to’xtash sababini aniqlash, agar uzilish vazifa to’liq bajarilganligi sababli bo’lsa printerni to’xtatish va u bilan aloqani uzish, agar qo’g’oz qolmagan bo’lsa chop etishni to’xtatish va bu haqida foydalanuvchiga xabar berish, agar rang kukuni tugagan bo’lsa chop etishni to’xtatish va bu haqida foydalanuv-chiga xabar berish, agar qog’oz tiqilib qolgan bo’lsa chop etishni to’xtatish va bu haqida foydalanuvchiga xabar berish, agar printer ulanmagan bo’lsa bu haqida foydalanuvchiga xabar be-rish, va hokazo. Har bir uzilish o’z kodiga ega va u protsessor tomonidan o’zakka yuboriladi. Shu uzilish mazmuniga mos ravishda foydalanuvchiga axborot yuboriladi.

sistemani yuklanishi, masalan, Windows naqllarida, Operatsion sistemaning o’zagi turlicha arxitekturada tashkil etilgan bo’lishi mumkin: monolit, modulli, mikroo’zak, nanoo’zak, gibrid va boshqalar. Operatsion quyidagicha amalga oshadi: ma‘lumotlarni xotiraga kiritish va chiqarish dasturi (BIOS): doimiy xotirada joylashgan bo’lib, kompyuter ishga tushirilganda kiritish va chiqarish bilan bog’liq amallarini bajaradi, kerakli qurilmalarni (klaviatura, monitor, tezkor xotira va hokazo) tekshirishdan o’tkazadi hamda operatsion sistemani faollashtiruvchi dasturni chaqiradi; operatsion sistemani faollashtiruvchi dastur (Boot Record) – juda qisqa dastur bo’lib, u-ning vazifasi tezkor xotiraga ma‘lumotlarni kiritish-chiqarish sistemasini kengaytirish moduli va amallar bajarishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan uzilishlarni tahlil qilish modulini yuklashdan iborat; ma‘lumotlarni kiritish-chiqarish sistemasini kengaytirish moduli (IO.SYS) – asosiy va qo’shimcha qurilmalarga xizmat ko’rsatuvchi drayverlarni yuklaydi; amallar bajarishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan uzilishlarni tahlil qilish moduli (MSDOS.SYS) – biror dastur ishida hosil bo’lgan uzililishlarni tahlil etish va uning natijasiga ko’ra zaruriy choralar ko’rish; buyruq protsessori (COMMAND.COM) - sistema diskida joylashgan bo’lib, asosiy vazifasi foydalanuvchilarning operatsion sistemaga yuborgan buyruq yoki ko‘rsatmalarini qabul qilish, tahlil qilish va, lozim bo‘lganda, bajarish hamda foydalanuv chi dasturlarining buyruq-larini

operatsion sistema utilitlari – operatsion sistema bilan birga beriladigan disketlarni nishonlash, disklarni tekshirish kabi alohida vazifalarni bajaruvchi dasturlar. Quyidagi rasmda shu qismlar aks ettirilgan: Operatsion sistemani Ma‘lumotlarni xotiraga kiritish va chiqarish dasturi (BIOS) faollashtiruvchi dastur (Boot Ma‘lumotlarni kiritish-chiqarish sistemasini kengaytirish moduli (IO.SYS) Operatsion sistema utilitlari Format.COM, Chkdsk.COM, Mode.COM, Graphics.COM, Amallar bajarishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan Record) Buyruq protsessori (MSDOS.SYS) Fdisk.COM, … (Command.COM) foydalanuvchi uzilishlarni tahlil qilish moduli Operatsion sistemaning ichki va tashqi buyruqlari. Foydalanuvchi va kompyuter orasidagi muloqot tomonidan operatsion sistemaga ketma-ket beriladigan buyruqlar va ko‘rsatmalar asosida tashkil etiladi. Bu buyruqlar operatsion sistema tushunadigan til va shaklda bo‘lishi kerak. Har bir buyruq o‘z nomiga ega. Buyruqlar nomlaridan tashqari turli o‘lchamlar hamda kalitlarga ega bo‘lishi mumkin. Buyruq nomini klaviatura yordamida yozib, ENTER tugmasini bosish bilan buyruqni kompyuter tomonidan bajarilishiga uzatish ishi tugallanadi. Operatsion sistema buyruqlari disklarni ishga tayyorlash, magnit disklaridagi axborotlarni ko‘chirish, o‘chirish, monitorning ishlash holatini o‘zgartirish, matn larni displeyga yoki chop etish qurilmasiga yuborish kabi vazifalarni bajaradi. Ular ichki va tashqi buyruqlarga bo‘linadi. COMMAND.COM dasturida mujassamlashgan buyruqlar ichki buyruqlar deb atalsa, tashqi buyruqlar operatsion sistema bilan birgalikda ishlatiladigan boshqa dasturlarning buyruqlaridan iborat.

