ББК 74.2002.4 (2 Рос-Чеч)

УДК 372.4 (чеч) Э 18

Хьалхара дош

К.Д. Ушинский.

«Ладаме йолу занятиберана самукъане яр -и ю коьрта 1алашоюьхьанцарчу 1аморехь».

Эдилов С.Э

Э 18 Ловзуш, 1ема (Учимся, играя). Юьхьанцарчу классаийн хьехархошна методически пособи. - Соьлжа-Пала: ГУП «Книжни издательство», 2007. - 432 а., с.

LSBN- 978-5-98896-072-0

О Эдилов С. Э., 2007 О ГУП «Книжное

издательство», 2007

«Ловзуш, 1ема»... Х1ун ю иза? Хьаина оьшу? Хьанна лерина ю? Хьехархойн методически пособеш ма ю, ткъа дешархойн учебникаш. И тайпа хаттарш х1итта тарло xlapa книга караэцначунна хьалха.

«Ловзуш, 1ема» - иза пособи а яц, я учебник а яц, дидактически ловзарийн а, самукъанечу материалийн а декхарш кхочушдан билгалйина гулар а яц. Xlapa хьехархочун-методистан лехамийн а, ойланийн а, кхоллараллин а жам1 ду, ловзаран а, самукъанечу а материалийн гТоьнца йоза-дешар Тамор мелла а аттачу кепе даккха г1ерташ волчу.

Хьалхарчу классехь, къаьсттина 6 шо кхаьчначу берашна хьеха дезначарна дика хаьа, мел хала хуьлу хьехархочунна юьхьанца цаьрца болх бан. ХТинцца ишколе деша деанчу берана хала хуьлу цхьаиа метта охьа а хиъна, 10-15 минотехь сацадала: дешарна х1инца а ойла тТейирзина яц церан, халоиаш Титтало низам латторехь а. Ойлане йолу хьехархо: х1ун дича ладугТур дара те бераша, муьлхачу методически гГирсех пайдаэцча, дог дог1ур дара церан деша, бохуш.

Цхьаболчу хьехархошна моьтту шаьш берашна хьеха кийча бу. Палатбевлла уьш. Мало ца еш болх бо цара, дуккха а къа а хьоьгу, амма шаьш дечух тоам ца бо, урокаш цхьатера а, самукъане йоцуш а д!айоьлхуш хиларна. Наггахь, дог дуьллий, кхин болх бийр бац олий, ишкол д!атаса дог дог!у. Берашна урокаш ло цара, амма бераша шайн урокаш ло ишттачу хьехархошна. Цхьанаэшшарехь, цхьа а тайпа эвсаралла йоцуш болх бахь, хьехархочун кхиамашка ладег1а дог дохийла яц. Урокаш на кечамбарал сов, дешархошца йолу юкъаметтиг а ю цо хийца езаш. Цаьрца к!еда-мерза хила кхера оьшуш дац; хьехархочо д1аяккха еза шен къамелера дацаран дакъалг «ма». «Ма ида, ма кхиссало, ма ловза, д1аса ма хьийза, къамелаш ма де». Х1уъа дина а низам латто г1ерта цхьаболу хьехархой, ткъа и бераш иштта х1уыда лела те, олий, ойла ца йо. Цул атта дацара те к!еда, аз ца айдеш, т1е а ца чехаш, юкъ-кара забар а ялош, мерза, дог хьостуш, цаьрга йистхилча.

Берийн амалш, башхаллаш (психологически, физиологически) тидаме а оьцуш, д1ах1итто еза урокаш.

Урокехь, меттах а ца хьовш, пхеа минотехь а ца 1ало бер. Бераи оцу сихаллех, чоьхьарчу энергех пайдаэца деза физминоташ д1аяхьарца. Бер экам ду, атта дегабаам а бо цо, шен дагахь дерг сацо а ца хаьа цунна х1инца а, цундела цаьрца д1ахьош долчу къийсадаларийи барам а ларбан хаа деза. Эшар къонахаллица т1еэца 1емина дац уьш, дукхахьолахь иза белхаре доьрзу. Атта, дукха сиха к!ад а ло уьш, цундела дойтуш дерг кесткеста хуьйцуш, тайи-тайпана ткдахкарш деш д1адахьа деза.

Бераш тергаме ладог1а 1емина цахиларе терра, самукъадер долу материал яларца дешарна ойла т1еерзо еза церан. Самукъане дерг цара дика т1елоцу, дика дагахь а лаьтта царна иза.

Хьехархо цхьана х1уманах дика кхеташ хила веза: берийн бошмашкахь долу ловзарш а, ишколехь д1ахьош дерш а цхьаъ дац. Ишколехь д1ахьош долу ловзарш шайца 1аморан 1алашо йолу ш хила деза, 1амош долчу нна ойла т1е а ерзош, керла хаарш луш.

Ала деза, иштта мехала ю оцу ловзарийн кхетош-кхиоран arlo а. Ловзаро беран кхетам а, тергам а совбоккху, 1амаво сатухуш а, собаре а хила, юха ца волуш, дагалаьцнарг кхочушдаы а, сихха нийса жоп дала а.

Гул а йина, х1окху пособехь хьехархойн кхиэле ловзаршна лерина юьллуш йолу материал «Абатан» т1едахкарш санна лара мегар ду (цара таро лур ю программица хаа дезарг совдаккха).

Книга пхеа декъах лаьтташ ю: «Стенах тера ду элп», «Ловзуш,

1ема», «Самукъане материал» (чехкааларш, х!етал-металш,кицанаш, кроссвордаш, ребусаш, шарадаш, анаграммаш), «Дошам» (ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш), «Физминоташ».

Берашка 1амош долу элп дика дагалацийта, ойланехь сурт XI_OTTOUJболу болх байта беза, и элп стенах тера ду хьовсуш, вуьшта г1ожмашца диллийта а мегар ду я кехатах даккхийта, я шалха тоьхначу кехатах схьадаккхийта, девзаш долу элпаш хуьйцуш. Масала, Ж К элпах дало, ткъа Ф Р - нах, Т Г - нах и д1. кх. а.

«Элпаш нийса д1ах1иттаде», «Ах элп» ловзарш д1ахьочу хенахь дешархоша элпийн ца тоьаш долу дакъош т1едохку (зорбанца йозанъуьн т1ехь яздина элпаш кехатца д1акъовла а мегар ду).

Элп дика дагалацийтархьама, шена т1е элп латийна долу карточка дала деза xlopa берана (1аьржа бос - билгалдо мукъа аз, ц1ен бос - мукъазниг). Бераша йоза яздечу кепара п1елгаш леладо цу т1ехь. Иттаннаш шераш хьалха и метод хьехнарг ву М. Монтессори.

«Прописаш» т1ехь болх бале, элпан массо меже йовзуьйтий, бераша кехат т1ехь яздо, юха кехатан доьалг1ачу декъа т1ехь, юха - борх1алг1ачу, и. д1. кх. а цуьнан барам оьшуш болчунна т1екхаччалц. Оцу балхо бераша элпаш яздарехь довлуьйтуш долу г1алаташ ган таро ло хьехархочунна, къаьсттина мехала бу и болх чолхе элпаш яздечу хенахь.

Хазахетарца ладуг1у бераша элпашца доьзна долчу туьйранашка. Бераш долчу хьошалг1а богТу. самукъане ловзарш а дохьуш, туьйранашкара турпалхой. Масала, Элп TI 1амочу хенахь ТТикилиш, 411амош - Ч1ирдиг, М довзуьйтуш - Маьлха-Аьзни.

Берийн тешам а ца бойъуш, барам ларбеш, оьшучохь а, ца оьшучохь а и турпалхой юкъа а ца 1уытуш, д1абахьа беза и болх.

4 5

Книгин коьртачу декъана «Ловзуш, 1ема» материал хоржуш, тидаме эцна берашна йоза-дешар 1амораи логически принцип: аз - элп, дешар - яздар. Ткъа дерриге а дидактически ловзарш деа декъе декъна: фонетически, графически, грамматически, къамел кхиоран.

Аз довзуьйтуш д1ахьочу ловзарша («Мила ву тидаме?» - аз къасторан а, билгалдаран а), «Дукха хьан даладо» - 1амош долчу озаца дош кхолларан) беран фонематически лерса ирдо, дешан аьзнийн талламбаран хаарш ло, кхетам кхиабо, 1амадо изатидамбан. Ткъа х1окху тайпаиа ловзарш д1ахьош «Дог1у дош ала» дешан ритме, хазалле хьаьвсина ца Iain, цуьнан чулацамах а ойла йо бераша. «Щераш яхар» боху ловзар а дГадахьа мегар ду берашца. 1амош долу элп шайн нДарца дерш хьалаг1овтту. Ловзар хиларал сов, жима физминот а ю иза.

Берашнач1ог1а оьшуш долчу дешнашца д1ахьо ловзарш, халахеташ делахь а, ишколан юьхьанцарчу программи юкъа башха дахана а дац, к1езиг теллина а ду, юьхьанцарчу ишколехь к!езиг пайдаоьцуш а ду. Нохчийн меттан предметан цхьа дакъа дина д1ах1отто дезаш дарауьш. Матте безам кхиалур бац цуьнга шовкъ кхолларций бен.

Къамел кхиорна алсам тидам т1ебахийта беза массо декъехь а, цундела билгалйина ю барта «Аз» а, йозаиан «Элп» а боху цунна лерина йолу упражнеиеш.

Книгин кхоалг1ачу декъа («Самукъане материал») юкъайог1у ребусаш, шарадаш, кроссвордаш. Царнат1ехь болх байта мегар ду xlopa бере. Х1етал-металех пайдаэца мегар ду аз 1амочу хенахь: хьехархочо х1етал-метал далийча, бераша цунна жоп делча, хотту, муьлхачу оза т1ера д1адолалуш ду аша делла жоп. Урокана юкъадалочу х1етал-металша беран ойла самайоккху, кхиабо MoiT. Х1етал-металш - иза «хГилла ду», башха ловзар, хьекъал къовсадолуьйту ловзар. Х1етал-металша яккхий тароыаш ло гонах долчунна т1ехь тидамбарехь, rlo до мотт шарбарехь, кхетам совбаккхарехь, 1амаво тидамбан, х1уманна т1аьхьакхиа. Х1етал-металш кхолла бераш а 1амо мегар ду.

«Самукъане материал» ц1е йолчу декъехь далийна ду чехкааларш. Цара rlo до берийн фонематически лерса ирдарехь. Цул сов, 1амадо бераш xlopa аз нийса схьаала, цуьнан мах хадо а: галвелин -кхин дош хир ду цунах, т1аккха дуьйцучун маь1нех кхета а хала хуьлу. Чехкааларш дагахь а 1амош, аьзнаш нийса алар шардан деза берашкахь.

Чехкааларех, ц1енааларех, дагардарех, самукъанечу байтех пайдаэцарца хьехархочо аьзнаш нийса алар т1ечаг1до, берийн мукъам тобо, къамел дойту меженаш кхиайо.

«Ешархойн къовсадаларш» ц1е йолчу ловзарехь бераша дагахь 1амайо цхьаъ-шиъ байт, цкъа хьалха еша а йоьший, таллам а бой царна.

Кицанаш - иза халкъан хазна а, хьекъал а ду. У ьш к1орггерчу маь1ница а, ирачу кхетамца а х1иттийна, доца аларш ду. Кицанаш - кегийн поэтически произведенеш ю. Уып меттан а, искусствон а хиламаш бу. Ткъа уып берашна довзийтар д1адоло деза уын кегий долчу хенахь дуьйна. Берашна иза хьогмана молу хи санна ду, х1унда аьлча халкъан искусство баккъалла а тера ю исбаьхьчу туьйранах. Цо шеца йохьу сирла ойланаш а, 1амаво дахарехь нийсачун а, бакъдолчун а мах хадо.

Книгин «Дошам» ц1е йолчу доьалг1ачу декъана юкъадог1у ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш. Тхо тешна ду (дуьхьал берш хила а тарло) хьалхе дуьйна дешнийн башхачу дуьнене бер дало дезаш хиларх, тайп-тайпанчу хьелашкахь меттан г1ирс а бовзуьйтуш. Ийза а ца Луш, хьалхарчу классехь дуьйна йовзийта еза царна меттан исбаьхьалла, шуьйрра бовзийта мегар ду (берийн кхе гаме, кхиаре хьаьжжина) ша мотт а. Берашна пайдехь ма ду иза, х1унда аьлча цо мотт безаболуьйтур бу царна.

Книгин тГаьххьара дакъа ~ иза «Физминоташ» ц1е йолуш ду. Юьхьанцарчу ишколехь физминоташ йоцуш цхьа а урок д1а ца хьо. Уьш ялх тайпана ю: гигиенин, могашалла тояран (оздоровительные), когаш, куьйгаш лелоран, б1аьргашна лерина гимнастика, куьйгана т1аьхьа тидамбар и. д1. кх. а, хелхаран, ритман (дагардарца), физкультурно-спортивни, леларан-къамелаи (двигательно-речевые) (байташна инсценировкаш яр), азтардаран (подражательные).

6 7

Ыагахь санна xIoKxy пособие хьехархочунна шен болх аттачу баккхарехь а, урокаш самукъанечу кепе ерзош а, дешархойн деша дог дог1учу arlop д1анисъеш а мелла a rlo дахь, дагалаьцнарг кхочушдина хеталур ду xlapa х1оттийначунна.

Элп А

Стенах тера ду элп

Ши б1ог1ам бу вовшахтесна, Царна юккъехь - доьхка. Девзий хьуна и элп, xla? Хьуна хьалха дерг ду А.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Фонетически зарядка

(А-а-а) (АаЛегашка хьожуш х1ун ала олу лоьро? Ио1а аа_-аа_..)тайниг муха тахкайо?

Мила ву тидаме?

1. Суьрташ т1ехь йолчу х1уманийн ц1ераш яха. Цхьатера аз караде дешнашкахь: вота, г1аз, 1аж, малх, мангал, мача, хорбаз.

Вота I Паз 1аж | Малх | Мангал | Мача 1 Хорбаз

2. Ладог1а туьйране.

А хьалхара х1унда ду?

Чохь йоккха rloerla эккхийтина дохкуш дара абата юкъара схьадуьйлу элпаш. Массо а элп бохург санна чукхиисалуш дара,абатан уггар хьалхара элп А х1унда ду, шай-шай х1унда дац, бохуш.

- Д1адаккха и элп! - мохь беттара мукъачу элпаша, - тхо а ду и санна. Декъала хуьлда xlapa г1урт!

- Х1ун ду хуьлуш дерг мукъана, - бохуш, хуьлучух кхета г1ертара шеконан мукъа аьзнаш. - Ангина, авсал боху цамгарш оцу элпа т1ера д1аюьйлалуш ю, ткъа и элп абат д1айолош муха нисделла?! И тайпа забарш ян оьшуш дац.

- Нийса ду, - бохура шайн дагахь мукъазчу элпаша, - уггаре дика дешнаш - адам, амал, алу, ахча А - на rlepa д1адуьйлалу ш маду.

Массарел а ч1ог1а мохь бетташ, чурадаьлла хьийзара элп Я.- Со ца кхета, абатан хьалхара элп А х1унда ду Я а доцуш?

- Дера ду, - дистхилира х1инццалц тийна 1аш хилла А элп, xlopa беран а хьалхара дош А-на rlepa д1адолало дела.

- И х1ун дош ду? - къардала ца туьгура Я элп. - Axla- axla, - бохург ду-кх, - элира А элпо. - Цул сов, и бер дТадижош а, карзахдаьлча тедеш йолу х1ума а ю оцу элпат1ера д1айолалуш.

- И х!ун х1ума ю ахь юьйцург? А га.

- Иштта ду и! - т1еч1аг1дира ч!ог1ачу хьаьрко.

Дукха хьан олу?

1. Дагадахкийта дешнаш: аз А хьалха дерш (ахк, алу, ахкарг, апари), юккъехь дерш (бат, лами, гали, зайл), чаккхенгахь дерш (корта, йиша, буьрка, дог1а).

2. Адамийн цкраш яха: аз А юьххьехь долу (Асет, Алпату, Абу), юккъехь долу (Халид, Марет, Саиди, Марем), чаккхенехь долу (Бета, Яха, Човка, Куьйра).

3. Аз А юкъахь долу 1аьнан замаща доьзна долу дешнаш дал аде (1а, салаз, rlypa, дарц, ша).

И аз юкъахь доцурш (ло, куй, шгло).

4. Шайна юкъахь аз А долу шерш бетганаш дагарде (январь, февраль, март, май, август).

5. Лаха дешнаш: шайна юкъахь цхьа аз А дерш (седа, б1ар, хьач, лаг), ши аз А дерш (паста, гчабакх, дага, акхтарг), кхо аз А дерш (пайхамар, нахарча, 1оттабаккхам, масала).

Х1ума довза луург

Хьехархочун муьлххачу а хаттариа жоп луш даладе аз А юкъахь долу дешнаш, масала:

- Ще х1ун ю хьан?

- Абу (я Алпату). - Ткъа ден ц1е? (Фамили) - Ахмадов.

- Мичара ву хьо?

- Ararlapa.

-Х1ун ди'гташ ду цигахь?

- Акхтаргаш.

- Х1ун тайпа олхазарш ду шу дехачохь? Алкханчаш.

- Х1ун тайпа зезагаш? Алц1енз1ам. - Ц1а стен т1ехь rlyp ву хьо?

- Автобус т1ехь.

- Х1ун совг1ат хьур ду ахьа йишина?

- Абат.

ДогГуш долу дош ала

Д1а ца довш, шу, чиркхаш, дага:^(Ага)

Техкош ву со гакин.

Элпаш лаьтта йина гЦт,

Morla бина боккха:

А ду, Б ду, Щ а ду-

Олуцунах.... (Абат)

Дерриг элпаш схьагулдои,

Хьалхий-тГаьхьий х1иттадой,Шен-шен меттиг билгалйо.

Д1ай-схьай нисдеш, дутту г1ат

Олу цунах вай.... (Абат)

Жимачу йоь1ан к1адделла пхьаьрсаш:

Сарралцахьаьжк1ашнадинацо... . (Асар)

Сацаде, дГадехкий бахтар,

Берийн ловза сийна .... (Ахкарг)

Кхуллур вай туьйра:

Пхьагал

Боьлакехь дехаш-1ашцхьадийнатхилла, цуьнан ц1е йоккхуш вайна хеза аз А. Хьовсал, шайна хаьий, мила хила мега иза? (Пхьагал)

Цуьнан шен дуьйш-лелош хае а хилла, цигахь цо кхиабора тайп-тайпана хасстоьмаш (церан цГераш йохуш, вайна аз А хеза). Муха хета шуна, х!ун хасстоьмаш хилла уьш? (Копаста, хорсам, картол, хорбаз, паста). Гурахь, цо и хасстоьмаш чу а берзийна, хьошалг1а кхайкхина шен лулахой. Цара х1орамма а пхьагалан к!орнешна совг1аташ деъна. Хьанна хуур дара шуна, х1ун ловзоргаш еана хила тарло хьешаша? (Машен, тайниг, и. д1. кх. а.) Хазахетта, nlorla самукъадаьлла хьийзаш хилла пхьагалан доьзал.

Элп Элп дайна

...хк,д...м..., ...лм...з, ...л...ш...,хут...л,моз...,м...ш...р, •

•.нгали.

Дош кегаделла

Аанн (нана), хозабр (хорбаз), аабт (абат), аипра (апари), амта (амат).

Шиг1уАяУ

Самукъане материал

Кроссвордаш

3. Диттан тайна.

(Жоп: 1. Ага. 2. Артист. 3. Акхтарг.)

а			а
	а	а
	а	а

	(Жоп: 1. Алапа. 2. Пабакх. 3. Салам.)
Йозанъуьн т1ехь ши rly а, ши ведар а ду диллина. Лакхахь далийначу элпашца дог1у ведар харжа деза. Т1аккха тайп-тайпана пхиппа дош кхоллалур ду шуьга. (Hyp, кур, тур, к1ур, дур - нар, лар, гар, тар, шар.) Дешнийн хиларш - з!е 1. Хьалхара дош А элпа т1ера д 1 адоло деза, т1аьххьара дош а цуьнца чекхдаккха хьовса (амал - лами - исхар - реч1а). 2. Xlopa т1аьхьа догГучу дешан дешдекъа т1ера д1адоло деза керла кхуллу дош (г1ала - лами - миндар - дарба - бага - газа забар).	АнаграммашИзза элпаш юкъахь а долуш дешнаш кхолла (элпаш дехьасехьа а дохуш): автор (товар); амал (мала); алсам (салам); авст (васт); алу
	(ула);асар(сара). Ребусаш Поддали, 1уьргахь гуш ю «ча».Кхечу кепара алахь,
	Йиш хир ю хьан лара.... «Ша» т1е кхийти «да»Х1ун хили?	(Жоп: ахча)
	Хили докъар дуьллу гТирс....	(Жоп: шада)
12	13

1. Болх бича лун ахча.

2. Бешахь кхиабе хасстом.

3. КГентан ц1е.

А

1. Бер тахкаден г!ирс. 2. Театрехь, кинохь ролаш ловзош верг.

Ялтийн «кха» т1е ели хьуьнхара «ча» Х1ун хили? Хили баа... .

(Жоп: кхача)Х1етал-металш

Дуьненан шен тхов бу сийна, Массо х1уманах д1аийна: Цо лардо вайн дахар, латта Доццушехь ткъа х1иица атга.

(Атмосфера) Элпаш рогкхь нисдина Бераш 1амо кечйина.

Ирхъяхна и леккха, хьада. Тхов а бац, я ₍Абат₎бирг1а яц. Дерриг го, хаза а хеза, Массарна а д1а а гойту.Бирг1а яд - ах горга ду.

Ло я дог1а даг!ахь, Чухулахихьоду. ₍Антенна₎

1уьйранна беа кога т!ехь, Делкъанна шина кога т1ехь, Суьйранна кхаа кога т1ехь леларг.

(Апари)

Горга ду и - буьрка яц, Басехь хуьлу - куз а бац, Юсуш лелайо - чкъург а яц.

(Адам)Арифметически гимнастика

А + диттан меже -? А + коьртан меже =?

(Ахкарг)

(Ага)

(Абат)

А + з1акардаьхни =?	(Аг1аз) гезган тайпа
А + салазан меже =?	(Arlo)
А + акхаройн тайпа =?	(Алу)

А + х1ума йоьхкича хуьлуш болу пайда =? (Аса)

Кицанаш

«Адам» боху дош массо а х1уманал доккха ду.

Адамашца къаьхьа хилларг т1епаза вайна.

Ала атта ду, дан хала ду х1ума.

Ала цадезарг ма ала, хьайга духаэцалур дацахь.

Ала ца хууш олучу иллел, шок лакхар г1олехь ду.

Алаша хастае, ша дина хаа.

Ахьар доцуш хьера йисина яц.

Атточул буц йиъча, эсанчул хьекъал ца хилла.

Дагардар

Апельсин тхо йоькъуш ду: И цхьаъ ю - тхо ду кха ду. Xlapa дакъа - котамна, XIapa дакъа - москална, Xlapa дакъа - бедана, XIapa дакъа - борг1ална, Xlapa дакъа - пхьагална, XIapa дакъа - Борзикна, Чкъор вай лур ду... барзана. Иза оьг1азъяхана,

Д1асадовдалаш сиха.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Абаде кхаччалц - вечно. Ала дашна - к примеру.

Амалт дина (т1едилла) - завещать, возложить на кого-либо ЭлпАь что-либо сделать обязательно.

Ала юьхь ца хила - оказаться в очень неловком положении. (Ловзаран упражненешна материал)

Аган чуьра ваьлчахьана - с малых лет, с детства.

Адамашна юкъавала (ваха) - добиваться хорошего положе-

ниявжизни_.Фонетически зарядка

ФизминотАь озана т1ера д1айолалучу олхазаран ц1е яккха. (Аьрзу)

Карзахдаьллагакивайн_,Мила ву тидаме?

Олилай-болилай! Ага

тахкодезадайн_,Олилай_-1. Суьрташ т1ехь йолчу х1уманийн ц1ераш яха. Караде цхьаболилай_!тера аз Аьшкалх1окху дешнашкахь 1 Аьлха: аьшкал_____, Шаьнааьлха, н 1аьна, _НаьнаьрсР_с.

Дижий дала, жиманиг, *Ь • *4 \|

Б1аьргаш хьаббе, хазаниг.

Амма гаки дижац д1а, 2. Туьйранара Аь аз юкъахь долу дешнаш дагалаца хьовса.

Б1аьргаш бетташ иза 1а.

Аьшпаш

Собар, собар! Пар ма е!

Шабаршцадеш_{, 1}адда₁е_,Хьера вахана ши стаг. Цхьамма цхьа пунт, вукхо ши пунт Дитак₁орнидижааш_,Набюхьаьжк1аш яьхьна хилла ахьар даккха.

цуннат₁ег₁ерташ_.Ша-ша хьалхавала г1ерташ, хьера къуьйсуш, лата г1ерташ

xlapa шиъ воллуш, цхьа пунт йолчо, аьшпаш сов боьттинчо Дазлуш лаыта гакин б1аьргаш, хьалха кхухкур ю вайшиннах, аьлла.

Бага ю цо шуьйра г1иттош. дуьне- Делахь дуьззина дика даьхни ду, хьо дара хьалха шен дХаволало, аьлла, долийна, - аьлла т вукхо1аккха. Xlapa цхьа

^{Б1аьргаш хьабби, наб озий,}пунт йолчо. Оцу даьхнина хи мало Терка т1е вахча, цунна ша

^{Эххар гаки д1адижи.}бина а карийна, диг тоьхна и бохо воьлча, диг карахь а дуьсуш, дага чу а йоьжна, висира ша. Иаккха шен корта схьа а баьккхина,

(Байташ тТехь дуьйпург хьехархочун г1оьнца бераша кхочу шдо)кьийгашаикортаакъуьйсуш_,мараалаьцна_,схьавеараша_,аьлла_,чекхдаьккхина цо шен аынпийн къамел.

Ши пунт йолчо аьшпаш иштта боьттина:

- Исс ц1е йогуш ц1енош дара сан, цу т1е а яьлла, тхан цхьана котамо тхов буьззина х1оаш а дина, шийтта юьртара кхайкхина адамаш а далийна, и х!оаш дийнахь-бусий чукхийхьира оха.

Царах тевна даьккхича, аттал йоккха котам хуьлуш, эмкалал

йоккха борг1ал хуьлуш, з1акардаьхни кхиира тхуна. Царыа юкъахь цкъа ша д1айоьжча, цхьа урд охуш боргтал яра. Иштта оцу борг1алца кхаш охуш тхо лелаш, ницкъ а хилла, цуьнан кач баийра. Дарбаниа аьлла вортанах б1арийн даьтта хьаькхинчохь, стиглах а хьакхалуш, вуно доккха б1ар делира. Цу т1ера б1араш это берашна кхийсинчу б1аьллех исс б!е урд т1едаржжол латта 1аь1ира. Цу т1ехь кхиъначу ялтех ю xlapa сан ши пунт хьаьжк1аш.

Цхьа пунт хьаьжк1аш ерг къера а хилла, ши пунт йолчо pari хьалхаяьккхина.

(Халкъан туьйра)

Дукха хьан даладо?

1. Аз Аь юьххьехь долу а (аьргна, аьрру, аьрха, аьтю), юккъехь долу а дешнаш даладе (б1аьсте, шаьлта, б1аьрг, даьтта).

2. Адамийп ц!ераш яха: аз Аь хьалхадерш (Аьлтамир, Аьрзу,

Аьрзулла) и аз юккъехь дерш (Маьлха-Аьзни, Таьштемир, Хьаь-

ким, 1аьлбиг). Дог1уш долу дош ала Жижиг эцале ас хьалха
Ирдо урс, т1ехьоькхуш __ Ледуьйхина белхан духар,Ас шен хенахь кечдо докъар.Шорта шура луш ю атто,	(Аьлха)
Цу ндела тхан хуьлу.... Д1ахьовсал шу кху вайн махке,	(Аьтто)
Аре сенъеш, кхечи .... Еъна кхечи хаза б!аьсте,	(Аьхке)
Асарна ахь кечъе....	(Аьста)

Элп дайна

...шпаш, б...ллаш, бир...нчик, д...хни, I, мехкд...тта,

г...нгали,...нгалха, н1...на, м.. .хча, м.. Дна, м.. .ттаза.

Дош кегаделла

Ахьаьб (баьхьа), ахьаьл (лаьхьа), таьтад (даьтта), аьхчам (маьхча), аьмна! (маь1на), наьн1а (и1аьна).

Дешнийн хиларш - з1е

1. Аьнгалха - х1окху дашна юкъадог1у чу элпех керла дешнаш кхолла Аь элп юкъахь долуш:

(аьшпаш, наьрс, гаьнгали, лаьхьа, хаьштиг)

2. Xlopa т1аьхьа дог1учу дешан ткхьарчу дешдекъа т1ера д1адоло деза керла дош:

(аьнгалха - хабар - баргол - гола - лами - миндар - дарба -базар).

Самукъане материал

Кроссвордаш

АЬ 2.1. ХарцдергХьозанан дийцартайна. .

3. Сагалматийн тайна.

1819

-——Ъг* яШ

Аьрзунан суьрта т1ехь

(Жоп: 1. Аьрзу. 2. Аьшпаш. 3. Аьнгалха.)

1. Бежнашна докъар чудуьллу г1ирс.

2. Шурин сурсат.

3. Ирану герзан тайпа.

4. Коьртан меже.

(Жоп: 1. Хьаьвда. 2. Даьтта. 3. Шаьлта. 4. Б1аьрг.)

Анаграммаш

Саьхьар (хьаьрса), маь1наш (1аьмнаш).

Дагардар

Суна-1ежаш,

Хьуна-кхораш,

Кхунна - баьллаш, Цунна-хьечаш. Т1аьхьависнарг Мила ву? Цо б1ьргаш

Д1ахьаббийр бу.

Кицанаш

Аьрзунаш лаьмнашкахь кхуьу.

Аьхка ваьцнарг 1ай 1иллина.

Аьхка салаз кечъе, 1ай - ворда.

Аьхка 1иллинарг 1ай идда.

Аьлларг ца дендолу во1 вешин а ма кхуьийла.

Аьлларг дети делахь а, цааьлларг деши ду.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)Аьрга хьач санна - отличающийся злобно-насмешливымичертами.

Аьллачу т1ера ког юхабоккхур боцуш - оставаться вернымпринятому решению.

Аьлла даьллий - чекхдаьлла - об обязательности, умениисдержать свое слово.

Аьста- 1) мотыга, 2) инструмент для скобления дерева.

Аьрда б1ог1ам - опорный столб.

Аьнгалха- медведка (насекомое из сверчковых).

Аьлха - оселок, точильный камень.

Аьлча - одна из четырех сторон игральной бабки.

Физминот

Аьрзу

Аьрзу, майра олхазар, Дагна там беш ду хьан гТар. Лаьмнаш, ареш толлуш лела, Цунна хаац хГун ду кхерар.

Аьрзу, аьрзу, ахь тхоь дийца, Ц1ехьа боьду некъ схьабийца. Д1а ца долхахь х1инца ц1а, Тиладелла бераш 1а.

шен нисдеш тхоьга йоьрзу: - Сих ма ло, ц1а кхочур ду, Х1ун дан деза ду ьйцур ду: Баккха хьалха аьтту ког, Юха баккха аьрру ког.

20 21

Ловзадаккха кийрара дог.

Юха - аьтту, т1аккха - аьрру.

Порг1а аз шен декош, аьрзу Дег1

Баккха, баккха шуьйра ког. Аш и нийса кхочушдахь, Хир ду шу а шайн-шайн ц1ахь.

(Бераша, аьрзун т1емийн хьесапехь куьйгаш д1аса а оьхуьйтуш, байташ т1ехь дуьйцург до.)

ЭлпБ

Стенах тера ду элп?

Кертахь ч1инт ю хьаьвзина Бухахь - лаыта шелиг. Б - элп царах девзина, Цеце хьоьжу Ч1ирдиг.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

АзФонетически зарядка

Уьстаг1муха1оху? («Б1е-е-е»)

Мила ву тидаме?

1. Суьрташкахьовса. Цхьатера элп караде дешнашкахь.

Буьрка	Хорбаз	Кхаба	Бирдолаг	Бад	Борг1ал

2. Ладог1а туьйране. Цу юкъахь шайца аз Б долу дешнаш дагалаца хьовса.

Борззий, цхьогаллий, ломмий

Цхьана дийнахь борззий, цхьогаллий, ломмий шайна баа кхача лаха арадаьлла. Ижуна толлуш лелачу цара лаьцна говр а, эса а, газа а.

Лоьмо барзе аьлла:

- Борз, вайна юкъахь нийсо а еш, екъал вайна кхо х1ума.

Д1айоьллачу барзо шайна екъна и кхо х1ума:

- Лоьмана эса бакъахьа хета суна, цхьогална - газа, ткъа сайна говр юьту ас, - аьлла, дакъош дина барзо.

Барзо динчу дакъошна реза ца хиллачу лоьмо, оьг1аз а дахана, барзана т1ара а тоьхна, цхьогале аьлла:

- Цхьогал, вайна юккъехь нийсо а еш екъал и х1уманаш!

Цхьогало лоьме аьлла:

- Лом, ас х1инца вайна юкъахь нийсо а еш, екъна и х1ума- наш: лом, Гуьйранна яа газа а, делкъанна яа говр а, суьйранна даа эса а хьуна бакъахьа хета суна.

Лоьмо цхьогале хаьттина:

- Дукха даха хьо, цхьогал! Оццул нийса и дакъош дан мича- ра1емина хьуна?

Цхьогало лоьме аьлла:

- Ахьа барзана тоьхначу т1аранера 1емира суна царах нийса дакъош дан -, аьлла.

Цу балхана реза йоцуш д1аяхана борз.

(Халкъан туьйра)

ДогГу дош алаКотамашна довзац ун Чохь 1ен ц1ена хилча...

_.(Бун)

Хьуьна уллехь бу цхьа барз,

Цу т1ехь буса угГу __^(Борз)

Сан карахь ю дика бел, -Белхаш барх ца ло со г1ел.

Щахь ца 1а со мало еш, -Кхиош ву со 1ежийн....

Ловза цхьа со воцуш лела:

Сагатлуш со ву цуидела,Тахана сан воккха вашаБажо вахна юьртан... .

)

(Беш)

(Бажа

Дукха хьан олу?

1. Б - оза т1ера д1адуьйлалуш долу дешнаш даладе (базар, бургат, бурам, бахтар, бедар, беш, буьйса).

2. Маьлх-Аьзнигара кехат.

Тхоьга Маьлх-Аьзнигара кехат деана. Цо яздо, шена шуьца ч1ог!а вовшахкхета лаьа, бохуш. Ткъа цкъачунна х1етал-металш дохкуьйту ша. Цунна 1аламат дукхаеза яах1ума, цо доьху шуьга, Б - на т1ера дДаюьйлалу чу юучу х1уманийн ц1ерш яхар.

(Жоп: 6alap, б1ар, берам, б1елиг, балг, бургат, батон).

Дешнаш кхолла

Х1окху де1Ндакъошна т1ера д1адуьйлалуш долу дешнаш кхолла:

Ба (зар, хам, лг, ппа, lap, cap, жа, га); Бе (зам, кхам, дар, гаш, раш, рам). Т1аьххьара дош аьлларг тоьлла ву.

Ах дош шуьгахь ду

Бор.. .(г1ал), бус.. .(там), б!ор.. .(жам), 61а.. .(гор), бар..

.(гол).

Эли дайна

...ерд, кхор...1елиг, дар...а, наз...ар, хьай...а, ...al, къу..., ...екъа, ...олх.

Дешдакъойн лото

1. Х1окху дешдакъошца дешнаш кхолла: ба, би, бо, бум, бил, къу, бе, бу, 61а. (Жоп: бага, битон, бога, бумбари, билзиг, къуб, бера, бурам, б1агор.)

2. Ишколехь бераш дешдакъош 1амош дара. Ша ишколера ц!а веъча, Бета шен жимачу вешина уьш 1амо дагахь вара. Кехаташ т1е дешнаш а яздина, тукарца хеда а деш, царах дешдакъош а дина, шен веше, уьш вовшах а тосуш, дешнаш кхолла а аьлла, ша ловза вахара Бета. Щавеъча, дерриге дешдакъош вовшех иэдина, уьш д1а ца нислуш воллу шен ваша гииа цунна. Х1инца уьш цаьршингге а вовшах ца тасало. Бераш. rlo дейша Бетиний, цуьнан вешиний Б-на т!ера дТадуьйлало дешнаш вовшахто-суш. Х1окху дешдакъойх лаьтташ ду уьш: диг, бу, лиг, буьй, xla, 6Ie, б1о, т1а, ба, рт.

(Жоп: буьйдиг, бух1а, б1елиг, б1от1а, б1оба, барт.)

Дош кегаделла

БАЛЛРККАА (баркалла)

ТГадамийн метта

Шайга мел кхоллало дешнаш кхолла хьовса, т1адамийн метта оьшу элпаш а дохкуш.

1. Б...........(Жоп: бат, боз, бог, бод, бад, бал, беш, бел, бен,

бун, бос, бух.)

2. Б....................(Жоп: бамба, бирг1а„ балоз, бурам, бедар,

бегаш, барни.)

Дог1у элп х1оттаде

...азар, со...ар, ...ула, хьай...а, ла...а, са...а, ...1о...а, г1ай...а, ...уггул.

25(Жоп: базар, собар, була, буг1а, хьайба, лаба, саба, б1оба, г1айба, буг1ул.)

Дешнийн хийцадаларш

Бага бохучу дашехь хьалхара элп а хуьйцуш, керла дешнаш кхолла (дага, мага, вага, яга, къага, хьага).

Бог бохучу дашехь хийца хьалхара элп (дог, ког, ног).

Бож бохучу дашехь хийца кхоалг1а элп (бол, бой, бос, бод, бог).

Боз бохучу дашехь хийца шайна луъу элп (бож, бод, бос, бог, бот, бохь).

Дашна юккъехь дош караде

Б1ов (1ов, ов), барз (арз, аз), бага (ага, га), баймакх (айма, бай), була (ула, у), бун (ун), б1от1а (6Io, т1а, 1а).

Т1едуза дош

Беда (бедар), бера (берам), банк (банка), б1о (б1ов), була (булка), бол (болх), бай (байт), бат (барт).

Дешнаш вовшахтасархо

Ч1ирдигна т1едиллар дина, амма мел гТертарх, цуьнга кхочуш ца даделла иза. Халахетта цунна. По дей вай цунна? Итт элпах Б, А, Ш, У, Е, Д, Н, Г, П, О итт дош кхолла деза, Б - элпа т1ера д1адуьйлалуш дерш. Цхьа элп юх-юха а юкъадало мегаш ду.

(Жоп: беда, бун, бад, бага, буг1а, бод, бен, беш, бегаш, бога.)

Караде совнаха долу дош

Боз, бос, бон, бог, бод, бол. (Жоп: совнаха дерг бон ду, иза маь1на долуш дош дац.)

Лаба, ваба, ага, кхаба, ч1аба (совнаха ага боху дош ду, цу юккъехь б дац).

Самукъане материал Кроссвордаш

1. Т1емаш долу дахка.

2. Мачийн тайпа.

3.31акардаьхни. 4. Хил дехьий-сехьий доху г1ирс.

(Жоп: 1. Бирдолаг. 2. Б1оржам. 3. Борг1ал. 4. Бурам.)

Билгалдинчу дешнех пайда а оьцуш, кроссворд е. Цхьана хен т1ехь

Дукха дог1анаш а ихна, хи дистинера. Цхьана г1айре т1ехь цхьаьна нисделла цхьогал а, пхьагал а. Хи-м т1етта т1еоьхуш, совдуьйлуш ду, кестта г1айре д1ахьулйийр ю цо. Хино йохьуш йолу дечиг а гина, цу т1е кхоссаелира пхьагал. Дечиг т1ехь д1а-йоьду пхьагал а гина, кхоссаделла, цунна юххе дДатарделира цхьогал а. Немаяьлла йоьдучу ч1ег1аган б1аьрг кхетта царах. Дечиган гаьн т1е а хиъна, аьлла цо:

- Хьо-м дика д1анисделла, цхьогал, екъа а ю, юххехь кхалла хгума а ю.

И дешнаш хезча, пхьагал шена х1инцца бен ца гича санна, бага а г1аттийна, цунна чукхоссаделла цхьогал. И пхьагал йол-чухьа кхоссаделча, дечиган юьхьиг яз а елла, хи буха яхана. Кхе-раделла цхьогал, шен метте д1адаха дезна.

Амма х1инца ч1ег1аг пхьагале шабарш деш ю: «Юур ю хьо цхьогало, хи чу кхосса иза». Ши б1аьрг а хьаббина, цхьогална

чукхоссало пхьагал. Юха а дечиган бохь хи буха бахана. Пхьагалан шен метте схьаян дезна. Кхетта акхарой т1аккха: девнаш дахарх, хи буха дахар бен хила пайда бац.

- Цул а бертахь 1е вайша, - аьлла цхьогало.

- Дика ду, - резахилла пхьагал.

Эццахь берд а гучубаьлла, цунах д1а а г1оьртина, дечиг сецна. Акхарой, цу т1ера охьа а лилхина, хьуьна юккъехь къайладевлла. Ткъа девне ч1ег1аг, кхин дан хГума а ца хилла, т1ема а яьлла, д1аяхана.

(Б1араш)

(Бутт, седарчий)

(Беттанаш)

Вевзаш волчу берийн яздархочун ц1е яккха суьртийн хьал-харчу элпех пайдаэцарца:Бел : ехк : рама : сай : ага : нуй : орам : вота :

(Бутт)

(Буьйса)

(Жоп: Берсанов)

Анаграммаш Базар (забар), бедар

(дебар), бала (лаба), беда (деба). Грамматически

арифметика

Б + бер тахкон г1ирс =?

Б + к1иранан кхоалг1а де=?Б + кха т1е йийна х1ума нилха а еш,буц д1а а йоккхуш бен болх =?

бага булабасар

Б + ч1ера чуьра доккху даар

Б + цхьаьннан ц1арах а йолуш, нахбехаш, д1асалелаш а йолу меттиг

Б + реза вацаран хьокъехь кехат, хабар =?

Х1етал-металш

Куйнаш стиглахь а дуьтий Чу охьа буьссурш муьлш бу?

Цхьана жа1уыю эзар уьстаг! бажабо?

Жимачу говро б1е стаг хил дехьавоккху?

б1ов

бурамбарз

(Бурам)

Шийтта ваша, вовшашна т1аьхьа а х1оьттина, лела.

цхьаъ вукхул хьалха а ца волуш?

Корта бац, амма ма1аш ю?

Дерриг дуьне эшош болу 1аьржа етт?Сискал хилча шех, Тхов т1е доккху дег1. Хингал хилча, и Поьрта стигла ирх. К1олдан межарг бу, И схьакхетахь малх. Алал, и х1ун ю, ТГаккха соьга ахь?

Малх дГабуьзча, даим керта(Бутт)

Дуссу тийна 1аьржа верта,

Цунах кхоьруп! со ца лела

Майра к1ант со волу дела. (Буьйса)

Вайн тхов т1ера ах сискал? (Бутт)

Ша шайх а вац, маж а ю? (Бож)

Буса лела, дийнахь дижина 1уьллу? (Беттаса)

Чехкаалар Бу къ

к1айн къиг, мукъ буткъа урс

Кицанаш

Бакъдерг ала, иза хьайна дуьхьал делахь а.

Бакъдерг гихь бен соцур дац.

Барт болчохь - беркат, барт боцчохь - зулам.

Болх да беш волу доьзалхо дений, нанний г!айг1а ю.

Б1аьста д1адийнарг 1ай карийна.

Балано 1овшаза верг диканах кхетга вац.

Бух бону шелиг хих дуьзна дац.

Бух1аина дийнахь сацагарх, малхаиа бехк ма билла.

Бедаре ма хьежа, стаге хьажа.

Бедана нека 1амо ца оьшу.

Барзах кхийринчу жа1ун жа ца дебна.

Дагардарш

Торга буьрка, сийна ах, Муьлха еза боху ахь? Я юккъера - 1аьржа сиз, Я ц1ен эхиг - г1орасиз.

Вай лечкъаргех ловзур ду. Б1аьргаш хьаббан мила ву? Аса х!инца дагардо: Цхьаъ, шиъ, кхоъ... Иза хила мега.. .хьо!

Самукъане байташ

Борз

Чуьраяьлла хьийза борз, -- Ас бер,

— боху, - шух и х1оз! -Массо хьуьнан ох1лане: Зуьне, пхьиде, бух1ане, Д1аме, луне, тарсале, Щока хазчу цхьогале, Бецан сенчу парг1атехь Децаш долчу зингате, Цкъа а цхьанна хьовзаме Ца хиллачу хьозане, Хенак1уьре, чхьаьвриге, Яьт1ча санна х1инца ге, Хьийза иза, чуьраюьйлу, Доцца аьлча, девне юьйлу, Амма гучудаьлча лом, Сеци эццахь берзаи т1ом.

(С. Гацаев)

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Бага даха - стать предметом людской молвы.

Бага са а кхаьчна — с большим усердием, упорством.

Бага хьайгахь кхаба - молчать, умение сдерживаться в разговоре.

Б1аьрг-нег1ар ца тухуш - о смелом, храбром человеке, не обращающем внимания ни на что.

Бирнал - носорог.

Билзиг - бантик.

Була-зубр.

30 31

База - ель. Барол - бойница. БаттамЛовзуш^{, 1ема}

- медный кувшин. Бордаха - (ловзаран упражненешна материал) пестрый (красно-белый). Буракъ -

легендарный конь. _A3

Физминот Фонетически зарядка

Бакъи озавели - цхьаъ, Охьатаь1и Чохь йисина хьалаяла г1ертачу машено х1ун до? («Вв-в-в»).

- ду и шиъ, Хьалатаь1и - ду и кхоъ,

Д1анисвели - ду и диъ. Куьйгаш Мила ву тидаме?д1асадахийти - пхиъ,

Вота

Вир

Б1ов Говр Ж1ов Верта Вилспет

Вовшахтуьйхи - ялх. Буьхьигаш т1е 1. Суьрташка хьовса. Муьлха цхьатера аз ду оцу дешнаши х1оьтти - ворх1, Дег1 нисдеш кахь?д1ах1оьтти - барх1.

(Т1аьхьара а олуш, берашаБакъис дийриг до.)

Бевдда боьлху спортсменаш _1.В_-элпат₁ерад₁аюьйлалушйолуц₁ерашяха₍Ваха_,Виси_-

та, Вах1аб, Вахьид, Вадуд, Вахарсолта, Валид).

Куьйгаш голашна т1е а дехкина, цхьана метта довдар. 2. Нагахь санна дашехь аз В хазахь, хьалаг1овтта: не1, кор, ваша, сахьт, къолам, мовлад, туьппалг, шовда, ма1а, куьзга, вор-

Боксда, ворта.

Буйнаш а бина, куьйгийн эшарехь бокс яр.Дог1у дош ала

Элп В

Стенах тера ду элп?

Куьзганаш ас «холчух1иттий»:

Коч т1еюхарх, йоккхуш тир,Евза«и1а»боху... .

Сайга аьлларг до ас дика.

Дада, гГуллакх дан со вига.

Кхоор ма яц сайн ворта,

(Вир)

Стоьл т1ехь arlop ирах1иттий, Ший а ма1а Дечигданаскечйи_{... . (}Ворда₎ ас д1аяьккхи, В - элп царах хили т!аккха.

Суна лаьа хелхавала:

Даг чохь болуш вай цхьа бала.

Школехь ду хезаш тата:

Бераша ю етташ.... (Вота)

2. Учимся, играя (метод, нос.)

Сайна гинарг хьоьга нийса,Дада, воллуш ву со дийца:

Цхьа стаг веанера керта,

ТГедуьйхина 1аьржа.... (Верха)

Толур бац хьан лозу корта

Сеттаярх ахь д1аса .... (Ворта)

Дешнаш кхолла

1. Х1окху дешдекъаца ВО дешнаш кхолла: (вота, ворда, воккха, ворта, вотангар, вотанча, воца, вониг, воттана).

2. Дуьхьал маь1на долу дешнаш даладе:

Жима - (воккха), воца (веха), воьду (вогТу), ваха (ван), вела (велха), стомма (вуткъа).

Хаал муьлха дош ду?

Цхьа дешархо класса чуьра ара а волуьйтий, хьехархочо аз В юкъахь долу дош олу. Дешархоша, и дош юкъа а далош, предложенеш хГиттайо. (Масала: Напас туьканара эцна вота еара суна. Сонехь 1уьллура, ловза к1орда а йина, бераша охьакхоьссина вота. Вота етташ санна, хьалхара ши ког бетташ яра пхьагал. Ловзоргашна юкъара вота къевсина ши к!ант вовшех тийсалуш вара).

Дешархочо ша класса чоьхьа ваьлча, дехар до берашка, шайн предложенеш еша олий. Леррина ла а дугтий, массо предложенехь нислуш долу дош а карадой, и схьаолу дешархочо.

Элп

Элп дайна

По...г1а, ...о...ха, ...ерта, Мо...сар, хьаь...да, шо...да, ц1о..., ло...зар.

Дешнийн хийцадаларш

Дешнашкахь цхьацца элп хуьйцуш, вортанах чорпа муха ялур яра?

(Ворта - ворда - чорда - чорпа.)

Т1едуза дош

Вота (ворта), вас (васт), веста (верста), вета (верта), вир (вирд), г1ола (г1овла), б1о (б1ов).

Дашна юкъахь дош караде:

Ваз (аз), вага (ага, га), ваха (аха, ха), варзап (арз), верта (вета), хьовла (ов), ворда (ор, да), вотангар (вота, ан, га, гар).

Совнаха долу дош караде:

1ов, б1ов, левей, молха, ковст, веччалг.

(Жоп: молха, цу юкъахь элп В дац.)

Ах дош шуьгахь ду

Х1окху дешнийн дакъойх керла дешнаш кхуллуш г!о дейша

ана

Вед ба

Вас т

Ва хал ша ар

(Жоп: ваба, ведар, Ведана, васхал, васт, ваша.)

35схьадалар латинийн маттара ду. Оцу меттан шина орамах кхол-ладелла иза: вело а, пед а, «чехка когаш» бохург ду и.

Иштга олуш хилла оцу машенах, х1унда аьлча когийн г1оьнца чехка ваха-ван цо таро ло дела.

Физминот

Вай яздира, яздира, Куьйган гЛелгаш к1адделира. Вай жимма садо1ур ду, Паккха юха а яздийр ду.

Жима Ваха г1отту Мало йоцуш хьала. Мел хан яьлла, хотту, Т1аккха йо зарядка. Охьа-хьалате1а, Ирх а кхиссало, Цхьана меттехь воду, Х1уммаъ к1ад ца ло. Пхьаьрсаш, накха башош,

Сихха кхорзу хи, Дег1е «зузз» доуьйтуш, Хиларх шийла и. Цергаш, юьхь-куьг дила Цунна диц ца ло. Морса гата хьокхуш, Иза вакъало.

(Хь. Саракаев)

(Бераша Вахас дийрриг до)

Элп Г

Бац и мангал, Диттан га. Ду и - хьажал ДоккхаГ.

Ловзуш, 1ема(ловзаран упражненешна материал)

A3 Фонетически зарядка

Муха дека аьчкан ков т1е цхьа х1ума тоьхча? («Говв-говвговв»)

Мила ву тидаме?

1. Х1окху дешнашкахь цхьатера аз караде: газа, гала, бираьнчиг, говр, кагтуха, гуьмалг, бургат, гали, куьзга, ангали, горгам.

2. Х1окху туьйранара аз Г юкъахь долу дешнаш дагалаца хьовса.

Газа Гири

Газа Гири говр хила г1ерта дукха хан яра. Цкъа цхьана дийнахь ша йисинчу хенахь, куьзгана а хьаьжна, ша-шега йистхилира иза:

- Хьан боху со говр яц, цуьнан ерг сан а ю: биъ ког, когаш тТехь бергаш, багахь цергаш, ц1ога, лергаш, б1аьргаш, мара... кхин а масане ю уьш. Дера еза со ги гали а диллина йолаяла, некъаш гездеш, цхьаболчарна говр а хир.

И тайпа ойла а еш йогГучу газанна некъо голатухучохь дуьхьалкхетта гомаш а, жГаьла Гудри а. Гихь гали долу газа а гина, цеце схьахьаьвсинауьш кхуьнга:

- Ахь х1ун до, хьо стенга йоьду ги гали а доьллина?

- Со а ю-кха х1инца дуьйна говр хила дагахь, цо санна

оцу аренгахь гонаш тийса йоллуш. Цул цуьрриг оыиуш ца хета су на со а, - жоп делира Гирис.

- Ойн, и бохург х1ун ду, газанах говр муха хуьлу? - шеконе диллина газано бохург гомашо а, Гудрис а. -Хьан х1ун г1уллакх ду горанашка хьийза а йойтуш аренгахула кхерста?! Ахь и бахахь, т1аьхьа ворда а тесна, коча г1омат а иоьллина, хоьхкур ю хьо. Дага а ма даийталахь хьайна и тайпа х1ума.

- Дера аша бохург а бакъ хила ма мега, - резахилла Гири.

- Делахь сонта-м шу а ду шуна, - сингаттаме т1етуьйхира цо, - цхьа а тайпа фантази яц-кх шун оцу кортош чохь, аьлча а, гуьмалгашкахь -, аьлла, йолаелла д1аяхара газа Гири.

Дог1у дош ала

Букъ т1ехь даллалц доккха кховр (Говр₎Хоьхкуш ма ца хуьлу __

Массарна хьо лаахь вовза, Ялта л ело хила... . ₍Говза₎

1илманца хьан лелахь ойла, Атта хир ду (Гойла₎кхане ....

1аламца ю даим суьйре Дашо духар долу....(Гуьйре)

Самавала Сайд-1али

Школ ехь бека __ (Горгали)

Дешнаш кхолла

1. Х1окху дешдакъошна т1е кхин дешдакъош а тухуш, керла дешнаш кхолла: ГА (за, ла, та), ГО (маш, ла, та, ра), гор (а, га, гам).

2. Xlopa дешархочо цхьа дешдакъа даладо, масех дешархочо и гГуллакх кхочушдича, керла дош кхолладала деза.Масала: Ги ла - ни, гаьн - га - ли, гез - га - ма - ша, ге - лан - ча, Ген - дарга-на.

Xlopa х1уманан шен меттиг

Терхеш т1ехь д1анисъе х1уманаш: лахарчу т1ехь аз Г дешан юьххьехь дерш, шолг1ачу терхи т1е - аз Г юккъехь дерш, кхоалг1ачу - аз Г чаккхенехь дерш (книга, маьнга, лаьнга, гаки, б1елиг, шелиг, тендечиг, кхорб1елиг, г1улг, бага, т1улг, шалго, гали, гема, гила, кагтуха, кегаш.

Дуьхьал маь1на долу дешнаш даладе

Шера (шога), гомха (к1орга), гома (нийса), гаур (бусурба), гила (алаша), гена (улле), герга (гена), готта (шуьйра).

Элп

Элп дайна

...ерз,...аьн...али, д1аьндар...,бо...а, саьн...ар,...арза,бур ...ат, бал...

Дешнийн хийцадаларш

1. Гуй бохучу дашехь хьалхара цхьа элп а хуьйцуш, керла дешнаш кхолла: гуй (буй, дуй, г1уй, куй, нуй, суй, туй).

2. Гай бохучу дашехь т1аьххьара элп а хуьйцуш, керла дешнаш кхолла: гай (газ, гам, гар, гаъ).

Дешдакъойн лото

Дешдакъош д1а а доыпуш, цаьрца керла дешнаш кхолла. Га... (гала, газа, гали, гата, raxlap). Го... (гома, гомаш, гола, гота, гора). Ги... (гила, гиба, гижу, гилгаш, гинсу).

Ге... (гериг, герма, герз, гергара, герка).

Гу... (гулам, гулар, гурма, гулмаьнда, гур, гуй).

Лами

Дешнаш кхолла, цхьацца элп т1е а тухуш, шина элпа т1ера д1адуьйлалой ворх1анга кхаччалц.

Гай

ГалаГиччоГуьйриг

Горгали

Гезгамаша

Классера дешархой шина декъе а бекъна, къовсадаларан кепехь д1абахьа тарлуш ду xlapa болх.Дашна юккъехь дош караде

Гуьйриг (уьйр, уьйриг), торгам (го, ор, га, гам, орга), говр (го, ов, ор), гаьнгали (га, гали, ан), rape (га, гар), гериг (ге).Т1едуза дош

Гар (rape), га (гам), газа (гарза), гема (герма), гора (горга), горга (торгам).

Алсам дешнаш хьан кхуллур ду. Х1окху дашна юкъадог1учу xlopa элпах шайга мел далало дешнаш даладе. Дукха далийнарг тоьлла лору.

Гаьнгали

Г - говзанча, гоь, гулам, гу, гуьйре, гуьржи, гиххо, гирзаш,гиба, гила, гата.

Аь - аьлха, аьрзу, аьрша, аьхке, аьтту, аьрха, аьста.

Н - нуй, ноет, н1аьна, нуьйда, нитт, нус, недарг1а, нана, налха, назбар.

А - алаша, алапа, алу, архаш, алкханч, ага, алмаз, айп, атарш, ахк, апари.

Л - леча, лу, лом, лами, лор, лулахо, лоппаг, ловзар, ло, лалам, лила, ламаз.И- ижу, исхар, илли'имам, ирзу, ирс, иту, иччархо, искогберг, ишар, итт.

Самукъане материалКроссвордаш

Говр-ворда.

Шуна хьалха говр-ворда ю. Цу т1ехь сиха хахкавалархьама, ойла а йина, чкъургаш чу догГу дешнаш яздан деза. Билгалйина хан - 5 минот.

1. Щахь кхобу хьайба.

2. Къоман тайпа.

3. ХГума юстуш лелон барам.

4. Зурманан тайпа.

5. ДГаюжуговр.

(Жоп: 1. Гомаш. 2. Гуьржи. 3. Гирда. 4. Шедаг. 5. Алаша.)

1. Суьрташка а хьовсий, царна т1ехь йолчу хГуманийн хьал-харчу элпех дош вовшахтасии д1адеша. Пурхнехьа: газа, етт, зу, искогберг, говр (жоп: гезиг); охьанехьа: газа, олхазар, маймал, алкханч, шаткъа (жоп: гомаш).45

Кицанаш

Хина - т1ай, некъана - накъост.	(Говр)
Ч1ерий ца лоыду, амма маша буцу.	(Гезиг)

Х1етал-металш

Маж ю, амма воккхастаг вац, Malaui ю, амма сту бац, Узуш хуьлу, амма етт бац, Дитта т1ера «ц1ока» йоккху,
Амма не1армачаш ца йо. Пенах кхозу, оллалой,	(Газа)
Т1еда мел верг вакъаво.	(Гата)
Горгамна юккъехь ерг х1ун ю? К1айн-къорза и кхокхаЩехьа схьабеа, Дуьненахь хуьлург	(Г)
Тхоьга схьадийца. Мотт бац, амма и хиллачохь	(Газет)
Дерриг бохург керланиг хууш хуьлу.	(Газет)

Чехкааларш

Гал - горга шога галнаш, гибар чохь гирда гарзанаш. Гихь гали къорза газа, гибан чохь мерза гарза, т1улга т1ехь г1орза.

Газа иккхинчу иккхина буьхьиг. Генарчу вешел уллора лулахо тоьлу. Говр ерг - висина, нуьйр ерг - вахана. Гонах хьун йоцу поп мохана ласто атта бу. Гурахь хинболчу сайл карара лекъ тоьлу. Гуттар а цхьана эшарехь лаытина х1умма а дац. Гаъ шера хиларх хуьлуш бац дин дика. Гу т1ера чухьаьжначунна ша лакхара хета.

Самукъане байташ

Х1ун ялх х1ума?

Х1ун ялх х1ума, дийцал схьа, Кху дуьненахь хуьлуш дац? Стигла волуш .... бац! Лаьттаиатухуш.... дац! Х1орда т1ехула... (Лами) а дац! Вертанан ши ... а дац! Маьждиган ... (ДоПа)

аяц! Юайчу басахь ... яц!(Пай)

(Пхьош)

Газа-гуьзалг, газа-гуьзалг,(Туьнталг)

Х1унда бац хьан уьетаг1ан а болу дуьмалг?(Гомаш)

Вашас суна пондар бина, Гарн-гарна-гар-нана. Ас и сайна 1амийна, Гарна-гарна-гар-на-на. Хийла хелхавехи ваша, Гарна-гарна-гар-на-на.

Х1инца мила волу хелха? Гарна-гарна-гар-на-на.

(Э. Мамакаев)

Дагардар

Атка-батка

Пила биткаЯханагутанаГанмазай,Ай-уй верман т1ув -Сезар кезар лебан чурт!

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Гома хьежа - недоброжелательно относиться к кому-л.

Гор х1отта - преклоняться перед кем-л. или чем-л.

Га доцу сара - об одиноком человеке.

Гладиолус - зезаган ц1е схьаялар латинийн «гладиус» (тур, шпага) бохучу дашера ду. Билггала аьлча, оцу зезаган патарш дуткъа-деха, тур я шпага санна ду.

Гаъ - круп лошади.

Геланча- 1). всадник, устар, 2). посыльный.

Гиба - глиняный кувшин с широким горлом.

Гирда - старинная чеченская мера сыпучих тел, равная приблизительно 12 кг.

Физминот

Охьа а таь!на, хьаланисдала ца лууш долу элп Г гайта шена олу хьехархочо берашка. Цхьаъ - шиъ - кхоъ аьлча, охьа а таь1ий, куьйгаш хьалха дохуьйту, диъ - пхиъ аьлча, иштта лаьтта, меттах ца хьовш, ялх - ворх1 - барх1 аьлча, хьала а нислой, д1ах1уьтту.

(Х1араупражнени кхузза кхочушйо меллаша)

Газа

Газа-газа-гуьзалг,

Хьийзина маТаш, газа,

Чилланан маж, газа, Ди ахь сарралц хелхарш Кертал ара шершаш:

Когаш бетташ «дап-дап»,

Ма1аш етташ «т1ох-т1ох», Б1аьргаш къерзош «лаплап» Корта сеттош «oxloxl».

(Бераша газано дийриг до, цуьнан хьийзина ма1аш гойту, чилланан маж хьоьсту, когаш бетта, корта а сеттабо, «ма1аш» 1уьтту.)

Элп П

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

A3 Фонетически зарядка

Ж1аьло ша резадоцуш хилча х1ун до? («Г1-г1-

г1»)

Мила ву тидаме?

Пабакх	Борг1ал	Пулг	Путакх	Дог1а

2. Ладог1а туьйране. Цу юкъахь г1 аз шайца долу дешнаш дагалаца хьовса

1. Цхьатера аз схьалаха суьрташ т1ехь йолчу хГуманийн ц1ераш яхий: г1абакх, борг1ал, г1улг, гтутакх, дог1а, г1аз, г1ант.

Инарла Пирма-Паз

Пирма-Паз инарла хила г1ерта дукха хан яра. Цхьана дийнахь шифонеран не1 схьа а йиллина, цу чуьра шен ден г1овтал а, калош а эцна, коьрта газетах йина йоккха пес а тиллина, т1ома к1ел г1ама а лаьцна, ку ьзгана хьаьжира иза, ша товш ю-яц хьожуш.

Куьзгана хьаьжча, ша бакъволу инарла ву моттаделира цунна.

Дег1 нисдеш, лаг дахдина, уьйт1а елира Пирма-Паз. Цигахь г1улгех ловзуш борг1алш яра.

- Х1ай борг1алш! Хьовсал, шуыа г1енах а гур воду инарла ву шу долчу хьошалг1а веана.

Борг1алш йоккха г1овг1а эккхийтира кертахь:

- Хьо ву инарла? Ткъа хьан г1ама мичахь ду?

- XIapa ду-кх, сан т1ома к1елахь, - г1орг1ачу озаца йистхуьлу Пирма-Паз.

- Ткъа rlarl мичахь ду хьан, - юхайовла ца туьгу боргГалш.

- Ойн, rlarl цахиларх инарла ца хуьлу моьтту шуна? - цецйолу Пирма-Паз.

—Тхуна-м хьан т1ома к1елахь берг г1уй бу моьттура. Инарла-м тешна а вацара хьо, хьо ма-ярра г1аз ю-кх, - элира Пирма-Паз к1ордийначу борг1алша.

- Э, 1овдалш, - г1ийла йистхилира Пирма-Паз, - цхьана минотана а сох инарла хилча шуна х1ун хуьлура.

Дог1у дош ала

Берийн туьйра дийши ас, -Хьекъалан и хилла-кх хае.

Т1екхечи д1авуьжу хан, -

Гур ду суна хаза .... (Пан)

Соьга ловза г1ала Вола ахь ма ала.

Йоынуш ву со абат
Ца долуьйтуш— Доттаг1а сайн юьртанаВевзаш ву со тахана. Со ву г1иллакх долуш к1ант:	(Палат)
Хьешана ас дуьллу — Тхо ма rlepra, мостаг1, кхеро: Юкъахь йолуш дац тхо херо. Цхьанне ницкъ бац дан тхо х1аллак,	(Пант)
Лелош ду тхо оьзда.... Мел хьо лелаш хиларх генахь,	(Пиллакх)
Мохк биц ца л о самах,.... Ялта дахаран бу корта,	(Пенах)
Пусар деш, и дебо.... Пиллакх долуш велахь к1ант,	(Порта)
Цунна баьрччехь дилла.... Кертахь хеза rloprla аз,	(Пант)
Екаш ерг ю йоккха....	(Паз)

Дешнаш кхолла

1. Билгалдинчу дешдакъошна догг1у дешдакъош а тухуш, керла дешнаш кхолла:

Па... (г1ала, г1ама, rlapa, гталат, г1арол, г1азот). Пу... (г1уда, rlypa, г1ушлакх, г1удалкх, г1утакх). По... (г1омат, г1опаста, rlopa, г1ола, г1ота).

2. Масех дешархочо цхьацца дешдакъа а далош, керла дош кхуллу:

(Пе - бар - то, г1ал - г1аз - кхи, Пир - ма - сол - та, rio пас - та, гтун - дал - г1и.)

Xlopa х1ума - шен метта

Х1уманаш терхеш т1ехь д1анисъе: хьалхарчу терхи т1е аз Г1 юьххьехь дерш, шолг1ачу терхи т1е аз П юккъехь дерш, кхоалг1ачу терхи т1е и аз чаккхенехь дерш.

(Путакх, г1аммаг1а, г1овтал. Чаг1ар, чорг1е, ч1ижарг1а, бирг1а, г1арг1ули, дог!а, хьарг1а, г1ордаз, хьаг1, дег1, даг1.)

Дуьхьал маь1на долу дешнаш даладе

Х1окху дешнашна дуьхьал маь1на долу дешнаш даладе:

Тийналла - (rlapa)

Самукъане - (г1ийла)

Къепе -(г1урт) Совг1ат — (г1уда) К1еда - (rloprla)

Меллаша - (ч1ог1а) Алсам - (г1еххьа)

Элп

Элп дайна

...ап, ...ар...ули, ...ир...а, да..., хьар...г1а, ра...у, ял...у, б1о...ам, ...орза.

Дешнийн хийцадаларш

1. Пов бохучу дашехь хьалхара элп хийца. Х1ун дешнаш хили?

(Дов, зов, ков, ц1ов, чов, сов.)

2. Пад бохучу дашехь цкъа хьалхара элп хуьйцуш, т1аккха т1аьххьара элп хуьйцуш дешнаш кхолла.

(Бад, кад, шад; г1аз, г1аж, г1ам, г1ан, г1акх, гтат.)

3. Лахахь далийначу дешдакъошца керла дешнаш кхолла:

Па (г1алат, г1ама, г1абакх, riaftria, г1ала, г1айба);

Пе (г1ели, rlepa, г1ебарто); По (г1омат, riopa, г1ола, г1орасиз, г1орза); Пу (г1уда, rlypa, г1удалкх, г1утакх).

Лами

Къовсадаларан кепехь д1адахьа тарло xlapa ловзар а. Шина элпах лаьтташ долчу дашна т1ера д1адуьйладелла лакхара чу охьадисса деза. Т1ег1анаш алсам долу лами вовшахтесиа тоба тоьлла лору.

Па

ПажПала

Палг1а

Паймакх

Попаста

Пазг1умки

Совнаха долу дош караде

Пола, г1ота, г1урма, гота, г1улг, г1арол, буг1а. (Жоп:

гота)

Дашна юккъехь дош караде

Паларт (г1ат, г1ала, rla, лар), г1уда (rly, у, да), г1аммаг1а

(rla, г1ам, г!ама, rlarl), г1опаста (rio, паста, г1ота, rla, rlan,

г1ат). 54

Недуза дош

Пала (г1алат), г1алат (г1аларт), riopa (riopria), г1ир (г1ирс), rly (г1уй), riy (г1урт), г1уда (г1удалкх).

Дукха дешнаш хьан кхуллу?

Пиллакх бохучу дашехь долчу xlopa элпана дешнаш даладе шайга мел далало.

П - riopa, г1оьнча, г1урба, и. д1. кх. И - иту, истанг, ишар, и. д1. кх. Л - лам, лаг, ламаз, лаба, лежиг, и. д1. кх А - адам, айма, ангали, алу, и. д1. кх. Кх - кхор, кхаба, кхоь, кхес, и. д1. кх.

Самукъане материал

Кроссвордаш

1. Д1аяздинчу дешнийн хьалхара элпаш вовшахтосуш дешнаш д1адеша: пурхнехьа - г1аз, parly, г1арг1ули, алкханч, зу. (Жоп: г1ург1аз.)

Охьанехьа: г1аз, искогберг, ракета, г1абакх, аг1аз. (Жоп: г1ир-

rla.)
\| \| 1 \| \| I	1. Мохь дабахьа говранат1аьхьатосу г1ирс.
---	2. Щахь кхобу ш доцчу
---	з1акардаьхнин тайпа.
---	3. Керт я кхийолу х1ума
1 --- '	охьа ца кхетийта х1от-тош ерг. 4. Х1ума иръеш болу г1ирс. 5. Божарийн т1ехула юху бе дар. 6. Къаьмнийн тайпа.

(Жоп: 1. Пуцалкх. 2. Пург1аз. 3. Портор. 4. Пайракх. 5. Повтал. 6. Пезало.)

Шина a arlop

Шина a arlop дешалуш долу дешнаш даладе.

(Лад, даг1), rlorl, rlarl, rlyrl.)

Х1етал-металш

Х1етал-метал хоийла шуна:

Щен ленаш долу к1айн говраш? (Пезаш)

Луьйчу, юьжу бедарца,TIepa и ца йоккхуш.

Дийнахь-буса лела и

Щен эткаш а гойтуш. (Паз)

Пийсик санна

Бу ц1ен ши ког,

До цо хи т1ехьНека дика,

Оьг1азъяхча,Лаг а дахдой,

Хьодут1аьхьа

«шашш-шашша» олий. (Паз)

Стигалхула муш буьйцина.

ш)	(Парггуле
Б1аьргаш д1ахьаббичи а гушдерг. Мазал мерза а, лоьмал а ницкъ болуш	(Пан)
адерг? Б1ог1ам санна дог1а а делла хи мичахь	(Пан)
лаьтта?	(Пу)

Куьйгаш дац, когаш бац, амма коч т1е-м юху. (Пайба)

Ши гай а долуш, йиъ ма1а ерг х1ун ю? (Пайба)

Букъ бу, амма дижина ца 1уьллу,

Биъ ког бу, амма лелаш дац.

Ша гуттара а лаьтташ ду,

Кхечаьрга охьахаа а бохуш. (Пант)

Чехкааларш

Пизларчуьрамозг1аро г1арг1улеш, г1ург1езаш, г1езаш могг1ара parly к1ел лоьхку.

Даг1 т1ехь хьарг1а,

Parly к1ел борг1ал.

Хьарг1анаш хьошалг1ахь г!ирг1анаш йолчохь, Пирг1анаш хьошалг1ахь хьарг!анаш йолчохь. Ткъа х1инца хьарг1анаша rlapa йо г1ирг1анаша санна, Пирг1анаша rlapa йо хьарг1анаша санна.

1 1 1 ,

Пург1езаш хьоьжу г1арг1улешка.

Кицанаш

Пиллакх оьздангаллин ваша ву.

Пиллакх долу оьзда стаг бер т1едеъча а г1отту хьала.

Пиллакх доцчуьнца г1иллакх хилар г1иллакх дацар ду.

Пиллакхах бен хуур дац йо1 дика муьлхарг ю.

Повталан т1ам хьалабе хи чу валале.

Пуллакх дечун ду, цадечун дац.

Памаро хи худу, даго бала худу.

Паз т1аьхьахьаьжча Бекха а ца воьхна.

Паш ведча борз лацалур яц.

Пийлачун дог эцнарг ша эшна вуьсур вац.

Пийлачунна т1ехула а ма хьежа, тоьллачунна хьала а ма хьежа.

Самукъане байташ

Пезо шена пондар эцна, Цунна даьлла 1уьрг ду гуш. Дика локху пондаро, Цунна ву со теш, Пезо санна «шашш» а деш.

Пабакх

... ДГакхайкхина шайга Адам Йистхилира цуьнга Падам:

«Д1а а кхаллий xlapa ц1азам,

Пабакхаш д1аехьа, Адам»

Ас дохур ду гунаш самса, Щазам белахь багахь саца. Иштта йийча уьш сов мерза Хуьлу, бохуш, суна хезна.

(Ш. Хасаров)

Парг улешхьоьжуг ург езашка

56 57 ам

Дош

(аш) - юьй(Бераш, и Шу лачег1езех рх1итардала

хка

аПоза юург хуьлда - нца Пез!г1ерташ, пожелание тому, кто ежааш, партала,

аш

лест. Повла хила - йолшайн цхьана астать опорой для у легаш кога т1ера ркого-л. Пушлакхе г1ездахдинвукху кога шмалх баьлча - о аш а, ц1ен т1е а

^,времени дня, когда ю. когаш те1аш, фСтодоггу, солнце поднялось д1аса а

рьла

анад горизонтом.шна бахийтxlopa ког зПов - оледеневший т1ехина, мел еснег на листьях.ьа т1емабаьккхилаг ,

оПурма - жаркое.шун ш дахдеш, ^лПаймакх - 1) сливки, ц1а лестокуьйгаш оДУ

г2) блин. Хьеш, лестош.)

иГ1аг1 - кольчуга, хархбагана

здоспехи.о: ш Иза а

мПама- 1) крестец, 2) г1иттоолий, аскирда сена или -Пезш ю.г1езаш

^шсоломы, 3) клинок.аш, юха а яжа

дПота - кутан г1ез хгуьтту,

е(отгороженное место аш, бацалхула шдля овец).к1а58 лела

нПазггумки - лакец.йн хьехарихочо:

^йФизминотгаш1ез, «цСиха1аяхийта

моклаш!» мПезашхаг1аллалц.

аеза

ьХьехархочо берашка ш, ЭлпД

нц1а олу:

СтШа ену ах ма

теат ра е ду хр

и элиа п?лл а)

хтA3 ■

ох

воФонет ь бгическ

аа

ц и

иизаряд

зе

атка

Кема

т1ема

юх

муха

иа

-долу? (

йс

иеМила

сх

тьву а

йтидам

мох, ага, рама, ахча. Диван ДДигахка Ворда Да1аме? (Жоп: Дагмара)

3. Суьрташ т1ехь йолчу

1. ЦхГуманийн ц1ераш яха. хьатерМуьлха аз ду оцу массо а а аз дешнашкахь? караде

х1окху Дог1адешна шкахь: догГа, минда

р, г1ад, бедар, чада, дахка,

доьхк

а,

ладар, диг.

2. Х 1окху дешни

йн хьалха ра элпаш

вовша

х а

тасий, йоь1а н ц1е яккха еза: дума, ангали , гали,

4. Ладог1а туьйране.

Дика г1уллакх

Дан х1ума доцуш хьийза да1ам, дийнахь сарралц 1а иза, х1ун дер теша, бохуш.

- Маржа я1! Муьлхха а хилла дан цхьа г1уллакх делахьара. Цхьа пайдехь дерг дийр дара ас, - олура цо ша-шега кест-кеста.

Масех де хьалха якъаеллачу дечкан г1ожаца лаытах 1уьргаш дохуш а лийлира иза.

- Хьанна хаьа, цхьана жимчу, чохь садолчу х1уманан х1усам хилла д1ах1отта а тарлой и 1уьргаш, - ойла йора цо.

Амма лаьттах вола дагахь цхьа а воцчух тера дара. Дингадана бен бо ша бохуш яьллира да1ам, цхьана дитгах йолчу хари чу бецаш кхоьхьуш, к1еда мотт нисбеш. Х1етте а дингадо дов дина да1амна, шена ца оыду и тайпа баннаш, аьлла. Даг1 к1ел а хиъна, са а гатдеш 1аш хилла да1ам. Цунна юххехула а ваьлла д1авоьдуш Дени ц1е йолу к1ант хилла.

- Хьо ма сингаттаме ду Дада-да1ам, - аьлла, хаытина цо 1а а ца велла.

- Дан хГума дац, цундела ду, - г1ийла жоп делла да1амо.

- Шедаг ялур ярий хьоьга? - хаьттина к1анта.

- Шедаггий? Дера ялур яра.

Дукха сиха шедаг а йина, к1анте д1акховдийна.

- XIapa ду хьуна дош, - хазахетта кЕантана.

- Ткъа сан йишина йийр ярий ахь?

- Ас-м юьртахь мел долчу берана а йийр ю, - тохаделла да1ам.

- Хьажахь, х!инца суна а карий хьуна дан дика гГуллакх, т1етуьйхира цо.

Ас д1адоынучу дешнашкахь аз Д хазахь, куьг хьалаайде: бошхап, тай, дечиг, марха, Дарга, молха, диг, маха, мидал, дарба, болх, сара, к1удал.

Шен-шен метта

Ловзоргаш терхеш т1е д1аяхка: аз Д хьалха дерш - лахарчунна, юккъехь дерш - шолг1ачунна, кхиерш - кхоалг1ачу терхи т1е.

1. Домино, дог1анаш, доьхка.

2. Ч1ирдиг, хедар, одеял, шедаг.

3. Зу, тарсал, машен, тайниг.

Дукха хьан олу?

Аз Д юкъахь долу дешнаш даладе: хьалха, юккъехь, т1ехьа (дума, даьтта, дохк, диг, дага, даг1, дарба, ведар, дарц, худар, духар, дахар, мовлад, Халад, дингад).

Дог1у дош ала

Дац и оьрнаш доху да1ам,

Ду и дечиг доькъу....(ДаТам)

Суна тахна деъна дага Дагарна т1етоха....

(Дага)Кхера хьо ма лолахь, къиг, Гича дечиг

доккху....(Диг)

Болх ца бича хилац атта,

Эца можа хьелийн ....(Даыта)

Чевнаш хилла олхазар, Сан 61даг чохь ду хьан лазар.

Д1аерзийта хьайн чевнаш, Лелошвусо.... (Дарбанаш₎Д1ауьду дуьненайист, -Аьр вай цунах анайист. Цунна цхьа ца кхочу т1е,

Суьйренга а лестарх ....

(Де)

Ша дезийта хаьа цунна, -Т1ахъаьлла ду аьрзу санна, Мало ца еш, каде, чехка Писус лоцу шена....

(Дакка)

Хилча ледара ду эхь:

Ма латтахьа 1индаг1ехь,

Хьалакарчаде хьайн пхьош,

Болх бан дел л а ахьа __^(Дош)

Дешнаш кхолла

Х1окху дешдакъошца дешнаш кхолла. Де

(деши, дети, декхар, дешар, деца, дехар). Ди

(диван, дилха, диларш, диг, дин, дитт). До (дог1а, дожар, докъар, доза, доттагГ). Ду (дуга, дума, духар, дургал, дуй, дур).

Гу т1е валар

Хьалхарчу дешан шолг1ачу дешдекъа т1е дешдакъа а тухуш, гу т1е хьалавала веза. Хьалхе буьххье кхаьчнарг тоьлла лору.

Да ма ка ша хар

дa' ди де да цо

Чекхдаккха дош

Хьехархочо дешдакъа даладо, дешархочо и чекхдаккха деза.

Да (гар, хар, шар). Бе (да, дар, лам, кхам).

Дуь (не, ра, рста, хьа).

Ча (ми, мда, да).

Схьалаха дош - накъост

Х1окху дешнашна синонимаш даладе: Доттаг1 (накъост), даьхни (бежнаш), дег1 (г1ад), дерт (сакхт), доза(шу).

Дуьхьал маь1на долу дешнаш

Дуьхьал маь1на долу дешнаш - антонимаш даладе:

Доттаг1 (мостаг1), дуза (дассо), дукха (к1езиг), доккха (жима), довха (шийла), дов (машар), дика (вон), деха (доца).

Кица

Кицана юкъара долчу шина дашах пайда а оыгуш, уьш дуьззина схьаала хьовса: дешар - цадешар (дешар - серло, цадешар бода).

Даьхни - доьзал (даьхни - дети, доьзал - деши).

Довха - худар (довха худар даа а дац атта).

Дукха - моз (дукха диъча моз а къахьло).

Дог - ког (дог ца деъча, ког ца шерша).

Доттаг1 - керт (доттаг1 шираниг тоьлу, керт - керланиг).

Дотгаг! - мостаг! (дотгаг! коьрте хьожу, мостаг! - когашка).

Предложени xlorrae

Классехь хьалха хевшина болчу дешархоша элп Д юкъахь а долуш цхьа дош олу, царна т1ехьа хевшинчара цунна т1е кхин цхьа дош туху, кхоалг1ачу мог1арехь болчара- кхин цхьаъ а, и. д1. кх. а. Тоьлла лору, маь1на а долуш, дийнна предложени ялийна дешархой. Xlopa дош Д элпа т1ера д1адолалуш хила деза.

(Дешин девашас даханчу дийыахь дечиг даьккхира д1а а дут-туш. Дуккха а дог дехира дуьме Денин цицига).

Чекхъяккха предложени

Детис зезагашна.... Далхьас коьрта х1ума тиллира .... Доттаг1 хьан велахь .... Дабаг1а дина ц1ока....

Х1аъ - х1ан-х1а

Шаьш реза делахь, «х1аъ» ала, дацахь, - «х1ан-х1а». Хесахь д1айоь: наьрсаш, помидораш, кхоьш, 1ежаш, хьечаш,

ж1онкаш.

Бешахь кхуьу: кхораш, карголаш, ц1ен комарш, г1абакхаш, хьо-кхамаш, баьллаш.

Элп

Элп дайна

Ка..., ...итт, ...арц, к]у...ал, ар...анг, ...арба, ...уга,гир...а, м1оьр...иг, буьй...иг, лоь...гаш, мо...аш, бе...а, ...инга..., шов...а.

Дош кегаделла

ДАКОЙМХ. (Жоп: Даймохк.)Дешнийн хийцадаларш - з1е

1. Хийца цхьа элп.

Дов (г1ов, ков, ц!ов, тов, лов).

Дов (дог, дош, дол, ДОС).

Дай (бай, вай, гай, сай, лай, тай, т1ай, чай, шай).

1. Самукъане элпаш.

Дагар долуш 1уьллу со.

Молха мала а дийзи.

То а велла д1ахьаьжи:

Цхьа элп доьжна карий. (Дагар - агар)

Кхин а х1ун дош дешалур ду оцу шина дашехь, элпаш дехьий-сехьий а ца дохуш? (Гар - ага)

Дешдакъойн лото

1. Дешдакъош д1а а деший, цаьрца дешнаш кхолла: Да (далла, дахар, дама, дашар).

До (докъар, дожар, доза).

Де (деца, дехар, декхар).

Т1адамийн меттаТ1адамийн мегга элпаш а дохкуш, шайга мел далало дешнаш даладе.

64 3. Учимся, играя (мегол. нос.)

1. Д........ (даг1, дак, дог, диъ, дов).

2. Дешдакъойн карточкех дешнаш вовшахтаса:Да, ди, ри, лха, ве, де, дур, дар, чиг, гал, ба (дари, дилха, ведар, дечиг, дургал, дарба).

2. Д .............(дуга, дума, дог1а, дитт).

3......... Д..........(ведар, хедар, худар, бедар, мадар).

Лами

Да

ДогДерз

Дсчиг

ДингадДинберг

Динбухка

Чекх элп

Дашехь элп Д кхоалг1а а хуьлуьйтуш дешнаш даладе.

Беда

Кадам

ПудаМодаш

Хедар

Худар

Ведар

Недарг1а

Т1едуза дош

Доза (дозанхо), дожа (дожар), дешар (дешархо), дата (дарта), дов (довхо).

Дашна юкъахь дош караде

Дуре (у, урс), дага (да, ага, га). до1а (до, 1а). дог1а (до, rla), дов (ов), даьндарг (да, аьрга, га. гар), динбухка (дин. бух, у, ка. кан).

Цхьана дашах - масийтта

Доттаг1 бохучу дашна юкъа мел дог1учу элпана дешнаш даладе (дуьрста, орам, тайниг, туьппалг, амал, йома).

Дешнаш вовшахтасархо

Даймохк бохучу дашна юкъа мел дог1учу элпех дешнаш вовшахтаса хьовса. (Да, дай, мох, дохк, ка, моха, мох, ха, май, йома, дак, мода, кой, дой, ах, ахк).

Д1адеша дош

Цкъа хьалха яккхиичу книгаш т1ера элпаш, юха кегийчарна т1ехь дерш вовшах тосуш д1адеша дош. (Жоп: дешархо.)

Самукъане материал

Кроссвордаш

66 67

Г1алат

1. Билгалдина дешнаш кроссвордан еакГовш чу язде.

Тхан хьаннашкахь кхуьуш тайп-тайпана дитташ ду. Лакха лаьмнашка хьалавалахь, база а гур ду. Паш дац цуьнан - церан метта мехий ду.

Багаа,зез а базанан йижарий ду. Мехий церан жимма къаьсташ ду, кхечу кепара ду. Баганан - деха а, к1едо а, ткъа зезан - кхин а к1еда.

XIapa лаьттарг дакхду. Ша лаьтташ дац, массо хена а санна, -шен накъосташца. Мохо г1аш а лестош лаьтта уын, д1асхьатех-каш. Даг! а, легаа тамехьчу декхнашка а хьуьйсуш, цаьрца хел-хадовла дагахь царна т1е д1аг1ерташ санна го. Дукха ду хьуь-нан йистехь мехнаш.

Б1аьста дукха лийлира со сайн доттаг1чуьнца хьуьна юккъе-хула. Херхан тата а хезна, цигахьа дахара тхо. Д1ахьаьжча,_мах охьа а тоьхна, цу т1е а хиъна, садо1уш 1аш ши к1ант ву-кх.

- Аша динарг х1ун ду? — резадоцуш хаттар дира оха цаьрга.

- Хьуьнхочо дакъаделла дитташ охьадетта аьлла тхойшинга. Кху т1ехь хенак1уьро 1уьргаш даьхнера, х1ете вете хГаллакьхир долуш дара иза, - тхо кхето г1оьртира ши к1ант.

Леррина хьаьвси тхо дитте. Дитт дийна а, могуш а дара, амма цуьнан г1одах н1аьна боьлла хиллера. Хенак1уьро, лоьро санна, ла а доьг1на, еса меттиг а карийна, н1аьна дГабоккхуш операци йина хиллера цунна. Bopxl 1уьрг дара диттах даьк-кхина, хьуьнан лоьро н1аьна д1абоккхуш.

- Гой шуна, - элира сан доттаг1чо, - хенакгуро мах х1ал-

лакьхуьлучуьра к1елхьардаьккхина, ткъа аша цунна херх хьаькх- на.

Яххьаш ц1 ийелира шина к1ентан, схьахетарехь, эхь хеттачух тера дара царна.

2. Еак1овш чу дог1уш долу элпаш дахка:

1. Дечиг доккху г1ирс.

2. Юадинан тайпа.

3. Говрана коьртахбуллу г1ирс.

4. Бецан тайпа.


д

(Жоп: 1. Диг. 2. Дари. 3. Дуьрста. 4. Динберг.)

1. Суьрташка а хьовсий, цу т1ехь йолчу х1уманийн хьалхара элпаш кроссвордан еак!овш чу язде.

ДигЕхк I Шада Ага Рама Хорбаз

Орам

(Жоп: дешархо)

Х1етал-металш

Барзах yrly, - дац и экха, - Сагатдо цо цкъацкъа нехан,

Дитташ кегдо, йоху чеиаш,Цунах кхоьру кегий бераш.

Цо совдоккху хьекъал, кхетамАдам деза, бан къинхетам.Нийса ойлайойту вайга,

Даг чуьра д1айоккху ойла.

(Дарц)

(Дешар)

Грамматически арифметика

Д + бер тахкон г1ирс =? (Дага)Д + лазар деъча тухуш ерг =? (ов) (Дов)

Д + у дукхаллин терахьехь =? (Дуй)Д + бепиг а, кхийолу юург хадош болу г1ирс. (Дуре)

Д + ч1ера чуьра доккху даар + III =? (Д1овш)

Анаграммаш

Доха (хадо), дехо (хедо), дехьа (хьаде), даша (шада), дари (дира).

Цицигах лар а ло. Х1ун ю и?

By тхан ц1енош лардеш ч1ог!аДу кха жима хехо....

(Дахка)

(Дог1а)

РебусашЖима ю, 1аьржа ю, лата а ца лета,

Цергаш ца юхку. керта а ца вуьту. (Дог1а)

1. Хаал шайна, х1ун боху Пура-Дадас?

(Жоп: «Керлачу шарца!»)Хьуьнах корта беттий - беттий,

2.1инчохь даг1. (Жоп: 1индаг1.)Ц1а кхаьчча дижина 1уьллу. (Диг)

3. Д аьттаохьадиллина. (Жоп: даьтта.)

Арахь а, чохь а цо х1усамаш охку.

Шина a aг1op

Жима маж ю - юккъехь Гуьрг.

Шина a aгlop дош д1адешалур долчу кепара дешнаш 1уьллу киснахь, декаш. Дерриг

аьчках дина ду.

даладе. Даг1, даш, да1, дак.

Жимчу 1уьрга и тарло,

Амма ц1а чу хьо rlyp вац,

Хьайгахьизадацахь. Дуккхаакуьйгаш адолуш

(Дог1а)

Цхьаъ бен ког боцург?

(Дитт)

И х1ун хьозанаш д1аоьху

Xlopa жуьтехь ворх1-ворх1 долу,Morla бой уьш доьлху, Юха а ца дог1у?

)

Б1аьста, гу рахь бедарца ду,

(Денош

1ай и пекъар. дерзина ду.

Суьйраииа дала дужу,

(Дитт)

1уьйранна чу садог1у.

(Де)

Дургална юккъехь ергх1ун ю? (Элп Р)

Дагардар

Дум, дум бишшари, Чахь-чирг индарби; Айвай иннаказ -Бунч1.

Кицанаш

Дикачу к1ентан гуттара доттаНий хуьлу. Данана цалеринарг наха а ца лерина. Дааршна юккъехь баьпкал сийлахь даар дац. Дашал хьалха мотт ма тийса. Дегий, пеней лацадоьг1нарг ц1ийнах ваьлла. Дика к1ант - кема, вон к!ант - тема.

70 71

Дика а шена ду, вон а шена ду. Диканах ца1аьбнарг воно лаьцна. Дикачу к1анта шен ден дог деладо. Д1адийнарг т1едалаза дуьсур дац. Доьзална везаш вацахь, нахана а везар вац.

Самукъане байташ

Дог1а

Дог1а дог1у, дог1а дог1у, Лаьттахь ловзу чуьппалгаш. Когаш1уьйра девлла уьду, Бераш, урам хедабеш. Церан аьзнаш дека хезаш, Болар сихдо дог1ано. Екхаелла яххьаш лийчош, Т1адамаша хелхар до.

(Т. Ахмадова)

Денош

Цхьа к1ира - и ворх1 де ду, Х1ораннан а шен ц1е ю. Оршот лара хьалхара, Tlaracxa шин ара, кхаара.

Доьалг1а де - еара -Царна т!аьххье деара. 1амадайта

6epaujKa, Улло х1оьтти пГераска.

Талха ца деш денойн чот ИолхалгТа схьакхечи шот.

Цунна улло х1оыти к1ира, Вай уын нийса дагардира.

(С. Хаджимуратов)

Дог1а

Дог1а доьлху, дог1а доьлху, БГаьрхиш 1енош, стигал йоьлху. Корах ара бераш хьуьйсу, Поле йолу меттиг къуьйсу.

- Д1ахила, дДавала хьо, Дог1ане хьажийта со. Т1адамаш лаьттах деттало, Буьрка санна, кхиссало.

Бода эккхош, хаьштиг туьйхи, Серлаели анайист. Къинхетам бар Деле дийхи. Шу ма хила цхьа а диет.

(С. Эдилов)

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маьГнаш)

Дашах ши дош дан - обманывать, сознательно, намеренно ввести кого-л. в заблуждение.

Дош лелаш - кто-л. имеет связи, авторитет.

Дог 1овжош - очень больно, чувствительно, тяжело.

Дерт-недостаток, дефект.

Дарта-дрофа.

Дол - старинная мера длины (расстояние от локтя до конца пальцев).

Дургал-нектар.

Д1уьт1а - великан.

Физминот

Дог1а

Мохо мархаш лоьхку, лоьхку, Мархаш йоьлху, йоьлху. Надамаш лаьтта 1ена, 1ена, - Мала хи, к1а, мала.