Ma’lumki, foydalanuvchi bilan kompyuter o‘rtasidagi muloqotni ope ratsion sistema ta’minlaydi. Shu bois, operatsion sistemaning interfeysi qancha qulay bo‘lsa, foydalanuvchining kompyuter bilan ishlashi shuncha oson va samarali bo‘ladi. Operatsion sistemalar endi ishlab chiqarilgan vaqtda inson bilan kompyuter orasida vositachi vazifasini o‘tab, kompyuter resurslaridan foydalanishni osonlashtirgandi. Ammo, o’sha davrlarda operatsion sistemalar matnli interfeysga ega edi. Keyinchalik rivojlanish natijasi da haddan ziyod ko‘p operatsion sistemalar buyruqlar bilan to‘lib-toshib ketdiki, bu foydalanuv chi interfeysini murakkablashishiga olib keldi. Shunday qilib, foydalanuvchi bilan kom pyuter o‘rtasida yangi vositachi ishlab chiqish ehtiyoji tug`ildi va natijada ope ratsion sistemaning qobiq-dasturlari yaratildi. Qobiq-dastur – operatsion sistema boshqaruvida ishga tushiriladigan va foydalanuvchiga shu operatsion sistema bilan ishlashga ko‘maklashadigan dasturdir. Eng birinchi ommalashgan qobiq-dasturlardan biri Norton Commander deb nomlanadi. Bu qobiq- dastur amerikalik mashhur dasturchi Piter Norton tomonidan ishlab chiqildi va juda tez ommalashib ketdi. Hozirgi kunda keng tarqalgan Windows Commander, Total Commander, Far manager kabi qobiq-dasturlar Norton Commander dasturining asosiy ish tamoyillarini o’zida saqlab qolgan.

Norton Commander interfeysi

Total Commander interfeysi

Far manager interfeysi

operatsion interfeysda Norton Commander (yuqoridagi rasmdagi kabi) kompyuter ekranida disk, katalog va fayllar strukturasini ko‘rgazmali tarzda ko‘rsatib turadi. Ma’lumki, matnli sistema ning buyruqlarini kompyuterga kiritish ko‘p mehnat, vaqt va qunt talab qiladi. Norton Commander foydalanuvchini bu mehnatdan va operatsion sistemaning o‘nlab buyruqlarini doimo yodda saqlashdan halos etdi. Mazkur dasturning eng afzal tomonlaridan biri – u operatsion sistema buyruqlaridan oson va samarali foydalanish imkonini beradi. Norton Commanderdan foydalanuvchi qobiq-dasturni tark etmasdan turib, biror dasturni tuzishi yoki matnni tayyorlashi, ularni tahrirlashi va ishga tushirishi mumkin. Norton Commander foydalanuvchi kiritgan buyruq larni esda saqlab boradi va ishlash jarayonida yana shu buyruqlardan foydala nishga to‘g‘ri kelsa, ularni takroran klaviatura orqali termasdan amalga oshirish imkonini beradi. Foydalanuvchi tomonidan tanlangan operatsion sistema buyrug‘i yoki amaliy dastur bajarib bo‘lingandan so‘ng yana Norton Commanderga qaytiladi. Qobiq-dasturlar asosan quyidagi imkoniyatlarni beradi: diskdan kataloglar ro‘yhatini ekranga to‘liq chiqarish; fayllardan nusxa ko‘chirish; fayllarni qayta nomlash; fayllarni o‘chirish; kataloglarning pog‘onalik tuzilmasini ko‘rish; bir katalogdan boshqa kataloglarga o‘tish; kataloglar hosil qilish; katalogni qayta nomlash va o‘chirush; matnli fayllarni tahrir qilish va boshqalar.