К1ено охьатаь1ий: Молу, молу, молу. Мела дог1а, ца соцуш, Дог1у дог1у, дог1у.

(Бераша куьйгаш хьалха охьа а дохуьйтий, байтан хьалхара мог1а бешча, парг1ат лестош, куьйгаш дегадо. Цул т1аьхьа, куьйгаш лесточуьра саца а деш, цкъа хьалха керан юкъ хьалаерзайо, т1аккха охьаерзайо)

Дечигдаккхархо

Куьйган гЯелгаш чуччу а дохуьйтий, куьйгаш коьрта т1ехула хьаладохуьйту, Когаш д1асабахийтина бу. Карара «диг» дикка хьала а дахийтина, ластийна т1етоьхна хьалха Гуьллу гуьйриг екъа еза (суртх1оттадо) юха хьаланисвала веза.

ЭлпЕ

Стенах тера ду элп?Жимчу к1ентан бац цхьа бехк, Ша кагьели «къена» ехк.

Кхо церг бен а ца йиси, Х1инца цунах Е хили.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)Аз

Фонетически зарядка

К1удал хи дан хьош муха хуьлу? (Еса)Мила ву тидаме?

1. Суьрташ т1ехь йолчу х1уманийн хьалхарчу аьзнех к1ентан ц!е вовшахтаса. (Жоп: Езид)

Ехк _________ Зу_________ Иту ________Дахка

2. Туьйранна юкъахь аз Е шайца долу шайна ца девза дешнаш дагалацахьовса.

Ешап

Вехаш-1аш хилла дай, к1анттий. Дас ялийначу зудчо йо1 йина хилла. И йо1 ешап хилла. Церан кертахь дашо 1ежаш латон дитт хилла. Массо буса цхьана 1аьржачу бодано 1ежаш кхоьхьуш хилла.

К1анта ч1аг1о йина, тховса и бода ларбийр бу ша аьлла. Тоьхча дахлуш долу тур а эцна, бода т1ебогг1ушшехь, к1анта тур тоьхна, баха а бахана ц1аза-п1елг охьабоьжна. И п1елг бохьуш чувеана д1ахьаьжча, шайн аганахь 1уьллучу йоь1ан п1елган юьхьиг юй хиъна и цунна. Ша ешап хилар гучудер дуйла а хиъна, к1ант вен сацам бина вукхо.

Чудеанчу цициго к1анте аьлла:

75- Хьо к!елхьаравала веза, хьо вен тур ирдеш доллу ешап.

Ша вижна Гуьллучу метта гуьйриг а йиллина, шеца махий,налхий, к1орий а эцна, ведда к1ант. Чудеанчу ешапо тур тоьхча, гуьйриг екъаелла. К1ант оцу меттехь воцийла а хиъна, араиккхина, генаваьлла ведда воьдуш к1ант а гина, т1аьхьадаьлла ешап.

Шена и т1екхача доьлча, маха букъал т1ехьа а тесна, к1анта до1адина:

- Везан Дела, Воккхан Дела, xlapa маха санна, ира к1охцал- гаш х1иттийталахь тхойшинна юкъа, - аьлла.

Царах т1ехдаьлла ешап, т1аккха налха охьакхоьссина к1анта:

- Xlapa налха санна буькъа хатт х1оттийталахь тхойшинна юкъахь, - аьлла.

Цунах а т1ехдаьлла ешап.

Т1аккха к1ора охьа а кхоьссина, до1а дина к1анта:

- Xlapa к1ора санна 1аьржа буьйса х1оттийталахь тхойшинна юкъахь - аьлла.

Цунах а т1ехдаьлла ешап.

Иза т1аьхьакхиа доллий а хиъна, цхьана лекхачу дитта т1е ваьлла к1ант. Багара церг а яьккхина, коьртара чо а баьккхина, цунах диг а дина, дитт охьатоха доладелла ешап. Юантана шен ц1ера доккха диъ ж1аьла дагадеана, т1аккха цо цаьрга мохь тоьхна:

- Окхлуш, Сокхлуш, Соьлса, Боьлсар, даваларш, да воь шун, - аьлла.

Кочара з1енаш а хедийна, орцах даьхкина уыи.

- Тхоьгара х1ун накъосталла оьшу хьуна? - аьлла, хаьттина цара.

- Озаде, вовшахдаккха ешап, со вен г1ерташ дара иза, - аьлла к1анта.

Ешап ден а дийна, шен ж1аьлеш т1аьхьа а даьхна, ц1авеана к1ант.

(Халкъан туьйра)

Довза аз

К1ентий бен хьала ца г1овтту, нагахь санна луш долу жоп Е оза т1ера д1адолалуш делахь, йо1арий бен хьала ца г1овтту, нагахь санна жоп Э оза т1ера д!адолалуш делахь.

Боккха чами болу машен? (Экскаватор

Корта шарбеш йолу х1ума?^{) (Ехк)}

Туьйранашкахь хуьлуш йолу йоккха

стаг-бозбуунча? (Ешап)

Аттан «берах» х1ун олу?^(Эса)

Баттахь гергга х1ума ца йиъча а мегаш

(Эмкал)

долу хьайба? (_Етт)

Щахь кхобуш долу хьайба?

Ишал лаьттачохь йолуш йолу лекха буц?^(Эрз)

Мичахь ду аз?

Х1окху дешнашкахь Е озан меттиг билгалъяккха: еса, дечиг, дуьне. И тайпа дешнаш даладе (аз хьалха, юккъехь, т1ехьа долуш). Алссам дешнаш далийна тоба тоьлла лору.

Чекхдаккха дош

Дуьн... (е), ирс.(е), самукъа...(не),дес... (те),Мак...(не), Гал ...(не), Хьорса...(не), лазарт..(не), хьасе ...(не).

Элп

Элп дайна

...шап, ...кхоъ, аьхк..., г...риг, кх...с, б...гаш, гуьйр..., г..

.рга, д.. .рт, в...рта.

Дешнаш кхолла

Самукъане материал

Падамийн метта дог1у элпаш а дохкуш дешнаш кхолла:

1. ...е... (мел, бел, тел, теш, пеш, хьех, гел, цел, пес, кхес, бен, пен).

2. е.........(ехк, еха, ела, еза, етт, ерг, еша, ета, его, ело).

3.... е..........(бекъа, мекха, шекъа, тега, Бека, седа, т1еда).

Лами

ЕзЦелАре

ДуьнеПайре

Йоькхане

Дургале

Чекх элп

Е элп дашехь шолг1ачу меттехь хила деза. Иштта дешнашдаладе.

БелХьера

КетарЧераш

Тел

ТГедуза дош

Ез (без), ерза (терза), етт (етта), ерг (церг, берг, лерг), еха (елха), ехк (дехка, лехка, чехка), еса (серса, терса).

Кроссворд

Нагахь санна аша кроссвордехь деллачу хаттаршна нийса жоьпаш лахь, туьйранашкахь юьйцучу зудчун-бозбуунчин ц1е ешалур ю шуьга лакхара охьа дешнийн хьалхара элпаш вовшахтесча.

1. Аьчкан тайна.

2. Аттах доккхуш долу сурсат.

3. Берзалойн тоба. 4.31акардаьхиин хьера.

(Жоп: 1. Ез 2. Шура. 3. Арданг. 4. Потак. (ЕШАП.)

Х1етал-металш

Иза боьтту - шура ло,

Т1аккха шура шуна ло.

Цунах олург, дийцал аш,

Шуьгахь буй те иза 1аш? (Етт)

Биъ ловзуш берг, шиь 1уттуш ерг;

Цхьаъ ластош ерг? (Етт)

Йоьдуш йитина йоьдург,

йог1уш йохьуш йог1ург? (Етт)

Самукъане байташ

Елара сан б1еннаш тоьпаш, Елара сан б1еннаш rlenaui,

Амма тоьпаш ахьарх йина,

Амма rlenain д1айиллина. И массо бер схьадалийна, Царна шура ядо ярий, И массо топ яо ярий.

(С. Гацаев)

Езиратна нанас эцнаЕанера морожни.Едда яхна ц1ерга лаьцна,Езирата и яший.Елхарх х1инца пайда бац -Ешнарг меттах1уттур яц.

(Ж. Махмаев)

Физминот

Бераш кхаа тобане доькъу. Шайна девзаш долчу дийнатех аз

тардеш xlopa тоба 1аьха.
I.ETT 2. Уьстаг1	З.Газа
(«Му-у-у») («Б1е-е-е»)	(«М1е-е-е»)

Хьехархочо xlopa тобанна т1ехволуш стоьла т1е куьг тухуш хотту: «Кхузахь мила ву?» Бераша жоп ло. Юха олу цо: «Хьалаг1овттал, бежнаш, атто санна корта ластабел, куьйгашца мозий д1алахкал; уьстаг1ий, аша цхьажимма буц кхаллал, юха довдал. Гезарий, гаьннаш т1е кховдал, кхузза кхоссалол: цкъа хьалхакТегар, т1аккха - хьалха.

ЭлпЖ

Стенах тера ду элп?

Юккъех доьхка дихкина, К1енан ц1евнаш лаьттара. Ж - элпах уьш тардина Белхалой ма лаьттара.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)Фонетически зарядка

Бумбарис «къамел» муха до? («Ж-ж-ж» - деш)

Мила ву тидаме?

1. Цхьатера аз схьалаха х1окху дешнашкахь: мох, туп, б1оржам, жа1у, коржам, ж1ов, ж1онк, кес, ж1олам, бажа, к1ажар, хорданг, мажар.

2. Х1окху дешнийн хьалхарчу элпех йоь1ан ц1е вовшахтаса:

жоьла, апари, нуй, сара, ага, руьйта, исхар (Жансари).

3. Куьг хьалаайде, нагахь шайна дешнаш юкъахь аз Ж хазахь: цициг, жулар, москал, маж, дог1а, таж, цхьогал, х!ож, ж1аьла, дахка, бож, кож.

4. ЛадогГа туьйране. Цу т1ера Ж - аз юкъахь долу дешнаш дагалаца хьовса.

Б1аьрмециг Жуккар

Дехаш 1аш хиллаЖ1аьлий, Жарг1ий, Жуккарий. Цхьана дийнахь Ж1аьло Жарг1е элира:

- Вайн тхов бара-кх басар хьакха дезаш.

- Басар хьакха-м мегар дара, -т1етайра цо бохучунна Жарг1а, вуьшта, муьлха басар хьокхур ду вай цунна?

Дог1у дош ала

- Можаниг, - дукха хьем ца беш эккхийтира Ж1аьло.

- Вайн дан а ма дац можа басар, - цецъелира Жарг1а. -

Жуккаран ду можа басар. Яло, цуьнга деха деза вайшимма: цуьнан доккха черма ду и басар чохь долуш, - тешийра Жарг1а ша дуьйцучух Ж1аьло.

Ша иолчу дог1у Ж1аьлий, Жарг1ий гина, ша юуш хилла йолу 1ежийн варени д1а а лачкъийна, Жуккар lapa и шиъ текхачаре хьоьжуш.

- Де дика дойла хьаи, Жуккар! Тховх хьакха цхьажимма можа басар лур дацара ахьа? - дехаре дистхилира Ж1аьла.

- Лур дац, - к1оршаме жоп делира Жуккара. - Кхоам бу цуьнан, тховх хьокху басар дац иза.

Кхйн дан х1ума а ца хилла, Ж1аьлий, ЖарНий д!адахара, ткъа Жуккар юха а шен 1ежийн варени яа х1оытира.

Важа шиъ д1адахана дукха хан ялале, еана Бумбари схьакхечира«ж-ж» деш.

- Цхьажимма Тежийн варени лохьа суна, - элира цо.

- Яц цхьа а 1ежийн варени, - хадийра цуьпан къамел Жуккаро.

- Маржа Жуккар я1-кх, хьо б1аьрмециг х1ума к1ордийна-кх суна, - аьлла, ю туьйхира цунна Бумбарис.

Кхераелла Жуккар, басар чохь дол чу черми чу юьйжира.

Юха, халла цу чуьра хьала а яьлла, йоьлхуш lapa иза:

- Декъазчу сох къахетийша! - бохуш.

Амма цхьанна а къа ца хетта б1аьрмециг йолчу Жуккарх. Жуккар эрна ма ца аьлла цунах.

Дукха хьан олу?

1. Шайца аз Ж долчу дийнатийн ц1ераш яха (ж1аьла, жираф, жарг1а, бож, жий).

2. Ж аз юкъахь долу му ьлхха а дешнаш даладе. (Мажар, бажа, къаж, кхаж. жарж, таж, маж, мажар, к!ажар, талмаж, туьтм1аьжиг, кож, х1ож, ж!олам.)

Хьуна хаа дац-кха хала,

Х1усам ларъеш, лета __

1емаш ву со тилла тхов, Хьостамна т1е етташ....

Ас хьуьнхара беа хьонка; И бан ваха ю сан конка.. Эрна ца дай хьуьнха вахар, -Яй чохь кхехкаш ма бу ....

Екаш ерг яц аьчкан биргТа, Тата деш ерг ю сан....

(Ж1аьла)

(Ж1ов)

(Жахар)

(Жирг1а)

Дешнаш кхолла

1. Жа бохучу дешдекъаца дешнаш кхолла (жагТа, жа1у, жахар, жа1ар)

2. Муьлха дош хир ду аз Ж т1етоьхча?

...ар..., ...ий, ...ирг1а, ...aria, ...yxapr, ...оп, ...улар, ...arl...arla, к1а...ар.

Рифма

Жоп (топ), жир (тир), (кир), ж1олам (къолам), жирг1а (биргТа). Х1окху дешнашца байташ кхолла хьовса.

Кица

Шина дашах пайдаэцарца кица даладе:

Ж1аьла, стаг (ж1аьла ала атта ду, стаг вовза хала ду).Ж1аьла, говр (ж1аьло ша ца юу, говре а ца йоуьйту).

Мобильник

Дош	кегаделла
Дешархой шина декъе боькъий, хьехархочо xlopa тобанна чехкаалар кечдо. Хьалха хиъна 1ачу дешархочуьнга, вукхарна а ца хозуьйтуш, д1аолу иза. Ишарца хаам ма-биннехь, цара и чехкаалар шайна т1ехьа хиъна 1ачу дешархочуьнга д1аолу, кхечарна а ца хозуьйтуш, вукхо шена т1ехьа волчуьнга, и. д1. кх. Массарал т1ехьа хиъна 1ачо, массарна а хозуьйтуш, шена «мобильник» чухула хезна чехкаалар д1аала деза. Тоьлла лору, маь1на а ца талхош, хьалха чехкаалар схьааьлла тоба. Ловзарна чехкааларш: Манжаэхь - б1оржам, Жандарехь - ж1ож. Жухарган жухар бГаьргаш, жела боьду ж1ара-некъ. Жакъжакъ - бацалахь, ж1айг1антахь - жаг1жаг1а. Жарж буу жарг1а, жаг1а кего бажа. Дешнаш т1ехь болх Деха лаг а, беха когаш а болу дийнат? (Жираф) Вайна гонах долу 1алам? (Жил1алам) Кхо ког болу г1ант? (Ж1айг1ант) Жима диг? (Жоммаг1а) Коран ангали т1ехь шелоно диллина сурт? (Ж1амар) Эли Элп дайна	КУРЖАК (жуккар) Дешнийн хийцадаларш Хийца цхьа элп: Жа (ка, да, к1а, къа, ча, ц1а, га, rla, са, кха, ша). К1аж (г1аж, кхаж, къаж, маж, раж, таж, хьаж). Дешдакъойн лото XloKxy дешдакъошца дешнаш кхолла. Жа (жаг1а, жахар, жа1у, жа1ар, жайна, жаннаш, жаззаш).
	Жи (жима, жижиц жигархо, жиргГа, жий). Жу (жулар, жухарг, жуккар, жут). Ж1а (ж1амар, ж1акки, ж1айрахо, ж1айг1ант, ж1айхо). Лами ЖаЖир Жам1 Жансу Жовхар Ж1ормак Жалекъорг Жаг1арнекъ Чекх элп Массо дашехь Ж элп кхоалг1а долу дешнаш дал аде:
Па...,коь...алг,..Лакки,..Лайхо,к1у...ал,к1а...ар,..Лолам, ги...у,до...ар.	Бажа К1ажа
84	Божал	85

Мажар

Дожар

Лежиг

Коьжалг

Дажал

Таьжгенаш

Х1ож

Бож

Таж

Маж

К1ажар

Хьаж

Паж

Къаж

Кхаж

ТГедуза дош

Жа (бажа), жагГа (жарг1а), жир (жирг1а), кож (кожалг), жолам(ж1олам).

Дашна юкъахь дош караде

Ж1амар (жа, 1а, жа1ар); жулар (у, ула, лар); жахар (жа, ах, аха, ха, раж).

Цхьанах дашах - маситта

ЖАНТАТИ (жуьгти, аре, наж, таж, айгтар, т&чмаж, ирг1у)

86 87

Берийн

Самукъане материал

КроссвордСуьрташ т1ехь долу дийнаташ а, олхазарш а девзий хьовса.

Церан цДераш кроссвордаи еак1овш чу язъе. (Жоп: жарг1а, г1аз, алкханч, аттйокх.)

Ж	А	Г1	Ж	А	Г1	А

Х1етал-металш

Дийнахь - эла, буьйсанна — лай. Ша дечкан ю, амма корта аьчкан. Хьоза а дац, йиш а ца локху, Амма цхьаъ вог1уш велахь, хаам бо.

(Ж1аьла)

(Ж1ов)

(Ж1аьла)

Кицанаш

Жимчохь дуьйна сий ларде, ц1ена йолуш дуьйна бедар 1алашъе.

Жимчохь 1еминарг т1улга rle яздина йоза санна ду.

Жимчохь цакхеттарг воккха хилча дохковаьлла.

Жижи г телхича-м туьха тосура, ткъа туьха телхича х1ун дан деза?

Жимачу кхабина доккха нег1ар ца тов.

Жимачу гуро а лоцу му кадахка.Жимачух хуьлу воккханиг.

фольклор

Хаважа, важа.

Тхан бешахь ма важа.

Жовза, Жовза, Сахьтан цамза хьовза. Сиза ма хьийза, Хьан корта хьийза.

Самукъане байташ

Юьрта сира борз еа Бабин сира бож яа. Бабин сира бож яа Юьрта сира борз еа. Бабин ж1аьла сема ду, И барзана тебна ду: «Мича еа, гаур, хьо? И ца юуш д1аг1ор хьо!» И дата а ца лети, И барзана т1екхийти. Ка а тоьхна, лерг даьккхи, Ког а лаьцна, чутакхий. Борз ю х1инца етталуш, Ж1аьло яда ца юьтуш: «Уй, д1адала, йита со! Йита, йита яда со!» Карарайолий йоду и, Юха хьуьн чу хьоду и. Гу т!е хиъна цхьогал ду, Дууш мерза хингал ду, Иза барзах доьлуш ду: «Х1ей, ахь хун до, сира борз?

Йиин бабин сира бож?! Бабин ж1аьла, - гаур и! TIe-м ца кхийти хьуна кхин?

(С. Гацаев)

Дагардар

Жаг1жаг1а жуккар йолчу яхча, Хьо д1айолу, со юьсу. Жуккар жаг1жаг1а йолчу яхча, Со вуьсу, ткъа хьо д1айолу.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Ж1ов д1аяккха - угомонить, укоротить чей-л. нрав. . Ж1аьлийн мотт - кто-л. не в меру болтлив. Жинашна а хуур дац - неизвестно, никто не знает.

Жаг1жаг1а - галка.

ЖагГнакх - вид кустарника с красными мелкими плодами. Жансу - селитра. Жарг1а - свинья, свиноматка. Ж1айхо - аварец. Ж1акки - шашки. Ж1ож - нутряное сало.

Ж1ормак - 1). ремень, 2). кусок кожи, в который закладывают камень (составная часть пращи).

Физминот

Аз Ж т1еч1аг1деш пайдаэца мегар ду х1окху ловзарх.

Хьехархочо хотту: «Бераш, зезагашна а, варени т1ехула а

88 89

хьийза накхармозий гиний шуна? Цара царна т1ера дургал схьагулдо, юха цунах моз доккху. Акхаройх уггаре а дукха моз дезарг муьлхарниг ду? Нийса боху. Ча ю. Накхармозий чохь долчу яьшки т1е йоьду иза, амма вукхара т1е ца юьту «ж - ж»

Накхармозий

деш (бераша т1аьхьара олу). Ча яьшки чуьра моз даккха г1ерта, амма вукхара ца ло шаыы къа а хьоьгуш даьккхина моз.

Дагардарца берашна юкъара ча хоржу:

Цхьаъ - шиъ - кхоъ, ча хир ю хьо!

Ча юьстах а йолий д1ах1утту.

Накхармозий ненан дешнаш (хьехархочун):- Накхармозий т1емадевлла Даха моз лахьо.Чано кхуза схьаеъна халла Дерриг моз д1ахьо.

Накхармозийн дешнаш (берийн):

- XIapa моз ду тхан кхача. Яхийта ахь ц1ехьа, ча!

Ж-ж-ж-ж-ж!

Куьйгаш лестош, багахь «ж-ж-ж» деш бераш класса чухула уьду. Юха шайн ц1а чу доьлху (чоьнан соне). Ча цига йоьду, цара «т1емаш» лестош ча эккхайо, цунах дГауьду Ча уьш схьалаца г1ерта.

ЭлпЗ

Стенах тера ду элп?

«Кхоъ» ду и тхо бохуш Iapa, 1ехийнарш тхо х1инца лара: «Кхоъ» дац гушдерг, и 3 ду, Хьо цатешахь, алал «зу».

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

АзФонетически зарядка

Чуьрко лере йог1ий х1ун олу? («Зз-зз»)

Х1ун хеза вайна гезгамашано моза лаьцча? («З-з-з»)

Мила ву тидаме?

1. Суьрташка а хьовсий, цхьатера аз долу дешнаш схьалаха.

Зу J Хорбаз I Зезаг | Гезиг | Паста | Моза Чхьаьвриг |

1. Аз 3 юкъахь долу дийнаташ, акхарой дагалаца хьовса.

Т1ема ца долу четар

Зу хилла хьуьнхахь йолаелла лелаш. Иштта схьайоггучу кхунна четар карийна. Щеххьана д1ахьаьжча, ярезаз т1ехьара б1арзано санна ши б1аьрг къерзош, шега схьакъерза борз яйна цунна.

Кхераелла, дег1е зуз деана зуьна. Д1аяда ларор яцара. Цундела юьхка т1е х1отта еза ша аьлла, цу т1е хьалаелира иза. «Хьанна хаьа, четар д1а а даржийна со д1ах1оьттича, ж1аьлинускал ду моьттуш, д1аяха а мегий и борз», - аьлла, дагатесирацунна.

Б1аьргаш д1а а хьаббина, заррехь era а еш, юьхка т1ехь лаьт-таразу.

Ткъа борз т1ехьашхула меллашат1ейог1уш яра. Эццахь зуьнан ирсана мох хьовзийна. Оцу мохо зу шен четарца айина хьалаяьхьна, барзе цхьа а зулам ца дойтуш.

Четаро айина хьош зу а хилла, цунна бухахь «хьаз-хьиз» деш едда йог1уш борз а хилла, и охьайожаре сатуьйсуш.

Мел хьовзарх гГуллакх хир доций хиъна барзана. ТСаккха едда базара а яхана, гезаршкара четар а эцна, юьхка т1е хьала а яьлла, хьежа х1оьттина и, зу санна тГемаяларе сатуьйсуш. Дукха лаьттина иза иштта. 0ьг1азъяхна борз:

- Хьажахь цу газане! Т1ема ца долу четар доьхкина-кх цо суна.

Дерриге а четар к1омсарш тийсина, зарзйоьлла хгума санна, дерина охьатесна даръеллачу барзо.

Довза аз

Куьг хьалаайде, нагахь дешнаш юкъахь аз 3 хазахь: морза, хьоза, дума, зуда, пхьагал, къонза, зарзар, доза, хьовла, ваба, узам.

Дукха хьан олу?

Аз 3 хьалха долу (зингат, зурма, зил, забар, за1ар, зама, зирх, зайл, зуда), юккъехь долу (газа, хьоза, г1орза, моза, доза, гарза, базар, лазар, Жовзан), тГеххьа долу дешнаш даладе (арз, боз, без, ваз, г1аз, куз, моз, тхьоз, ц1оз, х!оз).

Элп

Элп дайна

Ар..., ...иярт, ..Лийдиг, ...ар...ар, ..Луга, ...ок, мор...а, ...уькар, бар...акъ, б1ар...а, ...ам...ам, ...улам, ...1аьнар, ...а ...а, ...ама.

Дешнаш кхолла

Х1окхудешдакъошца дешнаш кхолла: ЗА (забар, зама, закъалт, заза, захал).

ЗЕ (зезаг, Зеламха, зеразакъ). ЗУ (зулам, Зулай, зуда).

Дешнийн хийцадаларшХьалхара цхьаэлп хуьйцуш керла дешнаш кхолла.

Зу - (гу, г1у, лу, xly, цу, ц1у, ч1у, хьу). Зама- (г1ама, дама, лама, рама, ч1ама, Шама). Зен - ( бен, къен, пен, хен, шен).

Лами

Дешнаш даладе элп 3 хьалхара а, шолг1а а, кхоалг1а а хуьлучу arlop.

31е Азат

МезаТерза

Б1арза

1онт1аз

Чекх элп

Дашехь элп 3 кхоалг1а хуьлучу кепара дешнаш даладе.

База

Газа

Арз

Ц1оз

Моз

КузИоза

Тхьоз

Т1едуза дош

Цхьана дешархочо 3 юкъахь долу дош даладо, вукхо цунна т1е кхин элпаш тухуш ткдуза деза и, керла маь1на долу дош а кхуллуш.

Зов (зовкх), зез (зезаг), заг1а (загГало), захал (захало), хьоза (хьорзам), газа (гарза), моза (морза), йоза (йо1зар), база (базар).

Цхьана дашах - маситта

ЗИНГАТ бохучу дешан xlopa элпана дийнатийн, акхаройн цТераш ялае (зу, искогберг, нал, говр, авст, тарсал).

Дешнаш вовшахтасархо

Зурманча бохучу дашна юкъа мел догГучу элпах керла дешнаш кхолла (зу, у, зурма, ча, чан, нар, мача, рузма, рама, зама, чам, ан).

Лакхара охьа а, лахара хьала а

Хьалхара элпаш вовшахтосуш лакхара охьа а, юха т1ехьара элпаш вовшахтосуш лахара хьала а д1адешалучу кепара дешнаш даладе.

Замзам

Утарма

Лол

Алу

Моз(Жоп: зулам.)

Самукъане материал

Кроссвордаш

1. Суьрташ т1ехь йолчу хГуманийн ^{А га}хьалхарчу элпех дош вов- шахтаса(жоп:зер).

Зингат Етт Рама Алу 3у

К ъ о л а м

2. Суьрташ т1ехь долчу дийнатийн, олхазарийн пДераш кроссвордан еак1овш чу язъе. (Жоп: зу, алкханч, борз, зингат, тарсал, бирдолаг.)



3	А	Р	3	А	Р

3. Суьрташ т1ехь йолчу хгуманийн ц1ерш яха. Кроссвордан еак1овш чу язде и дешнаш. Билгало йинчу еак1овш чуьра дош д1адеша. (Жоп: з1оьмалг.)

Ребусаш

1. Хьозанан з1акарна т1етоха говран берг (31окберг)

2.3 + оьпа + Р =? (Зоьпар)

3.3 + ор + Х=? (Зорх)

Шина a arlop Шина a arlop дешалучу кепара дешнаш дало хьовса.

Зуз. Зез.

Х1ета л-мета л ш

Т1емаяьлла йоьдуш къамел до, охьахиъча - ⁽³¹уга₎д1асоцу.дШа1ахьо жима. ду, амма мел йоккха х1ума такхайой ⁽_{Зингат)}

Юьйцина ю, амма керт яц.^(31е)

Базарна юккъехь х1ун ю?^{(Элп 3)}

Чехкааларш

31ийдигна з1ок етта къорза хьоза, зоканчуьра морза мелла зовкх хьоьгу газа.

31оьмалг т1ера з1уга, д1ай-схьай ма къерза.

Накхармозано даьккхина моз шекарал ду мерза.

Кицанаш

Зулам лоьхург вонах на ваьлла.

Заь1ап, цомгуш д1а ма таса, могуш хиларх т1е а ма лаца.

Зевеллачу к1антаца бен доттаг1алла ма таса.

Зен хиларх вира т1е а ма хаа, пайда хиларх дина а ма хаа.

Зен меттах1оьттина, эхь метта ца х1оьттина.Заза доцучу хутал т1ехь гижо карор яц.

Самукъане байташ

Зингат

Дийнахь сарралц Арахь, малхехь Жима зингат Болх беш ду, Дургал хьерчош,

Буьртиг керчош,

1аьнна рицкъа

Гулдешду. Араяла,1аьржа чхьаьвриг, Мало ма е, Жуккар ахь. Ирсе веха шен Пулкх дийриг, Нахал волу, Вижна 1ахь. Зингат, зингат, Хьайн болх бе, Тхо къахьега 1амаде.

(I. Хату ев)

Дагардар

Хец1иг, бец1иг, биц1ал ц1ахьЩахьекиЕка-

1умар иттаз цхьар, цхьера молла,

Зулам лехнарг лаьтто хеназа хьулвина. 4. Учимся, играя (метод, иос.)

Заманна дуьхьалваьлларг замано ваьхьна.

Заманна т!аьхьа ихинчо зама йиъна, цаихнарг замано виъна. Дошам

₉₆(ира аларш, 97фразеологизмаш, дешнийн

маь1наш)

Моьлкъан ц1ога - з1овр, з1ийр, з1овр.

Зу даг чу йиллина - кто-л. испытывает неприязнь, антипатию по отношению к кому-л.

Зарзар хилла века - красноречиво, с увлечением говорит.

Зил тоха (_XI_OTTO)- оставить какой-л. след в жизни.

Замзам - священный колодец у храма Каабы а Мекке.

Зез - лиственница.

Зеразакъ - подъемный рычаг.

Заг1а- приношение, подарок (из съестных припасов).

31оьмалг- пугало, чучело.

Физминот

Массара а йой аша Гуьйранна зарядка? Х1инца цхьаьнии яй вай иза?

Маьлхан серло яржале -

Цхьаъ - шиъ - кхоъ,

Пенаш лахка, човхаде Цхьаъ, шиъ - кхоъ. Йиша, ваша г1аттаде -Цхьаъ - шиъ - кхоъ. Физзарядка йолае -Цхьаъ - ш иъ - кхоъ.

Т1аьхьараалар:

Цхьаъ - шиъ - кхоъ,

Цхьаъ - шиъ - кхоъ, Цхьаъ - шиъ - кхоъ.

Меттахвала, кхоссало

Цхьаъ - шиъ - кхоъ,

Паж схьалаца, кхозало Цхьаъ - шиъ - кхоъ. Куьйгаш айба, волало Цхьаъ - шиъ - кхоъ. Ницкъ бохьур бу боларо Цхьаъ - шиъ - кхоъ.

(Цугаев Салман)

XIapa физминот музыка а локхуш ян тарло. Багахь xiapa йиш а локхуш зарядка яйта тарлуш ду.

ЭлпИ

Стенах тера ду элп?

Д₁ахьажалхьоцуринже_-ТардешдинчуИИ

элпе: Шина уьнна т1ехула Пурх т1етоьхна кхоалг1а.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз Фонетически зарядка

Говр мухатерса? («И-х1и-х1и-х1и-х1и»)Мила ву тидаме?

1. Х1окху дешнашкахь цхьатера аз караде: ижу, колл, беш, пийл, ишар, гам, имам, туре, билзиг, бираьн-чиг, бепиг.

2. Билгалйинчу х1уманийн хьалхарчу аьзнех ккнтан ще вовшахтаса:

искогберг, дуга, рама, иргГу, сурт. (Жоп: Идрис.)

3. Ладог1а дийцаре. Цу юкъара шайца И аз долу, шайна ца девза дешнаш дагалаца хьовса

Иччархо Идрис

Июль баттахь Идрис баба йолчу юьрта сада1а вахана хилла. Цхьана дийнахь, карахь секха1ад а долуш, араваьлла иза ижу лаха. Д1ахьаьжча, уьйт1ахь ловзуш цхьа йо1 гина цунна.

- Хьан ц1е х1ун ю? - хаьттина йо1е Идриса.

- Индира ю. Ткъа хьайниг?

- Иччархо Идрис, - дозаллица ша вовзийтина к1анта.

- Иччархо хила лаьий хьуна? - хоьтту юха а к1анта.

- Лаьа. Ткъа х1ун дан деза?

- Хьо д1алачкъа еза. Ас лохур ю хьо. Хьох сан ижу хир ю.

- Дика ду. Со д1алечкъа, ткъа ахь со схьалаха.

Дуккха а лехна Идриса йо1, амма и карош ца хилла. Хи чу кхоьссина пхьид санна т1епаза яйна Индира.

Т1аьххьара а керта юххе а вахана, яраш д1ахилийна Идриса.

Уын д1ахилошшехь, мохь баьлла, д1аиккхина иза:

- Вай, сан Дела! Вай, сан Дела!

И мохь а хезна, лечкъинчуьра гучуяьлла Индира т1аьхьа йист-хилла цуьнга:

- Велла вала хьо, ниттех кхера а велла веддий-ц. Х1етте а иччархо ву ша бохуш а лелий.

Идрис цо бохург хезачохь вацара: цуьнан лар яйнера.

4. XI_OKXVдешнийн хьалхарчу аьзнех дош вовшахтасий д1а- деша. Х1ун дош хили шун? Ирг1у, старг1а, куй, орам, гомаш, бож, етт, рама, говр. (Жоп: искогберг.)

Довза аз

Дешнашкахь аз И хазахь, хьалаг1овтта: йома, миндар, ц1е, сирг1ат, хьач, б1елиг, гирда, гоь, нитт, пес, пиллиг, марха, таьндечиг, коч, шелиг, хелиг.

Мичахь ду аз?

И озо д1адоынучу дешнашкахь д1алоцу меттиг билгалйо дешархоша:милцо, бумзи, бирг1а, исхар, к1ира, г1айси, ирс, тир, оьрси,

иту, тхи.

Дукха хьан даладо?

Аз И хьалха долуш (иту, инкарло, илли, ийна, ийман, ислам, имам, ирзу, искогберг, исхар, искаьртиг, исс, итт), юккъехь долуш (вир, г!ир, гирда, гижу, гирз, г1ирс, г1иллакх, вирд), т1ехьа долуш дешнаш даладе (г1ели, гали, гГумки, г1алг1азкхи, тхи, лами, чами, гуьржи, Иайси). Дукха дешнаш далийнатобатоьлла лору.

Дешнаш кхолла

Х1окху дешдакъошца дешнаш кхолла:МИ (мидал, мижарг, мимар);

ПИ (пису, питана, пилу);

СИ (силам, сира, сибат);

ТИ (тидам, тиша, тилар);

НИ (низам, нигат, ник1апа, ниха, нижало).

Туьйра дийций вай

Цхьана дийнахь кхо доттаг1 г1ала вахана хилла. Церан ц1ерш кху тайпаыа хилла: х1ораннан а ц1арца аз И а долуш. Хьанна хуур дара церан ц1ераш яха? (Ч1ирдиг, Т1икилиш, Хуьстиг.)

Ч1ирдиг, Ликилиш, Хуьстиг вог1у-уш цхьана арент1е кхаьчна. Багахь беш узам а хилла кхеран. Аренца вуно дукха зезагаш а, бецаш а хилла. Х1ун тайпа зезагаш хилла те уьш? (Ч1ег1ардиган к1а, Iexa, пет1амат, тобалкх). Царна дукхадеза зезагаш хилла уьш. Ткъа бецаш! Царал дукха х1ума хир дацара. Муьлхарниш хилла

те уьш? (Динберг, ишал-чай, вирч1им, б1иж, къаьнзиг, липпар). Ц1еххьана д1ахьаьвсича дитташ т1ера цхьацца х1ума юуш хьозарчий гина кхарна. Хьанна хуур дара х!ун тайпа олхазарш

100 101уьш.

хилла Церан

ц1ерш яха хуур дарии шуна? сак1ам (Къиг, ч1ег1ардиг, делла д х1урц1аьлдиг, кхорбклиг, хилла 1 ц1ирц1ирхьоза.)церан.а Юха а буьйлабелла д д1абахана х1орш. Лела-аш, Элпо аренда лаьтташ цхьа дитг л гина царна. Tie а бахана Элп а меттахъхьадина к1енташа иза. дайнал Ч1ог1а к1еда дечиг хилла и, у ахь мел саттийча а, каг ца 41..ш луш..р,

Хьанна евзар яра и дечиг? к...р, д

(Ч1ижарг1а)ст...гао Мацца а цигара л, л схьабевлла, силам диллинчу тх..., у некъа т1е кхаьчна х1орш. ...схар, Амма дукха чехка бог1уш ...станд хиларна, гена йоццуш йолчу г, о юьртан ц1е язйинчу б1ог1амна таьндеш т1ехбевлла, и еша ца луш. Аз И ч...г, юкъахь долуш ц1е хилла оцу буьрт..в юьртан. Хьанна дагаеа и ц1е? .г,хел..о По дейша, бераш, царна оцу .г. в юьртан ц1е йоккхуш. (Гихт1а)Дош ш

Дукха ца 1аш т1аьхьа автобус кегада а кхиъна, цу т1ехь rlana д1адахана еллах бераш. Схьа ма-кхеччи, девдда т туькана дахана бераш. Цу чохь Иа вуно дукха ловзоргаш хилла. -с Берашна мел дукха еза уьш! на

Кхара а эцна кхо ловзориг. а Ойлаел, х1ун ловзоргаш хила Н мега уьш, церан ц1ераш яьхча, тА вайна аз И хезаш хилча. (Пийл, 1С вир-к1орни, киранча еТ

(грузовик.)рИ

Юха сихха ц1абаха аГ тохабелла уьш - ловза (истанг)ижИС, у АЛЛА

Дешнийн хийцадаларш(ит, НАР,

у), Л А, Хийца цхьа элп ирс ХАР,

дешнашкахь:(ирPC

х), (иралл

102 иша, ар инарл

(ида,

ар); исхар, кур ирс, (киирхо).

р),

тур Пада

(тимийн

р), метта урс -

(ирэлпа с), ш

суй

(си1. И.............(ишар, июль, ирг1у

й). 2....

И.................(к1ира, шиша, г1ирс

Дешн3..............И (г1ели, илли, к1ади аш

кхоллЛ а миа

Ирс

Х1оИй кху мандешдаИсх къошцара Ист дешнаангш Ичч кхоллаарх : ХО, о

ИР, И, Иск

иртигБуру Урчакх

Искогберг

Иллиалархо

Чекх элп

Дашехь диъ элп а долуш дешнаш даладе, цул сов И элп шол-rla хила а деза. Вирд

Гила Киса Пийл Биши К1ира Шиша

103

Дешнаш вовшахтасархо

ИСКОГБЕРГ дашна юкъа мел догГучу элпана дош даладе (элпаш дехьа-сехьа дахар магадо) (ког, бер, берг, гериг, бог, го, кор, кир, бос, ор, со).

Д1адеша дош

Нагахь санна аша б1аьвнаш церан лакхалле хьаьжжина д1анисъяхь, шуьга царна чу яздина дош дешалур ду (жоп: силам).

Д1аеша предложени

Клеткаш чу яздинчу дешнийн хьалхарчу элпех пайдаоыгуш предложени х1отгае, д1адеша кица. (Жоп: Даймохк мазал мерза бу.)

		и	и
	и
	и
и
	и

Самукъане материал Кроссвордаш

Элп А шайца долу акхаройн, дийна-тийн ц1ераш кроссвордан еак1овш чу язъе

(жоп: акхацициг, пийл, бирнал,

Диг Ага Малх Кема

Ио

Орам Херх

Моза Лекъ

Ага Зингат Алу

Мача Абат

Ехк Рама Зу

104

бирдолаг, дингад).

Тамашийна еак1ов

Еак1овш чохь долу элпаш д1анисде пурхнехьа а, лахара хьала

АРАМ

РАЛА

ДАША

МИМА

дешалучу

Жоп:

РАМА

А Л А Р

ША Д А

И М AM

адешнаш

arlop

Х1ун тайпа бецаш

лахьийна Ч1ирдига тускар чохь? Д1аюза кроссвордан еак1овш. (Жоп: динкхел, динберг, чирба1, липпар, йиппар.)


		-

	и
	и
	и
	и
	и

105

Шина a arlop

Ийа (айи), ийза (азйи), идей (йеди), илли (илли).

Х1етал-металш

Х1етал-метал хаийла хьуна?

Пхьар вац, амма морзахца-м ю.

Ма1аш ю, амма сту бац,

(Искогберг)

ялх ког бу, амма бергаш яц?

Массо х1ума шаръеш д1асалела

(Искогберг)

х1ордан кема?

(Иту)

Чехкааларш

Ира б1аьрг берг уьсазза ирс дерг ву.

Искогберган искиртиг исбаьхьчу исхарин истанга чохь ю,

Кицанаш

Ира мотт - совг1ат, беха мотт - та1зар.

Иддарг лаьцна, кхуьург кхиъна.

Ирхъхьежначун когах к1охцал дахна. Ирхълилхинчун яь1на йойна. Ирсдоцчун ж1аьла къу д1авахча летта. Ирсан дог1а къинхьегамца бен хир дац. Ирхе ца яьккхича, охьане хилла яц.

Самукъане байташ

Ирсас бедарш йиттира, Иту хьокхуш шарйира.«Иза-м тамаш бацара», Ислам вешаш вацара.(Ж. Махмаев)

Ислам, дехках ма къехка, И цхьа цуьрриг бен ма бац. Цул схьаволий кхуза чехка, Хьайн писулиг схьалаца.Дагардар

Кхана сарахь стиглара чу Вайна ирс схьадог1ур ду. Лаахь хьайна, хьоьжуш 1е, Ца лаахь, д1авала.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Ир-кара _XI_OTTO- возбудить кого-л. к чему. Иэхье къурд - признать себя побежденным, уступить под влиянием кого-

л.

Истангах топ ян -удирать, покинуть какое-л. место.

Инкарло - враждебность.

Ишар - 1) жест, 2) пароль.

Искогберг—рак.

Искиртиг - часть желудка жвачных животных.

Ичмик - потник (подседельник).

Физминот

Искогберг

Дешархойх цхьаъ «искогберг» хоржу, юккъе д1ах1оттаво.

Дешархой:

- Искогберг, искогберг, (т1едоьлху, цуьнан когашкаЮй хьан когахь цхьа а берг? хьуьйсу)

106 107

Искогберг:о

-Бергаш яц сан, - (гойту куьйгашца)ш

«тукар» ду, Муьлхха х1ума х хадор ю.ь

Хьехархо:(куьйгаш, когаш аь леладо - ъ М н е а

х с а и ш р л с а

т х т и о

. ш

,Б е йр оа л ш а

, л

о ц у и н , н а Д т

а («Ой-й!»)

1 р е

м хьуьйсу, дехарш до)а

Искогберг:⁽юхаагойту₎ г -Бергаш яц сан, -

1 «тукар» ду,

е Цунах, доьху, ларло р шу.

т Э а л

Ц Й у

л Стенах тера ду

элп а ?

Ш я

и л н а а е у и ь н б н е а р т т а 1

. е х

Дешархой:у

- Искогберг, л искогберг,а

Гайта тхуна иссе берг! П

(т1едоьлху, у

р х х ь т а

1 ь е в т з о и ь , х н Х а ь а к ж х а о л а л х г ь

1 а а й

. н а Ц у и т э

1 л е п х у д л е а в з х и ь йо

з Л а о

в з у

1 е

м а

(лов зара н упра жне

неш

на мате риал

)

Фонетичес ки зарядка

Щеххьана кхеравелча х1ун олу?

А з

Мила ву тидаме?

1. Цхьатера аз караде дешнашкахь: йиша, шича, г1уй, зайл, доза, йо1, морза, к1айдарг, г1аймакх, байракх, г1айракх, суй, лай.

2. Шайца аз И долу ц1ерш яха.

(Йисита, Тоийта, Сацийта, Айзан, Айман,

Лайла, Лайса, Байсани.)3. Ладог1а туьйране. Аз И шайца долу дешнаш дагалаца хьов- са.

о м

у д д

н «Йогех лаьцна х1ун хаьа шуна?» - иштта ц1е йолуш яра Йомуддина карийна книга. Мужалта т1ехь сурт дара диллина хьостамаш т1е вижина 1уьллучу стеган. Иза йог вара. И доцург а, кхин а

дара цу т1ехь суьрташ. Кхечу суьрта т1ехь и йог, шек д1а а воцуш, берзинчу когашца алун бовхачу к1егаш т1ехь лаьт-таш гуш вара, вукху суьрта т1ехь шана юккъе а ваьлла, Iapa. Цул сов, цу т1ехь яздина дара: «Йогаш беттанашкахь ца юуш, ца молуш

1ало», - аьлла.

- Со а хьажа веза йог хила, - дагатесира

Йомуддина а.

Хаза

хьаха хир ду, тхан нанас

холодильник схьайиллича, цу чохь 1аш со карийча.

Я тхан дас, пешан не1 схьайиллича, цу чохь к1егаш т1ехь со вайча. Цецваьллачу сайн дега ас эр ду:

«Цкъа а

йог ца гина

хьуна?»Дагалаьцнарг кхочушдеш, ваханчу Йомуддис уьнах хьостамий а диттина, царна т1евижа дагахь т1евазлушшехь, «ой -ой - ой» аьлла, мохь хьокхуш, хьалаиккхина. Ведда чу а иккхи-на, шен йишин аптечки чуьра йод схьа а эцна, ша хедийначу метте йод хьекха х1оьттина.

- Ой-ой! - бохуш, ша 1ийжош волу дела, жимма хан текхна Цо, са ца тохалуш. Т1аккха ойла а йина, аьлла: - Дера еза ас xlapa книга цицигана яла. Х1инца дуьйна иза хуьлуьйтур ду ас йог.

109

Мичахь ду аз'

Дешнаш т1ехь болх

гаишиг, нуй.

Довза аз

Аз Й юкъахь долу дешнаш хазахь, куьг хьалаайба: юьхь, ц1е, чан, шай, бай, мох, тукар, лай, гата, хьайба, чийлик, цДубдар, сайра.

Дукха хьан даладо?

Аз И хьалха долу а (йома, йоза, йол, йиш), юккъехь долу а (жайна, к1айдарг, тайниг, майда), т1ехьа долу а дешнаш даладе (т1ай, сай, к1ай, тай).

Дог1у дош ала

Латта т1адош дарах дог1а Говро до шен

болар_....(Йорг1а)

Чохь ша бина дохарх шиша, Хьо ма елха,

жима... . (Йиша)

Со ирсе ву: сан ю йиш Хьоь ладогГа к1енан (Йиш)

....

Бабин куча т1ехь ю гома Юадинан латийна (Йома)

....

Бедарш бехъеш бо цо г1урт, Юуш елахь ша ....

(Йогурт)

110

Жоп лучу хенахь оцу дашна юкъахь аз Й хила деза.

1. Дег1ана пайде а йолуш, юучунна т1е молуш ерг? (Чай)

2. Налха кхехкийча яйна бухахь юьсуш ерг? (Йоькаш)

3. Бежнашна яош ерг х1ун ю? (Йол)

4. Шатайпа, башха болар долу говр? (Йорг1а)

5. Хоккейх ловзуш оыпуш болу г1ирс? (Шайба)

Элп

Элп дайна

.. .окъа, rla.. .ракх, ба.. .ракх, ба... макх, ку..., ну..., нуь.. .р, уь...р, х1а...кал, ду..., ...ист, г1а...ре, ана...ист, Туь...лиг, дуь.. .раш.

Дешнийн хийцадаларш

1. Хийца хьалхара элп.

Йол - (бол, дол, лол);

Нуй - (буй, гуй, г1уй, дуй, куй, къуй, суй, туй); Йома - (гома, лома, ч1ома).

2. Хийца тГаьххьара элп.Шай - (шач, шар, шат, шах, шал); Тай - (таж, там, тас).

Й элпах лаыдна туьйра

Цхьана дийнахь мукъа аьзнаш, гул а делла, шайна юкъахь Декхарш д1асадекъа х1иттина. О элпана шуьйра, деха, диллина аз кхаьчна, И-на- дуткъа, доца, У-на бирг1ан чохь декаш санна, деха аз. Вукху мукъачарна а кхаьчна х1оранна аз.

111

Цхьа Й дисина шена аз ца къастош.

Мукъачу элпаша дечу шабаршка ла а дуьйггуш, ша х1ун до озах, бохуш, 1ийра иза. Цул тийнатаь1на 1ер г1оле ду. Иштта атта ма ду.Тохаделла мукъа элпаш, Й элп цхьа а аз доцуш дисина аьлча.

- Цуьнан а ма деза, муьлхха а хилла цхьа аз хила. Х1ун дийр дара техьа? - бохуш, ойла йора цара.

- Ахь х1ун дей, - боху цара Й элпе, - мукъаза элпаш долчу г1охьа: церан аьзнаш дукха ма ду, хьуна а кхача там бара-кх цхьа аз.

Ойла йина Й элпо цхьана-шина дийнахь, т1аккха сацам би-на: «Суна цхьа а аз ца оьшу, сайн декхар а тоьар ду суна.»

- Ткъа цхьа а аз доцуш муха мегар ду хьо? - цецдуьйлу элпаш.

- Х1ун ду ца хилча? Мегар дац т1аккха? - къар ца ло Й элп.

- Мага а там бу, делахь а цхьа тамашийна ду-кх. Х1ете а мукъаза элпаш долчу г1охьа, х1ун хаьа, х1уъа аз кхаьчна а, цхьа аз доцуш дуьсур дац хьо.

Ойла йоьхна хьаьвзина и, юха х1илла дан дагадеана цунна: мукъазчеран болх к1езиг бу, цигахь башха аз а оьшур дац. Юха аьллацо:- Дика ду, со реза ду мукъаза аз хила.- Муьлха аз деза хьуна? - хоьтту цуьнга мукъазчара.

Ойлайо Й элпо: зевнениг эцахь, корта лазабер бу, къораниг

эцахь, х1умма а хезар дац, цул атта ду цхьа аз ца эцча. И сацам бина, аьллацо:- Суна цхьа а аз ца оьшу, мукъаза хила а ца лаьа суна.

- Дика ду, мукъаза дацахь, мукъаза дац, хьох нуьцкъала му къаза аз дан г1ерташ цхьа а вац, - аьлла, резахилла элпаш. -

1одика йойла хьан! Хьайн даго къобалбен болх лаха. Болх бо ну ш абатехь лелалур дац хьо.

Х1етахь дуьйна лелаш ду Й элп цхьанхьа д1ах1отта г1ерташ. Хьан т1еоьцур ду и х1инца? Цо ша ма дина шена и дика, курал-лаш а йина. Цундела хала лелаш ду.

112

Цкъа доьдий, элпашна хьалха хГутту, юха доьдий

И я УЬ дахдо, царна улло а х1уттий. Билггала хала ду цунна. Мохь бетташ а хир бу цо, амма и хезаш да-м вац.

Ща чохь цагушъерг?

Байракхна юккъехь ерг хГун ю?

(Йовхо)

(Элп Й)

Самукъане материалКицанаш

КроссвордашИо1 йоцчу нанна хьалхара хи дан вахар оьздангалла ю.

Иоькханой, йочаной йитина яц вовшашна ч1ир.

Еак1овш чу д1аяздина долу кица д1адеша. (Жоп: 113йовхо йоцуш аьхке хир яц, ло доцуш 1а а хир Йоза доцу стаг шура йоцучу аттах тера ву.дац.)Йовхо йоцуш аьхке а хир яц, ло доцуш 1а а хир дац.

Самукъане байташ

Ирча йоза

Мусан йоза хаза дац, Цхьа а мог1а нийса бац. Morla бохош «йома» ю. Наггахь элпаш 1ункар ду.

Боху Мусас: «Бехк сан бац, XIapa ручка дика яц. Хаза яздан ца вуьту, Палат цо со волуьйту».

Муса, ручкан бехк ма бе, Иза хуьйцуш, зе ма де. Хила гуттар къахьоьгуш, Иоза нислур ду хьоьга.

(Т. Ахмадова)

Йоь1ан дехар

«Д1адийший, 1ад1ейша, мехаш, Яржа ца еш,

арахь нехаш, Ма кегдейша диттан генаш,

Царна гуш ду хаза г1енаш.

(Йоза)

Цхьажимма шу совцахьара, Со ер яра сихха

ара... Девзиг ду тхан кертахь лаьтташ, Мохь ма бу цо соьга бетташ.

Уьйт1е ц1анъян сан ма деза, Мехаш, шуна яц со реза, Шу д1аг1ойша кхечу махка, Шайн боларца х1инцца чехка». -Йо1 и бохуш, шен чохь Iapa, Б1аьргаш къерзош корах ара... Амма мехаш, карзахдевлла, Марахьерчош дара эвла.

(I. Демеев)

Дагардар

Д1адум,схьадум,

Тапчи гелл,

Екъсам, бекъсамГерман ду.

Чийлик, чийлик,

Чамда, эскар,Иорг1аалаш

1айт я вайт.

Х1ай, х1уй сихо е -

Д1а ца ловчкъахь сан бехк бац!

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Йо1б1аьрг санна (ларъян) - очень заботливо, тщательно беречь.

Йоза-мотт хуу стаг - образованный человек.

Ииш йоха - оказаться в беспокойном, тревожном, трудном положении, состоянии.

Йовхо ло — воодушевляет, побуждает.

Йилбазговр - стрекоза.

Йийбар - домашние вещи.

114 115

Йишма1аш - гримасы.

Йорг1а - иноходь.

Дошам

Йорт - мелкая рысь (аллюр).

Физминот

Иорг1а

Иорг1а говр, йорг1а говр, Хало, атто оха ловр. Дига генна хьайца д1а, Класса чохь тхо кхин ца 1а. Кхосса-кхоссакхоссалуш, Яда Йорг1а, сих ца луш, Лаьтта ког ахь билла байн, Тата дезаш дац тхо, х1ай! Яда, Йорг1а, кхоссало, Каде хила, мал ма ло. Иорг1а идда, к1адлуш ю, Болар цуьнан лаг1луш ду. Собар! Тоьар! Сацахьцкъа! Кхин хьо идахь ду хьан къа. Болар лахди, х1оьтти д1а: Деза цуьнан сада1а.

(Берашна юкъара цхьаъ говр хоржу. Цунна т1аьхьа а х1уытий, xiapa байташ а олуш, класса чухула довдуш ши-кхо го боккху цара.)

116

ЭлпК

Стенах тера ду элп?

Кад бу иза, бухахь - хедар. Пурх дерзадей лаца уын. Хала дац цу

суьртах кхета К - элп ду и вайна гург.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Котам муха ека? («Ка- ка- ка»)

Мила ву тидаме?

1. Цхьатера аз караде х1окху дешнашкахь: буьрка, чхьоч, коч, шок, Малика, дак, малх, колл, туька, х1айкал, киса, копаста.

2. Аз К юкъахь долу йо1арийн а, к1ентийн а ц1ераш ялае (Куьйра, Куржан, Минкаил, Курбика, Коврнакъа, Бикату, Килаб, Малика).

3. Ладог1а туьйране. Аз К юкъахь долу шайна ца девза деш- наш дагалаца хьовса.

Компот муха ян еза

Цхьана кертахь дехаш-1аш цициг а, газа а, котам а, етт а, пхьагал а хилла. Цхьана дийнахь цициго кет1а а даьлла, мохьтоьхна:

- Ладог1ал массара а! Аса цхьана ширчу тептар т1ехь дешна компот муха ян еза.

117

- Муха ян еза иза? - хаьттина гулбеллачара.

- Х1ораммо шена мерза хеташ йолу х1ума ян еза. Кхидерг аса сайна т1елоцу, - аьлла цициго.

Цигахь мел хилларг шайна мерза хета х1ума ян вахана.

Д1адоьллачу цициго ц1е латийна, дехьий-сехьий коьжалгаш а ехкина, т1е яй оьллина.

Уггаре хьалха газа схьаеана копаста а йохьуш, цул т1аьхьа котам, хьаьжк1ийн буьртигаш а дохьуш. Атто хорбазан чкъоьргаш еана, пхьагало - ж1онкаш, ткъа цициго шен киснара йоьхьан каьрдиг схьаяьккхина. Хи кхехка доладелча, цициго копастан корта а, хьаьжк1ийн буьртигаш а, ж1онк а, хорбазан чкъоьргаш а, йоьхьан каьрдиг а яй чу а кхиссина, нег1ар т1етоьхна.

Цхьа хан яьллачу хенахь, кара чоьлпа а эцна, яй чохь йоллург кего х1оьттина иза. Компот кхихкина яьлча, керт екош, мохь туьйхира цициго:

- Компот яьлла! Схьат1егулло!

Чам баьккхина доттаг1аша, амма массо а, реза воцуш, бат сеттош хилла:

- XIa-a, xlapa х1ун ю, xlapa ю компот? Айхьа мала ахьа! аьлла, дог доьхна д1абахана компоте сатийсинарш.

- Ой, иштта чам боцуш х1унда нисъелла техьа иза, - бохуш, холчух1оьттина 1аш цициг а хилла.

Ойла ца еш динчу х1умано иштта юьхь1аьржа х1оттаво.

Дукха хьан даладо?

1. Дешнаш даладе аз К хьалха долуш (куьйра, кол, картол, кад, копаста, киса, кирхьа, киле), юккъехь долуш (баркалла, беркат, Малкан, гаки, зока, хьонка), т1ехьа долуш (хьаьрк, шок, мил к, эмалк).

2. Делкъе ян юург кечъе К аз юкъахь долчу хасстоьмех (картол, копаста, жГонк, бурак).

Дог1у дош ала

Т1екхечи к1а хьокху хан:
Дашо басе бирзи .... Хууш ву со шело юй,	(Кан)
Лелабо ас бовха... . Мох кхетийта, бераш.	(Куй)
Ас д1адоьллу.... Керта бохьуш бецан ц1ов	(Кораш)
Асд1адоьллутхешан.... Со а хилла ггуллакх далла: Цундела ас до дозалла. Лойша суна аш цхьа к1ира	(Ков)
Басарш хьакха, тоха—	(Кир)

Т1етоха аз

Х1ун дош хир ду, аз К т1етоьхча?

...орта, ...ласе, ...арта, ...оржам, ...уз, ...уьр..., ...ож, .овст, ...уй, ...ема.

Кица

Куьпчич, т!ам (Куьпчичо т!ам шена луъучу латабо).

118119

Шина дашах пайдаоьцуш кица вовшахтаса: корта - когаш (Коьртехь хьекъал ца хилча, когаша къахьоьгу).

Элп

Элп дайна

Ту...ар, ...ирхьа, ше...ар, ex..., ...ема, не...а, ...о...а, буьр...а, туь...а, ах..., ве...ал, г1ум...и, жу....ар, эт...а, ин.. .арло, бух.. .а, чуьр..., мое.. .ал.

Дешнаш кхолла

Дешдакъош д1а а деший, цаьрца дешнаш кхолла: КА (кара, казах, калац1ола); КЕ (кема, кетар, кехат); КИ (кийра, кира, киса); КО (котам, кока, ко 1 а).

Дешдакъа КА хьалха а, юккъехь а, т1ехьа а долуш дешнаш кхолла (кадам, кало, кана, Макажа. Махкат1е, баркалла, нека, п1ераска, миска).

Дешнийн хийцадаларш

Хийца цхьа элп:

1). Кара (сара, к1ара, т1ара, хара, кара, ч1ара, мара);

Кор (лор, мор);

Курс (дурс,турс);

Кож (бож, ч1ож, х1ож);Кад (бад, г1ад, шад);

Куй (буй, гуй, дуй, нуй, туй, суй);Ког (ков, кож, кой).

2. Xlopa керла дош К элпа т1ера дГадоладала деза я оцу да-шехь хилийта хьажа веза и элп:

120

дахка-(тахка); сок-(шок); дека(нека); дехка(техка); куьрк - (туьрк, чуьрк).

Т1едуза дош

Коча (кочар), кор (корта), ков (ковра), ков (ковст), кир (кира), кира (кийра), кан (кана), ка (кад), кор (корсам).

Дашна юкъахь дош караде

Кагтуха (ка, ха, гата, га, гу); корсам (ко, кор, са, мае, мор, ас, морса); курс (у, кур, урс, сур); коржам (ко, ор, кор, жа, можа, маж, мор); кочар (ко, кор, ор, ча, кач).

Дош девзий хьовса

КУЬ бохучу дешдекъа т1ера д1адуьйлалуш долу дешнаш даладе

(куьйра, куьзга, куьрк, куьпчи, куьйса, куьрза).

Дадин ловзарш

КИР дайна, дисина:

...а, ...нча, ...тиг, ...хьа, ...ша (кира, киранча, киртиг, кирхьа, кирша).

Дешнаш кхоллархо

1. Х1окху дешнех кхин дешнаш кхолла: КИЙТАРЛО

(кит, таро, ло, лай, кийла, лор, лай, ор, лар, кира, тир, оти, Кати, кир, кой).

КАРСОЛ (ка, со, ло, лар, лак, ор, лор).

121

2. Муьлхачу чкъурга чохь ду алсам дешнаш?

Сахьтан цамза лелачу arlop д1адеша дош, т1аккха- 122 юханехьа.

(Жоп: аьтгу arlop йолчу чкъурга чохь - ка, кара, ара, 1а, 1ама, ама, ма1а, ма1ар, lapa, рак; аьрру arlop йолчу чкъурга чохь - ка, кара, ара, да, даха, ха, ах, хада, хадар, дара, рак).

3. Кица дешалур долчу кепара д1анисъе книгаш терхи т1ехь. (Жоп: котамашна дукха тебначу цхьогалан ц1ога даьккхина

Самукъане материал

Хаал шайна, стенца къамел деш хилла такси, вилспет, автобус?

Некъа йисттехь 1уьллуш тиша ... хилла. Юххех хахкаелла т1ехйолуш такси хилла.

- Сацахь! Собардехьа! - доьху цуьнга ..., - къамел дехьа соьца^

- Ииш яц! Ииш яц! Ииш яц! - аьлла, сигнал тоьхна, дГаиккхина яйна такси.

Иехйолуш вилспет хилла.

- Собардехьа! - доьху цуьнга а ... - Къамел дехьа соьца.

- Кхана! Кхана! Кхана! - аьлла, горгали бекош д1аяхана вилспет а.

Юххех чехкйолуш мотоцикл хилла.

- Пелъехьа! - дехна ... - Къамел дехьа соьца. - Юха дийр ду. Юха дийр ду. Юха дийр ду, - аьлла,

«т1ах-т1ах-т1ах» деш, д1аяхана иза а.

Сихъелла йоьдуш троллейбус хилла.

- Юхаозахьа цхьажимма! - дехна цуьнга а... - Къамел дехьа соьца.

- Хьалхе ду! Хьалхе ду! Хьалхе ду! - бохуш, т1епаза яйна иза а. Паьхьайисарна кхоьруш санна, сихо йог1уш автобус хилла.

- Собардехьа! - дехна ... - Къамел дехьа соьца.

- Йиш яц! Йиш яц! Йиш яц! - бохуш, «т1ит1» аьлла, къайлаяьлла автобус а.

- Соьца бала болуш, соьга хьажа цхьа а вац-кх, - доккха садаьккхина тишачу .... Нагахь со ца хиллехь, со ян дага ца деанехь, уьш цхьа а цхьана метте д1а-м яхалур яцара я хахкаелла а, я керчина а.

Х1ун хилла техьа иза,бераш? (Жоп: чкъург.)

Кроссвордаш

Кроссвордан еак1овш чу дог1у дешнаш яздахь, з1акардаьхнин ц1е ешалур ю шуьга. Иза кроссвордана юккъехь д1алачкъийна ю. Еша лакхара охьа.

(Жоп: москал.)

Пурхнехьа:

1. Щахь кхобу дийнат.

2. Ондда дег1 долу стаг.

3. Мерза даар.

4. Х1ума хадон а, лоргу а г1ирс.

5. Хьера т1е хи дохуьйту г1ирс.

6. Муьшах бина говрана коьртах буллу г1ирс. (Жоп: 1. Гомаш. 2. Б1от1а. 3. Паста. 4. Тукар. 5. Апари. 6. Жулар.) 123

Грамматически арифметика

КИ + дацаран дакъалг =?	(Кица)
КИР + 1ай хина т1елоцу пар до =?	(Кирша)
КИ + цГийнан маь1иг =?	(Киса)
К + лазар деача тухург =?	(Ков)

К + бепиг, кхийолу х1ума хадош болу гТирс =?

(Курс)(Ког)

КО + мукъаза аз Г =?(Кадам)

К А + к1а аьхьча йолург - А =?

Х1етал-металш

Х1етал-метал хаийла хьуна: Шозза дуьненчу

(Котам)

яьлларг?

Доьду хи - тхо 1охку, соцу хи - тхо хохку.

Х1ордаш ду - лийча йиш яц,

Некъаш ду - д1аваха тарлуш дац. Латта ду - аха мегаш дац.

Х1ун ю и?

Виъ чохь ву, пхоьалг1аниг —

(Канкеш)

(Карта)

царна юххехь - арахь?Массо хена къийсалуш а ву,цхьаъ вукхул хьалха а ца валало?

Букара Бабин ц1инц1олаг бераш?

Чехкааларш

(Кара)

(Когаш)

(Куьрк,хьаьжк!аш)

Декаш до г овг анцастигалхьаладоьду Кема

rlap , 1 1 ? ( )

Куьйрано ядийна кертара котам, куьрка чохь йохку Бикатун

Хьалаерзийча-яьсса, охьаерзийча, кхо кийла хьаьжк1аш.

юьзна хуьлуш йолу х1ума?₍Куй₎Катоха кагтухех, Бикату, керт мел ю кегийна кегаш ю шорта.

Стиглара т1ай т1е йоьжча, ца юху, т1ай т1ера Кицанаш хи чу йоьжча, юху?(Кехат)

Карахь долчун хама барца кхуьу даьхни.

Мера т1ехь деха тхо, дуьнене хьоьжуш, лергех Кирчинчу чхар т1е буц ца яьлла. Кечам боцуш

а кхозу?долийнарг кхачам боцуш дисина. Кураллех мазала

^{(Б1аьргех}хуьлуш дац я дозалла а хилац. Куьг парг1ат ^духкудитинчо ког парг1ат хецна. Куьг къовлий ма лела - куьзганаш)

доттаг1ех хедар ву. Керт йоцу беш - даьхнийн

Архаш таса говр а яц, (Б1аьргех духку куьзганаш) майда.

Хиъна 1ен моша а дац,

Дерриге ган а го, довза а девза?

124 125

Самукъане байташ

Ког, ког, куьйран ког, Хоттала бахана бехбина ког, Бай т1е хьаькхна ц1анбина ког, Xloa делла хьаьстина ког, Даьтта делла хьанбина ког, 1ахаршна тебна ког, Мехкаршна шершийна ког, Ког, ког, куьйран ког.

Кит

Ч1ара и бацахь а, Хи чохь и леха. Диллина

ЭлпКХ

Ловзуш, 1ема

х1орда чохь И «дуьне» деха.

Цу чохь и дуьжу,

Цу чохь rlorry, Цу чохь цо юург а Шеналоху.

Лаьтта т1ехь доцуш, Хи чохь уыи 1арна,

Баркалла баха Вай деза царна.

Дагардарш

Кол, кол, кемсийн кол! Куьйра жа1ар - майданхой. Дала ма ла гунгалой! Хаара-мара берзалой!

Эдал-Гири г1арзакъ-мирзакъ ч1ирд!

Кол, кол, кемсийн кол, Хийра жах1а майданхой, Дала ма ла купалой, Пазакх, мазакх, чим, чим, чиркх.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Ко га буьхьар лела - заискивать. Корта бетта - умолять, упрашивать кого-л. Куьрка дулу шайт1а - об очень хитром человеке. Кийтарло - 1) уловка, 2) показание на допросе. Келап - моток.

Качал - мельничный молоточек. Кахьар - старинная мельница (ручная). Карсол - отводной канал (от мельничной плотины). Каре - 1) щетка над копытами (у лошадей), 2) бечевка (из конских волос).

Физминот

Нийсса д1ах1итта, куьйгаш дег1аца охьахеца, когаш т1етт1а бахийта.

Куьйгаш д1асадахийта, юха хьаладахийта, мох кийра чуоза.

Хьалха ма-хиллара д1ах1итта - парг1ат сада1а.

5-6-зза де меллаша.

126

127

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Могаш доцуш хилча, эсано йовхарш муха етта («Кхахь-кхахь-

кхахь»)

Мила ву тидаме?

1. Дешнашкахь цхьатера аз караде:кхаба, бекхам, булкх, мокхаз, кхаллар, кхакха, мекха, хьокха,

хьокхам, кхаж.

2. Д1адеша дешнаш, дийца, муьлхачу оза т1ера д1адуьйлалушдууыл?

. Кхор, кхорб1елиг, кхокха, кхерч, кхера, кхаж, кхаба, кхема,кхес, кхаллар.

3. Аз КХ юкъахь долчу олхазарийн ц1ераш яха

(кхокха, кхорб1елиг, тодакх, маккхал, алкханч, аттйокх, къоркхокха).

1. Ладог1а туьйране.

КхорбГелиг

Цхьана екхначу дийнахь массо а меттахь гонаш туьйсуш а лелла, цхьаъ хатта дагахь мокхачу кхокханна т1едеана кхорбГелиг. Дукха хан хилла иза цунна т1екхача г!ерта. Ma-хетта ца нислуш,цхьаъ дуьхьал долуш я г1уллакхаш дукха хуьлуш, таханлерчу дийне кхаччалц схьадеана цо ша дагалаьцнарг. Кхин башха г1иллакх ца лоьцуш, ша схьа ма-дарра хаттар дина цо кхокхане:

- Кхокха, ва кхокха, хьо дуккха а х1ума гина а бара, дуьне ма-дду т1ома лелаш а бара, цхьа дехар дара-кх сан хьоьга, ахьа и кхочу шдахь, ахьа боххург дан реза ду-кх со.

- Дийцал т1аккха, х1ун ду хьан сагатдийриг, - хьем ца беш, дуьхьал бистхилла кхокха.

- Массара а хьийзадо со, жима ду бохуш, гуттара а т1ехдетта

«дДаялахьа х1ай, кхорб1елиг, когаш к1ел а ца хьийзаш!»

- Дала кхоьллина-кх массо а х1ума шен-шен барамехь, аьлла, кхорб1елиг кхето г1оьртина кхокха. - Хьо тхо санна доккха делахьара маккхалх лачкъа хала хир дара хьуна, т1аккха юург а ма ю алсамо лаха езаш. Хьо эцца иккхина, дехьа кхевдина атта напха лаха таро йолуш ду. Соьга хаытича, доккха хила ца оыпу хьуна. Лаахь, вайшимма кхо б1е шарахь ехачу бух1ане а хоттур

ДУ-

- Х1ан-х1а, ца оыпу, х1инца кхетта со. Хьо бакълоь, массо х1уманан шен кхоллам а, дахар а ду, - аьлла, т1ема а даьлла, д1адахана кхорб1елиг.

Дукха хьан даладо?

а долу (г1айракх, байракх, г1абакх, чардакх, г1алакх) дешнаш даладе.

2. Йол хьокхуш а, т1еерзош а пайдаоьцучу х1уманийн ц1ерш яха (аз КХ хила деза оцу дешнашкахь). (Пайракх, кхолго, такхор, кханча, кхаба.)

Дог1у дош ала

Эрна дац сан болх беш валлар:

Ду сан стоьл т!ехь даа... . (Кхаллар)

128 5. Учимся, играя (метод, нос.)

129

Нанна rlo деш лела Седа:

1. Аз КХ дешан юьххьехь а (кханча, кхайкхам, кхача, кхаъ), юккъехь а (баккхал, мокхаз, декхар, бекхам, хьокхам), чаккхенехь

И йо1 суна дика хета. Перта массо метте кхача, -
Мерза бу цо бина... . Хууш хилча даьхни кхаба,	(Кхача)
Шурех юьзна хир ю .... Керта вог1уш гича цхьаъ	(Кхаба)
Мусас водий боккху.... Шуьйрра доьллий цГийнан кор,	(Кхаъ)
Гаьн т1ера ас боккху.... Х1ума довза луург 1. Ялта, кхийолу х1ума юьйш-	(Кхор)
лелош долу латта?	(Кха)
2. Юиранан кхоалг1а де?	(Кхаара)
3. Уьстаг1ан ц1ока?	(Кхакха)
4. Юург кхечу кепара?	(Кхача)
5. Кхо га долу шада? 6. Шура, цуьнан сурсаташ чохь	(Кхолго)
лелон кхийрапхьег1а? 7. Президент я депутат хоржуш	(Кхаба)
харжаман яьшки чу тосу кехат?	(Кхаж)
8. Говран «месаш»?	(Кхес)

Т1етоха элп

ХГун дош хир ду, аз КХ т1етоьхча:

...аара, ...аж, ...ерам, ...ема, ...ера, ...аъ, ...овра, ...ее .окха, ...аллар.

Кица

Шина дашах пайдаоьцуш кица даладе: кхане - тахане.

(Кхане йоцуш, тахане хилла яц.)

130

Элп

Элп дайна

...а...а, ...узткъа, ме...а, мо...аз, чир..., де...ар, ал...анч, хьо...а,те...арг,

са...т, те..., э...а, ял...а, гГута..., rlyp..., rla..., зов..., йовла... .

Дешнаш кхолла

1. Х1окху дешдакъошца дешнаш кхолла:

КХА (кхана, кхача, кхачам, кхала, кхаба); КХЕ (кхема, кхерам, кхела, кхетам); КХО (кхозу, кхола, кхосса, кховра).

2. Дешдакъа КХА дашна хьалха а, юккъехь а, т1ехьа а долуш дешнаш даладе, (кхачамбацар, кхачо, кхардам, кхарта; мекха, дукхазза, мокхазан, бекхам; мокха, лекха, акха).

Дешнийн хийцадаларш

1. Хийца цхьа элп:кхаж (1аж - наж - раж - маж - г1аж - таж);кхор (кор - лор - мор);кхел (бел - мел - цел - тел - гел);кхера (бера - rlepa - дера - тера - шера - хьера).

2. Xlopa керла дош шеца КХ долуш я цунна т1ера дДадоло Деза. Дашехь цхьа элп бен хийца йиш яц.

Кхокха - мокха, кхакха - лакха, кхала - кхакха, кхаза - кхаба, кхахь - кхаж, кхача - кхана, кхема - кхера.

131

Анаграммаш

Кицаиаш

Кхолла керла дош

(дашна юкъахь долчу Хьо элпех).кха

Кхоам (мокха);

кхехьар (хьекхар); кхела мна

(лекха); кхарта (такхар); юкк кхала (лакха); кхема

(мекха).ъех

Грамматичь ески

арифметикерг а х1у

КХА + юучун билгало

(чам) =? (Кхачам) н

КХ + боккха к1аг =? (Кхор)

КХ + лазар деъча ю? (Элп тухуш ерг (ов)=? (Кхов)

КХ + аьрха, кара1амоза Цхь х1ума =? (Кхакха)

КХ + ялта д1адуьйш, анн кхиош долу латта

+АРА =? (Кхаара) ат1

Ялта д1адуьйш,

кхиош долу латта + ехь акхаро? (Кхача) йол

Х1етал-металшчу

Дуккха а когаш ду,

амма кха т1ера ц1ахен

букъ т1ехь йог1у? (Мекха)ахь

Керта юккъехь болу цхь

дашо корта? (Кхахьпанан х1уш)а

Кхайк

ц1е харе

терра

ю, т1ера схьаяьккхича,

бен ца

кхин ю? (Кхакха)долу

орца.

ЧехкааларшКхана

лийр

Кхо къиц кхо туьма, велахь а,

кхо кхокха.тахана

ваха

Лакха кхевдинарг веза. лаха шершина, лаха Кхана кхевдинарг лакха оьшу шершина.дерг

Ши-кхоъ кепек, кхо-таххан шиъ кепек.ехь

хууш

Боккха мокха кхокха, хила

Бакха, мокха кхакха веза.

кхера т1е ма хьекха.Кхарда

ма

134 кхарда

шашега хьажи й бен. Кхера ма кхера хьайн бехк бацахь

Кхерч

е терра хир ду кхаллар. Кхузза : юста, цкъа д1ахадае. Кха - Н т1ехь пхьагал лацалур а яц. Кхерийна олхазар н куллах а кхоьруш хуьлу. а

Кхачанан корта - бепиг.,

Самукъанв е байташа

Кхокхий н ловзуш а хьайна н гича, а

Кхийсарш ! царна ахь

Х ма е.

Кхокхий 1

и хьошалгГа

н даьхкича-ц

Кхача а билла,

дузаде.д

(Ж. Махмаев)у

К хк ах на а н

Са ма-? хилли - Д г1аьттина а, ц

К1анта , нене хаьттина а ах ьа лн ла а ,д у

Ж. оМ пу с дт е ла л ав е нл ал на а, с .Ю а

-н Хт

1а и на ць ал л да е: рг

С Те ла х, а нк ао р ат о Мш а

л д

ае рс ат о хш ь, а нХ ь а л а

13о

5х 3ь 1а а_,кад р1 ша с еа ттс ем та тш о шж

.и м

Дм уа ь зд не аг а дд ео вй л, ч аТ ,1 е цм

1а аш н д ае т лт оа йш

,, Да ой га 1л он йн ,а Хм ио г т1 1а е б ко хй а. ч

а(Бай

таш с

иа х

йоы а

пуш л

о, й

_,кхо

Дкхар о

ьчаш л

ха у

дий г

ериг

д1а

дан г1ерта бераш)дуь

йла

Элп КЪ луш

ду

Ловзуш, 1емаxlap

(ловзаран деш

наш

упражненеш:

къи

на г,

къо

материал)лам,

къи

A3 лба,

къа

Фонетически хк, къу зарядкаьрд иг,

Къиг муха ека? («Къакъ-къакъ-къакь»)къо Пхьид муха ека? («Ва-къа-къа-къа»)нза, къо

Мила ву тидаме?ршк

ъар

1. Къ аз юкъахь долу и, дош хазахь, куьг

къемат

хьалаайде: къахь.къуьрдиг, морзах, , къонза, куьг, бургат,

1. къам, дукъ, маьнга,

Ладог

туьха, мукъам, буьрка, 1 къовсам, толам, машар, а бекъа, балоз, шекъа, туьйра

къуьда, къепал.не. КЪ

оза

2. Муьлхачу оза т1ера т1ера д1адуьйлалуш долу Х

дешнаш дагалаца хьовса.ь

138

к ъ а л е

к ъ и г

айна хГот тийн ачу рицк

ъана

пайд аэца г1ерт аш дохк ура уьйт 1ахь кхок харч ий.

Вов ший

н хьал ха а лелх аш, шайн «шуьнара» - К бепиган цуьргаш хуна къестош дохкура уьш. х Цуьргаш сиха кхачийра дош церан. Паккха уьш хир даккхийчу бепиган дац. дакъошна т1едирзира. Xlap Амма иза атта г1уллакх a дацара. Малхо деттина, дукх мазакъдоьлла бепиг а кхокхарчийн цергашна дакъ ч1ог1а дара. Делахь а, адел олхазарш къар ца лора, ла юх-юха а зГакарш ду. етташ.Ишт

Щеххьана церан болх та юкъахбаьккхира бепи юкъаиккхинчу къийго. г Кхокхарчийн а, адам къийган а къамел аша тасаделира:мерз

- Шу х1ун деш ду ачу кхузахь со а йоцуш? - чайн хаьттира къийго. аца - Бепиг дууш, - жоп даша делира кхокхарчаша, а д1аса а хуьлуш, къиг деш шайна юкъаяийта дуу. дагахь.

Ткъа

- Су на а лол цхьа вай дакъа, - дийхира

xlapa

хьешо. хи чу

- Д1аэца, кхузахь

шорттаду xlapa дакъа а а делла, 1уьллуш, -жоп 1утт делира кхокхарчаша. уш

Къийго з1ок даа туьйхира бепигах, амма деза. т1улг санна ч1ог1ачу Оцу

баьпках з1ок ца дешн летира.

ашца

айаелла, къийго, 1ома Кицат1е а яхана, бепиган дакъа хи чу диллира.

- Иза дашшалц собар дийр ду вай, потакашна томе хилийта хи а молуш. Юкъ-кара соцунг1а а деш, хи мелира цо. - Х1инца цергана иза муха ду хьовсур ду вай. Къийго з1ок туьйхира. Бепиг, даа мегаш, кийча дара.

- Лаьттахь даа яьхьар яц со, харцахьа лелаш бераш дийнна цхьа къепал ю.Дитта т1е охьа а хиъна, бепигаца дерг чекхдаьккхира къийго. Юха, генех хьаькхна шен з1ок ц1ан а йина, шен кхин 1ен йиш яц, аьлла, т1емаш лестош ц1енош тГехьа къайлаелира. Цунна т1аьхьахьаьжжинчохь Iapa кхокхарчий, шайн дагахь «ма хьекъал долуш олхазар ду-кх и», бохуш.

Дукха хьан даладо?

1. Аз КЪ хьалха (къурд, къух, къора), юккъехь (шекъа, бекъа, локъам), т1ехьа (лекъ, мукъ, букъ) долу дешнаш даладе.

2. Аз КЪ юкъахь долу дийнатийн, олхазарийн ц1ерш яха

(къиг, къоркхокха, шаткъа, боьлкъазар, ц1окъ, ц1оькъалом,лекъ, жалекъорг, къорзакъиг, къоракотам).

Дог1у дош ала

Жайна даккхарх, баарх дуй

Щанлур бац куьг бехкен .... 1алашдичахьуьнан сурт,	(Къуй)
Щена хуьлу х1онан .... Шен болх бина, баьгна седа,	(Къурд)
Цунах йисна серло... . Яц и йог1ург говрийн рема,	(Къеда)
Эмкалийн ю иза... . Йоза 1амош баккха толам,	(Къепал)
Караэций боккха... . Баккха лаахь хьайна мел,	(Къолам)
Динах лаций де ....	(Къамел)

Т1етоха аз

Х1ун дош хир ду аз КЪ т1етоьхча:

...еда, ...астам, ...амел, ...убб, ...ано, ...ух, ...айле, ...епе, .епал, ...ам.

140

Шина дашах пайдаоьцуш кица меттахГоттаде: къинхьегам, нана (къинхьегам адаман шолг1а нана ю)

Х1ума довза луург

Багахь буьйцу мотт кхечу кепара?^{(Къамел)}

Ирча, инзаре доккха деана вон?^{(Къемат)}

Эмкалийн тоба? (Къепал)

Вахош долу малар? (Къаьркъа)

Юккъехь даш долу йозанан гТирс?^{(Къолам)}

Х1ума лачкъош верг?^(Къу)

Элп

Элп дайна

Моьл...а, бу...арш, до...ар, ...ехо, ...онза, ...аьр...а, ...овсам, ...ам...арг, ло...ам, хье...ал, му...ам, ...еда, му..., ба...о.

Дешнаш кхолла

1. Х1окху дешдакъошца дешнаш кхолла:

КЪА (къадо, къада, къаго, къаро, къамел, къажа); КЪЕ (къега, къеда, къежа, къемат, къера, къепал); КЪО (къолам, къора, къонах, къола, къона).2. Дешдакъа КЪА дашна хьалха а, юккъехь а, т1ехьа долуш дешнаш даладе

(къамел, локъам, дуькъа, мекъалг, векъа, бекъа).

141

Дешнийн хийцадаларш

Дашехь цхьа элп бен ца хуьйцуш къийгах г1аз муха ялур яра?

(Къиг - диг - дог - дощ - даш – даг1 - гlarl - г1аз.) Дадин ловзарш

Хийца цхьа элп

Къеда (к1еда - леда - меда - седа - т1еда - хеда - беда);

Къаж (г1аж - маж - наж - раж - таж - хьаж);Къа (га - rla - да - жа - са - т1а - ха - ча - ша).

Xlopa керла кхуллу дош КЪ - на т1ера д1адоло деза я шеца и элп долуш хила деза:

къонза - (къорза), къажа - (къага), къуй - (къух), къора (къола), бекъа - (шекъа), къена - (къера).

Т1едуза дош

Къера (къерза), къийса (къийсам), къа (къаж), къу (къух), къахь (къахьо), къола (къолам - къовлам), къора (къорза).

Дашна юккъехь дош караде

Къинхьегам (къен, къам, къа, къахь, хье, га, гам, хьена). Къонах (къа, ах, нах, ан, нох, ха, хан). Къехка (еха, ехк, ка, ах, ахк).

Цхьана дашах - маситта

Къоршкъали (къам, орам, рама, ша, къонза, абат, лами, иту).

Къинхетам (къу, ирс, нус, хорбаз, етт, турмал, амал, моз).

142

1. КЬЕ дайна дисина: ...да, ...га, ...дар, ...дала, ...жа, ...къа,...мат, ...на,...ра.

(Жоп: къеда, къега, къедар, къедала, къежа, къекъа, къемат, къена, къера.)

2. Х1окху дешнех кхин дешнаш кхолла (дашна юкъа мел догГучу элпех дешнаш кхолла).

Къамкъарг (къа, къам, га, гар, рама, гара, гам, къага, ага, мара).

Къахьегар (къа, хье, га, гар, къахь, хьакъ, хьера, аре, ге).

3. Муьлхачу чкъурга чохь (аьрру я аьтгу) ду алсам дешнаш? Сахьтан цамза лелачу arlop д1адеша дешнаш могг1ара, юкъах а ца дуьтуш.

(Жоп: аьтгу arlop - къа, къахь, ахь, хье, хьега, къахьега; аьрру arlop - къа, къахь, ахь, да, дан, къахьдан.)

4. Терхи т1ехь книгаш кица дешалур долчу кепара д1анисъе (Жоп: къа ца хьегча, хи чуьра ч1ара а ца баьккхина).

f^mm

143

К1айн къиг къаьркъан къурдаш деш ю. Къорза къийгаш къехкайо къийгаша.

Кицанаш

Къахеташ цалург дозаллина ма луо. Къахьегарал хала ду къа ца хьега г1ертар. Къаьхьаниг ца диъча, мерзачун чам ца хаьа. Къелле ма хьажа, стеган стогалле хьажа. Къинхьегам цабезарг юьртахь тарлуш вац. Къиг т1ееъча, къиг а г1отту хьала. Къовла дезачохь киса къовла, даста дезачохь даста. Къеначу барзо ши уьстаг1 баьхьна. Къен кура стаг мохк боцу эла лерина.

Самукъане байташ

Къиг

Караэцна жима диг Дечиг доккхуш яра къиг. Шен к1орнеш ца яйта rlopa, Т1ахъаьлла къиг йоллуш гора.

Цуьнга хьоьжуш котам, н1аьна, Иоьлуш лаьтташ яра цхьаьна... Къийгах ч1ог1а къа а хетта, ТПедеара жТаьла дедда.

Кхардамхой цо д1алелхийра

Ца хеташ къиг шена хийра,

Къийгаца и цхьаьна т1аккха Д1ах1оытира дечиг даккха.

(I. Демеев)

Къона муха хила веза? Къайле шуна йийца воллу: Къинхьегам шу хилахь безаш, -Къаьхкий, мало гена иолу, Къеналла а т1е ца йог1у.

(Ж. Махмаев)

Дагардар

Къу

Тукхас баьккхи ц1улла сара: «Хьенан киснахь 1уьллу кара?» Х1инца б1аьргаш хьабба ву Вайха говза воллу къу.

(Ш. Хасаров)

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)Къурд эр доцуш - решительный, твердый, непоколебимый.

Къаьхьа къурд (бан) - испытать горе, бедствие, беспокойство.Къамел цадойту -делать что-л. удачно, успешно, мастерски.

Къаж - 1) осока, 2) расчесанная шерсть.Къахк - полевой клен.

Къепал - караван (верблюдов).

Къилба - компас.

Къуб - гробница.

Къулла - родник, источник.

146 147

Физминот

Къуркъал - грыжа.

Куьйгаш хаьнт1е х1иттаде,
Когаш т1ехь шу кхиссало:	(5-8-зза)
Аьтту arlop хьаьвзаш, Кхисса-кхиссало.	(5-8-зза)
Аьрру arlop хьаьвзаш Кхисса-кхиссало.	(5-8-зза)

ЭлпК1

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Лоьман Klopни кхаьбна цициг

Хьуьн чохь кхерсташ лела цициг делла 1уьллучу лоьмана т1екхаьчна. Жима к1орни хилла цунна юххехь байлахь йисина. И к1орни, напха т1е а кхоьхьуш, к1адо ца еш кхаьбна цициго. Цунах дукха хан ялале доккха экха хилла. Цул т1аьхьа ижуна ша арадолуш хилла иза. Ижу ца карош меца дисча, цициг даа дог хилла лоьман. Ша схьалаца лом чухьаьдча, цуьнан дагара хиъна цициг, дитта буьххье даьлла.

Лом дитта к1ел охьа а дижина, хьала дистхилла:

- Со дузош кхиийна сан нана, хьайн массо а амалш 1амийра ахьа су на, хьо санна дитта т1е хьаладала х1унда ца 1амийра ахьасо?

Цициго жоп делла:

- XIapa тайпа кхераме киртиг т1ех1оьттича, хьох к1елхьар-дала и амал сайна йитира аса.

(Х-А. Берсанов)

Москал муха ека? Мила ву тидаме?

(«К1ал-к1ал-к1ал»)

Дукха хьан даладо?

1. Аз KI дашна хьалха а, юккъехь а долуш масалш дал аде

1. Цхьатера аз караде дешнашкахь:(к1иранде, к1отар, к1омал, к!охцал, к1ар-к1ар, хьаьжк1а,

к1урк1мани).

Klar, к1ажа, хьаьжк1а, т1е-к1ел, ник1апа, к1ара, к1ац, к1ужал,

кТалд_,мук₁арло_.2. Аз KI юкъахь долу шайна девзаш долчу зезагийн, бецийн

ц1ерш яха

1. Суьрта т1ехь йолчу х1уманийн ц1ерш яха. Дийца, муьлхачу

озат₁ерад₁адуьйлалушдуидешнаш_. (к1омал, к1айн ба1, к1елхьардиг, к1алхьа, к1а- буц, к1аьнзиг,

ч1ег1ардиган к1а).

Klyp Kla | К1орни | Юархаш К1ант КТеза Юудал

Дог1уш долу дош ала

₃. Ладог1а туьйране.Галваьлла ас хи чохь т1адий

Х1умнаш тега эцна... . (К1ади)

148

149

Оыиучунна вац со къора: 1ай баго ас оьцу ....

(Klopa)

Къинхетаме ву сан Хожа: 1амийна и ж1аьлин ....

Меттахъхьедарх балдаш Хилац яа ... .

Эсана ца оьшу кара, Цунна езарг маю... .

Т1етоха аз

Муьлха дош хир ду аз KI т1етоьхча?

...ир, ...илло, ...отар, ...омар, ...омсар,

хьехархоша, Шен сил дукха цунна деза, Байлахь диена

(К1еза)

(К1алдаш)

(Klapa)

...ожам, ...охцал, ,еда, ...орни.

Кица

Шина дашах пайдаоьцуш кица вовшахтаса. К1езиг - дукха (к1езиг дечо дукха дуьйцу). Х1ума довза лууш вергХьалха хи дан кхоьхьуш хилла пхьег1а? Дуьйш-лелош долу ялта? Ж1аьлин бер?

Чохь лелош йолу мачаш?

(К1удал)

150

(К1а)

(К1еза)

(Klapxaui)

Шурех доккху сурсат?	(К1алд)
Т1ехь «мехий» долу буц?	(Юохцал)

Дешнаш кхолла

Седана чу яздина дешдакъош д1а а деший, цаьрца дешнаш кхолла

KIA, KIE, К1И, К1У, К1Ю. А

(К1ажар, к1еза, к1ира, к1ужал к1омал.)

Дешнийн хийцадаларш

1. Хийца цхьа элп

К1а (га, rla, жа, ка, кха, т1а, ча, ша, ха). Юур (дур, гур, мур, тур, xlyp, сур). К1ир (вир, г1ир, жир, кир, сир, тир, ч1ир). Klapx (тарх, чарх).

2. К1езанах хьоза муха далур дара?

К1еза (меза - моза - доза - хьоза).

3. Xlopa керла дош К1-т1ера дДадоладала деза я шеца и элп долуш хила деза.

Klopa - к1ира, к1ир - к1ур, к1ус - к1ес, к1ац - к1аг, к1ай - к1аг, к1еда - кТеза, к!омар - к1омал, кТудал - к1ужал.

151 Т1едуза дош

Klyp (к1урз), к1ора (корга), к1ир (к1ира), к1а (к1аг), к1ажа (к1ажар), к1омар (к1омсар).

Дашна юккъехь дош караде

Klopra (op, Орга, га, к1а, к1аг, гар, гора.Юудал (у, да, ал, лу).Юайдарг (к1а, к1ай, да, гар, гай, к1аг, дага).

Дадин ловзарш

1. К1о дайна, дисина:

...берам, ...жам, ...зйох>'рг, ...мал, ... рмода, ...рни, ...тар, ...хцал, ...шт, ...рга.

Муьлха дешнаш дара?(Жоп: к1оберам, к!ожам, к1озйохург, к1омал, к1ормода, к1орни, к1отар, к1охцал, к1ошт, к1орга.)