Windows operatsion sistemasiga foydalanuvhchi interfeysini qulay bo’lishi uchun maxsus qobiq-dasturlar joylashtirilgan bo’lib, ulardan biri “Мой компьютер” (Mening kompyuterim) sistema katalogi, ikkinchisi “Проводник” (yo’lboshlovchi) deb atalgan. Ular bilan keyinroq batafsil tanishtiramiz. Qiziqarli ma’lumotlar. Bell laboratoriyasi xodimlari Denis Ritchi va Ken Tompsonlar tomonidan ishlab chiqilgan UNIX operatsion tizimi dunyo dasturchilari tan olgan juda kuchli operatsion sistemalardan biri hisoblanadi. Lekin, UNIX operatsion sistemasining va uning muhitida ishlatiladigan dasturlarning birlamchi kodlari yopiq bo’lib, sir saqlanadi. Shunga qaramay UNIX operatsion sistemasi qisqa vaqt ichida juda tez rivojlandi va foydalanuvchilar orasida keng tarqaldi. XX asrning 80- yillariga kelib UNIX operatsion sistemasi va uning muhitida ishlatiladigan dasturiy mahsulotlar qimmatbaho tijorat mahsulotiga aylandi.TUX Lekin, dasturiy ta’minotning hammabop va tez rivojlanishi uchun ba’zi dasturchilar “barcha ma’lumotlar erkin va ochiq bo’lishi kerak” degan fikrda edilarnday. Shu fikr tarafdorlaridan amerikalik Richard Stolmen 1983 yil 27 sentabrda GNU nomli loyihasini e’lon qildi. GNU “GNU – Not UNIX”, ya’ni “GNU – UNIX emas” degan mazmunni beradi. Loyihaning asosiy maqsadi barcha dasturlarga xos ma’lumotlar erkin va ochiq kodli bo’lishiga yo’naltrilgandir. GNU loyihasi asosida turli dasturlar, masalan, matn muharrirlari, sozlovchilar, muloqot qobiqlari ishlab chiqilgan.

Lekin Finlandiyalik Linus Benedikt Torvaldsning 1991 yilda ishlab chiqqan dasturi GNU loyihasi rivojiga keskin va katta ta’sir ko’rsatdi. Uning dasturi yangi operatsion sistemaning o’zagi bo’lib xizmat qildi va shu o’zak asosida Linux (o’qilishi: Linuks) nomli operatsion tizim ishlab chiqildi. Bir necha yil ichida ochiq kodli Linux operatsion sistemasi butun dunyoga tarqalib ketdi va shundan keyin minglab dasturchilar bu operatsion sistemani yaxshilashga va rivojlanishiga yordam bera boshladi. Linux operatsion sistemasining emblemasi sifatida Tux (o’qilishi: Tuks) nomli pingvincha qabul qilingan. Ko’plab mamlakatlardagi dasturchilar Linux operatsion sistemasi o’zagi asosida o’z operatsion tizimlarini ishlab chiqmoqdalar. Shu qatori 2007 yildan boshlab O’zbekistondagi “Yosh dasturchilarni tayyorlash va qo’llab- quvvatlsh markazi” dasturchilari tomonidan ham birinchi (kirill va lotin grafikasi asosida ishlay oladigan) o’zbek tilidagi operatsion sistemasini ishlab chiqishga kirishildi. Bu operatsion sistema DOPPIX deb nomlanib, u ko’plab tashkilotlar, shu jumladan, 2008 yildan boshlab o’rta maktablarda sinovdan o’tkazila boshlandi. DOPPIX operatsion sistemasi emblemasida milliylikni ifodalash uchun do’ppi kiygan pingvincha aks ettirilgan (DOPPI – do’ppi, Linux – X). Albatta, bu birinchi qadam bo’ldi. Ishonamizki, aziz vatanimiz O’zbekistonimizda juda kuchli va talantli dasturchilar yetishib chiqmoqda va hamyurtlarimizni bu yo’nalishda hali juda katta yutuqlar kutmoqda. TUX

O’TILGAN MAVZUNI MUSTAHKAMLASH  YUZASIDAN QUYIDAGI TOPSHIRIQLAR  BERILADI:

TUSHUNCHLAR TAHLILI  Vazifasi Tushuncha nomi BIOS BootRecord Command.com Io.sys Msdos.sys Qobiq dastur Ichki buyruqlar Tashqi buyruqlar Operatsion sistema