2. Муьлхачу чкъурга чохь ду алсам дешнаш (аьтту я аьрру)? Сахьтан цамза лелачу arlop д! ад еша дешнаш.(Жоп: аьтту чкьурга чохь - к1ел, ела, елар, лар, л ара, елара, ара, к1елара; аьрру чкъурга чохь - к1а, к1ай, к1айда, айда, айдар, да, к1айдар).

3. Терхи т1ехь книгаш кица дешалур долчу кепара д1анисъе.

(Жоп: кГезигдечо дукхадуьйцу.)

152

Самукъане материалКроссворд

Кроссвордан еак1овш чу дешнаш нийса яздахь, цу чохь д1а-лачкъийначу зезаган ц1е яккхалур ю шуьга. Еша лакхара охьа. (Жоп: к1айдарг.)

1. Хьеран чами чуьра ялта и охьуш болчу тГулган гуьрга чудохуьйту г1ирс.

2. Юентан ц1е.

3. Суьйличун литературни ц1е.

4. Охьахууш к1елбуьллу г1айба. 5. Иоь1ан ц1е. 6. Чехка дог1атоь хчаохьа хьолхуш долухи ш.

7. Буц хьокху г1ирс.

(Жоп: 1) К1арк1ар. 2). Гилани.

3) Ж1айхо. 4) Миндар. 5) Маса-ни. 6)

1овраш. 7) Мангал.) Ребусаш 1. К1а т1ехь жа (К1ажа) 2. Ялтех тоха буц (К1абуц) 3. KI X ор чохь га (Klopra) Грамматически арифметика KI + адамаш, машенаш д1асалела меттиг=? (К1урам) 153
KI + хинан ц1е =?	(Klopra)
KI + сакхт =?	(Юант)
KI + бер тахко г1ирс - А =?	(К1аг)
KI + мукъа аз =?	(К1а)
KI + эчиган тайпа + А =?	(К1еза)

Хетал-металш1

Х1етал-метал хаийла хьуна:

Йоьдуш - яьсса, йог1уш - юьзна?

(Юудал)

Х1окху дуьнен т1ехь хан мел йоккху ган йиш йоцу х1ума? (К1есарк1аг)Ло а дац, ша а бац, детица кхелича санна аре к1аййина? (К1ац)

Арен т1ехь бу йижарий: дашо бГаьргаш, к1айн цкъоцкъамаш долуш. (К1айдарг)

Дина ма-деллинехь корта а, когаш а боцуш хуьлу, цхьажимма доккха хилча - когаш, корта а хуьлу? (К1орни)

Горга а ду, к1айн а ду, дуккха а 1илла а 1иллина, ц1еххьана иккхича, чохь садоцчу х1уманах чохь садерг хилла? (Xloa а, к1орни а)Б1е ваша цхьана ц1а чохь гулвелла? (К1енан кан) Ц1арах схьа а болу, цунах бал ар а хуьлу? (Klopa)

154

Чехкааларашх

Д у а н й ч е о х х а ь ? к

1 а к Б ъ у е к г ъ а

, к

Х 1 иа ч й о н х ьк т ъ

₁и ог к ъ е е х г а а .

Кицанаш

Вайн

пхьак Юадда а цабенболчо дукха очедуьйцу.

Юант к1ант вац, вешех къайле йолуш кхо х1ума цуьнан да-цахь.

К1ант к1ант воцу нана нехан не1аршка дукха хьийзар ю. Юелахь rlypa йоцуш 1ам т1ехь ша бийр бац. К1илло ву ма ала цхьа ледарло шена гучуяллалц. К1айчу куьйгашна наха къахьегнарг деза. Юудал к1айло, шена пхьеро г1ели диллича.

Самукъане байташ

Къорза к1еза

1елас дузий къорза

к1еза,

Яош дийнн

шурин бог.

Дуьне

нна а

хилла

реза, Деа цуьна н ловза дог.

Дуьхьалхь аьди полла

байча, Важа-м баха,

боц

уш

ше

к.

1ам чу йи

жн

гом аш

яйч а,

Лаь тти

хьо

ьж

уш, даь

лла цец

Де

ди, хьа ьди

мо тт баь ккх ина

Ир

ах1 отт ош

сема лерг,

155 Леташ, г1овг1а-г1ар яьккхина, Лоьхуш шеца ловзун верг.

Котам, буьхьиг, эса г1аттош, Иккхи буьна, божал чу. Ойла йина эли т1аккха: «Х1орш ма ч1ог1а къехкаш бу?!»

(1-Хь. Эпсирханов)

XIapa к1анталг хьенан ву?

XIapa ког, ког хьенан бу? Хатташ кхетта бехбинарг? Бай т1е хьаькхна нДанбинарг?

- Дадин бу, сан дадин бу.

- XIapa б1аьргаш хьенан бу, Нанна т1аьхьа билхинарш, Не1арехьа хьежийнарш?

- Бабин бу, сан бабин бу.

- XIapa лергаш хьенан ду, Hel мел туьйхи ладег1нарш, Дада веъна 1ехийнарш? - Вашин ду, тхан вашин ду.

- XIapa куьйгаш хьенан ду,

Б1аьргаш ц1ийбеш чухьекхнарш, Баба кхаьчна, дилинарш?

- Децин ду, тхан децин ду.

- XIapa к1анталг хьенан ву,

Воьлхуш, векаш хьийзинарг, Дадас, бабас хьийзийнарг? - Мамин ву, сан мамин ву.

(М. Кибиев)

Klиpa

К1ира иза ду цхьа денош, Цу чохь хаза деха денош. Хьалхарниг ду оршот де, Цунна уллохь шинар де.

Кхаара ду юккъехь дехаш К1ира декъар доккха дукъ ду. Еара де уллохь ду, Еза суьйре цуьнца ю.

Оцу сарахь луш ду caria, Мискачарна кхачош дакъа. Деза де ду п1ераска Баккхийчарна, берашна.

ЯлхалгТа чоь д1а а лаьцна Шоьта де ду ирсе кхаьчна. Ворх1алг1а ду к1иранде, Вай уьш дерриш тергалди.

(М. Ахмадов)

Дагардарш

Цхьара, цхьара, цхьайтта, Щийннана - шийтта. Ши мотт бетта к1удал, Туп хьесий дохуш, Хесат1улгаш кхуьйсуш, Огурш, могурш, К1омсарш, к1алц.

Цхьа к1ана, ши к1ана, К1ана к1аштана,Щакар, ц1икар, xlyp-xlyp, веч1ир, Ч1амархана ч1ижжат1.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

К1ел ког таса - чинить исподтишка препятствия. Klerani т1ехь санна - в крайнем волнении. К1ожам чим бан — уничтожить совершенно, до основания. К1инж - 1) бахрома, 2) ямка, лунка, вырытая для игры, 3) завиток каракуля.

К1арлаг1а - позорная куча камней (обычай предания позо-

РУ)-

Юомал - конопля.

Юабуц - пырей.

Юайдарг - белая ромашка.

Klec - затылок.

К1ошт - район, участок.

Юурам - свинчатка (кость для игры в бабки, залитая свинцом).

К1урк1мани - водоворот.

Физминот

Юорнеш

Юорнеш, к1орнеш - можа к1орнеш, Кегий горга хаза овгалш, Нанна т1аьхьах1иттина Ков-керт мел ю даьржина: Ког-м1ара а хьоькхуш байн Юург-мерг уып лоьхуш дай.

Даккхий т1емаш даржийна, К1орнешна т1е б1аьрг боьгГна, Лакха стиглахь куьйра хьийза, -

158

Ловчкъа д1а, - шу кхин ма ц1ийза! -

Юорнеш, к1орнеш, довдалаш, Т1емаш к1ел д1аловчкъалаш! Шух катоха куьйра г1ерта, Дог1ур дац и дийцарх берта.

Къуьрдиг-нана кхойкху хезна,

Кегий к1орнеш, синош дезна, Хьаьвди-девди нана йолчу; Шайна дала орца долчу.

(XIapa байташ а йоыпуш, цу т1ехь дуьйцург до бераша хьехархочуьнца цхьаьна.)

ЭлпЛ

Стенах тера ду элп?Ирахбахна лам а лаьтта, Шерра цуьнан бохь гуш бу. - Лам буй и! - ахь соь ма хетта Хьуна гушдерг Л элп ду.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна метериал)

Аз

Фонетически зарядка

Дешнаш доцу йиш муха локху? («Ла-ла-ла»)Мила ву тидаме?

1. ДГадоынучу дешнашкахь цхьатера аз хазахь, куьгхьалаайде:

159Чкъор, пийл, лаг, гам, гила, лалам, беш, бел, полла, болх, була, бол ар.

2. Ладог1а туьйране. Шайца Л элп долу дийнатийн а, акхаройн а цДераш дагалаца хьовса.

Лергъяхар а, цхьогал а

Жимачу боьлакахь ехаш-1аш хилла жима лергъяхар. Ч1ог1а дезаш хилла и поппарх цхьацца х1уманаш яр. Цхьана екъачу меттехь малхе охьа а хуий, поппар хьуьйш, цуиах ловзаргаш еш I.apa иза. Цкъа хьалха локъамаш бен еш ца хилла цо, юха йолаелла авголаш ян а. ТТаккха яханчу цо пийл а йина, цул т1аьхьа- лом, ц1оькъа-лом, маймал, тарсал, пхьагал.

Акхарой цо лелочух реза долуш, и хьоьстуш хилла. Цхьа цхьогал хилла цо лелочунна реза доцуш. Дан а дог1ий, цо мел йина ловзориг каг а йой, т1ехбеттамаш беш хилла:

- Пхьагал, пхьагал, лергаш деха хьо лергъяхар.

Дикка лелийна цо и харцонаш.

Цкъа цхьана дийнахь, боьлака а деана, лергьяхарна юххе охьа а хиъна, цо мел дечуьнга хьоьжуш а 1ийна, эххар аьлла цо:

- Со а ма дара хьалха поппарх цхьацца х1ума еш, амма хьуна санна дика-м ца хаьара суна уын ян.

- Х1умма а дац! - цхьогал тедан г1оьртина лергъяхар, - дохий ма хьийза. Хьуна санна лаьттах х1иллане 1у ьргаш даха цхьанна

а ца хаьа.

Дог1у дош ала

Суна дадас хьалххе 1амий:

Тхов т1е вала XIOTTO. .. . Дагна хуьлу боккха там,

(Лами)

Гича лекха, сийна ....

(Лам)

160

Со ца кхоьруш лаца ваьхьа

Лаьттахь сетташ, бог1у __(Лаьхьа)

Хазахетарх дуьзна дог, Ире ду майрра боккхуш ког. Хьох со кхоьруш вац, хало, -Латта к1айдеш, деъна....

(Ло) К1анталг, хьуна бо ас хьехам, Ца хилийта цхьа а эшам. Ша болччохь 1адбитахь ахьа, Д1овш ца тухуш 1ийр бу ... .

(Лаьхьа)

Сан кадолу дика тахна: Балхана т1е ойла яхна. Беш ахкало соьга атта, Иокъа йолуш ма дац ....

(Латта) Говрана т1екхаьчча хан, Тоха деза когех....

Элп(Лан)

Элп дайна

Мо...ха, сто..., ...итта, ...о, а...кханч, моска..., бу...кх,

...уьйдиг, ...окхар

Дош кегаделла

МААЛП (лампа)

Дешнийн хийцадаларш

1. Хийца цхьа элп, амма керла дош Л элпа т1ера дДадоладала деза:

161лепа (лета), леха (леца), лега (лекха), лахьа (ласа), лара (лаца), лата (лама), лол (лом).

2. Лаба (ваба, кхаба, ч1аба, саба).

Лу (гу, rly зу, къу, шу, хьу, xly, цу,

ч1у). Лом (ц1ом, сом, жом, т1ом).

Дешнаш кхолла

Х1окху базалгат1ехь ловзоргийн метта кхозу дешдакъош. Уьш вовшах атосуш, дешнаш кхолла (Жоп: лаба, ладугГу, лами, бала).

Лами

Дешнаш даладе элп Л хьалхара а, шолг1а а, кхоалгГа а, доьалг1а а, и. д1. хуьлучу кепара. Дешархой шина декъе а бекъна, муьлхачу тобано т1едиллар сиха кхочушдо хьовса мегар ду.

Лами

Алмаз

БалозХьовла

Шаьвла

31оьмалг

Малхбале

Чекх элп

Элп Л шайца долу дешнаш даладе (алу, эвла, г1езало, кула, зулам).

Педиллар чолхедан а тарлуш ду, масална далочу дешнашкахь элпаш цхьатера а хила деза (дагардича), цул сов элп Л кхоалгГа

162

а хила деза массо дашехь. Сиха а, алссам дешнаш далийна тоба тоьллалору.

Пхьалг1а

Таллар

Холмач

Хьолт1ам

Ж1олам

Х1оллам

Паларт

Т1едуза дош

Лам (лаам), лакъа (лачкъа), лам (лами), лекъ (лекъа), ло (лор), ло (лол), леха (лелха), локхар (локкхарг)Ах дош шуьгахь ду

Лов ... (зар), лам ... (па), лар ... (ча), лел... (ха), луьй... (та)

Самукъане материал

Дадин ловзарш

КхаамогГаре:

1. Хьалхарчу мог1аре Л элпа т1ера д1аюьйлало акхаройн а, олхазарийн а ц1ераш д1аязъе, шолг1ачу мог1аре — и элп юккъехь дерш, кхоалг1ачу мог1аре - цунна т1ехь чекхдовлурш.

Жоп: 1. Лом, лу, леча, лекъ, лечкъардиг, лайнхьоза, лоьвстиг.

2. Чаг1алкх, г1ела, гтала, ц1оькъа-лом, була, х1уьрц1аьлдиг, кхорб1елиг, жалекъорг, салор, бирдолаг, ч1ерийлоьцург, мерцхалдиг, г1арг1ули, алкханч, н1аьвла, селасат, дургали.

3. Тарсал, маймал, пийл, цхьогал, пхьагал, нал, бирнал, маккхал, шоршал.

163

2. Кроссворд

Еак1овш чу дешнаш язде. Xlopa аша далочу дашехь элп Л хила деза.

1.Дитт

2. Зезаг 3. Буц

4. Стом.

(Жоп: 1. Маьлказ. 2. Туобалкх. 3. Липпар. 4. Шаптал.)

4. Дешнаш даладе, хьалхарчу дешан чаккхе шолг1ачу дешан юьхь хуьлуьйтуш:

зу..............па (зу, лам, лампа) си............. аро (силам, лам, ламаро)къов ............. и (къовлам, лам, лами)

5. Кроссвордан ек1овш чу билгалдина дешнаш язде.

Марша Гойла, ч1ег1ардигаш

«Липецкехь пхийтта градус шело, - хаам бо радиос, - ткъа Къилбехь йовха ю, кхетта малх а болуш, хьалакъедаш зезагаш а долуш. Кеманна билет эцале х!орда чохь лийча йиш хир ю шун».

Радиога ла а дуггуш, ойла еш ву Лукъман: «Х1инца цигахь велара со. Т1аккха...» «Цигахь х1ун ду-м ца хаьа суна, - ойла ечуьра юкъахвоккху и Лайлаа, — ткъа кхузахь-м туькана бепиг эца ваха деза х ьан!»

Доккха са а доккхий, ца дог1учу дагца шена т1е бедар юха xlyny Лукъман. Ткъа Лайла омра деш ю: «Куй, шарф, каранаш! Хьо Къилбехь вац!»

Лукъман сихачу боларца воьду, шийлачу мохах шен юьхь лечкъош. Щеххьана: «Оцу дитта к1елахь ерг хгун ю?» - олий, охьатаь1а иза. Цигахь гинчо бепиг а дицдалийтира цунна. Щавеара иза, куйна чохь ши ч1ег1ардиг а дохьуш.

164 165 - Д1ахьаьжча, лай т1ехь ч!ег!ардиг ду-кх, цунна дехьа- кхин цхьаъ а,.. - сихвелла дуьйцура к1анта.

- Х1ун дийр дара теша, хгун дийр дара теша? - йоьхна хьаьвзира Лайла, шен кераюккъехь долчу ч1ег1ардигана Tie xlyn а бохуш, и дохдан г1ерташ.

Лукъманан юьхь ц1еххьана серлаелира: «Кема! Кхо сахьт далале - Къилбехь!»

Б1аьргех доьхкина куьзганаш а долуш волу аэропортан хьаьким ч1ег1ардигашка ма-хьаьжжинехь, дерригенах кхийтира. Бераш а эцна, уггаре а доккхачу кеманна т1евахара иза.

- Х1ан, Лайла, билеташ доцу xlapa ши пассажир а ву хьуна, аьлла, стюардессе чохь ч1егардигаш долу яьшка д1акховдийра цо. - Шаьш Къилбе д1акхаьчча, д1ахоьцур ахьа.

- Марша 1ойла, ч1ег1ардигаш! - мохь бетта бераша.

Кема дукха хан ялале охьахиира х1орда юххехь йолчу аэропортехь. Массарал хьалха цу чуьра араелира стюардесса. Яьшки т1ера нег1ар д1адаьккхича, ч1ег1ардигаш т1ема а девлла, сийначу стигала хьаладахара.

- Дийций далал,

Оццул лекха, оццул доккха

Х1унда ду хьо? Сихха ахь жоп лол.

Х1уна дукха аьрзнаш до-кха.

Mlapam х1унда ю хьан ира?

И мохь-ц1ог1а х1унда ду сел стомма?

И тхо, хьуьнан халкъ, цаларар хир хьан.

Кхида хьо ловр долуш даций тхо-ма!...

Х1ун бехк болуш чехадора пхьагало и лом,Кхета хала хир дац вайна, жимма ойла йича:Хьуьнан паччахь пхьагал хилча,Лоьман бехк бу-кх лом и лом хилар.

(Адамов Муслим)

Ломан жоьпаш

- Стенна ха деш бу хьо, лам? - Ас ларбеш бу Къоьзан-1ам.

- Х1унда 1алашбо ахь иза? - Т1аьхьенна и лууш биса.

- Муха ду цу чуьра хи?

- Цунах хьоьгуш хиллал тхи.

(I. Демеев)

Дагардарш

Т1ай т1ехула йог1ура, Сира газа йог1ура, Ц1ога лестош, йоггура. Пуркхах д1атесира, Хи чу ша юьйжира. Ша цатешарг - хьажал д1а Гон на юкъара вала схьа.

168

Бай т1ехь ловза йоггура: Кегий тарсалш, меан к1орнеш, Цхьогалш, пхьагалш, чайта1аш! Уьш, ца 1ебаш, сийна бай,

Хьоьшуш, хьерчаш, кхиссало, Хьайна лаахь, вола хьо.

Дошам

(ира аларш, фрахеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Лам хилла х1отта - всеми силами защищать, отстаивать. Лаг дукъа — заставлять молчать кого-л. Логера шад баста- успокоиться, рассеяться. Лергаш ирдан - насторожиться, с напряжением слушать. Ладам - значение, важность, значительность. Ламаст - обычай, традиция. Ларча-узелок. Латкъам - жалоба. Локхар — ремень Луг1ат — словарь. Лахьорч - ракушка.

Лежиг - мех (бурдюк для переноски жидких и сыпучих веществ).

Физминот

Л элпах тарбеш когаш д1асабохуьйту, хаьнт1е куьйгаш дохку. Шина a arlop а те1аш, олу: Аьтту, аьрру, Хаза г1уллакх хуьлу. Дика бераш шу ма ду! Аьтту - аьрру, аьрру - аьтту...

Хьехархочо цхьацца хгуманийн ц1ераш йоху. Нагахь и т1ема йолуш елахь, берашка «т1емаш ластаде» олу. Дешнаш х!окху

169

тайпана хила мега: йилбазговр, ц1а, беракема, кема, полла, г1аргГули, тарсал, лом, маккхал.

ЭлпМ

Стенах тера ду элп?

Вовшийн юххехьШи стаг лаьтта.

Куьйгаш леци,

Пехили,М - элпах тера хили.

Ловзуш, 1ема(ловз аран упра жнен ешна матер

иал)

Аз

Фонетически зарядка

Етт муха Ioxy?

»)

Мила ву тидаме?

1. Цхьатера аз караде дешнашкахь:

малх, ловзар, мох, месаш,

момсар, бурам, берам, горгам, дума, лами, къам.

2. Суьрташ т1ехь йолчу х1уманийн хьалхараэлпаш вовшах- тесча х!ун дош хир ду? (машар)Малх ______Ага

___________Шада Ахкарг Рама

170

(

м у

3. Ладог1а туьйране. М оза т1ера

д1адуьйлалуш

долу дешнаш дагалаца хьовса.

Цхьогалан маржа

Цхьогал хилла хьуьна юккъехь мерза наб еш дижина 1уьллуш. Барзо т1е а яхана, вайша талла даха деза, гена доццуш жа хаа-делла шена, аьлла.Цхьогало шен марха ду аьлла, т1е ца лаьцна и ггуллакх.

Кхано борз, дума а бохьуш, талла яханчуьра юхайоггуш, юха а цхьогална т1е1оттаелла.

Шегара дума

охьабиллина

барзо, жимма сада1а дагахь.

Д1ат1екхеттачу цхьогало б1аьргнег1ар тухучу юкъана д1акхаьллина чомехь болу дума.

Оьг1азъяханчу барзо дера хаттар дина: «Хьан тахана марха дацара?» - аьлла. Мекарчу цхьогало, стигла а хьаьжна, аьлла:- Седа схьакхетта вайна, марха досту хан хилла.

Стигла хьалахьаьжча, шена хгумма а ца гича, цец а яьлла:

-«Кхин хГун го хьуна цигахь?» - аьлла барзо.

Цхьогало, хьала а хьаьжна, аьлла, шена оцу седана юккъехь таллархо го, кхунна т1е топ а хьажийна 1аш.

(Халкъан туьйра)Дукха хьан даладо?

1. Муьлха хьуьнан ц1азам бу М оза т1ера д1аболалуш? (Мангалкомар)

2. М аз юкъахь долчу зезагийн ц1ераш яха.

(ПетГамат, ал-ц1енз1ам)

3. Шайца аз М долу дууш, молуш долчу сурсатийн ц1ераш яха(моз, дама, морса, морза, хорсам, г1аммаг1а, мандарин).

171TIeтоxa аз

1. Ала х1ун дош хили, М т1етоьхча.

Со...,т1о ...,т1а

..., ча..., къа ..., ла

..., га ..., ло ..., rla ..., та..., сти... .

2. Тайп-тайпана дешнаш кхолла, ца тоьаш долу аз т1е а тухуш:

МО ... (МОХЬ,

МОр, МОХ, M03)t

суна гуш, Хадабина
беха.... Стиглахь яц уьш сецош архаш, Дог1а дохьуш	(Муш)
йог1у .... Эшарш лоькхуш дог1у Хуло, -Цунна гонах бераш гулло,Лоьцу цара шайна ч1ерий,Дуг1уш дуткъий, деха	(Мархаш)
....	(М1ерий)

Дог1у дош алаЕтт д1аиккхи,

Цунна цхьа ца кхочу т1е, -Накъост, иза х1ун ю те?

1алам хаздеш ю и чалх,

Дийнахь кхетта дашо ....

Д1о к1ант суна дика хета:Эрна вуьйлуш вац и кет1а...

Шен нанна rlo деш ву Ваха:

(Малх)

Тайца боккхуш ву и___

(Маха)

е н н а

б а л х а

л е л а

д а

I e p

д а

х а р

т х а н

д е л л а

т а

172

Деша ваха ю сан чот, -1амош ву со нохчийн ....

Бац и буьйцуш болу мотт,Бу и вуьжуш буьллу __ 1аьржачу арахь к1айн пхьагал

Хьаьди, еди, теси тел.

Лар яра цуьнан к1айн.И пхьагал ма бара ....

Дешнаш кхолла

Дешархой шина декъе а боькъий, билгалдинчу дешдакъошца керла дешнаш кхуллуьйту цаьрга. Дукха дешнаш кхоьллина тоба тоьлла лору.

МА, МО, ME, МУ, МИ

(маха, мача, моза, моха, мекха, меца, мужалт, муц1ар, мимар, мидал).

Дуьхьал маь1на долу дешнаш даладе

Машар - (т1ом), меллаша - (чехка), майра - (к1илла), мерза -(къаьхьа), масла1ат- (дов), мостаг1 - (доттаг1).

Чекхдаккха алар

(Мотт)

(Мел)

Говр терса, ткъа атто .... Ж1аьла лета, ткъа цициго

(«MIy-у» олу)

....

(«М1аьв» олу)

Пийлачу ц1аро йотту, ткъа чехкачу ц!аро

.... (Морцу)

Предложени кхоллаПредложении xlopa дош М оза т1ера д1адоло деза. Предложени еха мел хили а дика ду. (Масала: Мархас Маликина мерза морса

малийра.)

173

Ца магийна аз

Дешнийн хийцадаларш

Ала ца магийна М аз ма ала хаттар дича. Масала, муьлха хьуьнан цДазамаш деза хьуна дукха: мангалкомарш я пхьагалцДазамаш аьлла, хаттар делча, ала мегар ду «кхидерш», «уьш а, вуыи а».

Элп

Элп дайна

...ахкат1е, ...окхаз, ...охк, ...ар...ар, ...арш...еда, ...ара, бура..., го.. .аш, сто..., г1о..ат, низа..., боха..., за.. .а, гул...аьнда, бу..аьштиг, зула...

Дешдакъойн лото

1. Дешдакъош д1а а деший, цаьрца керла дешнаш кхолла. (Жоп: маха, моша мокха, меца, мекха, мимар, муцДар, мух1ар и.

д1. кх.)

2. Кехат т1ехь зорбатоьхна ду дешдакъа МА. Цунна т1е кхин дешдакъош тухуш, керла дешнаш кхолла (ма1а, мача, малонча, мажар и. д1. кх.)

3. Дешнаш кхолла, х1окху дешдакъошна т1ера д1а а долош:

МА, РА, ХА, ЛО, ДА, ДИ. Оцу кхуллучу дешан цхьа дакъа М - на т1ера дГадоладала а деза: (масала, маха, рама, хало, лоха, дама, дира).

Дешнашкахь хийца цхьа элп: мага (мала, маха, маша, маса, маца, мара).

матар).

Т1едуза дош

Мах (малх), мае (марс) моха (молха), мох (мохк), мара (м1ара), мур (мурд), морза (морзах).

Дашна юкъахь дош караде

Морза (моза, арз, мор, ор); мог1а (мо, rla, г1ам); масар (мае, са, аса, аса).

Ах дош шуьгахь ду

Map ...(г1ал), маз ..(лаг1а), м1аь ..(чиг), моьл.. (къа), моз..

(rlap), му.. (къам).

Телеграмма

Телеграмма яхьийта х1окху дешан xlopa элпах дош а деш:

Мадрид (Маликина аша дахьийтина розанаш исбаьхьа дара.)

Самукъане материал

Кроссвордаш

Д1адешадош.

Жоп: журнал

(Жоп: математика.)

«Маьлх-Аьзни»

174

175

Маж (мае, мах, май). Мажар (мадар, малар, машар, масар,

Суьрташ т1ехь йолчу х1уманийн ц1ёраш язъе кроссвордан еак1ов чу.

(Жоп: малх, алкханч, лечкъардиг, хорбаз.)

Х1ун ю и?

Кертахь д1асахьийзаш цхьа х1ума яра. Цкъа яханчу цо, беша а яьлла, хьаьжк1аш юуш, йисинарш хьоьшуш, болх бира.

ДГасатохаелира хьаьжк1аш, шабарш деш: «Х1ун ю и? И х1ун ю?»

Цхьа а вист ца хуьлу

Т1аккха яханчу цо з1акардаьхнина кечбина кхача, чу мотт а хьоькхуш, берриге а хьалакхаьллира, корта а лестош. Саб1арзделла хьаьвзира кертахь мел йолу котам, н1аьна, москал:

- И х1ун ю? Х1ун ю и? Амма вукхо жоп ца ло.

Йиъначо меттахъяьккхина, хи дезаш хьаьвзира и. Учах1иттийначу ведарш чу цкъа бат 1уьттуш, цхьадерг хьала а мелла, дисинарг 1ана а дина, уыдал х1оттийра цо. Цецдевлира ведарш:

- И х1ун ю? Х1ун ю и?

Юха а жоп дац.

Х1инца-м важа генахь ю. Малхе якъо хьалатесна йиттина коч 1уьйшуш ю, шек д1а а йоцуш.

- И х1ун ю? Х1ун ю и? - хоыту кучо а, массара а.

176

Важа-м яха а яхана, уыдал чу д1айижи. Хьуна хиин и х1ун ю?

Кроссвордан еак1овш чу суьрташ т1ехь йолчу х1уманийн ц1ераш язъяхь, хуур ду шуна а жоп дала оцу туьйра х1етал-метална. (Жоп: гомаш.)

Лами

Кроссвордан еак1овш чу цатоьаш долу элпаш язде (суьрташ т1ехь йолчу х1уманийн ц1ераш).

Ребусаш

1. MA -w (Жоп: маша) 3. _2.М₍Жоп_:мах₎

МО % (Жоп: мог1а) 4. М/" Р (Жоп: масар)

Анаграммаш

Мекха (кхема), ма1а (1ама), мара (рама), мича (чами), мила (лами), маре (рема), марда (мадар), мало (лома).

177

XI етал-мета

лш		Щенааларш
Х1етал-метал хаийла хьуна: Стигалхулауьш д1айоьлху: Латга т1адош цкъацкъа йоьлху. Малх бу царна оьг1азбахна,Ган йиш йоцуш бераш тахна. Этт1а х1умнаш т1ехь ю цунна, -Бешахь лаьтта тентак санна,Де-буьйса цо доккху арахь,Д1а ца йолуш дог1а дарах. 1уьйранна дог1у ц1ен куьйра,Суьйранна дог!у к1айн леча? Дийнахь сарралц юьзна,Сахиллалц - мецанаш?	(Марха) (Мунда) (Малх, беттаса) (Мачаш)	Ма - ма - ма - дуьхьал йола Ама. My - му - му - ков д1аделла, бог1у му - у. Ми - ми - ми - схьало соьга нами. Мо - мо - мо - сох катуьйхи цхьаммо. Кицанаш Массо а х1уманал мерзаниг- хьанал къинхьегам. Маттаца ма сихло, дечу г1уллакхца сихло. Маха лелачухула тай а лела. Мел нийса хоттахь а, хоттаза ерг дика ю. Мел мекара цхьогал а гуро лаьцна. Мел ирахлилхича а, ша верг бен хир вац. Меттан когаш бац, амма гена кхачаво. Мало - хало, собар - кхетам.	(I. Демеев ) Буьрка санна велла вуса. Школе ра цГавеъ на	М у с а
		Самукъане байташ Мама Мовсар лохуш ю, Мовсар маьнги
		к1елахь ву. -Мовсар! Мовсар! Вола схьа! Муса... Межарг безахь, эца д1а! Цунна (Ж. Махмаев)хиллар г х1ун ду Малонча техьа? Сан Школехь бека горгали: - Самавала, доттаг Сайд-1али, Хьалаг1атта, школе rlyo, Т1аьхьавуьсуш лаьтта хьо.^хьанГ вина чеха Хьан нийсархой д1абахна, Ца воьдуш ^?хьо ц!ахь висна, Урока 179ш ца
Малх санна къега, лаьхьа санна шерша? (Мангал) Биъкогираха бо лу ш тхо вх кхозур г? (Моза) К1айн тГулг бешна бели, уьн т1ехь лараш юьтуш? (Мел) Сийначу бошхепа чухула бедда боьду дашо 1аж? (Малх а, стигал а) Мера к1елхула а хьийзаш, кара цайоггург? (Моза) Щинц1алг такхийна йоьду минц1алг? (Махий, тай) Буса - доттагЬш, дийнахь - тесна гуьллург? (Мотт-г1айба) 178
		Бераш доьлуш хир ду хьох, Висна, бохуш, вижна чохь.еш шен Школехь бека горгали: Самавала, Сайд-1али, Хьоьга хенахь кхойкху йишхаьлла, Х1унда вац хьо т1ах-аьлла?, Шианн

аш цо даьхна школехь. Нанна хьалха бехкалвахна, Самукъане вац и тахна.

(I. Демеев)

Мангал

Оьгуш мел ду бецан тхиш, Шарло ахьа лоькху йиш, Хуьлу нуьйжиг, аьлха, ж1ов Иолчуьнца хьан долуш дов.

Дуьхьал боккхий бецан б1о, Ахь малончаэшаво, Сарралц вижна кулла к1ел Гайта, йо ахь цунна кхел.

(Ш. Хасаров) 180

Мирзий, Дирший

- Х1ей, Мирза, хьо стенга доьду? -Бохуш буьхьиг ловзаяьлла. Цициг arlop хьоьжу цуьнга: - Цо сох Мирза х1унда аьлла?

Писус эли: «Доьду балха! Х1инцахиин,

Диршахьуна! Гой сан мекхаш мел дахделла?! Каде ду со, ду со чехка. Лаац суна дижна 1илла, Лоцур бу ас мукадахка!»

Вукхо боху: «Со-м яц Дирша, Ма1аш, маж а хир ю еха. Нанас аьлла: «Хир ю Кирша, Ас ца даахь синтарш нехан»...

Бай т1е яжа яха буьхьиг, Лаккха мер ду сирла шовда. Дахка лаца теби цициг, Иза хьаьжк1ийн дай чу кховдахь.

(Д. Кагерманов) Дагардар

Аттам, баттам -Суммачи. Чимчи Лечи Петарбух. Бамби хТилли Кадда уд. Лес. Малес.181

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Мотт хьакха - угодничать, унижаться, пресмыкаться перед кем-л.

Мотт багахь кхаба - не говорить ничего лишнего, молчать когда нужно.

Мара ирах тоха - зазнаться, важничать, чваниться.Малхе ваккха (й, д, б,) - 1) представить кого-л. в приятном виде, 2) разоблачать, уличать кого-л.

Метро - метрополитен бохучу дашах схьадаьлла. Дуьххьара лаьтта бу хахь Лондонехь Х1Уб1ешарахь

аьчкан некъ билли

нчу

фирми

н ц1арах схьада

ьлла, амма франц узаша

шаьш

и тайпа

некъ билли ча, и дош

дацди на метро аьлла.

Маг ар -

про

сян ая сол ома

а р г 1 а л

- 1) прут, хворостина, 2) побег, росток. Махмар - парча. Мук1арло - признание. Моша - куропатка.Мимар - ниша во внутренней стене мечети, указывающая направление Мекки.

Физминот

Музыканташ

Цкъа хьалха бераша шедагца йиш локхуш санна суртх1оттадо.

1. Ас шедагца йиш локху,Т1или-ли-т1или-ли.Бай т1ехь ловзу мошарчий,

Т1или-ли-т1или-ли.

Ткъа хГинца вотанца:

Дум - бум -■ дум - бум,

Пах - т1их - т1ах. Кхераделла мошарчий, Левчкъи уыл куллах.

2. Мархаш дог1анахяссало:

- Дола, дог1а, дола! Чуьппалгаш а кхиссало, - Мала, к1а, ахь мала.

К1ено охьатаъГий,Молу, молу, молу. Мела дог1а, ца соцуш, Дог1у, дог1у, дог1у.

ЭлпН

Стенах тера ду элп?

Ламин т1ег1анаш д1адехи,

Пурх т1елеци кхин цхьа у.

Хьовсал т1аккха шуьга бехи

Ша ма-дарра Н ду и.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

182 183

Мила ву тидаме?

Говр муха лоллу? («Нно-о-нно!»)

1. Н аз юкъахь долу дешнаш хазахь, куьг хьалаайде:

Наб, нана, Салман, поппар, пондар, маха, нохчо, кехат, г1ант, къолам, к1ант.

2. Суьрташ т1ехь йолчу х1уманийн ц1ераш яха. Хьовса х1ун дош хир ду, оцу дешнийн хьалхарчу аьзнех дош вовшахтесча. (Нана)

Нуй I Ахкарг Наьрс Абат

3. Ладог1а туьйране. Н оза т1ера дГадуьйлалуш долу дешнаш дагалаца хьовса.

Шаьна

Х1иц1ий, Биц1ий цхьана дийнахь хьуьнах дечиге вахана хилла. Дечиг даьккхина шаьшшиъ ваьлча, иза сераца д1а а дихкина, хи чу а тесна, цу т1е ча а диллина, т1аккха ц1е а латийна, юххе шаьшшиннан дагарш а дехкина, цу т1ехь ц1аваха новкъаваьлла и шиъ.

XIapa шиъ д1акхаьчча дечиг а даьгна, аьчкан дагарш а даьгна, ткъа ягаза цхьа дага йисина хилла.

- XIapa ю-кх дика хГума аьлла, и схьаэца охьакхевдича, цунах б1ар хилла, т1аккха чим хилла. Чим д1ай-схьай кегийча, цунах н1аьна хилла. И н1аьна а ялош ц1авеана, цуьнан кхаа когах (шиъ бен боцчу) баргол а тоьхна, н1аьна баца т1е яжа д1а а хецна, чувахана xlapa шиъ.

Шаьшшиннан ламаз а дина, хгума а йиъна араваьлча, н1аьна ца карийна. Массо а меттехь лехна цара н1аьна. Карош ца хилла. Т1аккха стигала хьалаваьлла xlapa шиъ. Гумар ц1е йолчу цхьана стага охана а йоьллина, нох текхош лелаш карийна кхарна н1аьна.

- Ва, 1умар, и н1аьна тхан ма ю, и хГун ду ахьа лелориг? - хаьттина кхушимма цуьнга.

- Шуна мичара яьлла xlapa? Шаьна сан ю, - аьлла вукхо. - Иза хьан а яц, хьуна и гур а ду.

-Къукъаш, Къукъаш! - аьлла, н1аьна схьакхайкхина кхушимма.

Шаьна кхарна т1еедца. Иштта и ц1а а ялийна, беа когах (шиъ бен боцчу) баргол а тоьхна, баца т1е д1ахецна кхара. Дукха хан ялале н1аьна юха яйна. Х1иц1ассий, Биц1ассий массо а меттехь лоьхуш хилла н1аьна, карош ца хилла.Х1инца а лоьхуш ву, бах, и шиъ.

(Халкъан туьйра)

Мичахь ду аз?

Дашна юкъахь Н озо дДалоцу меттиг билгалъе (хьалха, юккъехь, т1ехьа): хьонка, назма, кТиранде, ц!ен, напг1а, бен, г1ан, нох, кан, мунда, назбар.

Дог1у дош ала

Тахана йиш яцахь, кхана,Кхетавехьа ахь со, нана.

ХГунда хуьлу даим меца

Кузах летта жима... .

Малхаца и хьалагТотту,Массаьрга маршалла хотту.

Котамашца ю и цхьаьна,

(Неца)

Хаза т1илдиг йолу ....

(Шаьна)

Ала йиш ю, воцуш шек,

Адам лелашдерг бу ... .

(Некъ)

184

185

Йохъелча ц1айоьрзу бедаш:

Шайн мохк беза царна, бераш.

Догхьостуш, уьш хаза ека, -

Сан хьехархой, суна аш1амадина кицанаш:

Юорнешна дан 1амош .... Чоь къагийна ас малх санна, -Щано латтайо ас денна. Суна хаьа, 1уьйрре кхана,	(Нека)
ЦГайоьрзур ю хьоме .... Бац и коьрта туьллу куй,	(Нана)
Бу и керта хьокху .... Бац и мангал, бац и марс.	(Нуй)
Юибешахькхуьу... . * Самукъане аьзнаш Стиглахь лепаш долу нур	(Наьрс)
Д1адели, шех хилла .... Кертахь гуьллу боккха нуй	(Ktyp)
Д1абеди, шех хилла ....	(Куй)

Чекхдаккха дош

Х1окху дешдакъошца итйга мел кхоллало керла дешнаш кхолла.

На ... (на, харт, сое), НЕ ..(ка, къе, ца, хаш), НИ (зам, гат, ха)

и. д1. кх. а.

Дуьхьал маь1на долу дешнаш даладе

Нана(десте), наьрт(ц1инц1алг), низам (ггурт), нийса(гома), нилха (луьста), ницкъ (гГорасиз), ни1мат (къемат).

186

Кица чекхдаккха

Нанас йина чов ... (лаза ца лозу).

Хьайга догГург аьлла 1ийча, ... (нахана цкъа а к1ордор вац хьо).

Нехан динара ... (хотталахь вуссу). Нах лелхара бохуш,... (бердах ма лелха).

Элп

Элп дайна

...уьйр, ...ох, ...уьйда, маь...га, бе..., ми...га, ка..., а..., ...аш, ма...гал, ц1у..., хьо.ка, таь...дечиг, rla..., гаь...гали, даь...дарг, къа...о, лаь...га.

КапитанашЙозанъуьн т1ехь мелаца х1ордан кеманан сурт ду диллина. Цу т1ехь Н элп а ду, цул сов кехат т1ехь яздина xlapa элпаш а ду: А, Е, И, У. Х1орда т1ехула кема д1адохуьйтуш рогг1ана 2-3 дешархо ву. Цара xlopa элпана хьалха совца а совцуш (лакхахь хьахийнарш) дешнаш даладо. Палатваьлларг я дош ца далалуш висинарг ловзарна юкъара волу (цхьана ханна). Дешнаш алсам мел далий дика ду (Масала: нар, нале, нека, нехаш, низам, нигат, нус, нуй и. д1. кх. а.)

Дешдакъойн лото

Ну дешдакъа т1ера д1айолалуш йолу йоьГарийн ц1ераш яха (Нура, Нуржан, Нурседа, Нуна).

187

Дешнийн хийцадаларш

Хийцах1окху дешнашкахь цхьаэлп: г1аж, цана, ага, лак,

деца, той, тур, буц, тог1и, лекъ (жоп: наж, нана, ана, лан, 188 неца, ной, нур, нуц, ног1и, некъ).

Дешнийн пхьалг1ахь

Лахахь далийначу элпех пайда а оьцуш, керла дешнаш кхолла: Е, А, О, И, Ц, КЪ, Н, К, Р, Г. Xlopa дош Н элпа т!ера дГадолалуш хила деза.

(Жоп: некъ, ног, нар, ницкъ, нека, неца, нана.)

Кица

XIapa элпаш Н, X, В юкъа а далош, кица

д1адеша: ... а... а... ца ... аьш ... арг ... а... а ... аьж...а (нахах цаваьшнарг наха ваьжна).

Самукъане материал

Кроссворд

Кроссвордан еак1овш чу доггуш долу дешнаш яздахь, цу юк-къехь д1алачкъийна йолу хьозанан ц1е ешалур ю шуьга (еша лакхара охьа). (Жоп: н1аьвла)

1. Бешахь олхазарш къахко юггуш ерг.

2. Дийнат.

3. 31акардаьхни.

4. Лаьтта бухара хьаладолу хи.

5. Куьркахь хьаьжкТаш кхорзуш, уыл. кегош болу г1ирс 6. ХГума юу г1ирс.

(Жоп: 1. Мунда. 2. Да1ам. 3.

Шаьна. 4. Шовда. 5. Палакх. 6. МГара.)

Ребусаш

1. Н 10 (нитт); 2. НО 20 (ноткъа); 3. НЕ (нехча)

Дашна юкъахь дош караде

Нал (ал, лан), напг1а (rla, ан, г1ан, rlan); недарг1а (да, pari, rla, г1ад, г1ан).

Анаграммаш

Назма (заман), нал (лан), нах (хан), накха

(кхана). Х1етал-металш

Х1етал-метал хаийла хьуна: Говрал лекха,

ж1аьлел лоха?(^Нуьйр)

Хилла яьлча яа цамегарг?(Наьрс)

Горгали туху, сахьт а дац, Сахилча а хоуьйту.

(Шаьна)

Ц1е яц, амма хьакхавелларг вагаво?

(Нитт)

Б1аьрзечунна а евза буц?

(Нитт)

И куралла яла йоллу, Делкъехь кхелли буьххье йолу.

189

И сахьт доцчохь сахьт а ду Ивайюьйцург ...

ю_.(Шаьна)

Кхимар даь1ахкан, духар месийн,Коьртахь элан таж,

Шен-шен рожехь хан схьакхайкхош,

Дека цуьнан зевне аз. (Шаьна)

Д1авоьдучо а, схьавог1учо а

куьг а лоций лелайо? (Hel)

Цхьанна а х1умма а ца диннашехь,

массара а д1атоьтту? (Hel)

Буса сахиллалц чучча п1елгаш

а тесна 1ийриг? (Не1арна буллу

зайл

Вайн не1арна т1ехьара кхо доьхка

дихкина нускал? (Нуй)

Кицанаш

Накъост дика хилча, алаша хьалхайолу.

Накъостах ма теша, зевелла и вацахь.

Наха динчу диканна яппарш ма е.

Нахана везаш хьо вацахь, хьуо дика ву ма ала.

Нахана боьгТначу гуро ша лаьцна.

Нахах кхаьрдинарг шена т1едеъна.

Нах лийринарг наха а лийрина.Ницкъал хьекъал тоьлла.

Самукъане байташ

Накхармоза

Накхармоза ловзабаьлла, И к1езанна тТаьхьабаьлла,

Цунна оба ала г1ерташ, Амма ллу вадалахь, Хьада мак1еза цунах къехка: И ллу хьадалахь. Диъ, пхиъ, д1ауьду, леташ, Мозанах ца ялх, Ж1аьло эли «г1алх». кхеташ... Вукхо-м боьдий, Къайлавала кхиалахь, меллаша, Оба йоккху зезагна: Ч1ог1а вист ма хилалахь.

Майра хилла зезаг -Мозанах Bopxl, 6apxl, исс... Лохур и кхерац.ду сайн ирс. Каравеъча

магалахь, Лаьцча, д1а ма

Нанас олу Нуржане: - Нехаш ахь вадалахь. Т1аьххьара а ма яржае! Нагахь ловза шайна итт -Тоха кеч бе нитт. лаахь, -Нуй хьакхий вайн чоь

ц1анъе!Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

(Ж. Махмаев)

Некъ бехка- намеренно мешать, препятствовать кому-л.

^{Дагардар}Нахана юккъехь дош лелаш - пользуется признанием.

Цхьаъ, шиъ, кхоъ, Ас схьаийци х1оъ. В ад а ма-

190 191

Налха хьакха - лестью, хитростью добиваться расположения, доверия.

Налха санна к1еда - мягкий, уступчивый человек.

Нар - гранат. Нартол - свод, арка. Ниха - брага, квас. Шаьвла - жаворонок. Нуьйжа - наковальня. Шаьвцициг - гусеница. Нуьхьар - помощник наиба.

Физминот

- Н1аьна, нТаьна, т1илдиг-н1аьна, Н1аьне дехар до бераша Йола хьажа хьо тхан керта куьйган эшарехь керт-ковгойту.- Даккхий т1емаш даржийна,

Хаза корта айбина, Йоггур яра Кхераделла, соне охьаховшу

Тбераш1емаш, царна даржадо гонах, корта хьийз а хьалаойбу«куьйра»., дТасахьоьжу.

со цига, Аьлла делара Дадига.

- Н1аьна, н1аьна, т1илдиг-н!аьна, Тхуна г1одан хьо ца яг1ахь, Куьйра хьийза стиглахь д1а-а Дерриг к1орнеш дГадаьхьна, Дуьтур ду цо, доцуш цхьа.

-Иштта делахь, йоггур ю:

Пиллиг-т1емаш даржийна, ЕхаКорта айбой, з1ок иръеш,з1ок сайн ирйина,т1емаш даржадой, гучуйолу н1аьна.

Ямарт куьйра дукха сиха Чухьодий, эккхадо куьйра.

Кертал араэккхада!

ЭлпО

Стенах тера ду элп?

Горга ду и,Горга ду.Са а боцуш,Чкъург и ю.

Д1ахьажал цу чкъурге хьо:

Гур ду хьуна горга О.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)АзФонетически зарядка

Цомгашчо узарш муха до? («OxI-oxI-oxI») Мила ву тидаме?

1. Ладог1а дешнашка: орам, олхазар, оччам, охана, окхло, ораМ, очакх.

Муьлха аз хаало вайна оцу массо а дешнашкахь?

2. Ладог1а туьйране. О оза т1ера д1адуьйлалуш долу дешнаш дагалаца хьовса.

Охх1ай

192 - 7 Учимся, играя (мсгол. нос.)193Х1ун боху ахьа? - аьлла мичара вели а

Цхьана стага шен к1ант деша д1атосуш хилла. К1анта цхьа а х1ума а ца 1амош, иза схьа юхалуш хилла. Иштта лела к1орда а дина, и к1ант валош ц1а вог1уш, йовхонна хьаг а велла, 1индаг1е охьахиъна воккхастаг, охх!ай аьлла, доккха са а доккхуш.

ца хууш, лаьттах хьала гучуваьлла цхьа еха маж а йолуш, коьртахь кхакханах йина пес а йолуш волу стаг. - Ой, аса-м ца боху хьоьга х1умма, - аьлла цецваьллачу к1ентан дас.

- И бохург хГун ду? - оьг1азвахана лаьттара хьалаваьлларг. -Хьо кхайкхина хьалаваьлла вац со?

- Ой, дера ца кхайкхина со-м цхьаьнгге а, - юха а кхеташ ца хилла кГентан да.

- Сан ц1е Охх1ай ю, - аьлла жино. - Со жин ду хьо кхайкхина схьадеана. Валал, сан латта йиш яц, хьо хГунда кхойкху дийцал.

- Со xlapa к1ант деша д1авеллачуьра, кхин кхуо х!ума 1амо а ца тигна, xlapa а валош схьавоггуш, г1ел а велла, охьахиъча, аса садаьккхира, «оххТай» аьлла. Иза хьан ц1е юй хиънехь, йок-кхур а яцара, - аьлла воккхачу стага.

- Сан бала бац цуьнца, - аьлла жино. - Хьо соьга кхайкхина дика ду. Xlapa к1ант соьга схьало. Аса 1амор ву xlapa.

Нийсса шо кхаьчча кхузза схьавола, - аьлла, к1ант а эцна, жин т1ап-аьлла д1адайна.

Пеххьа хан д1аяьлла. Цхьана дийнахь жинан йо1а к1анте аьлла:

- Сан дас хьоьхур ду хьуна, хьайна мел ч1огГа

1амахь а, ца

1емина алалахь, цо вуьйр ву хьо.

Хьоьхуш хилла жино к!антана.

- 1еминий хьуна? - олуш, хатта а хоттуш. - Ца 1емина, - жоп луш хилла к1анта. Нийсса шо даьлча, кТентан дега:

- Х1ан, д1аэца, - аьлла жино. - Xlapa 1емар волуш вац. Д1а- ваккха, д1авига хьайна.

(Халкъан туьйра)

Дукха хьан даладо?

Дешнаш даладе аз О дешан юьххьехь а (оба, ов, ога, оза, орам), юккъехь а (кхоллам, молла, г1ола, гола, йома), чаккхенехь а долуш (эрмало, г1езало, г1ебарто, мало, хало, дошло).

194

Чекхдаха дешнаш

Ов... (вай), о...(рам, р, сала, рца, ти, хана); охьа ...

(оза, не, ра, эго, те!а, харцо, вола).

Лами

Дешнаш лаха. Аз О доккху-уш дешан юьххьера чаккхене а доккхуш.

Охана

Кор

СтомТ

а к х о р

а р с о л

у р с т о п

е д а н х о

2. Даладе дешнаш (шайца аз О дерш), шина элпа т1ера д1а а

долош, цхьацца элп т1е а тухуш. ОфОга Орам Обарг Орамат ДогХу дош ала
Даа лаахь ирсан пхьор,
Нахана ма даккха.... • Кегий бераш даьхки лийча, Уьш т1еэца ду тхо кийча. Дика ду хьо доцуш к1орга, Иллешкахьхестийна .... (Орга)Ц1е ю летта, дитт цо морцу,		(Ор)
Лелий вала, даккха....		(Орца)
Яц и юуш йолу локъам,
Ю и йоккха т1улган ....		(Окъам)
Пхьарс лозушшехь ас и лов,
Деттарх цо мел ч1ог1а ....		(Ов)
Пена т1ехь тхан терза кхозу
Воллу цу т1ехь со кхоьш_		(Оза)
Бераш, шу ма ловза ц1арца!
Даккха дезар ду тхан ....		(Орца)
Яц цу денойн цхьа а нот,
Дедда кхечи схьа....		(Оршот)
Яц и шахьар, ю и хоти,
Лаьтта цигахь жима....		(Оти)

Д1аделлийша сихха кор -

Т1едуза дош

Ас дузур ду нехех__(Ор)

Элп Оба (тоба), ов (1ов), оза (моза, доза), окъам (локъам), онг

(бонг), ор (оршот), ога (огар).

Элп дайна

Вовшахтаса хьажа

Х1окху книгин агГонаш т1ехь долу элпаш хила дезачу кепара вовшахтасий, д1адеша цу т1е яздинарг (йоза-дешар 1амор).

ИЗ

дш ОА

ЕА Р1М АОР

Дашна юкъахь дош караде

Олхазар (хола, ха, хаза, аз, Аза, хазар, захало, Роза, лазар, лоха, лар, алар); орамат (ор, орам, мара, рама, там, март, таро).

Дадин ловзаршКроссвордан ек1овш чу дог1уш долу дешнаш язде. И кхочушдеш, х1окху машено rio дийр ду шуна: дешан юьхь машен т1ехь ю, ткъа чаккхе - лаьттахь йолчу оьланехь. (Жоп: стогар, торгам, толамхо, вотангар, шоршал.)

.. .ччам,.. .вкъарш,... ввай,.. .рамат,... лхазар,.. .гар,.. .барг, в.

Гу т1е валар

O_v за ха rly да

гар ма ра да ма

196 197

Дешнаш даладе

1. Надамийн метта элпаш а дохкуш, шайга мел далало, дешнаш даладе. Алсам а сиха а, дешнаш далийна тоба тоьлла лору.

1. ...О ... 2.0.......... 3. ... О.........

(Жоп: 1. Ков, дов, ц1ов, ц1ом, сом, жом, лом, т1ом, хох, мох, шок, нох.)

2. Оба, оти, ога, окхе, онг, оха, охьа, оху, огу, ору).

3. Колл, мода, бода, гома, гола, гора, къора, к1ора и. д1. кх.)

2. Муьлха дош ду д1алачкъийнарг?

... кхл ..., ... рстх ..., ... рганх ...

B...I

Дадин кхуьуш ма ву в ... I,		(Bol)
И элпаца мамин ....		(Йо1)
Bol ахь деша юханехьа,
Хир ю хьуна мерза ....		(1ов)
I ахь хийца К дуьллуш,
Хир ду кертан доьллу ....		(Ков)
К - на метта ц1 дилла,
Хир бу цунах бецан ........... Бог Охьакхетта, хьаж тГехь Цунна яьлла бог Г - на метта Ж диллахь,		(Щов)
Хир ю цунах ... Б ахь хуьйцуш, К диллахь,		(Бож)
Хир ю т1аккха...		(Кож)

Ч1ерий лоьцуш, хи чу хьоькху ов. Дош дашера долий, наггахь долу... . Езаш вацахь кула хьо, (Дов) Д - на метта дилла К, Цунах хир ду ыДийнан ....

(Ков)

Самукъане материал

Ойлайойтург

Ч1 ОБ

АБА

МОИ

0 0 0

Б Б А

С 0 Г

X Т Р

г 3 щ

Б 0 В

ДАО

МА Г

сои

Xlopa екТов чохь исс клетка ю. Еак1ов чуьра дешнаш д1адеша аьрру аг1орхьара аьтту arlop а, лакхара охьа а цхьацца элп д1а а хилош.

Билгалдаккхар. ХТора еак1ов чохь долу шолг1а дош О элпа т1ера дГадолалуш ду, ткъа хьалхарчу дашехь шолг1а лаьтташ а ду иза.

(Жоп: 1. Ч1об, оба, бад. 2. Бос, ога, гам. 3. Мох, оти, ирс. 4. Бог, озо, ц1ов.)

Кроссвордаш

1. Хьалхарчу кроссвордан массо дешнийн чаккхе цхьатера ю, т1еяздан дезарг ши элп ду (xlopa дашехь), царах хьалхарниг О ду. Шолг1ачу кроссвордехьт1еяздан дезарг шишшаэлп, царах хьалхарниг О ду.

198 199

Б
д
г
л

А	т
	Ц1
	с
	л

(Жоп: 1. Бол, дол, гол, лол. 2. Атом, ц1ом, сом, лом, т1ом.)

					О
				О
			о
		о
	О
О

1. Вайнехан тайпа.

2. Корта хьаьвзича йог1уш ерг.

3. Беркатан а, х1ума дебаран а дела.

4. Токан серий тЛетийса д1аюг1ург.

5.31акардаьхни.

6. Бецийн юкъара ц1е.

(Жоп: 1. Орстхо. 2. Б1агор. 3. Тушоли. 4. Б1ог1ам. 5. Борг1ал.

6. Орамат.)

Хьевалар

- Чоьхьа вала мегар дуй, Сацита Мовлиевна?

- Мегар ду. Чувола, Олхазар.

- Со т1аьхьависна.

- И-м гуш дара. Дийцал, х1ун хиллера.

- Сан сахьтдоьхнера. Сахьтан цамзано миноташ гойту, ткъа жимачу минотан цамзано сахьташ гойту. Телефон тоха дийзира сан, хан хоттущ.

Халла д1акхечира з1е. Сихха т1е хгуманаш а юьйхина, не1 д1а а ч1ог1уш, араиккхира со. Д1ахьаьжча, массо меттехь хьаькхна басар ду-кх: пен а, ц1енкъа а, лами а - уьш сийна басар хьаькхна лаьтта. Араволийла дац. Сайна караеъна варзап тоьхна, коран б1аьрг бохийна, ара а ваьлла, ладар д1адохуьйтучу биргГан тГехула л акха хьала тхов т!е а ваьлла...

- Хьала а ца волуш, охьа х1унда ца воьссира хьо?

- Тхов герга бара, тхо т1аьххьарчу г1ат т1ехь 1аш ма ду. Оцу тхов т1ера юххехь лаьтташ долчу ц!ийнна т1е а ваьлла, лами т1ехула меллаша охьа а воьссина, урамновкъа велира со. Ткъа цигахь а я д1аволийла а, я схьаволийла а дац. Севцца лаьтташ машенаш ю, шортта гулделла лаьтташ адам а ду. Схьахетарехь,

200

цхьамма вукхуннатГе машен тоьхна, йохийнера цуьнан машен. Т1аккха цигахь а латта дийзира.

- Ткъа х1инца бакъдерг дийцахь, оцу ахьа дийцинчунна юкъахь ши дош мукъане а бакъдерг дуй?

- Ши дош-м ду. Муьлха?

- Со т1аьхьависна.

Билгалдаьхна дешнаш кроссвордан еак1бвш чу язде.

1. O ora). 2. О (орам). Ор чохь ЦА (орца)

Х1етал-металш ХГетал-метал хаийла хьуна:
Шозза дуьненчу даьлларг?		(Олхазар)
Дуккха а не1арш йоллушехь,
араволийла йоцург?		(Ов)
Цхьаъ хи чу вели, дийнна
доьзал эцна аравели.		(Ов)
Дуьнен т1ехь уггаре а чехканиг?Щергахь ца йогу, хи буха а ца йоьду,		(Ойла)
лаьттахь яхка а ца ло?		(Ойла)

Ша лаьттах а йоьдуш,

ираххьаладегГдохуьйтург? (Орам)Кицанаш

Ов ца дагош жижиг датталур дац. Ойла йоцуш динарг г1айг1а йоцуш ца дирзина. Орам боцу хутал котамашаядийна. Орам хадийча, синтар дакъаделла. , . Охуш аьлларг оруш карийна. Охьа мел та1ий а, дукха йоьду гали чу х1ума. Ойла ца еш, дош ма ала, аьллачул т1аьхьа хьайн дашнат1ера а ма вала.

Самукъане байташ

Орга догТу сов г1овг1ане, Охкуш, отуш буто берд. Ойла ейша: хГун аз ду те «Орга» аьлча, хьалха дерг?

(Ж. Махмаев)

Могурш, Огурш

- «Цхьара, цхьара», - аьлла, Цхьайтта т1аьхьаваьлла, Лоцуш т1аьхьаваьлла, Лоцуш гина Огурш, Ведда воьду Могурш, Юьртахь шарахь литта Дуьтуш эладита. Новкъахь чан а г1иттош, Пхьагал теш а х1иттош.

202

Палин туьнкалг йоцуш, К1уьро х1аваъ охуш, Туппазийн сахьийзош Т1етт1а мара зийзош.

- Щийна нана - шийтта, Цуьнан нана - пхийтта,

Мича хьо ахь, Могурш? - Бохуш, воьлу Огурш.

Иштта т1аьхьаваьлла, Пхийтта дуьхьал яьлла, Цхьайтта к1алц ца лийнехь, КЕомсарш 1адда1ийнехь, Туьнкалг йоцу г1ала Иохош яра наха, Туппазий чуийзош Мохо, м1араш къийзош.

Юьсуш яра шийтта Дийца эладита, Вуьсуш вара Могурш Огурш доттаг! воцуш. Иол чу т1е а б1агор Иолуш яра пхьагал:- Огурш - Могурш, - бохуш, Ала дош а доцуш.

(Ш. Хасаров)

-Ой!-

Эккхийти чабакх-ч1еро -Со схьалеци м1еро.Мекхаш-ч1еро «г1ам - г1им» дира:

- Ловзарш ахь ца дити.

203

Юха олхазар схьадеа,Пома к1елахь книжка еа.Ерриг кегош, дДасалисти,Б1аьргаш т1ехьабби.

Паккха эли, шек д1а дац:- Книги т1ехь цхьа О элп доцургСан дог делош хгумма яц.

Дагардар

О - мо шипетка, Летина-петина, парпалетина, Доз - моз, киноз.

Дош

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Очча вала - расстроиться, огорчиться. Онда куьг - влиятельный покровитель. Ор чу эккха - заведомо рисковать жизнью. Орамаш хеца- 1). прочно, надолго обосноваться где-л, 2). приобретать особую силу.Ов - 1) вертел, 2) колики, 3) пульсирующая боль, 4) невод.

Огар - ковыль.

Окхе - сапог из вяленой шерсти.

Окъам - глыба, льдина.

Онг - ощупывание скотины для определения ее упитанности.

Орма - смолоченный лен.

Очакх - 1) очаг, 2) треножник, таган, 3) ухаб.

Физминот

Керчаш дог1у, керчаш дог1у, Элп ду доггуш О. Багахь боху, г1ийла боху: - Юадделла со.

0x1! До цо Axl! До цо Axl! Керчаш дог1у О.

Массо а дешархо, хьала а гТоттий, д1ах1утту. Хьалхарчу мог1арехь хьалхха лаьтташ волчу дешархочо шегара х1оз (и элп О ду) шена т1ехьарчу дешархочуьнга д1ахохку, ткъа вукхо - шена т1ехьарчуьнга и. д1. кх.

Байтан xlopa мог1а мел эли, х1оз дТахохку. Шена юххехь х1оз сецначу дешархочо сихха аз О юкъахь долу дош ала деза. Дош ца далалуш воьхнарг, цкъачунна гонна юкъара волу, амма ловзар чекхдолуш кхо дош дало деза цо (шайца О дерш) дешан юьххьехь, юккъехь, чаккхенехь.

ЭлпОЬ

Ловзуш Тема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Легашкахь хгума йисича х1ун до вай? («1оьхь-1оьхь-1оьхь»)

204

205

Мила ву тидаме?

1. Аз Оь юкъахь долу дешнаш хазахь, куьг айде:

мГоьрдиг, оьпа, терза, гата, оьла, пен, гоь, бахтар, оьс, буьрка,

доьхка.

2. Ладог1атуьйране. Оьозат1ера д1адуьйлалуш долу дешнаш дагалаца хьовса.

Оьпа

Оьпано, беш оьшу шена аьлла, меттиг билгалйина. Иза ахка а аьхкина, оьрнаш даьхна, царна чу наьрсаш а йийна, х1инцийх1инций наьрсаш хьалайовлу, бохуш, хьоьжуш 1аш хилла. Лулахочо боху кхуьнга:

- Хи тоха ма деза царна.

Яханчу кхуо лулахь 1аш йолчу боьлкъазаре ведарш доьху.

Юадъяллалц кхехьна кхо беша хи.

- Х1инца жимма са а даь1на, юха а кхоьхьур ду аса хи, - бохуш, ойла хилла кхуьнан коьрте хьийзаш.

Амма юххехь, малхехь, дег1 дохдеш 1уьллучу боьлкъазара аьлла:

- Эрна къа х1унда хьоьгу ахьа? 1ин чохь д1ае хьайн наьрсаш, хи детта а дезар дац хьан: цигахь гуттара а тГуьна хуьлу

Хазахеттачу оьпано, ерриге шен наьрсаш 1ин чу д1айийна. Буьисанна дог1а деана, 1ин чу хьаьддачу хино кхуьнан наьрсаш д1аяьхьна. 1уьйранна и болх гина, оьг1азъяхна оьпа. Цунна-м шена къола дина моьттуш хилла:

- Хьажахь, суна моытинарг хили-кх. Жоьлгаша йиъна-кх сан наьрсаш, доь а ца дуьтуш. Ларъян еза аса уьш.

Юха а д1айийна цо наьрсаш, гонах керт а еш, ткъа ша уьш ларъян охьахиъна. Охьахиъна а ялале, мичара ели а ца хууш схьахТоытина газа.

- Яхийта сан бешара! Хьоьга хьоьжуш 1аш яра хьуна со! - оьг1азе йистхилла оьпа. Газанна и т1аьхьауьдучу хенахь наьр- сийн хуталш хедийна, хьешна дТаяьхна. Дог даыт1а оьпанан:- Аса х1ун до оцу наьрсех, со уьш юуш а яц? 1ад 1ен еза со сайна цунах бала а ца беш.

Иза а аьлла, 1ин чуьра хьала а яьлла, нехан кха xlepa мукх лачкъо яхана.

Дукха хьан даладо?

Аз ОЬ хьалха, дешан чаккхенехь а долу дешнаш даладе Алсам далийнарг тоьлла лору. (Оьзда, оьзиг, оьмар, оьрси; гоь чоь, лоь, хьоь, доь.)

Чекхдаха дешнаш

Оьр (гаш, зан, наш).

Лами

1 Дешнаш даладе, аз Оь докх-доккхуш дешан юьххьера чак- кхенеадоккхуш.

Оькх Оьс

Тоьла Доьла

М1оьрдиг Пхьоьха

Д1аоьху Схьаоьцу Чоь

2. Оь - на тГера д1адуьйлалуш долу дешнаш даладе, цхьацца элпт1еатухуш:

оьоьсоьлаоьмар

206

207 оьзданиг оьг1азалла

оьрнашоьг1азло

Гу т1е валар

Оьз

Дог1у да

дош ала

да

но къа

дар

ба

ла

ми

Щийнан беркат довр ду доьза,
Бертахь бацахь ц1ийнан .... Коьртара д1айоккхий пес	(Доьзал)
Подам ийн схьаоьцу .... Баца юккъехь малхехь лепа	(Оьс)
Ялта гулдеш йолу .... Йоккхуш ву со сайна тоьла	(Оьпа)
Гулйина ас лаьттан .... Эсано ца юу лоьдгаш	(Оьла)
Йоьхуш соьга баьпкан .... Школехь доьшуш тхо ма ду 1алам довза 1емаш ду. Хьехархочо тхуна хьоьху,	(Оьлгаш)
Бецаш лоьхуш,тход1а... . ■ Таллархочо берзан к1езий лоьцу,	(Оьху)
Цо ц1а деъча, ас уьш д1а ма ... .	(Хоыгу)

Элп

Элп дайна

Б...ра, д ...хка, б ...лак, ...здангалла, д...лаш, д...зал,

м...лкъа, г...мукъ.

Т1едуза дош

Оь (гоь), оьла (тоьла), оьллинарг (кхоьллинарг), оь (оьзиг), оь (оьлг), оь (оьс), оь (оьла), оь (оьмар).

Дашна юккъехь дош караде

Оьшу (оь, шу, у); оьзда (оь, зоь, да, доь); оьг1азло (оь, rla, г1аз, ло, г1ола, аз, лоь, зоь, rlo, азло).

Дадин ловзарш

Кроссвордан ек1овш элпех д1аюзуш шуна rlo дийр ду х1окху машено: дешан юьхь машен т1ехь ю, ткъа чаккхе - лаьттахь. (Жоп: боьлкъазар, моьлкъа, боьлак, доьлаш, тоьла.)

Дешнаш кхолла

Т1адамийн метта элпаш а дохкуш, дешнаш кхолла

1. ...оь 2. оь ........ 3. ... оь .........

208 209

Самукъане материал

(жоп: 1. Гоь, чоь, доь, кхоь, лоь, тоь, хьоь. 2. Оьпа, оьла, оьлг, оьху, оьцу, оьшу. 3. Доьла, тоьла, жоьла, гоьза, боьра, гоьжа, ц1оькъа.)

Кроссвордан еак1овш чу дог1у дешнаш язде, ткккха шун таро хир ю цунна юккъехь д1алачкъийна шира т1еман г1ирс бовза (лакхара охьадеша).

(Жоп: гоьмукъ.)

1. Шелвелча, цомгашчунна вогуш хуьлург.

2. Юьртахь суьйранна нах гулло меттиг.

3. Ангали хадош болу ч1ог1а т1улг.

4. Йоь1ан ц1е. 5.Мискастаг.

(Жоп: 1. Дагар. 2. Пхьоьха. 3. Алмаз. 3. Аружа. 5. Пекъар.)

Дог1уш долу дешнаш кроссвордан еак1овш чу язде.

1. Юьртахь суьйранна нах гулло меттиг.

2.Жимахьун.

3. Шира ткман г1ирс.

4. Да-нана, к1ант-йо1 вовшахтоьхча хуьлург.

5. Накъост.

(Жоп: 1. Пхьоьха. 2. Боьлак. 3. Гоьмукъ. 4. Доьзал 5. Поьнча.)

Шина a arlop

Оькх (кхоь), оьс (соь)

XI етал-метал

Х1етал-метал хаийла хьуна:

Туьканахь юхкуш а йоцуш, цхьана азаманчохь ехча лур а йоцуш, нахана

юккъехь эша а оьшуш йолу х1ума?

Месала ю, амма ча яц, аьхка

(Г1иллакх-оьздангалла)

ялта гулдеш лела, 1ай лаьтта буха юлу?

(Оьпа)

Чехкаалар

Оьзна оьснаш эцна оьрси ор чу воьсси.

Кицанаш

Оьздачу стага шен ц1ахь а, хьошалг1ахь а волуш санна юух1ума.

Оьзда воцу стаг хьошалг1а веъча, дика кхаба, оьздачунна ергелча а кхачам хир бу.

Самукъане байташ

Борз ю уггуш дера, дера, Шаьна кхойкху, 1оьху сту. Делахь, дийцал, суна, бераш, Пезан «къай-къай» х1ун хуьлу?

Цициг 1оьху, ж1аьла лета. Доьлхуш хеза жима бер. Дехко дийриг х1ун ду х1ета? Цуьнан озах вай х!ун аьр?

Бекъа терса, хьоза дека.

Лоьмо дийриг хгун ду ткъа? Цуьнан хьесап айхьа де, к1ант, И йо!а а деза дан.

210 211

а д к е к х х а а , ч 1 э о м б к ? а л Я , х у м ь а л с и а й л а т , е р а с ь а р ш , в а Я й ц т а а н р а с ш а к л а ? х ь Б е р дешнийн маь1наш)

^аОьздачу нахах ваьлла (й, б,

ш д) - о человеке знатного проис-

, хождения.

Оь - тройка, три альчика.

л островОьзиг-, 3) 1) стерженьсердцевина нарыва плет-,

2) о ки.л Оьлг - хлебец.

а О ш ь м с а у р н - а в е ж к о ( п ж

. и з ( н

С ь

. ч е Л л ш о у в р е к к а а

е )О. в ь

) с

Дошамк

(ира л аларш, а фразеоло ^дгизмаш, ^ка олуш.

и Оьпаз

О т ь р п е а х , с о н ь о

п п о а в , . о О ь ь п л а а л и - г , к у Х ч а а з

. а

Физминот

Бераш и вовшийн м куьйгаш а лоций,

гуо а бой, а дГахГуыту. Цу , гонна кжъахь оьпа о хелхайоккху, ь xlapa байташ а п а о л и й г о

! л а Я л л о а .

х Айд е еш л куь х йга а ш, , ласт ош й хьай о н, л Вов а шах л тоха

о ,

, лар деш Д дай е н. г Шар 1 шо ш н эка и м, с аьхн д а е ког, ш Лов

, задо хуш х дил ь ха

д Ж о и г м

. а н О и ь г п _,а , х ь о о ь п й а о

, л а й л

о о л

а . л о К

2 й 1 г

2 а

в о в ш

а х

д е т т й а н а ц о ш

, е р К ш о а р б т о а , , Е л л а а р к б ъ е е ш ж

, а ш л е й с о т л а а б л о о

. , К Б о а г л а ш д 1 т а а б

з о

к х о с с а л о

ЭлпП

упражненешна материал)Аз

Фонетически зарядка

Хи доккхучу насосо болх муха бо? («Пар-пар-пар») Хударо ша кхехкачу хенахь хГун до? («П-п-п-п») Мила ву тидаме?

Ладог1а туьйране. П оза т1ера дГадуьйлалуш долу дешнаш дагалаца хьовса.

Стенах Пийлан детера ду элп

Хьуьстиг

Кхозавелла,Турник ю и моттаделла.

Ловзуш,

1ема

(лов зара н

- Кхана тхан дезде ду. Пийлан де. Со посылка яхьийта йоллу

сайн доттагХчуьнга Ваттапхьиде. Х1окху чохь жимма

пуло а,

пирожнеш а ю: цуннауыд дукхаеза.

Вукхара кхуьнгара посылка д1а ца эцна, иштта дГаяхьа мегар ду аьлла.

Ватта-пхьид 1ома йистехь

1аш яра.

«Паш яха гена ду. Ларор яц со. Цул а бурам т1ехь яха еза со», -дагадеана цунна.

(Па

(Пи

Пакказ ц1е йолчу пийло,

Элпах почте а еана, аьлла:

Бурам т1е а хиъна, меллаша д1адоладалийти на цо иза, четаран метта цхьа к1ади а тесна. Бурам хина юккъе

даьллачу хенахь, къовларшна йихкина хилла т1ергаш хеда а хедда, и даста а делла, xlapa дап-аьлла хи чу йоьлсна. Нека дан дика хууш ца хилла пийлана.

- По дейша суна, хи буха йоьду со, - бохуш, мохь бетташ

хилла Пакказ, амма карара посылка д1ахеца йоллуш-м яцара.

Ткъа Ваттапхьид, шен цГийнан пенах д1а а таь1на, пийле а хьоьжуш, хи буха rlyp ю те и я яц те, - бохуш, Iapa.

Пийло бетта мохь а хезна, пхьагало, хи чу а кхоссаелла, тоттот-туш берда йисте ялийна Пакказ. Халла берда т1е хьалаяьккхи-на цо иза.- Ватта-пхьид, rlo х1унда ца дира ахьа? Пакказ хьуна посылка йохьуш йогТуш ма яра? - бехк баьккхина пхьагала.

- Сайна йохьий хиънехь, rlo дийр дара аса. Ткъа вуьшта, шелъелла, цомгаш хила а сахьт ма дац.

Дог1у дош ала

Ахь д1ахадий доккха дитт,
Екачуьра сеци .... Арахь хьекхарх шийла мох,Самукъане дучохь. Со 1ай ца 1а мало еш, -	(Пхьид)
ЦТанйой, латайо ас ... . Оьшуш вац со девнан сара: Белхаш бан со ваьлла ара. Латта кечдеш ву со б1аьста:	(Пеш)
Хир ю яа хорбаз, ....	(Паста)

214

ь ^Гбий у р^тбац т

.... а

^рСоьг а ^еахь ^лма ^абаха ^х«су» ь ,

Дац д со а ж1а г ьла, а ду х ... . ь

Доккхуш хьуьнах доккха «доп»,

м Херхо божий боккха .... (Поп)а

и Школан кертахь ловзуш лелад Мовсар, Марет, 1ела.а Чекхъели те хьалхара смена

, Я йолаели .... (Перемена

Д Дуьхьал маьГна долу е дешнаш даладеш

а «Пайда» р бохучу н дешан а Антоним ду со: а Хьал (Х1айда)

х деборан

метта,

Д цуш цхьа а а пайда ь Дин ас

х цунах н деккъа... .и

«Партал» бохучу дешанг Антоним ду со.

у Моша санна а ца лелаш,л Массо хенахь дерриг деш,д Къеста ца деш буьйса, де,

е Хьийза кертахь со ... . (Каде)ш

, Аз тиладелла

б П а е х н а а м ( б с е т н а а) м ч б о е х ш ь

, xl o Б a о ui х д ь у. у У ш ь ш б л о а

р С д о е а ш й в д е у л ч а а, ь и р и з р у а . х 1 Ц у а т ь т р у. г

215

а Х1инца хьовсур ду вай и

элп кхечу элпашца вовшахтаса, х элира хьехархочо. - Элпашца ь А, О, Ы.

а- Нагахь со А элпаца

ж хоьттича, хир ду ПА, - мохь а туххущ элира Элинас.

- Ткъа шозза и дича, хир ду сПАПА. о- Аса хуттур ду и О элпаца.

Хир ду ПО. Т1ехьа кхин цхьа П х тоьхча, хир ду ПОП. Поп 1 хьахьа ю онда дечиг.

уС та тм у у : к

а д а ь л л а ч у

л и н а с

б о х у

а л

п а р з

хоьттуцуьнга хьехархочо. - Иштта садоь1у тхан Турпухановс, лифт болх беш ца хилча.

- Чайнико а доь1у иштта са, - т1етуьйхира деца Алпатус.

Дош даьржина

1. Х1окху элпех П, Е, И, Л, У, С, Н дешнаш кхолла (пел, пен, пес, пилу, пису, лу, нус, пис).

2. ТАХЬПАП (хаал шайна xlapa х1ун ю?) (Пхьаг1ат)

3. Жоплохаттаршна:

Кхача кечбеш ерг?

Кхуран тайпа?

Хьерашна хи т1едуьгу гГирс?

Суьйранна буу кхача?Цхьа хГума еш я тоеш бен болх?

Аренан дийнат?

Дешнийн хийцадаларш

Хий

ца цхь

а элп

(Повар)

(Хьормат)

(Апари)

(Пхьор)

(Пхьола)

(Пхьагал)

Ткъа 1елас и элп Ы элпаца вовшахтесна,

ПЫХ аьлла д1а а яздеш.- И бохург х1ун ду? -

д кета е р,

ш чета н р,

а кхет ш ар, к лета а р).

х 218

е т а р

(

Пел (цел, кхел, мел, тел).

Пай (бай, гай, дай, к1ай, лай, тай, т1ай, чай, шай).

Т1едуза дош

Пал (пале), пхьар (пхьарс), пхьа (пхьар), пха (пханар), пхьа (пхьагал), пел (пелаг).

Да

на

къ

ах ь

до ш ка ра

де

Пелаг (пел, лаг, лега); пондарча (онда, да, ча, нар); пхьагТат (пхьа,

rla, хьаг1, г1ат); пханар (пха, хан, ха, нар).

Караде дош

Жоп: пхьакочераниг.

По дейша дешнаш доыпуш.

Гу

П ду салаз т1ехь хехкалуш. Цхьа гу а лехна, цу т1е хьаладолуш, xlopa дашна хьалха саца а соцуш, и дош доьшу цо. Амма гу т1ера чудоггуш, хахкаделла догГу дела, саца йиш яц, салаз т1ома яьлча санна йогГу. Ца ларадо элп П керла кхолладелла дош деша.

По дейша цунна!

(Жоп: пен, пале, поппар, липпар, къепал, бепиг, айп, апари.)

219

Д1адеша дош

Оха шуна кхача кечбина

Цкъа хьалха яккхийчу книгаш т1ера элпаш дГадеша, т1аккха

кегийчарнат1ераниш. (Жоп: пиллиг.)

чуьра, т1аккха лоха кхосабер

гашчуьр а:

Самук

ъане

матери

ал

(Жоп: Хенак1

ур,

лайнхь

оза, ч1евна, хьоза.)

Кроссв ордаш

Жоп: пхьармат.Д1адеша х1етал-метал. ХИ бохучу дешдекъа т1ера д1а а до-лош.

Хи йистера къорза бохча? (Жоп: Пхьид)

Вай долчохь 1а доккхуш муьлха олхазарш дуьсу хаал шайна. И хаархьама, дГадеша мог1анаш: цкъа хьалха лекха кхосабергаш Муха кхета шу цунах? Х1ун кхача кечбан дезаш ду вай олхазаршна? Х1ун юу цара? (ХГуш, кГа, баьпкан цуьргаш

и. д1. кх.)

Дийцаре леррина ла а дог1ий, билгалдина дешнаш крос-свордан ек1овш чу язде.

Хьозарчийн ц1аьлгаш

Хьозанна деш долу ц1а_жима делахь а, амма дан атта дац.

^.Стохка Гелий, 1усманний хьаьжира и тайпа ц1елиг дан, амма хьозарчий, алкханчаш цу чу даха-м ца хевшира. Аннаш хийра хиларна а, чохь гуш хьостамий а долу дела ца дезаделира царна и.

ХГинца 1елий, Гусманний, сих а ца луш, леррина дан дагахь ву ц1елиг. Хаьа царна у декъа хила дезий. 1елин карахь долу вотгана унна т1ехула шерша, ч1агарш еш, ч1ийшаш д1аса а кхуьйсуш. Цул т1аьхьа болх бан доладелира херх а, метр а. Шаьш-м ца доладелира. Гусмана, 1елас воттанца шардина у метарца дуста а дустуш, херхаца хедош, дакъош а дина, охьадиллира. Ткъа ц1елиг вовшахтосуш ший цхьаьний а вара. Х1инца хьостамий новкъа хир доцчу кепара деттара Гусмана. Гела аннаш дГалоцуш а, хьостамий дГакхийдош а вара. Дика цГелиг хилира цунах дина ваьлча: хаза а, тамехь а.

Воккха хилча Гелий, Гусманний гГишлошъярхо хир ву. Нах чохь Гаш болу даккхий цГенош дийр ду цаьршимма.

Иштт

а ойла кхоллаелира цаьршиннан цГелиг дина ваьлча.

Дийцаре ла а догГий, билгалдина дешнаш кроссвордан еа-кГовш чу язде.

Ибрах1иман парта

Юьхь-куьг а дилина, шен тГоьрмиг ги а тесна, ишколе

вахара ИбрахГим.

221

- Ибрах1им, - цецваьлла хьехархо, - хьо х1инца а жима ву, цхьажимма воккха а хилий вола деша.

Делахь а, схьавеанчуьра, ишколан бешара 1ежаш даа хьайна.Эхь хеттачу Ибрах1имна ша мичахь ву ца хаьара. Суьйранна

Суьрта ш т1ехь йолчу х1уманий н ц1ерш яха.

Кроссвор дан ек1овш чу

Ребусаш

1. П Жоп:пах. 2. П Жоп: парз3. Жоп: пис. 4. П Жоп: пису.

Анаграммаш

Пхьа (хьап), поп (поп), Паша (Шапа), пела (лепа), пелаг галпе).

шен дега элира цо:д1аязде

- Дада, кертахь ишкол ей вай. уьш, Шарадаш

- Вайн г1ирс ма бац, - ойлане ваьлла да. т1аккха

- Т1аккха парта ехьа! - вухаволуш ца хуур ду П ахь диллахь, ц1ийнан arlo хир сох,

хилла жима к1ант. Масех де далале шуна Б - ца хийцахь, хьозанан ц1а хир сох. (Пен -

Ибрах1иман а хилла бакъйолу парта. цхьана бен)

Иш- дашца

колехь горгали бекча, Ибрах1им шен парти т1е муха Моллин коьртахь даимохьахуу т1оьрмиг чуьра схьаоьцу:_абш; алалур Гур ю шуна со.тетрад, пенал. Пенал чохь цуьнан ручка а, ду и Е -нах И а хуьлуш,къолам а, линейка а ю. Шадерриге а хила дерриге Хийцалой цхьа элп,ма-деззара ду-кх. Бакъйолу ишкол!а. Цхьанна оыиуш воцу,

Т1аккха д1аволало Ибрах1им цхьа элп (ПхьегГа Стаг хуьлу сох пайдабоцу. (Пес - дилла я говр.ш) пис)

Кхуьнан ишколах лаьцна юьртахь массара

а дийца долийра. Цхьана хазачу дийнахь, Х1етал-металшринжа схьа а диллина, керта велира ша хьехархо а.Х1етал-метал хаийла хьуна:

- Де дика хуьлда хьан, Ибрах1им! - элира

цо. - Бакъо лохьа Вайн хийистера баьццара бохча? (Пхьид)суна а хьайн парти т1ехь хиъна 1ен. _______

Даыт1а балда, даккхий лергаш.

Синтеме яц, еш ю тер го...Цунна санна дезац дахар.

Х1ун ю иза? (Пхьагал)

223 Лаамца цо ченаш уьйзу чу, Цомгаш ца (Пылесос) хуьлу я хьоршам ца туху?

(Пхьид)Хи чохь йинехь а, амма цу чохь к1езиг 1а?

Б1аьргаш буг1анан санна, (Пхьид)

Ша буйннал бен яц?

(Пхьагал)Аьхка - сира, 1ай - к1айн?

(Леш)И х1ун экха ду: 1ай юу, аьхка йижина гуьллу?

Йоккха бага елахь а,

Амма багахь цергаш яц,

Дахар муххаъ делахь а, (Пхьид)

Деш цо цхьа а зулам дац?

(Кур, пеш,

К1айн хьоза сийначу стигал хьаладаха? туьнталг)

Чехкааларш

Пхиппа ч1ожах пхиппа воьду, Пхи качал пхьу тГаьхьа болуш.

Пхьакочехь йолу пхьалг1а цхьана пхийтта, Пхийтта пхьагГат гена хир яра.

Пхьалг1ахь пхьеро пхьаьрсаш хьаладина Пхьарцерг пхоьазза схьаозийра.

Кицанаш

Пхьеро морзах лелабо куьг ца даго.

Пхьагал яханчухула т1аьхьадолу эр а.

Пхьагална т1аьхьаваьлларг барзана т!е1оттавелла.

Паччахьан вордано пхьагал лаьцна.

Поп бош ца даьлла тата бойначул т1аьхьа даьлла дац.

Пхеа минотехь товр хиларо шарахь могашалла 1алашйина.

Пхьарс лесторах куьг т1ера дер дац.

Пхьоьхана даьккхинчу не1арах мачаш йийриг ца хилла.

Самукъане байташ

Полла

Суна сенлуш болчохь бай, Тахна къорза пол л а бай. Мало эццахь едда яй, Дег1 дел л а сан х!инца дай.

ХГинццалц деза дара и Ц1ахь аьлларг а к1езиг ди, Синтар ден а кора к1ел Ца оьцура кара бел.

Урокаш ца кечъеш ц1ахь Бийлабора ас сайх нах,

Мало, левел кхин ахь со! Суна кхин а полла го!(Ш. Хасаров)

Пхьид Вак1ахь

Татол йистехь, эрзашкахь

Ехаш хилла пхьид Вак1ахь, Сатасале 1уьйренца

224 8. Учимся, играя (метод, нос.)

Хийист екош эшаршца.

225

Дагардарш

Пису, пису доккха ду НурБакъи цул месал ву. Там бара ц1ахь воцуш со Вайн т1о биънарг хила хьо?

Кхосса-кхосса-кхоссалуш, Сира пхьагал лела гуш.

Хьуьн чухула кхиссалуш,

Лай т1ехула кхиссалуш,

Кулла к1ел а охьахии, Лачкъа иунна ма лии. И схьалаьцнарг хир Б1аьргаш хьаббийриг!

Поп, поп, лекха поп, Лекхчу поп т1ехь - эзар га, Эзар гаьн т1ехь - шийтта бен, Шийтта бен чохь - ши xloa.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Пхьакоче ваккха - выставить кого-л. на общее обозрение. Пе бетта - не принимать участие в чем-л. Пхьош хьакха- потерпеть неудачу в чем-л.

Патар - 1) бутон, 2) пух козий, 3) побег, росток.

Паьштиг - молоток для трамбовки земляной крыши.

Пелаг - перо (птичье). ПирГун - фараон.Пистиг - деревянный молоточек для трамбования глины на крыше после дождя. Пурни - пекарня.

Пхатоьда- 1) лемех, 2) инструмент для вырезывания кожаных ремней.

Пхьа- 1) кровная месть, 2) селение, аул.

Пхьаг1ат - размах (старинная мера длины, равная расстоянию между вытянутыми в ширину руками.

Пхьадухе - низменная, нижняя часть села.

Пхьакоче - возвышенная, верхняя часть села.

Пхьарцерг - клык.

Пхьатуха - инструмент для кровопускания.

Пхьеда - аул (в нагорной Чечне).

Физминот

Хьехархочо омра до, дешархоша уьш кхочушдо. ТГедахкарш тайп-тайпана хилатарло (хьалаг1овтта, корта аьрру arlop берзабе, куьйгаш хаьн тТе дахка, аьрру ког хьалха бахийта, доьазза кхоссало, охьаховша).

Поезд

Хьехархо берашна хьалха д1ах1утту. Бераш вагонаш ю.

- Ма беха а бу вайн поезд! Гайтал чкъургаш муха юьйлало (бераш куьйгаш голашкахь сатта а дой, хьалха-т1аьхьа доьлхуш лела).

Вайн поезд д!абоьду, Чкъургаш керчайо. Поезд чохь д1адоьлхуш Кегий бераш го. Генна шаьш дГадоьлхуш Дегнаш ийало.

228 229

Поездан шок хеза. Бераша, юха а мог1а бой д1а а хгуьттий, поезд болаболуьйту.

- Сацийта! СоцунгГа ю! Мила ву ловза лууш⁷ Сихха ара- Довла (бераш поезд чуьра ара а довлий, хьуьнан ц1азамаш лехьо х1уьтту).

Шена т1аьхьа байташ ала олу берашка хьехархочо:

«Tlyrl!» - олуш, поездо

Шен вагонаш такхайо. Чу

- чу - чу - чу - чу - чу,

Геннауьш д1аюьгур ю.

Баьццара вагонаш Уьду, уьду уьду. Яккхий горга чкъуьргаш Керча, керча, керча...

Элп Ш

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Машено сигнал муха туху ? («Шап1»)

Мила ву тидаме?

Ладог1а туьйране. Аз III юкъахь долу дешнаш дагалаца хьов-са.

С опта Шаьнта

Цхьана юьртахь 1аш хилла цхьа нах, кхо к1ант а волуш. Царах жимахволчу вешин ц1е хилла ГОаьнта.

230

И ч1ог1а вон лелаш хилла, сонта хилла, цундела цунна ц1е тиллина Сонта Шаьнта аьлла.

Цо бераш ловза дуьтуш ца хилла, коча а воьдий, п1елг бош хилла я п1енда, т1аккха церан дай-наной кхунна дов дан оьхуш хилла. И бахьана долуш вежарий ч1ог1а юьхь1аьржа хилла. И к1орда а дина, вежарша барт бина цхьана кхечанхьа д1абаха, xlapa воцче. Шайна шортта даа х1ума а, п1аьлдиг чохь хи а кечдина, д1абийшина уыи, Гуьйранна новкъабовла дагахь. Итосаделла волу xlapa, цхьа гали дасса а дина, ша чу а ваьлла, бертиг д1а а йихкина парг1атваьлла.

1уьйранна новкъабевлла вежарий. Дикка гена бевлча, садаla, хТума кхалла охьахевшина. Юург схьаэца дагахь гали схьадаьстича, цу чохь шайн ваша карийна царна.- Э, вайша вала велла. Х1оккхуза хьажахьа, - аьлла, Сонта Шаьнта гучуваьккхина воккхахволчу вашас.

- Вай, хьо мичара вели? Хьо бахьанехь ведда воьдуш вацара тхойшиъ?

Кхунна дов дан х1оьттинчохь цхьанхьа д1ахьаьжча, к1ур гина кхарна хьалаоьхуш.

- Делахь, цу чохь вайна яа х1ума а хила там бара - аьлла, цига бахана xlopui.

Д1акхаьчча, бухахь Жоьра-Баба карийна вежаршна. Цо цхьана Руьрга бигина х1орш. Цу чохь шортта адамийн даь1ахкаш хилла 1охкуш. Кхаьрга цхьаьнга кечло а аьлла, кхе дечиг таса яхна Жоьра-Баба.

Сонта Шаьнта хьалхатеттина вежарша. Кхехкаш лаьттачу боккхачу яй чу вала аьлла, омра дина Жоьра-Бабас. К1анта шена муха вала веза ца хаьа аьлла. Муха дан деза гайта шена аьлла. ТГаккха цо шена и гойтушшехь, кхоьссина яй чу яхийтина Жоьра-Баба.

Т1аккха шаьш д1абахана некъ а эцна, юхабаьхкина вежарий.

Сонта Шаьнта хьекъалчу а веана, бахахевшина уьш. Делахь а, жима волуш тиллина ц1е д!аяхна Сонта Шаьнтин.

(Халкъантуьйра₎Самукъане материалКроссвордашБ1аьвнаш

(Жоп: п1ендаг1)

2. Д1адеша х1етал-метал ШИ бохучу дешдекъа т1ера. Дешна девлча, жоп ло хаттарна.

(Жоп: шина ненан пхиппа к1ант

цхьа ц1е а йолуш? (ГПелгаш)

2. Дог1уш долу элпаш кроссвордан еак1овш чу язде. Аша и нийса кхочушдахь, шуьга (лакхара охьадешча) дег1ан цхьана меженан ц1е яккхалур ю. (Шенда)

1. Тапчанан ботт.

2. Юиранчохь цхьана дийнан ц1е. 3. Муш д1аса а ластош, бер тахкон г1ирс.

4. Т1емаш долу дахка.

5. Дийнат.

(Жоп: 1. Хумп1ар. 2. ГОераска. 3. Гаьнгали. 4. Бирдолаг. 5. Пхьагал.)

Х1етал-металш

Х1етал-метал хаийла хьуна:

234

Цхьана шерара а волуш, дегГана

тайп-тайпана волу пхи ваша?	(Ц1елгаш)
Виъ ваша ву, пхоьалг1аниг - деваша?	(Ц1елгаш)

Шина ненан цхьатера ц1е йолу пхиппа к1ант? (Ц1елгаш)

Аьчкан а яц, дечкан а яц, амма шеначохь массо хТума а сацайо: екъа елахь а,

коча елахь а? (Ц1аьлдиг)

Чехкаалар

Шаьлдигах п1елг бетта п1аьнгазхо, Пхьуьйшахь ша латто шелахо.

Кица

Шелган гуо баккхал йолчу тайн юьхьиго бере новкъаваьккхина.

Самукъане байташ

- Повтта вай! - аьлла нана-п1елго.

- Певттича х1ун до вай? - хаьттина хьажочу п1елго.

- Къола ца доьлху вай? - аьлла юккъерчу п1елго.

- Къола дахча, къа хир дац вайна? - хаьттина ц!ейоцучу п1елго.

И къай-балий ас сайна т1елоцу, - аьлла ц1аза-п1елго. Цундела иза иштта жима бисина.

Нана-п1елго:

- Х1ума яий вай?

Хьажо-п1елго:

- Мичара яа вай?

Юккъерап1елго:

- Дала еллачуьра.

Маза-п1елго:

- Дала ца елча, хГун дийр ду?

Щаза-пелго:

- Лачкъийна а, хьулйина а юур-кх.

(Халкъан барта кхолларалла)

Дагардарш

Цхьаъ - шиъ - нана-п1елг,

Кхоъ - диъ - хьажо-п!елг,

Пхиъ - ялх - юккъерниг, Bopxl

- 6apxl - маза-п1елг, Исс - итт - ц1азаниг, By хьо х1инца тГаьххьарниг.Бераш, юххе схьагулло Тухур ю вай чот: Мира долош ду оршот, Шолг1а де ду шинара, Кхоалг1аниг - кхаара, Доьалг1аниг - еара, Пхьоьалг1а ду п1ераска, Ткъа ялхалгГа - шот, Ворх1алг1аниг ду к1ира. Тхоьца хьо ца вогГу, Гила, Гон на юккъера д1ахила!

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)Шелгаш хьежо - указывать, стараясь нарочито возбудить внимание к кому-л.

Шелгаш 1итта - трогать кого-л., не давать покоя.

Шелг ца тоха - ничего не предпринимать, не делать для общего дела ничего.

Шелг бетташ харжа - очень много, в избытке что-л.

Шаьлдиг- кожаная дорожная сумка (для перевозки разного рода жидких и сыпучих веществ).

Шаьнгазхо - житель Панкийского ущелья в Грузии.

ШендагГ - планка, при помощи которой забивают наглухо дверь или окно.

Физминот

Ц1елгаш

Оха язди, дукха язди, Йозано тхан п1елгаш кГадди. Шелгаш, 1адда ма 1елаш, ХьалхийтГаьхьий идалаш.

Кхийса-кхийса-кхийсалуш, Ида, ид а, к1ад ца луш.

Мохо бецаш лестайо, Д1а а, схьа а техкайо. Шелгаш, мохах шу ма кхера, Ловза лелхаш, шайн сакъера.(Шелгаш меттахдохуш йоьшу xlapa байташ)

Х1орш ма бу сан г1оьнчий:Кегий к1ентий, йо1арий.Хьайна лаахь, шина декъеБерзош, уьш ахь бекъа:

Лаахь - иштта, лаахь - вуьшта, (Куьйгаш хьала а дохуьйтий,

0ьг1аз rlyp бац цкъа а! п1елгаш шина декъе

доькъуш, байташ йоьшу).

236 237

Шолг1а

дакъа Иччархо

ЭлпР

Стенах тера ду элп?

Диг ахь ирах1оттаде, Паккха дикка ти дамбе: Девзий хьуна лаьтташ дерг? Диг ма дац и, ду элп

Р.

Некъа йистехь Р ма ду Геннара схьагуш: Шофер, да1а хьайна са, Не1арш ахь д1аелла, Бакъо ма ю елла.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Говр муха сацайо? («Тр-р-р»)

Мила ву тидаме?

Цхьа иччархо вахана талла. Де суьйранга лестинчу хенахь сай бийна цо. И тилийна валале, арахь 1арж а елла, буьйса яккха висина иза хьуьнхахь. Йоккха ц1е а латийна, шена жижиг а доттуш, 1аш хилла иза.

Кхано буьйса юккъеяханчу заманахь алмаз деана цунна т1е. Алмазо иччархочуьнга хаытина, цДехГун ю аьлла. Иччархочо шен ц1е Айса-со ю аьлла. Алмазо шена жижиг датта аьлла. Иччархочо гутгар дурдеш, туьха дукха а туьйсуш, жижиг даийна цунна. И жижиг диъначу алмазо хи дехна. Иччархочо цхьана татолана т1е хьажийна иза. Хьагделла т1едахана алмаз, татол лакъо санна, хи мала х1оьттина. Ткъа иччархо цуьнга ладогГа вахана. Ша хи мелла даьлча, шен тур ирдан х1оьттина алмаз, тгулгех а хьоькхуш.

Паккха иччархо, юха а веана, шен метта гуьйриг охьа а йиллина, цунна т1е шен верта а тесна, т!е шен куй а тиллина, цхьана попана к1ел д1алечкъина.

Ша ма-дагг1ара, и шен тур тоьхна, оцу гуьйригах ши ах йина алмазо иза иччархо ву моьттуш. Ша лединийла хиъча, иччархо лаха доладелла алмаз. Эццахь иччархочо, хье юккъе топ а тоьхна, охьадиллина и. Паккха цуьнан мохь а хезна, алмазаш орцах даьхкина. Хоьттуш хилла цара цуьнга, х1ун хилла бохуш. Вукхо олуш хилла: «Айса-со топ тоьхна суна». Цо иштта аьлча, алмазаш д1адахана.

1. Д1адоыпучу дешнашкахь цхьатера аз хазахь, куьг хьалаайде: худар, мотт, бероза, pari, гГуда, морза, моза, вота, ринжа, газа_,^{Дукха
хьан даладо?}борз, роза, к1еза, гарза.

Керла квартира

2. Ладог1а туьйране. Р аз шайца долу шайна ца девза дош

дагалаца хьовса. Хьехархочо берашка олу: «Туькана а г1ой, Р аз юкьахь долу

йийбар эца шайна (кресло, сервант, шифонер, трюмо, трельяж и. д1. кх. а).

238 239

Керлачу х1усамехь цГийннанас хьешашна аз Р шайца

(Халкъан туьйра)

долу даарш делира. Муьлхарниш ду уьш? (Чорпа, курзанаш, торт, ч1ара, морожни, мармелад, т1о-берам, шуратоьхна гарзанаш.)

Хасбеш

Ша диллинчу хесахь цо кхиабо тайп-тайпана хасстоьмаш. Муьлхарниш бу уьш? (Наьрс, помидор, картол, хорсам, саьрамсекх, бурч, бурак.)

Муьлхачу ораматашца ду аз Р? Хьанна хаьа? (1аждар-буц, липпар, к1айдарг, латталуьттург, вирч1им, борц, нораш.)

Ц1а

Х1инца вайх художникаш хир ду. Йозанъуьн т1ехь диллина ц1а ду Пенаш кийча ду, т1еоьшург йилла еза. Аз Р хила деза оцу юьллуш йолчу коьчалан. Дош дика хозуьйтуш ала деза. Дош далиинчо шена хьалха г1аж юьллур ю. Вай девлча, тоьлларг мила ву хьовсуш, ягарйийр ю вай уьш.

Щийнан муьлха меженаш ю шайца аз Р долуш?

(Рама, сторпал, кор, шифер, карниз.)

Хьехархочо йозанъуьн т1ехь дешархоша цТераш яьхна коьчалш басаршца диллинчу ц1ийна т1ехь билгалйоху.

Стенах дина ду вайн ц1а? (Дечках я кибарчигех.)Кибарчигех дина хилча, муьлха басар хьокхур ду вай цунна? (Оранжеви). Ткъа цДийнан санаш 1арждан а мегар ду.

Х1ун йийбар а, кхитайпа хгуманаш а йохкур ю вай цу чу?

(Сервант, телевизор, радио, стогарш и. д1. кх.)Щийна юххехь х1ун юг1ур ю вай?

(Дитташ, коьллаш, хьаьрмик, кхор, б1ар, хьаьрса хьач, туьрк.)

Ткъазезагаш муьлхарниш? (Щелерг, роза, к!айдарг, сендарг.)

240

ДогГу дош ала

Хила лаахь дег1ехь ницкъ, Доккхуш хила

шортта....(Рицкъа)

Велахь партал, вацахь сема, Йодур ю хьан

говрийн .... (Рема)

Денош хоьрцуш йоьду зама, Тишлуш, корехь

лаьтта.... (Рама)

Юьхь дГаюьлуш, иДандеш хьаж, 1аьрбис ларйо

дийнан... .

Тхан уьйт1ара мокха г1аз Иоду, бетташ когаш....

Ц1енааларш

Ар - ара - ар - до л ад ел и... . Ор - ор - ор - ц1ийелла вайн... . Ра - ра - ра - пеша таса... Ро - ро - ро - ведда вогТу... . Ру - ру - ру - хьовзаде.... Ре - ре - ре - басар д1ало... .

(Раж)

(Раз)

(Ловзар)

(Помидор)

(Klopa)

(Ламаро)

(Буру)

(Заре)

Дешнаш кхолла

РЕ дешдекъаца дешнаш кхолла. (Реч1а, рема, рецепт, рег!аш.)

КицаШина даше хьовса. Шайна дагадог.1ий хьажа кица. Серло, бода (дешар - серло, цадешар - бода).

241

Дадин ловзарш

Х1ун боху ч1еро?

Цхьа сиз долчу ч1еранна т1ера д1аволало, т1аккха шиъ долчунна, юха ... хьайна хуур ду хьуна. Т1едиллар нийса кхо-чушдахь, ч1еро бохург хуур ду шуна. (Жоп: хьан б1аьрса

ира ду.)

Урок

Хьехархочо урок д1айолийра хаттарца:

- Зоопаркехь пДоькъа-лоьмаша «rlarl» муха до?

- «Р - р - р».

Щоькъа-лоьман аз д1аяздо Р - элпаца. Стенах тера ду и?

- Байракхах, - элира Румис.

- Нийса боху. Ткъа муьлха дешнаш д1адуьйлало оцу элпа т1ера?

- Руьйта! - мохь туьйхира Сайпуцдис.

- Рейка, рама, - элира Руслана.

- Радио, рема, - т1етуьйхира Ислама.

- Дика ду, - элира хьехархочо. Ткъа х1инца и аз вайна девзаш долчу элпашца вовшахтаса хьовсий вай: А, О, Е, Y - РА, РО, РЕ, РУ - маьхьарий хьаькхира бераша. - Ма дика бераш а ду-кх шу! - хастийра уьш хьехархочо. -И дерриге а д1аяздей вай. - Ткъа муьлхачу дешнашкахь нислуш ду и дешдакъош? Масала, РО? - Роман, - элира Румис, - роза бохучу дашехь а ду, ~ т1етуьйхира юха.

244

-Ткъа РЕ?

-Рема, реч1а бохучу дешнашкахь, - мохь туххуш элира Сайпуддис. -Ткъа РА? Рапорт, pari - бохучу дешнашкахь, - элира Куьйрас.

Самукъане материал

Кроссвордаш

р	А	М	А
А
М
А

Бозбуунчалла долу ек!ов.

Клеткаш чу элпаш дахка, лакхара охьа а, пурхнехьа а цхьатерра дош дешалучу кепара. Xlopa дашехь Р хила а деза. (Жоп: рама, ахар, мара, арар.)

1. Т1еюху бедар, к1адеш чу д1адохку доккха бохча.

2. Х1уматоьгуш п1елгах юьллург.

3. Кха т1ехь д1айийна хГума нилха а еш, яьлла буц д1а а йоккхуш бен болх.

4. Цамгаран тайпа. (Жоп: 1. Т1орказ. 2. TIapa.

3. Асар. 4. Рак.)

Х1ун зезаг карийна Маьлх-Аьзнина?

(Жоп: к1айдарг)

245

Ребусаш

1. P (Жоп: раж). 2. РА (Жоп: parly) Анаграммаш

Рама (мара), раса (сара), parly (yrlap), pari (rlap), руьйта (туьйра).

Со х1орда чохь ду, амма 1ома чохь а, татол чохь а дац. Со хорбаз чохь а, наьрса чохь а ду, амма пастан чохь дац? (Жоп: элп Р.)

Шарада

Цхьана элпа чохь дХалевчкъина дешнаш схьалаха.

Хаза хьожа яржош,

Керт сов къагаеш,Кхиадо со лардеш,Эшахь, стоьл т1е х1иттош.Хь элпаца беша додахь,

Т1ема дер ду со. (Роза - хьоза)

Х1етал-металш

ХГетал-метал хаийла хьуна:

Мотт бац - къамел до цо, йиш а локху? (Радио)Тулг1ешца, тулг1ешца йог1у эшарш суна т1е? (Радио)

Болатан говр к1айчу кха т1ехула уьду,шена т1аьхьа 1аьржа лараш а юьтуш? (Ручка)

Цхьа мае а, цхьа т1ам а бац, Амма аьрзунал чехка ю.

246

Щога ара ма-хийцци, СедарчашнатТе и

кхочу? (Ракета)

Хаза т1орказ ду лаьтташ,Хьа ца дича, диет ца хуьлуш.Амма жимма хьабахь т1ам,

Къамел деш а, йиш локхуш а

Бийр бу дагна там? (Радио)

Чехкааларш

1аьржа буьйса, Аьрга кхор, Аьрхаговр.Уьйт1арчу керта, Даржош 1аьржа верта, Иккхира къорза олхазар.

Кицанаш

Рицкъа хиларх пайда бац, иза хьаште хьовзо ца хаахь.

Самукъане байташ

Ризван

Ризван ведда, хьаьдда ву. Берийн марахь, кочахь ву. Вац цхьанхьа а нахах уьйш, Баккхийчарна дуьхьал луьйш.

Школе т1аьхьавуьссушехь, Ловзуш 1а и вижинчохь. Кет1ахь б1араш лехьадо, Партанаш к1ел хьерчадо.

247 Йо1а доккхуш доккха «пхиъ», Цо даьккхира стомма «шиъ». Цирке юьгуш дийнна класс, Хьешнера шайн хохийн хае.

Хуьлург ду те х1инца х1ун? «Деаннашка» г1ерташ ву. Селханама воьдуш ц1а Кхо «пхиъ» даьхьи дийнна д1а.Суна-м хаьа х1инца цо Щахь урокаш х1унда йо: Баккхийчарах хьоьгуш ву, Воккха хила лууш ву.(Ш. Хасаров)

Лестош т1оьрмиг, дац и дош, 1аьрбис лоьху тетрадаш. Ткъа тетрадаш, довлий т1ех, Ловзу цуьнца лечкъаргех.

Дагардар

Ров-ров курси ров, Зал-зил. Тахь-тахь.

МинжуМинжуммати-тбмирати, Шовкъ-шовкъ.

Дошам

Рахь ботта - лгать, обманывать, говорить небылицы.

Рицкъанаш ц1ен т1е дерзадойла - доброе пожелание обычно далеко уезжающему.

Ретинга - оглобля (саней).

Реч1а - ловушка (для птиц, зверей).

Руьйта - водопой.

Расха - гнедой конь.

Раж - режим, порядок, система.

Pari - 1) невысокий горный хребет, 2) скирда, стог, 3) очередь.

Физминоташ

Суртдилларан урокана.

Тахана оха суьрташ дехки, Шелгаш жимма к1аддели. Юеззиг вай уьш ластор ду, Юха а суьрташ дох кур ду. Когаш - цхьаьна, когаш - дДасхьа, Вай чутуху боккха хьостам.

(Бераша меллаша шайн куьйгаш хьаладохуьйту, ластадо, когаш ту ху.)

Олхазарш

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маьТнаш) Ловзуш лела олхазарш: (Олхазаршасанна, куьйгаш

Ражин ге - выражение иронии над тем, о чем говорит со- а лестош,бераш уьду, хьехар-

беседник.- Ц1ир-ц1ир-ц1ир! (Ч1ог1а) хочунна т1аьхьа байташ а

Дийнахь сарралц уьш дийки, олуш. Голашт1е охьаховшу,куьйгаш беснеш к1ел а дох куш, наб кхета.)

248 249

Бераш дийша ца дити: - Ц1ирц1ир-ц1ир. (Чог1а) Буьйса юьйли -

Диттийн гаьннаш лестадеш,

уьш д1атий, Массарна а наб кхийти: -Щир-ц1ир-ц1ир! (Халла хезаш).

ЭлпС

Стенах тера ду элп?

Дехко хьуьлла соне хиъна, Чкъурган эхиг хьалайиъна. Ишта-вуьшта хьовса шу Чкъургах диснарг С элп ду.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Ахкарга чуьра мох ара муха болу? («С-с-с»)Мила ву тидаме?

1. Цхьатера аз караде дешнашкахь: суй, сурсат, кхес, месаш, пале, марс, нус, буьйса, седа, момсар, пису, сег1аз.

2. Суьрташ т1ехь йолчу х1уманийн цДерш яха. Муьлхачу оза т1ера д1адуьйлалуш ду уьш? Сахьт | Саьрамсскх Саб Седа Секха1ад | Стогар

250

3. ЛадогГа туьйране. Цу юкъара С аз долу шайна девзаш доцу дешнаш дагалаца хьовса.

Суосакх хьошалг1ахь

Цхьана сарахь ша болчу хьошалг1а сено чукхайкхина хилла сосакх. Стогар а латийна, стол а кечйина, стаки чохь зезагаш а дехкинацут1е.

Тайп-тайпана яахГума а кечйина: сокаш ехкина мала, се а биллина, цунна и дукхабезий хууш. Шена-м цхьа сендаргаш а тоьар яра, бохуш, 1аш хилла и.

Салам-1алам а доцуш, еана схьакхаьчна сосакх. Иогггушехь стоьла буьххье а яьлла, цу т1ехь мел ерг хьала а кхаьллина, стаки чуьра зезагаш а цхьаьна. Юха, цу т1ехь arlop а яьлла, сатта а сеттина, аьлла сосакхо:

- Сингаттаме ду хьо болчохь, сай. Стихаш йоьшур яцара ахь я цул хьалхатуьйра дийцахь.

Хала сатоьхна сено, делахь а, г1иллакхах ца бухуш, аьлла:

- Сутара, акха, сира бож ю-кх хьо хьуо ма-ярра, эхь-бехк бохург хьуна х1ун ю а ца хаьа. Сиха яхийта кхузара!

Х1етахь дуьйна бу боху сай сосакхна реза боцуш.

Довза аз

1. Аьтту куьг хьалаайде, аз С юкъахь долу дешнаш хазахь (совг1ат, Зара, собар, толам, сонта, хьач, салор).Мекхаш долу мокха цициг

Уьйт1е мел ю лела: Ма1аш йолу сира бож Паьхьауьду дела.

2. Шайна аз КХ хазахь, т1араш цкъа вовшахтоха, аз KI хазахь- шозза, хьалаг1овтта аз С хазахь дашехь (к1орни, сом, маккхал, к1еза, сахьт).251

Стиглахь маккхал хьийза, Цхьа сахьт гергга иза.

Амматахна обарго К1орни хьур дац: бац аьтто.

Дукха хьан олу?

1. Шайца аз С долу дешнаш даладе (старг1а, cyrla, к1омсар, сто, суй).

2. Юккъехь аз С долу кГиранан денойн а, шеран хенан а ц1ераш яха (п1 ераска, август, сентябрь,б1аьсте). 3. Аз С хьалха а, юккъехь а, т1ехьа а долу дешнаш даладе

(Селима, сурх, масала, маслаГат, Басе, хае, мае).

4. Класса чохь йолчу х1уманийн ц1ераш яха аз С юкъахь долчийн (стол, сурт, доска).

Дог1у дош ала

Эрна Гамийнарг ца дов:

Доккхуш ву со хьекъал сов

Доьшуш ву со ца луш к1ад,

Берийн журнал .... («Стела1ад»)

Даьхни Галашдеш ю Пет1а: Цунна парах къа ма хета... Божал чуьра доккхуш ара, Хьайбанна цо беттац... .

(Сара)Геннахь лепаш хиларх иза, Лаац цунах ваьлла виса. Суна даим хьоме хета, Стиглахь лепа жима... .

(Седа)

252

Аз тиладеллаСелима ю чоь ц1анъеш, Цхьацца чуьра гГуллакх деш. Суй (нуй) цо хьокхий, нех гулйо, Юхаараластайо.

Пезаш хилахь лелаш вуон Воллу со уьш вон човхо. Кара (сара) бетташ, къахкош, Кертал ара л ох куш.

Дешнаш кхолла

1. СЕ, СА дешдакъош юкъахь долу берийн ц1ераш яха (Сепет, Селима, Селехьат, Седа, Селим, Санет, Салам, Саламу).

2. Xlopa керла дош цунна хьалхарчу дешдекъа тГера д1адолош кхолла. 31е ян а мегар ду: цхьамма дош олу, вукхо кхин даладо

(carla (г1ала, лаба, бала, лами, миска, кара, рама, маха, хабар).

Дуьхьал маь1на долу дешнаш даладе

Сингаттам (синкъерам), набарха (самах), меллаша (сиха), латта (стигал), бода (серло), дитт (спнтар), тарх (сицкъар), майра (стешха), сихалла (собар).

Кица

Х1окху шина дащца д1алечкъинарг муьлха кица ду хьовса: сихалла - собар (сихалло са диъна, собаро лам биъна).

Чекхдаккха кица:

Сатоьхначу салтичух .... (Эпсар хилла)

Сиха дахана хи ... . (XIордах ца кхетта)

253

Стиглахь марха ца хилча .... (Лаьтта дог1а ца доьлху)

Ма сихло маттаца,.... (Сихло дечу г1уллакхца)

Сихалла - сонталла, .... (Собар - кхетам)

Серах ца бина х1оз ... (Хьокханах хир бац)Элп

Элп дайна

...аьрам...екх, бо..., ...yrla, ва...т, дуьр...та, ...тов,ту...кар, мар..., ну...

Дош кегаделла

РАМАОСТ (стомара)

С элпа т1ера д1адолалуш долу 6 дош даладе х1окху элпех паидаоьцуш: С, О, Р, В, М, А (сом, сов, со, само, сорам, са); 10 элпах 10 дош кхолла:С, И, Л, У, Й, А, М, X, Р, О (сий, силу, сай, сир, сира, сиха, сал, сихо, сиро, сирла).

Дешнийн хийцадаларш

1. Хийца хьалхара элп СИР (г1ир, тир, жир, ч1ир, вир, к1ир); суй (буй, гуй, дуй, г1уй, куй, къуй, нуй, туй).

2. Сенах бож муха йийр яра? (Сай - тай - гай - бай - бой - бож.)

Дешдакъойн лото

1. Дешдакъош д1а а деший, дешнаш кхолла цаьрца: СА, СЕ, СИ (сара, седа, сира).

254

2. Гу баккхар

Су, дар. га, ма ло , къаргла ба за ха къам

3. Лабиринт чохь д1алачкъийна дешдакъош ду. Уьш схьа а лахий, цаьрца дешнаш кхолла:

СО (собар, сосакх, coprla, совг1а);

СА (carla, саба, салаз, сарсал);

СТО (стомара, стогар, стомма, стохка);

СУ (сура, сурила, сула, Сулима); \Щ

СХЬА (схьалаца, схьакъеда, схьалаха, схьавола).

4. Дешнаш кхолла, дешдакъа СА хьалха я т1ехьа нисдолуьй- туш

(сара, саба, сакхо, хьаса, маса, ласа).

5. Бераш дара лам т1е довлуш, дешдакъа СА т1етуьйхи - хили САЛАМ, оцу дешдакъехь А - на метта И дилли - хили СИЛАМ.

Ламп

Са

Сай

Саза

Салаз

Сардам

Стомара

Т1едуза дош

Са (сай), сеса (серса), сал (салаз), сира (сирла), саза (сазг1а), стом (стомара).

255

Дашна юкъахь дош караде

Саллар (са, лар, сара, ал, алар, лара).

Стомара (сто, со, мара, рама, мае, там, сам, сара, ор).

Сацкъар (са, цкъа, цкъар, къа, арц, цара).

Хаал х1ун дош ду?

Б1аьвнаш лекха-лоха хиларе терра д1анисъяхь, шуьга дешалур ду царна чохь д1алачкъийна долу дош. (Жоп: совгГат)

Самукъане материал

Кроссвордаш

Хаал хьайна муьлха бутт бу?

Сай Етт Нуй Топ | Ялг1у [ Бух la | Ручка | Элп Ь Д1адеша х1етал-метал. Хаал шайна и х1ун ю? Массарна а беза иза, амма цуьнга мел хьаьжнарг ч1ичч1аршка оьху. (Жоп: малх.)

'млк	'И ¹⁶Ч1ИЧ1 ¹⁰МА ⁵БЕ "ЦУЬН	-'НА
12 ГА		18 КЛ
^\|5НАРГ		⁸ЗА
1УОР		¹³МЕЛ
²САР	"ЗА ^УАМ ^2иХУ '"Хьаьж " Ч1арш	"А

Х1окху гон на чуьра дош д1адеша (Жоп: светофор)

Ах дош шуьгахь ду

Аьрру arlop далийна дакъош вовшахтоха аьтту arlop долчаьрца, юха д1адеша уьш. Недиллар нийса а, сиха а кхочушдина тоба тоьлла лору.

СА ЛО

СА ПАЛ

СЕР МАХСАЛ ЦКЪАРСТО МАРА

(Жоп: сацкъар, самах, салпал, серло, стомара.)

Дог1уш долу дешнаш а яздеш, кроссвордан еак1овш д1аюза

1. Чилланан тай доккху н1аьна.	______
2. Дийнат.	______
3. Яккхий ма1аш йолу газа.	______

4. Туьйранашкахь буьйцу боккха лаьхьа.

256 257

Дешнаш чекхдолучохь PC долу дешнаш язде

(Сиром -- вирлом))

(Жоп: 1. Саллар. 2. Салор. 3. Сосакх. 4. Саьрмик)кроссвордан еак1овш чу

		р	с
		р	с
		р	с
		р	с

1. Говр д1атосу г1ирс.

2. Сурсат.

3. Хьаьжк1аш я кхийолу х1ума куьйга хьокху г1ирс.

4. Говран чоьх бина муш.

(Жоп: 1. Гарс. 2. Наьрс. 3. Марс. 4. Каре.)

Дог1у дешнаш язде кроссвордан еак1овш чу

1. Сагалматаш яйъа тухуш долу молха.

2. Лаьтта бухара хьаладолу шийла хи.

3. Диттан чкъор.

4. Шо кхаьчна газа.

(Жоп: 1. Дуст. 2. Шовда. 3. Ковст. 4. Авст).

Анаграммаш

Са (ас), саьхьар (хьаьрса), седа (деса), сек (кес), сий (йис), сорам (морса), сое (сое), сосакх (кхосса).

Ребусаш

1.СА. Жоп: салам. 2.СА Жоп: салор. 3.

Са Жоп. carla. 4. СЕ Жоп: сег1аз

Элпийн ловзарш

Г - ца дитта т1ехь хуьлу,

С - ца стакан arlo бу. (Га - са)258

Х1ума юхкуш-оьцуш лелош Даима со ду. С метта ахь Л диллахь, Хир сох акхаройн паччахь.

С хилча, ас хазйо пхьег1аш, Басаршца уьш къагош. В хилча, сох хуьлу хьайба, Хьокху мохь мохк 1адош

Боьхьгаш кхобу ас, даош Царна къона генаш. Амма адам и делахь, Хир сох цуьнан меже.

(Се-ге)

Шарада

Хьалха С элп диллича, -Акха дийнат хуьлу сох. Нагахь Б ахь диллича, -Аре сенъеш хуьлу со. Б - нан метта кхин диллахь, -Со карор ду татол т1ехь. Х1инца хаза ойлаел: И кхо дош схьакарадел. (Жоп: сай - бай - т1ай.)

(Ж. Махмаев)

Грамматически арифметика

С + бецашна а, дитташна а дахар луш ерг =? (Сорам)

С + гтамаран я кхечу хгуманан барз =? (Соьла)

С + суьде шена гинарг дийца валош верг =? (Стеш)

С + ши де а дитина, кхоалгта де =? (Сула)

С + дТайоьжна говр юхаозон г1ирс =? (Сурх)

259

С + xlopa п1ерасканан буса Къуръан т1ера

доьшу сура =? (Сеса)С + мачин бух =? (Сайр)

С + готтачу ц1а чохь йовхачу хенахь дуккха а

адам гулделча хГуттуш ерг =? (Стов)

Х1етал-еталш

Х1етал-метал хаийла хьуна:

Буька е чуьра кегий жаг1а?

(Седарчий)

Вайн беданара цаца буьззина г1улгаш?

(Седарчий)

Лахьо а цатерг, ласто а цатерг?

(Седарчий)

Б1ог1ам а ца х1оттош дина parly?

(Стигал)

Т1ехь - ц1е, к1ел - хи?

(Стогар)

Сайна лиъча - кхосса а ло, Сайна лиъча - къовза а во?

(Сагал)

Ехачу аьхка лаьттира, 1а т1едаре хьийжира. Хан шен схьа ма-кхеччи, Гу т1ера чухийци?

(Салаз)

Шиъ лаьтта, шиъ лела,

Шиъ царна юкъахь хан ларъеш ву?

Тата а ца деш, rlapa а ца еш корах чуйоггург?

(Стигла, латта, малх, бутт, де, седарчий).

Детица кхелина сийна аре?

260 (Серло)

(Стигал, седарчий)

Когаш бац - лела, бага яц, аммамаца д1авижа а, хьалаг1атта а веза дуьйцу? (Сахьт)

Чехкааларш

Сирчу аьттан сира ши шинара, 1уьйрре даьккхина дуькъа шар.

Сийначу стигала мархаш теси, Бовхачу кийрахь сан дог деши.Хьан киснахь ши сирник, Сан киснахь ши шай.

Кицанаш

Стеган оьздангалла кхачи т1ехь евзар ю.

Стеган мах оцу стага ша хаддийнарг бу.

Собар доцург юьхь1аьржа xlyny.

Сихалло са диъна, собаро лам биъна.

Стаг г1ийла ву алий цадог1ург ма дийца.

Садайча, къиг а йоьрзу ц1а.

Стеган хазалла а ца лоруш, дикалла а, хьекъал а лара. Сакхт доцуш доттаг1 лаца хьо г1ертахь, и воцуш вуьсур ву хьо.

Собар - г1иллакх - дуьненан эла ду.

Самукъане байташ

Седа хьоьжу, Седа хьоьжу, Лекхчу стигла Сирла б1аьргаш

Хьежабо. Хьаж-юкъ хебош,

261

Дехкий - 1уьрга. Х1инца гушверг дГавада! Вог1уш ву со лаха.

Суьйре, суьйре - садайна, Пала вахча, етт байна: Т1ам, т1ам - ведаран т1ам, Хьо д1авала, капитан.

(Халкъан)

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Са даа - нервничать, раздражаться, психовать.

Сий дохка - становиться предметом всеобщего осуждения.

Суждане ваха - униженно просить о чем-л.

Сийна ц1е ялахь а - при любых обстоятельствах.

Спорт

Дукхахдолу дешнаш, адамаш санна, некъаш гездан лууш хуьлу. Массарна а дика девзаш долу спорт боху дош, цхьатера дека дукхахдолчу къаьмниин меттанашкахь. Ткъа кхолладелла иза дукхе-дукха хьалха Францехь, хГетахь цунах депот олуш хилла. «Самукъадаккхар, ловзарш» бохург хилла и. Ингалс пачхьалкхе кхаьчча, цуьнан ц1е кхечу кепара йоккхуш хилла: диспорт, юха хьалхара ди а доцуш яккха йолийна. Иштта хилла цунах спорт. Оцу дашца билгалдохуш хилла цхьацца къийсадаларш, масала, говраш хахкар, хи-кеманаш хахкар. 100 шо сов хьалха и дош оьрсаша т1еэцна, цаьргара вай а.

Стадион

Кхо эзар шо хьалха исбаьхьчу Элладехь х1инцалерчу грекийн дайша - эллинаша - дуьххьара Олимпиада д1аяьхьна. Ламаст

264

хилла д1ах1оьттина бовдарехь къийсадаларш д1адахьар Олимп олучу ломан к1ел.

Цкъа атлеташ къийсалуш хилла 1 стадий, аьлча а 192 м. 42 см. юкъана бовдарехь. Оцу т1ера стадион аьлла ц1е д1аяхана.

Сазг1а-грядиль.

Сайр - большой ларь (для засыпки зерна). Саллар - шелковичный червь. Салор - куница.

Самг - колбаса (из толстой кишки). Сарсал - зародыш яйца. Саьнгал - сера. Саьнгар - канава, ров. Се - молодые ветки, поросль. Селасат - иволга. Силам - асфальт.

Сетал - 1) отвертка, 2) украшение на поясе в виде буквы Т (когда-то служило отверткой). Сорам - вид болотного растения. Стов - кизил.

Физминоташ

Саца, машен!

Х1окху ловзаро ритм ларъян 1амадо бераш.

Массара а цхьаьний:

Саца, машен, саца, машен, Саца, машен, саца! Саца, машен, саца, машен, Саца, машен, саца!

Х1ораммо а ритмехь, цхьанаэшшарехь кераюккъе байн буй бетта, багахь и байташ а йоьшуш. Юха массара а шайн-шайн

265

дагахь йоыпу уьш. Оьшшучу хенахь, массара а цхьаьний «Саца» ала деза.

Самокат

(Цхьа когт1ехьа а бохуьйтий, Самокат, самокат, голашкахь саттабо бераша. Вита ахь со хахка. Аса Вукхуьнца д1атотту сурт х1оттадо, хохку, т1аьхьахохку, самокат т1ехь хахкалуш санна.)Котамаш д1алохку.

ЭлпТ

Стенах тера ду элп?

Тхов т1ехь лаьтташ ю антенна. Гуш ю иза xlopa денна. Т - элп хилла хьаладаьлла, Девзи тхуна иза халла.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Тракторо болх муха бо? («Тар-тар-тар»)

1. Цхьатера аз караде дешнашкахь: той, туька, машар, тускар, туьппалг, носта, дарта, муш, тендечиг, копаста, тобалкх.

2. Суьрташ т1ехь йолчу хгуманийн ц1ераш яха. Церан хьалхарчу аьзнех дош вовшахтаса. (Жоп: толам.)

266

Тускар	Орам	Лом	Ага	Марс

3. ЛадогТа туьйране. Т оза т1ера дДадуьйлалуш долу дешнаш дагалаца хьовса.

Тарсал Туппаз

Тарсало шен жимачунна телевизор ийцира. Цул т1аьхьа дуьйна жима тарсал Туппаз (иштта ц1е яра цуьнан) хазанеха санна хийцаелира.

- Туппаз! - мохь бетта цуьнга тарсалша. - Хьо тахьтаргех ловзий?

- Йиш яц сан, кху чохь х1ун гойту шайна хаахьара...

Телевизор чохь цу хенахь тир муха яккха еза гойтуш дара.Шоьтан дийнахь хьаьжира иза, мел пайден ду туьркаш яар бохучу передаче. Юха кхаа сохьтехь теннисах ловзуш болу спортсменаш гайтира. Т1аккха цхьа стаг вара кхайкхамаш беш, трамвайш а, троллейбусаш а лело даг1ахьара шу, бохуш.

Юха трактор яра гойтуш, иза латта охуш яра. Телевизоре дукха хьежна, корта лазабелира Туппазан. Кхин г1оле а ца хилла, молха мелира цо.

Тахти т1ехь 1уьллу xlapa, амма телевизор д1айойуш яц xlapa дуьне доьхча а. Суьйранна телевизор чохь тайнигаш гойтучу хенахь, Туппазан корта тентак баьллера.

Щеххьана татанаш а довлуш, к1ур а баьлла, телевизорх ц1е елира. Тоьпо кхоьссича санна, тахти т1ера чу а иккхина, телефонах катуьйхира Туппаза:

- Алло! Щейойъу машен яийта, телевизорх ц1е яьлла! бохуш, мохь беттара цо. - Х1ун де ас?

- Араластае! - оьг1азе элира дас Тарсала, - ткъа хьуна бишка оза дезачух тера ду.

267

Довза аз

Хьалаг1овтта, нагахь ас дДаолучу дешнашкахь Т аз шайна хазахь: картол, ц1а, б1елиг, толам, ангали, не1, оршот, сахьт, rlaлат, суьйре, таж, иту.

Х1ума хаа луург

Лучу жоьпашкахь аз Т хила деза.

- Хьан х1ун корматалла ю? Телемастер.

- Болх беш мичахь ву хьо? - Телеательехь.

- Х1ун деш?

- Телевизорш тоеш.

Дукха хьан даладо?

1. Аз Т хьалха а (тайпа, туй, теш), юккъехь а (кетар, четар, паста), т1ехьа а (мотт, бот, чот) долу дешнаш даладе. Алссам далийна тоба тоьлла лору.

2. Класса чуьра аз Т шайца долчу х1уманийн ц1ераш яха

(стол, парта, сурт, Нант).

Дог1у дош ала

Хаза де ду тахана:

Б1аьсте юьрта еана.

Дог дог1у сан лакха йиш, -

Бацалахь ду лепаш ....

(Тхиш)

Вочу балхах ларвала, Нийса лелча дац хала...

Хаттар ди ахь, - ло ас жоп, -
Лаг озийча йолу .... Пара еш и даим лела,Парг1атонан хилла эла. Шен мотт буьйцуш ю и тгулге,	(Топ)
Керчаш йогГу х1ордан .... Маха ахь д1аозохь байн,	(Тулг1е)
Т1аьхьа rlyp ду дедда .... Дагахь велахь хахка дой,	(Тай)
XI_OTTOдезадоккха ....	(Той)

Дешдакъойн аукцион

1. ТА, ТЕ дешдакъошца дешнаш кхолла. Алсам кхоьллина тоба тоьлла лору. (Татол, талор, такхор; телат, терахь, тешам.)

2. Т оза т1ера дДаюьйлалуш йолу берашна техкина цДерш яха (Тамара, Тумиша, Тайбат, Табарик, Тимур, Таймасха, Турпал, Тайсум и. д1. кх).

Кица

1. Чекхдаккха кица: барт болу ши стаг барт боцучу юьртал а

... (тоьла).

2. Шина дашах пайдаоьцуш кица даладе: ТОП, МОТТ.

(Тоьпо цхьаъ бен ца вийна, матто эзар вийна.)

Телефонистийн къийсадаларш

шайна т1ехьа хевшина 1ачу дешархойн лере д1аолу и чехкаалар, ткъа цара - шайна т1ехьачаьрга.

268 269

Чолхе доцу чехкаалар а хоржий, хьехархочо мог1арехь хьалхха хиъна 1ачу шина дешархочун лере, вукхарна ца хозуьйтуш, д1аолу Хаам бинчул т1аьхьа (ишарца) оцу шина дешархочо Xlopa мог1арехь дешархой цхьатерра хила беза. Тоьлла ларало, маь1на а ца талхош, хьалха хьехархочочуьнга чехкаалар дДааьлла дешархойн тоба.

Чехкаалар цхьаъ харжа мегар ду я масех, xlopa тобанна шенашена.

Тай, махий, туьппалга т1ехь, тахти т1ехь Тумиша.

Тапар-тип эсан кит, тарсал теба таллан дитт.

Элп

Бах ...ар, c.aprla, кос..., муьс.арг, мил..., га...а, кер..., жу..., ...аьп ...ар, ...уьппалг, кар...ол, копа...а, во...а, го...а, ни........

Дешнийн хийцадаларш

1. Хийца цхьа элп: таж (там, тас, тай).

2. Хьалхарчу дешан тГаьххьарчу элпах дош кхолла: таьлсаш (шекар, руьйта, анайист, туьппалг, гата).

Дешнаш кхолла

Х1окху дешдакъойх дешнаш кхолла: ТА, ША, ТЕ, РО, КХА,

ТИ, РХ, ТУ, ШАМ, САР, ТО, КМА, ЛАР, БА, ЛАМ, ХА, ДА

(таро, такха, тасар, теша, текха, теба, тикма, тилар, тусар, туда, толам, толар, тоха, тоба).

Ледуза дош

Тоба (тобалкх), тов (ткъов), тила (тилар), тила (тилла), теш (тешам), тар (атарш), таж (стаж), там (цатам).

Дашна юккъехь дош караде

Таллархо (талл, ал, л ар); тарсал (тар, са, сал); толам (лам, мало, там).

Цхьана дашах - маситта

Х1окху дашна юкъа мел догГучу xlopa элпана кхоккха дош даладе: туьнкалг (туп, там, тир; уьстаг1, уьгазлакх; нуй, нус, нуц; киса, кало, куй; апари, ахк, амал; лу, лекъ, ло; гали, гиба, газа).

Самукъане материал

Кроссвордаш

Кроссовордан еак1овш чу дог1у дешнаш язде.

1. Хан тоьхна чувоьллина стаг.
2. Хгумахадон г!ирс	_______
3. Пеш, кхерч.	____________
4. Хгуманна тТехь йина хьоькх,	г—т-—i______________ '
шаьртиг.	_________________
5.Гочдархо.	______________
6. Элан холла.	___________

(Жоп: 1. Тутмакх. 2. Ту кар. 3. Товха. 4. Таммаг1а. 5. Талмаж. 6. Такхор.)

Кроссвордехь д1аловчкъийна олхазарийн ц1ераш ю. Нагахь санна аша еак1овш чу дешнаш нийса яздахь, шуна и олхазарш дукхадезаш йолчу йоь1ан ц1е яккха хуур ду. (Еша лакхара охьа) (Жоп: Тумиша.) (Олхазарийн ц1ераш: аттйокх, х1уттут, маккхал, г1ирг1а, шоршал, хенакГур.)

270 271

Шарадаш

Хьалха Т ахь диллахь, Механ накъост хуьлу

сох, Юххера ца хедаш волу, Д1ай- схьай и мел леларх. Т - нан метта Ш диллича, Хуьлу сох кегийраахча. Цуьнан метта С ахь диллахь, Хир сох акха дийнат Лелаш долу хьуьнхахь.

Бу со коьртахь лело куй(Тай - шай - сай)

Паччахьо я т1емалочо.

Амма цхьа элп хийцича,

Буу стом сох хуьлу. (Таж - 1аж)Ребусаш

1.20 РШ (жоп: ткъарш). 2. \ 20 Е С (Жоп: ткъес) 3. Т (Жоп: тхи).

Х1етал-металш

Хьуьнхахь белхар, хьуьнхахь орца, Акхарой а толлуш морса. Ткъа лом-паччахь - гай чукхетта, Кхин ца гтатта лазар кхетта.

Т1еэцац цо цхьа а кхача, Даца уьстаг1, дирша газа.

Акхарошна карзахдуьйлу, Цхьаццадолчийн легаш 1уьйду.

272

Амма

эццахь зингат кхочу: Хьуьн хахь дахар парг1а тдолу. Цо

гехь еънарг лоьмо кхоллу

: Пора догГу хьалха доллу

Лом-паччахьна оццул тайнаХилларг хГун ю хаал шайна?

Мел мацваларх дагахь доцург,Яа хиъча, коьртах долург?

(

(Туьха)

асаров)

Х1етал-метал хаийла хьуна:

Массо а меттехь оьшуш йолу х1ума?

(Теша

м)

Даима стигала хьалахьоьжург?

(Туьн

калг)

Ц1инц1алга текхо минц1алг? (Тай,

махий)

Ге чохь ц1е йолу аьчкан говр:йол ца йоьху, амма оху, доь?

(Тракт ор)

Мукх ца баабо, шед ца етта, аммаохуш ворх! нох такхадо?

(Тракт

ор)

Куьйгаш дац, когаш бац, амма дедда доьду?

(Татол)

Хих кхоьру, амма ша хи чохь хуьлу?

Со ша ца дуу, амма со доцуш к1езиг х1ума юу? (Туьха)

(Туьха)

Цхьа дог долу ши ваша?

ТГеххьий, к1еллий хьаьдда доьду

(Ту кар)

ши эр?

(Тукар)\

Кицанаш

Ткъа шарачохь ца хилла хьекъал цкъа а хир дац.Тахана харцдерг ахь дийцахь, кхана хьох тешар бац.Тешнабехк бинчух боьду.Терза деза лелийнарг мах бина ваьлла.Тешаме воцург къонах лерина вац.

Туьран чов йирзина, матто йинарг йирзина яц.Тидам боцуш дитта т1е ваьлларг, га дойна, чувоьжна

Топ кхеттачу лечанна къийго а з1ок етта.

Дагардарш

Така - така -Олхазарш дека. Пемадевли, дГадаха Х1инца цара баннаш до Лелош вергвухьо!

Газа, газа, Ц1а даха деза. Бераш дузо, Эса дакхо, Етт бетта, Хьо лаьтта -Тхо д1адовду.

Самукъане байташТатанаш

Мохо делхош ду тхан ков,

Цуьнан ницкъаш цо ца лов, Етгаш бу и ч1ог1а шок,

Сингаттамах дузуш дог.

Делахь - со-м а нанна т1аьхьа, Аравала буса ваьхьа.(I. Демеев)

Туьйра, туьйра дахана боху,

Лекхачу гаьн т1е хиъна боху,

Б1аьргаш боцучунна гина боху,

Куьйгаш доцучо лаьцна боху, Когаш боцучо эккхийна боху, Бага йоцучо кхаьллина боху.

(Халкъан)

- Турпал, схьавола кахьар хьовзае!

- Чо лозу.

- Турпал, схьавола худар даа! - Мичахь бу сан боккха 1айг?

Пийл

Шен йозаллехь кхо б1е тоннЮ боху и пийл:Цхьа тонн - лерг,

Цхьа тонн - ког

Хьажал хьо: ю-кха и ц1инц1алг!

Телевизор тарсала

Тахана шена ийци, -

Тоьлларг хоьржуш,

Масех уьш Дехьийсехьий хийци.

- Суна беза! - эли ч1ог1а,

ХГумма шек д1а йоцуш, -

274

275

Экран къарзъеш, тулг1е луш

Кадрийн алссам мог1а.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)Топ-тур даьккхина - действовать сгоряча, не считаясь ни с чем.

Татин гота - медлить, мешкать, тянуть, канителить.

Тахьтазаре яха - далеко, в удаленное место (идти, ехать).

Тоьпо лоцур вац - о быстром, стремительном движении, перемещении.

Тайша - коричневый (масть крупного рогатого скота).

Талба - потник, чепрак, подседельник.

Таьжгенаш - волокита, проволочка.

Тикма - узор из серебристых или золотых ниток.

Тобалкх - фиалка.

Тодакх - дрофа, дудак.

Торг1ала - полосатый.

Томари - рогоз (трава).

Тоьк - 1) хлопушка в детской игре - глиняная лепешка, 2) детский горшок (принадлежность люльки), 3) пятнашки (в детских играх) - тоьк яккха - запятнать.

ФизминотХ1окху самукъанечу ловзаро бераш ритм ларъян 1амадо.

Массара а цхьаьний олу:

Тапар-тип, тапар-тип, Эсан кит, эсан кит,

Тапар-тип, Эсан кит.

Юха х1ораммо, ритм ларъеш, и байташ а йоьшуш (шайн дагахь) кераюккъе байн буй бетта. Оыишучу хенахь (цхьамма а хаам ца бо) массара а ч1огг1а ала деза: «Эсан кит!»

ЭлпТ1

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Сахьт муха лела? («Т1ак-т1ик-т1ак»)Мила ву тидаме?

1. Дешнашкахь цхьатера аз караде: т1адам, т1аьрсиг, муьт1ахь, кетГахь, т1арг1а, тТулг, уьйт1е.

2. Суьрташ т1ехь йолчу хГуманийн ц1ераш яха. Церан хьалхара аьзнаш вовшахтесча, шайна хгун карайо хьовса. (TIerIa)

TIapa Ехк ________ Паз _______ Ахкарг

3. Ладог1а т^ьйране. Цу юкъара аз TI шайца долу дешнаш дагалаца хьовса.

Бабин ТГикилиш

Цхьана бабин Т1икилиш бохуш к1ант хилла. Аравала ваьхьаш ца хилла иза. Т1аккха луларчу воккхачу стагах дагаяьлла баба.

- Ч1ог1а к1илло кхуьуш ву сан к1ант. Аравала а ца ваьхьа.

- Дийнахь сарралц меца а витий, ч1епалгаш а дай, цхьа дакъа Helcarle, важа - уьйт1а, кхолаг1ниг кел ара дуьллуш охьадахка ахь. Ша мац ма-веллинехь, вол-волуш, аравер ву хьуна.

276 277

Дина бабас воккхачу стага ма-аллара.

Х1ун дийр дара техьа цунна? - хаьттина цо.

Т1икилишашега яах1ума ехча, аьлла цо:

- Аса хьуна ч1епалгаш дина, хьала а г1аттий, т1ехилий даа ахьа. Цкъа хьалха Helcarlepa ч1епалг диъна цо, тГаккха д1ахьаьжча, уьйт1арниг а гина, и а диина. Кел арахьарниг диъна, иштта вол-волуш, ураме ваьлла. Берашна гина иза араваьлла. Цхьаьна левзина уьш. Шолг1ачу дийнахь бераш Т1икилишг1аьрга даьхкина, бабега и шайца ц1азамаш даха хьуьнха ваийта аьлла. Лууш ца хилла бабина шен Т1икилиш хьуьнха вахийта. Делахь а, бераш тГаьхьара а ца девлла, вахийтина. Цул т1аьхьа майраваьлла ТГикилиш, аравала а, бабица кха т1е ваха а, берашца хьуьнха ваха а ваьхьаш хилла. Цхьана хгуманах кхералуш ца хилла, цхьаммо т1ехдетташ ца хилла.

(Халкъан туьйра)

Довза аз

ХьалагГовтта, нагахь дешнашкахь TI хазахь: бел, ког, т1аьрсиг, мокхаз, т1ам, куьзга, дума, т1алам, бертиг, бекъа, т1ара, т1аьрсиг.

Дукха хьан даладо?Дешнаш даладе аз TI хьалха а, юккъехь а дерш.

(Паьрсиг, тГоьрмиг, т1ам, уьйт1е, кет1е, уьнтГепхьид.)

Дог1у дош ала

1ела дика адам дай,
Цо тиллина хина .... Х1инца ловзош вац со гГулгаш:	(Пай)
Лахьош ву бух ботта .... Аьрзу ду шен болх бан 1емаш,	(Пулгаш)
Даржадина шуьйра ....	(Т1емаш)

278

Вайн стиглана лестош «тур»,Туьнкалгаш ю туьйсуш к!ур... Доьлхуш лаьтташ ду 1алам,
Бейша бохуш шен .... Бехк а боцуш тоьхна г1улг	(Налам)
Юхакхета, хуьлий.... Мало йича дечиг даккха,	(Т1улг)
Дохковоккху 1аьно.... Дадина хилийта там,	(Паккха)
Туху ас не1ар т1е ....	(Т1ам)

Дешдакъойн аукцион

1. Х1окху дешдакъошца TIA, TIE, Т1У дешнаш кхолла:

TIA (т1адам, т1амар, т1ара);

TIE (т1еда, т1екха, т1емало); Т1у (тгукани, т1уналла, т1ус).

2. Шайца TI аз долу дешнаш - адамийн ц1ераш ялае (TIayc, Пет1амат, Мит1а, Минт1а, Б1от1а).

Кица

1. Чекхдаккха кица: т1адам боцчу ор чуьра... (хи эцалур дац).

2. Шина дашах пайдаоьцуш кица даладе: т1улгаш, хи (Жоп: т1улгаш диена, хи д1адахна).

Телефонистийн къовсам

Х1окху ловзаран кеп шуна евзаш ю. Хьалха вай цунах маловззара ловза деза.

Ловзарна чехкааларш: Т1уьрт1а, буьрт1а, ши буьрт1ий даьттанчохь - йоькаш.

279

Пулга т1ехь т1еда тгуьйлиг, т1орказ т1ера буткъа т1ус.

Т1о боцчохьт1уо бу, т1уо болчохь т1о бац.

Элп

Элп дайна

Д1уь...а, ...ийриг, б1о ...а, Ши ...а, хыж.ам, ...од, ...елхиг, 1а...ар, ...ом.

Дешнийн хийцадаларш

1. Хийца цхьаэлп: т1ара (rlapa, кара, к1ара, мара, сара, хара, ч1ара).

2. Хьалхарчу дешан тГаьххьарчу элпах дош кхолла: т1аьнчакх (кхес, сахь, хьач, чет, тайниг, гу, утарма, апари, исхар, руьйта).

Дешнаш кхолла

Х1окху дешдакъойх TIE, ЛИГ, ТАР, ТУЬЙ, Т1АЬ, ДАР, ХЬА, РЗЕ, TIA, ПА, MAP дешнаш кхолла

(т1ехьа, т1етар, т1уьйлиг, т1аьрзе, т1апа, т1амар, т1аьхьа).

Т1едуза дош

Tlyc (т1аус), т1ам (т1амар), т1а (т1ай), т1ара (т1арг1а), т1о (т1од).

Дашна юккъехь дош караде

Т1илдиг (диг), тТаьнчакх (ча), т!амар (т1а, т1ам, рама).

Цхьана дашах - маситта

Т1илдиг (т1арг1а, иту, лом, дог, ирс, гомаш). Т1емаш (т1од, екхоъ, мача, ахк, шада).

Самукъане материал

Кроссвордаш

Еак1овш чу доггу дешнаш язде, т1аккха шун таро хир ю кроссвордан юьххьехь лакхара охьа к1ентан ц1е еша (Жоп: Т1ах1ир).

1. Тишъелла, этт1а бедар.

2. Коран б1аьрг.

3. Ворданан тайпа.

4. Нийсатоп кхуссург. ------------------------

5. Салаз говрана т1аьхьатосу гГуркх.

(Жоп: 1. Т1елхиг. 2. Ангали. 3. ХГургон.

4. Иччархо. 5. Ретинга.)

Кроссвордан еакТовш д1аюза

1. Хаза хьожа йоггучу бецехя кхечу х1уманех даьккхина хи.

2. Щоканан тайпа.

3. АтаНстаг

(Жоп: 1.1ат1ар. 2. ТХаьрсиг. 3. Т1аьнчакх)

Шарадаш

Со хуьлуш ду татол т1ехь, СунатГехула нахалела.

280

281

Юххера г1аж охьайожахь,

Тоьгур ю аслелон бедар.

Уьстаг1 т1ехь со хуьлуш бу, -Йо сох цхьацца х1ума.

Нагахь TI - нах ХЬ ахь дахь,

(Пай - тай)

Къакъ-къикъ деш со ека.

(TIaprIa - хьарг1а)

Дуьхьал маь1на долу дешнаш даладе

Т1ом (машар), т1ехь (к1ел), т1еховша (охьадисса), т1еюха (д1а-яккха), т1еда (екъа), т1аьхьа (хьалха).

Ребусаш

¹ Т1 жоп: т1адам. 2. М жоп: т1ом

3. Д жоп: т1од. 4. TI жоп: т1амар

Х1етал-металш

ХГетал-метал хаийла хьуна:

Орам боцуш кхуьуш ерг? (Т1улг)

Цхьаъ 1уьллу, важа уьду, кхоалг1аниг леста.

Цхьамма боху: «Довдий вай?» Вукхо боху:

«1ахкий вай?» Кхоалг1ачо: «Ластий вай?» (Пулг, хи, буц)

Массара а схьаийзошшехь, оьг1аз цайоьдург? (Т1ам)

Коьртахь лелайо, амма таж дац я куй бац,

цкъа а т1ера схьайоккхуш а яц? (Т1илдиг)

Воккхачу дадин дуткъа доьхка? (Пай)

282

Чехкааларш

Т1ам боцчу тЬрказ т1ехь - т1елхигаш, т1ай доцчу татол чохь -т1улгаш.

Поьрмиг чохь - т1ассаш т1ехь - ткдамаш, т1аьрсиг чохь т1еда Tlaprla.

Кицанаш

Т1ам бойна леча ламанца тарлуш дац. Tlex аркъал сеттинарг букъ бойна висна. Ладам боцчу ор чуьра хи эцалур дац. Палам боцуш динаргт1аьхье йоцуш ца дирзина. Паьхьа дохковаьнверг хилла далале лардан деза. Певирззина къахьегнарг ирс долуш вехар ву. Пех мерза ма хила, - т1е мел кхаьчначо а вуур ву хьо, аьрга стом ма хила, - церг мел тоьхначо а д1акхуссур ву хьо.

Дагардарш

Пулгаш, гГулгаш, мохан дур, Дедех диена ира тур. Цо яхйина сира маж, Паьхьакхуьйсуш Iaca- г1аж.

Со д1абелла воллу б1аьрг, Хабарш дацдан, диллахьаьрк. Д1алачкъа хьо ца кхиънехь, Цу т1ехь бу сан бехк я эхь.

(I. Демеев)

Пам

бузариг, Буй бузариг, Вай, вир хила

283

Касалга май, Хьан ден букъа т1е Лап - тарш

(Халкъан)

Т1ах-т1их-т1ахь, т1ах-т1их-т1ахь, Акхарой ю тгулга т1ехь. Дийнахь сарралц шаьш хестош, Ирахкхуьйсуш, т1улгаш лестош.

- Массарел со дера ю, - Хестамаш беш ча ма ю.

Мекарчу цу цхьогало Х1илланца до инкарло.

Борз ю къерзош буьрса б1аьргаш:- Кхин аш щаьш-шайн хестадахь, Ийзор ду ас шун лергаш!

Нанас к1антана аьлла илли

Т1абал-т1абал т1а деттачу, Хуьмхутал ят1ийнчу Д1ар-схьар ц1а хьенан ду? Щийна т1ера бер хьенан ду? Беран нана елла боху, Чуг-чхьаьвриг ирахлелха, Гома к1ужал яла гТерта, Мезди эвлахь пондар лоькху... Гил-гил-гил!

(Халкъан)

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)Т1о беттахь а - о готовности кого-л. что-л. сделать при лю бой погоде.

ТТемаш дала - окрылять, воодушевлять.TIepa не1 даккха - безжалостно эксплуатировать.

Т1алам - 1) наблюдение, 2) рачительный, старательный.

Т1алб - ком, комок глины, творога, теста.

Т1амар-узор.

Т1аьнчакх - хромой, хромая.Т1о - 1) щебень, 2) булыжник.

Т1од - лапа (животных).

Т1он - нагрудник (часть конской сбруи).

Физминот

Бераш, гуо бохуш лела xlapa байташ а йоьшуш:

Т1араш тухуш, т1араш тухушТонна т1аьххье дуьйлало.

Хаьн т1е куьйгаш х1иттаде.Цхьаъ - схьаверза,Шиъ - д1аверза.

Кхоъ -охьата1а,Диъ - хьалата1а.Т1араш тухуш, т1араш тухуш,Тонна тГаьххье дуьйлало.Юха хаьн т1е куьйгаш х1иттош,Когаш тохий, кхоссало.

ЭлпУ

Стенах тера ду элп?

284 285

Ловзуш, 1ема

Ирахйог1а ахьа шалгу, Шада дац и, элп ма ду. Цуьнан доллу ши га ду, Вайна гуш дерг У элп ду.(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Буса борз муха yrly?

(«У-у-у»)

Мила ву тидаме?

1. Цхьатера аз караде дешнашкахь: автобус, утарма, иту, халсту, урам, турмал, буг1а, Турпал, урчакх.

2. Дешнийн хьалхарчу аьзнех йоь1ан ц1е вовшахтаса: урам, маха, исхар, дег1, ахкарг, тай (Умидат).

3. ЛадогГа туьйране. Аз У шайца долу, шайна ца девза дош дагалаца хьовса.

Гезиг Ули

Цхьана дийнахь шу йисте яха араяьлла хилла гезиг Ули. Цунна гена йоццуш 1аш а хилла иза. Кху дуьнен т1ехь иза уггаре а кхоьруш йолу х1ума моза хилла. Массо а цунах воьлуш хилла: чхьаьвригаш а, пхьидаш а, г1арг1улеш а, шаьш мозий а цхьаьна. Ткъа оцу гезган.вежарша дов деш хилла цунна, жуккар бохуш, т1ехадетташ.

«Аса хьаха деза царна со жуккар йоций гайта», - дагадеана цунна. Цкъа цхьана буса, пет1амат-зезагийн йоккха курс а яьккхина, бешахь мел болу гезгамаша оцу зезагех даьккхинчу басарх буьзна Улис.

«Вежаршна ма хаза хетар ду, гуьйранна шаьш хьалаг1евттича аса динарг гахь, - бохуш, ша-шех йоккхаеш яра Ули. - Мел хаза бу ц1ен гезгамаша!» - 1а а ца елла, т1етуьйхира цо.

286

Цунна моьттинарг аьттехьа а ца хиллера. Оьг1азбахна вежа-рий, шайн-шайн машанаш цГанбеш бара. Мозашна д1ахьожуш-шехь гуш хиллера маша, цундела уьш цхьа а оцу гуро ца лоцура.

Ткъа жима Ули, кхераелла, генна д1аяхана. И х1инца мичахь ю цхьанна а ца хаьа.

Довза аз

Дешнаш юкъахь аз У хазахь, куьг хьалаайде: Гудри, тур, зезаг, 1ам, хутал, кхокхий, була, туьппалг, гур, хьокхам, духар.

Мичахь ду аз?

Х1окху дешнашкахь аз У мичахь лаьтташ ду къастаде: Шубдар, у бар, Аружа, буру, Умку сум, алу, бурам.

Дукха хьан даладо?

1. Дешнаш даладе аз У хьалха долуш (урс, урд, устаз,уче), юккъехь долуш (бурам, к!удал, тутмакх), т1ехьа долуш (буру, гу, гГу, г1арлу, гинсу, цу, хьу, xly).

2. Дешнаш даладе аз У шолг1а хуьлуьйтуш (rlypa, сура, кура).

3. Хаал шайна, хгун дешнаш ду кхаа элпах лаьтташ а долуш,

шолгГааз У дерш? (Тур, мур, дур, к1ур, нур.)

Дог1у дош ала

Вахарсолта, бекош урам

Боккхуш вара багахь........

Кара лаьцна боккха ч1урам

(Узам)

Ваха вог1у къагош ....

(Урам)

287

Котамех д1ац1анъеш бун, Кертахь даьржина ду ... .

(Ун) Къар ца луш, ца олуш «къурд», Асарх ас д1ац1андо ....

Оыишучура хадош туре, Карахь леладо ас ... . (Урд)

Самукъане аьзнаш

(Урс) Талхадеш цхьа хаза сурт Элпашна сан кхетта ун: Беш ду уьш цундела г1урт. Боху ло ас сайга урс, Кховдадо соь цара туре. Тоха вулу цунна кГур, Карадоггу иратур. Зезагийн ас йоьху курс, Боху соь д1аэца дуре. Щеххьана мох хьовзийра, Цо и ун д1адайира.

Элп

Элп дайна

Д...ргал, ...лх, ...тарма, I..., ...ммат, к...рхалла, беж1..., рхалла, к...рс,1...налла,т...тмакх, г1арл..., гинс...,т...даргаш, к...рхарс.

Дешнийн хийцадаларш

Хийца цхьа элп: yrla (ула, ура).

и м а

и ш

а н

т 1 у с

и л и

ц у н

ах т1уз,Т

288

а ь х х ь а р а

т 1 у м

у х а

х и л и

т е х ь а

ь а

лха тГуз, ткъа юха - т1ум, Берг ма бара т1ус?

Г1а

Тийна 1аш цхьа rla дара, У хьошалг1а деара, Аьрру arlop х1оытира, Борз санна и уьг1ира.

Дешнаш кхолла

Х1окху дешдакъойх дешнаш кхолла: БУ, ГУ, ДУ, ПУ Жу ЗУ,

КУ, ЛА, РАХЬ, МА, РА, ЛАР, ДА ( була, гурахь, дума, rlypa, жулар, зуда, кура).

Самукъане кепаш

1. ...У...(букъ, дукъ, гур, тур, нур, мур, дур).

2. ... У... (була, г1уда, кула, зуда).

З....У (гу, зу, лу, къу, хьу, цу, ч1у, шу).

Ламп

Чекх элп

Ун

Уг1а

Убар

Уггар

шурахударк1удалдухарcyrla

289

ПишлЬшъяран коьчал хилла,Щенош чохь со цГенкъахь ду.

Цунна хьалха Г ахь диллахь,

Цу т1ехь салаз хохкур ю.

Х1етал-металш

Х1етал-метал хаийла хьуна:

(У-гу)

Хьийзаш верстинарг? Щелиг жима ду, амма чохь

1аш долу адам барам боцуш

(Урчакх)

дукха ду?

(Улх)

Кицанаш

Уггаре а хаза х1ума я аьлча, къийго шен т1е чо а балаза йолу к1орни еъна.

Урс къонахчуьнгахь товш ду, урчакх - бабегахь.Уг1уш ихначу барзо сай ца лаьцна.Уггаре а хазчу стагана, цуьна-м ворта еха яра, аьлла.Уггаре дика хьаша - къоналла.Уггаре хала некъ - 1илма.Урх малйина говр шен амале йоьрзу.

Самукъане байташ

Учебник

- Хьехархо

сан тГоьрмиг чохь ву!

- Муха? Мила? Бакъ хир дац!!- Чухьажал хьо, кхузахь ву, Цуьнан ц1е учебник ю.

Хьалхара элпаш

Бекна, горгали дГатий, Урок йола ма ели. Дерриш цхьаьний охьахевши, Иозанъуьн т1е хьалахьаьвси.

Сихха оха схьайилли Ткъеялхитта Абат. 1амий оха элпаш а, А, Юха элпаш у, У Бераш доьлху, бохуш «Аа-а», Буса барзо боху «У-у-у». А элпаца ду вайн ага, Абат, амал, апари -Дагалацатхо хьаьвси. У элпаца ду вайн урс, Урчакх, узам, туре. Юьхьанца х1орш 1амийна, Т1аккха к1адо ца еш, Дерриш 1амор ду уьш дуре.Дагардарш

Воьдуш, воьдуш вара со, Ког кхерах кхийтира, Охьахиъна, вилхира, ХьалагГаьттина, тебира, Уьрсан м1ара карийра, Матта 1уйшна белира, 1аьржа Iaxap белира, Аттана белира, Цо шурин кад белира, Товхан йисте х1оттийна, Berlam, вег1аш вара со. Ломара чуьркаш хьаьвдда,

292

293

ч а р

а С а м н о з ш и у й р и х н ь а к ь а в д д д 1 а а

, н а Ц б а и р н а а , м и С й о р а с ш а й т н о ь к х е н т а а

, р х ъ ш а и н

) к

у У ь б г а р т о л ь е х л н а а , х и В й е и д с д т а е х д ь 1 а И в о а к х к а х р у а ш

(

а й л н к а д б 1 у а ц г . 1 у X р I a в p у a .

в Дошам

у (ира аларш, ь фразеологи

с змаш, у дешнийн

, маь1наш)

и Убар

з санна - об а одиноком,

жалком в человеке. у Уцин 1ам ь т1ера - из _снеисчерпа _уемого

, источника.

Уппада

Д ваккха (й, 1 д, б) - о наносить р удары, а избивать.

Убар -

вампир,

упырь.

Уг1о -

вызвать вой. Уза - молозиво. Уккал - загривок, загорбок. Улх - 1) пучок расчесанной шерсти для прядения, 2) клин в платье, 3) соты. Ург1ал - дылда.Утаркх - войлочная подстилка в галошах, в обуви. Урд - надел. Урх - повод, вожжи. Физминот Хьехархочо дийцар доьшу, бераша цу т1.ехь дуьйцург дегТан меженашца гойту. Белхалой 1аш болу меттиг. Хьун хьакхаран заводехь тийна ду. Белхалой х1инца а бийшина бу (бераша, кортош arlop а до- 294	хий, беснеш к1ел куьйгаш а дохкий, «хар-хар» до. Сахили. Йий-ки н1аьнеш. Сахьто 6-зза горгали бекий (т1араш детташ, ч1ог1а цхьаъ, шиъ, кхоъ, диъ, пхиъ, ялх олу.) Белхалой самабовлуш бу, меттахъхьуьйш, ийзало, меженаш хьейо (гойту муха.) Tie бедарш а юхий, юьхь-куьг дила боьлху (гойту муха дуьлу). Юха стоьл т1е боьлху марта даа (гойту чай муха дутту, бепиг муха хададо, дуу, молу). Ара а бовлий, заводе боьлху. Арахь шийла ю. Гудок ека (массара а «У-уу» олу). Повг1а еш, болх бан юьйлаели чархийн мотораш («Дз-у-у»).
Болатан херхаш д1ай-
схьай лела, ханнаш хедош (гойту куьйгашца херхаш муха лела). Хедийна аннаш вагонеткаш чу дохкуш, складе д1акхоьхьу (хьехархочун омранца: «Цхьаъ - шиъ - схьаэца!» Охьатаь1а (аннаш схьаоьцуш санна). Щерпоштан шок хеза (массара а: «У-у-у»). Иза меллаша склад йолчухьа йог1у (цунах аз тардеш, цкъа хьалха чехка, юха меллаша «Чу-чучу» олу массара). Аннаш вагонаш т1е дутту (омра деш: «Цхьаъ - шиъ - кхоъ схьаэца!») Т1едутту сурт хюттадо. Заводехь гудок ека (массара а: «У-уу») Делкъе ян хан хилла. ЭлпУЬ		з Ф о н е т и	(ловз аран упра жнен ешна мате риал) А

Ловзуш, 1ема

Дог1у дош ала

е с

к и

з а р я д к

Шаьна муха

кхойкху? («1уь-1а-ре-1уь»)

Мила ву тидаме?

1. Дешнашкахь цхьатера аз билгалде: уьйриг, уьстаг1, туьха, туьппалг, муьстарг, луьйдиг, буьйдиг, туьйра, дуьйраш. Муьлха аз дуй?

2. Ладог1а туьйране. Уь оза т1ера д1адуьйлалуш долу дешнаш дагалаца хьовса.

Пхьагал а, уьнт1епхьид а

Цхьана хенахь къовсаелла хилла пхьагал а, уьнт1епхьид а, хьуьна юххехь йолчу майданна едда готесна хьалха мила ер яра аьлла. Дуьхь-дуьхьал а йирзина, дукха къийсина цаьршимма. Т1аьххьара а дуьйцург к1орда а дина, яда дагахь д1ах1оытина xlapa шиъ. Уьнт1епхьид новкъаяьлла, ткъа пхьагал, кхунах ца ешаш кулла к1ел йижина 1аш хилла, ела а къежаш: «Сихло хьо, сихло хьо, уьнт1епхьид, х1ете вете со хьалхаер ю». Иза а дуьйдуш и 1ашшехь, уьнт1епхьид меллаша йоьдуш хиллехь а, кхочу уш кхача езачу д1акхаьчна. Т1аьхьахецаелла уьнт1епхьидана пхьагал, амма т1аьхьа хилла.

Яда хууш-м хилла цунна, делахь а ца хиъна цхьана метта йижина гуьллушехь уьнт1епхьидал т1аьхьайиса мегий а.

(Халкъан туьйра)

Довза аз

Нагахь дешнашкахь аз УЬ хазахь, куьг хьалаайде: уьйр, нуьйда, мерз, тайниг, туьтеш, буьртиг, г1орза, буьхьиг, гуьйриг, холхаз, марзо, 1уьйре, суьйре, нуьйр.

Дукха хьан даладо?

Аз УЬ хьалха долуш а (уьйр, уьстаг1, уьгазлакх, уьйриг, уьйт1е), юккъехь долуш а (куьрк, чуьрк, туьрк, 1уьрг, муьрг, луьйта, руьйта, дуьне, туьппалг) дешнаш даладе.

296

Ма даий вай маьлхан х1уш, Школа ц1анъеш

ма дац ....

То мел йи ас говран нуьйр, Ч1аг1луш ю тхойшиннан ....

Юьстах бели, те1аш астаг1, Жа юкъара жима ....

Баьккхина ши б1аьрг шен хьет1е Хьоькху мохь цо, екош ....

Пеша тесна йоккха гуьйриг Луьстур бу ас т1ерг1ан ....

(Уьш)

(Уьйр)

(Уьстаг1)

(Уьйт1е)

(Уьйриг)

Самукъане аьзнаш

Боху ас, схьалойша нуьйр, Соь схьакхийдайо цо уьйр, Паккха юха бехча уьстаг1, Паж тухий, и боккху астагГ Моьттуш ю: и гуьллург- гуьйриг, Со т1ехиънарг хуьлу уьйриг. Лаца вуьйли ловзо пхьид, Д1ахьаьжча, ю уьнтГепхьид.

Элп

Элп дайна

Д...рста, ...йрхо, к...йра, б...йр, с...или, д...йраш, ч... йраш, к... йса, т... йранча, ... йрахо, л ... йта.

297

Дешнийн хийцадалар

Хийца цхьа элпУьйр шен тийна 1аш яра, Н хьошалгТа деара: Аьрру arlop х1оьттира -Говраъ хиъна дахара.

Дешнаш кхолла

Х1окху дешдакъошца дешнаш кхолла: МУЪС, СУЪИ, ДУЪИ, ЧУЬЙ, ТАРГ, РЕ, РАШ, ЛУЬЙ, ТУЬЙ, ТА, РА (муьстарг, суьйре, дуьйраш, чуьйраш, луьйта, туьйра). Къовсадаларан кепехь д1адахьа тарло xiapa ловзар, дешархой шина тобане а бекъна, царах т1едиллар хьалха хьан кхочушдо а хьожуш.

Самукъане кепаш

1. ... УЬ.........(туьха, нуьйр, буьйр, туька, чуьрк).

2. ... УЬ................(куьйра, туьйра, луьйра, суьйре, 1уьйре, суьйли).

1. ... УЪ ......... ........(гуьйриг, туьйлиг, т1уьйлиг, дуьйраш,

чуьйраш).
Лами	Чекх элп
Уьш	гуьйре
Уьйр	1уьйре
Уьйт1е	куьйра
Уьйриг	дуьйлу
Уьйт1ара	туьйра
Уьгазлакх	суьйре
Уьнт1епхьид	1уьллу

298

Т1едуза дош

Уьйр (нуьйр), уьйриг (гуьйриг), уьтталг1а (шуьйтталг1а), пхьид (уьнтГепхьид), уьйр (туьйра), уьйраш (дуьйраш).

Дашна юкъахь дош караде

Уьгазлакх (га, газ, газа, гала); уьнтГепхьид (пхьид, дин, дуьне, пен).

Муьлха дош ду?

Цкъа хьалха яккхийчу книгаш тГера, т1аккха кегийчарна т1ера д1адешаэлпаш (жоп: уьстаг!).

Цхьана дашах - маситта

Уьнахц1ена (уьг1нарг, нуьйда, arlo, хутал, ц1оз, ешап, нох, айма).

Лакхара охьа

Кроссвордан еакювш чу оышиуш долу дешнаш язде, т1аккха шун таро хир ю цуьнан юьххьехь а, чаккхенехь а лакхара охьа шидош деша (жоп: г1алат, уьстаг!).

1. Щахь кхобу дийнат.

2. Хьешана лерина чоь.

3. Жима доьду хи.

4. Болх бича лун ахча.

5. Говр д1аюжу г1ирс.

(Жоп: 1. УьстагТ. 2. Совц1а. 3. Татол. 4. Алапа. 5.

Помат).

299

ДГадеша дош

(Жоп: уьйриг.)

2. Кроссвордан еак1овш чу дог1уш долу дешнаш язде, т1аккха шун таро хир ю хаа, х1ун олу башхачу пхьидах. (Кроссвордан юьххьехь лакхара дош охьадешча. (Жоп: уьнт1епхьид.)

1. Горгдеш л истина т1ай.

2. Шурех доккху сурсат

3. Сацаран хьаьрк.

4. Туьйранашкара йоккхастагбозбуунча.

5. Дегтан меже.

6. Бепиган тайпа.

7. К1адин тайпа.

8. Цомгашниг товеш лоьро дийриг.

(Жоп: 1. Уьйриг. 2.Нехча. 3. Ладам. 4. Ешап. 5.Пхьарс.6.Хьокхам. 7. Исхар. 8. Дарба.)

Шарадаш

Массарна а со девзаш ду:

Урчакх т1ехь со хьовзадой,

Юха, луьстуш, авгол бой, Т1ерг1ан пасаташ а йой, Берийн когауьш юху.

300

Вай йийцинчу хгуманнаХьалха Г ахь диллахь,

Диттах яьлларг сох хир ю. (Уьйриг - гуьйриг)

Адамаш вовшехдетташ, барт беш

Даим лелаш со ма ю,

Нагахь хьалха Н ахь диллахь,

Говран г1ирс а хир ма бу (Уьйр - нуьйр)

Х1етал - металш

Х1етал-метал хаийла хьуна:

Хьуьнчохь а, арахь а кетар лелош? (УьстагГ)

TIaprIa къажбеш а, к1ади деш а яц,

амма адамна т1е бедар юху? (УьстагГ)

Сту кертахь, ма1аш хи т1ехь? (Уьйт1ара д1а боьду некъ)

Х1ои чуьра схьайолушшехь хи

чу йоьдург? (Уьнт1епхьидан к1орни)

Шена т1ехь т1улган ц1а лелош ерг? (Уьштепхьид)

Кицанаш

Уьнт1епхьид а яьлла йижина 1иллинчу пхьагалал хьалха. УьстаН къуьно буьгу, барзах дегабаам бо. Уьстаг1 к1айн белахь а, сира белахь а - цхьа са ду. Уьстаг1 биъна олий етта барзана, сира ю олий ца етта. Дукха 1ехна уьстаг! берзан бага бахна.

301

Самукъане байташ

Хьелах-хьолах яьлла уьнт1епхьид некъах лета.

Дагахь: «Сиха дахана хи х1ордах д1а ца кхета. Цунна амал ас лаыднехьара, Сунат1аьхьа, аттал, сай а кхуьур бацара».

(Асхар Кодзати)

Уьнтепхьид ю, уьнт1епхьид ю Чехка йогТуш и ма ю: Шаыл урокаш 1амаеш, Бераша юьзна шайн беснеш Тайп-тайпанчу шекъанех.

Дагардар

Уьн т1ехь уьйриг, Тхов к1ел гуьйриг, -Ков т1ехь борг1ал, Уьйт1ахь марг1ал Telaui астаг1 -Цхьаъ, шиъ, кхоъ — Уьш буьсуш бу, Диъ, пхиъ, ялх -Хьо юстах ву.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Уьнан шарахь (лера) - когда-то давным-давно, неизвестно когда.

Уьш-м шапталш яра - ироническое выражение, означающее «все это чепуха, ерунда».

Уьшала вахна (й, д, б) - кто-л. оказался в трудном положении.

302

Уьгазлакх - козлы, стойки в передней части арбы.

УьнахпДена - здоровый. Уьнт1епхьид - черепаха.

Физминот

Бераш:

- Уьнт1епхьид, уьнт1епхьид,

Т1улган ц1а т1ехь лелон пхьид, Мичахь лелаш хьо яра, Ловза ма ца еара?

Уьнт1епхьид:

- Х1орда чохь со лелара, Юорнеш хи чу сайн яьхна: Нека дан уьш 1амийра,

Куьйгаш, когаш детташ, Хи чохь даим сетташ: Аркъал, бертал, пел доьрзуш, Нека дора хих ца 1ебаш.

Уьнт1епхьид а хоржий, бераш класса чухула дуьилало цунна т1аьххье, цо дийриг а деш: нека до мотгуьйтуш, куьйгаш д1аса а лестош, аркъал сетташ, охьате1аш, arlop доьрзуш.

ЭлпФ

Стенах тера ду элп?Шецат1орказ Доьллу дог1а Ф - элп хилла Юьстах 1уьллу.

303

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Ж1аьлина дуьхьалдоьрзий,

цициго х1ун до? («Фр-фр-фр»)

Мила ву тидаме?

1. Цхьатера аз караде дешнашкахь: фартук, божал, истанг, фамили, мужалт, алу, ферма, фотоаппарат, фольклор.

2. Дешнийн хьалхарчу аьзнех йоь1ан ц!е вовшахтаса: фольклор, архаш, топ, истанг, моза, альбом (Фатима).

3. Туьйранара аз Ф юкъахь долу дешнаш дагалаца хьовса.

Бозбуунча Фатима

Мацах цкъа фанеран уьн т1е яздина йоза туьйхнра массарна гуччохь. Цу т1е яздина дара: «Сихлолаш ган! Бозбуунчас Фатимас бозбуунчалла долчу фонарикца фикусах феникс до, десачу шишан чуьра хьала фонтан тухуьйту, фотоаппарат йоцуш сурт а доккху, оццу минотехь сурт кара а луш».

«Эсс, - ца ешаш элира Фатимас, - бозбуунчалла долчу фонарикца-м хьаъа а дийр дара и тайпа бозбуунчалла.

- Фикус хьенан ду?

- Сан ду, - аьлла, и чохь долу кхаба а йохьуш еара цхьа зуда.

- Стоьла т1е а диллий, хьайгара фартук схьалол. Фикус т1е фартук а тесна, шабарш дира Фатимас.

- Фабэс, мабэс, г1аж - фикусах хила феникс! - аьлла, т1ера фартук схьаозошшехь, фикус лаьттах а кхетта, кхаба атаелла дТаяхара, фикус юккъех каг а луш.

304

И тайпа бозбуунчаллаш дахь, аса хьайна х1ун дийр ду хаьий хьуна, - т1ечевхира йо1ана фикус долу зуда. - Цкъа хьалха 1амаде, т1аккха гайтахьайн бозбуунчаллаш.

Довза аз

ХьалагТовтта, нагахь дашехь аз Ф хазахь: кофта, светофор, т1ара, тужурка, шарф, кало, ферма, туьха.

Дукха хьан даладо?

Шайга мел далало, ФА т1ера д1адуьйлалуш долу дешнаш даладе (фабрика, фанера, фауна, факультет, фара, фантази). ФИ т1ера дуьйлалурш:(физика, финиш, фильм, физкультура).

Дог1у дош ала

Дуза лаахь шурех черма,
лаха еза бежнийн .... Нийсса д1а, ца йолуш гара, Некъах цатуьлуш, Машен яха лууш велахь,	(Ферма)
Буса латае ахь .... Кхочушдеш сайн ден и парз,	(Фара)
Ас схьатотту сехьа .... Божал чу ас юьгуш газа,	(Ферзь)
Байра чиркх, д1аяьлла ....	(Фаза)

Чекхдаккха дош

ФОР .. .(ма, точка, мула) (форма, форточка, формула)ФИ ... (лософи, нка) (философи, финка)

305

Элп

Элп дайна

...абрика, бу...ет, ко...та, шо...ер, ...утбол, ...илс.софи, ... изика, ... артук.

Хийца цхьа элп: ферма (форма - фирма).

Дешнаш кхолла

Х1окху дешдакъойх дешнаш кхолла: ФОР, ФАР, ФИ, Ф, ТУК, МА, ШАР, КУС (форма, фартук, фикус, шарф).

ЛамиЧехк элп

Фибуфет

ФазкофтаФарашофер

ФормакафеФизикалафет

Фабрика

Самукъане кепа

1. Ф (флот, форт, фаза).

2 ............. Ф(шарф).

3 ........ Ф..........(кофта, муфта).

Кхолла керла дешнаш

Флото г1о дина

Флот бохучу дашна т1ера цхьациа элп схьа а оьцуш, х1окху деа дешан чаккхене а дуьллуш, керла дешнаш кхолла:

306

АМА

+ ФЛОТ (жоп: амал, шарф, метро, сахьт.)

ШАР

МЕТР

САХЬ

Д1аеша предложени

Нанас йо1ана йира логах хьарчо ....

Некъ шарбеш буьллу....

Пала мел ю д1айиттина яра концертхир ю боху ....

Тхан г1ала баьхкира бевзаш болу

«Терекан»....

Коран ... ц1а чу иккхира хьоза.гумарна селхана ийцира суртдоккхуш йолу....

(Шарф)

(Асфальт)

(Афишаш)

(Футболисташ)

(Форточкех)

(Фотоаппарат)

Самукъане материл

Кроссвордаш

Кроссворд шайга ялой хьовса. Аша и кхочушдахь, шуна хуур ду мила хилла и к1ант. (Физкультурник)

307

Йоь1ан ц1е х1ун ю?

Ца тоьуш долу элпаш еак1овш чу язде. (Фара, аг1аз, туьха, ирхо, маха, амал.)

А	р	А
Г1	А	3
УЬ	X	А
р	X	О
А	X	А
	А	Л

(Жоп: Фатима)м

Шарадаш

Куьйгаш шел ца долуьйтуш 1ай сан куьйгахь ду хуьлуш. Нагахь

хьалха Ф ахь диллахь, Серло тухур ю

машенахь.(Кара - фара)

Патарми чохь со хуьлу, Со чуюьллуш и бузу. Хьалхара элп

Ф - ца хийца, Хьайбанийн сох хир ду

ц1а.(Герма - ферма)

Ребусаш

1.Жоп: фамилии ЛИ

2. Жоп: фара _рд

Х1етал-металш

Х1етал-метал хаийла хьуна:

Цкъа б1аьрг а та1абой,
Юьхь-сибат кехат т1е доккхург?	(Фотоаппарат)
Тай яхъели, аьхка хьаьрчи? Галеш чуьра 1енош санна, Лайн чимаш а кхуьссуш, Дарц а дохуш хьийза мох, Ярташ лайнах юьзна. Буса шело ч1аг1 а луш, Дийнахь шаш а бешаш, Де дахделла - и гуш ду,	(Шарф)
Хаал шайна х!ун бутт бу?	(Февраль)

Самукъане байташ

Фотограф

Хууш ма ду, дац атта Даха суьрташ акхаройн. Барзобоху: «Сихха, сихха!» Дахка ц1ийза: «Кхоьру жимма Цицигана сайн сурт гарна»- Маха гуттур бу ша бохуш, Яппарш йо к1охцалг-зуьно,

- Сурт ахь соь сихха схьало! Тарсалш боху Бух1ане: -Лахахь тхуна Ф элп.

308 309

Даккхий синош а дохуш, Бух1а Карахь дечиг латтайо, лечкъи хари чу. Пайда буй цо Дикка хьажа: X ду со.лехча а, Фонарь цуьнга

кховдийча, Дийнахь са гуш и ца Ловзуш, 1емахилча?

(ловзаран упражненешна материал)

Физминот Аз

1ам чохь баьццара ши пхьид Фонетически зарядка

Дукха каде хьийзаш яра: Юьхь-

куьг цара дуьлура, Дег1ах гата Цхьаболчу наха наб муха йо? («Хар-хар-хар»)хьоькхура. Когаш бетташ, тГараш детташ, Аьрру, аьтту д1асасетташ. Мила ву тидаме?

Юха хьала а нислуш, Багахь

«къакъи» дора. Цундела ю уьш 1. Аз X юкъахь долу дешнаш хазахь, куьйг хьалаайде: герка, могуш Шу а хила лууш.милт, хох, вота, дарц, маха, худар, телат, тхи, хелиг, москал,

х1айкал, духар.

(Бераша байташ йоыду дег1ан меженаш хьееш).2. Суьрташ т1ехь йолчу хгуманийн хьалхарчу аьзнех йоь1ан ц1е вовшахтаса. (Жоп: Хеда.)

ЭлпХХох Етт Дахка_______Ахкарг

Стенах тера ду элп? _3.Туьйранарааз_Xюкъахьдолушайнацадевзадешнашдагалаца хьовса.

Берийн ловзориг -

Дечкан хьийзариг. X шех хилла и Хешт

Мохо хьийзориг.

Ехаш-1аш хилла хешт. Xlopa сарахь хийистехь хешташ а гул-

Угазлакхяц_,газааяц_{, Malaui}йой, цхьацца бакъдоцурш дуьйцуш хан йойъура цо. Вукхарна

₁уьттушсомаяц_.ч1ог1а хазахетара цо дуьйцург.

- Шайна лаахь, теша, ца лаахь, ма теша, - олий, д1адоладора цо шен хабарш. - Цкъа цхьана хенахь-м со хи бухула Африке а кхечира. ДГахьаьжча, цхьа ца гича, халахийтира суна. Шийла яра цигахь, хьо х1ун дан воллу хьуна. TIepa коч-хечий лестош мох бара. Дукха хан ялале, цхьана меттахь пийл гира суна. «Хар-хар» деш яра иза, со гича. Аса боху цуьнга:

310 311

- Ахьа «хар-хар» х1унда до, цкъа а хешт ца гина хьуна? Кхин цо дуьхьал жоп ца делча, оьг1азъяханчу аса, ц!ом лаьцна, лас- тийна дитта буьххье хьалакхоьссира пийл.Массо а цецваьккхинера оцу хаамо. Юха а дийца йолало хешт.

- Иштта кхид1а а со дГайоьдучу хенахь йоккха ши текхарг гира суна йижина Гуьллуш. Меллаша т1е а яхана, церан ц1оганаш вовшахдихкира аса, царна ца хаадолуьйтуш.

- Юха ... со ...

- Т1аккха хГун хилира? - хоьтту хилларг хаа г1ертачу хешташа.

-Юха со...

-Дахмадехьа!

- Ма дика г1уллакх а ду, - дегабаам бира хешто, шуна-м ма моьтту иштта атта ду цкъа а цагинарг а, цахезнарг а дийца?!

Мичахь ду аз?

X озо дашна юкъахь д!алоцу меттиг билгалъе: мохк, худар, хедар, хох, даь1ахк, маха, доьхка, тухтатеш, пах, хьех.

Дукха хьан даладо?

Аз X хьалха долуш а (хи, хан, хаылтиг), юккъехь долуш а (бахтар, моха, дохк), хьалха а, т1ехьа долуш а дешнаш даладе шайга мел далало (херх, хох).

2. Аз X шайца долу к1ентийн а, йо1арийн а ц1ераш ялае (Мухтар, Ваха, Вахарсолта, Хеда, Хамсат, Хута).

Дог1у дош ала

Аьхка бераш лийча гулло,

Дог1уш хилча сирла ... (Хулло)

312

Юуш ву со мангал - комарш: Дийца хан яц

деса ...

Ас чов йина хьуна, х1илла, Лулахо сан доттаг1....

Дахарехь ца лаахь тила, 1илманан хьо доттаг1....

Болх бина чекхбаллалц хьалха Бахьанна дац хьан вала ....

Даарх мазца бГараш, Сов ца довлу ....

Дечках етташ еха з1ок, Иоккху г1овг1а гонах цо, -Туьйсу лаьтта дечкан xlyp. - Х1ун ю иза?

(Хабарш)

(Хилла)

(Хила)

(Хелха)

(Хаарш)

(ХенакТур)

Дешнаш кхолла

XIoKxy дешдакъошцадешнаш кхолла: ХА (хара, хабар, хазар, хадор), ХЕ (хедар, хехо, хенакГур, хеча), ХИ (хирург, хингал, хинжа, хинчо), ХО (хола, холхаз, хорам, хорсам), ХУ (хутал, худар, хурам, хумпГар).

Элп

Элп дайна

...ен, ...елиг, ...ат1, .. .у...ар, ...атт, ...аттар, ба.. .тар, хье мо..., па...

313

Дешнийн хийцадала Самукъане материал

1. Хийца цхьа элп: хох (мох - мах - маъ).

2. Хьалхарчу дешан т1аьххьарчу элпах дош кхолла: халкъ (къам, мох, хох, хутал, лекъ, къонза, апари, иту, утарма, ага, амал).

Дашна юкъахь дош караде

Хазна (аз, нах, хаза, хан-ха, ах).

Хелхарча (хеча, хал, хелхар, ча, чарх, чалх, хара).

ТГедуза дош

Ха (хан), хаба (хабар), хаза (хазна), хут (хутал), хи (хир), харж (харжам).

Лами	Чекх элп
Ха	маха
Хае	духар
Харж	бахам
Хорша	бохам
Хорсам	исхар
	архаш

Ах дош шуьгахь ду

Кроссвордаш

Кроссвордан еак1овш чу доггуш долу дешнаш язде, тГаккха шун таро хир ю цу юккъе д1алачкъийначу дийнатан ц1е яккха (дешалакхараохьа). (Хешт)

1. Говр д1аюжу г1ирс.

2. Цирка чохь йолу майда.

3. Т1ом д1абаьлча хгуттуш ер г.

4. Хьийзаш кхуьучу ораматан г!ад. (Жоп: 1.

Архаш. 2. Арена. 3. Машар. 4. Хутал.)

Кроссвордаша еак1овш чу дог1у дешнаш язде. Аша и нийса кхочушдахь, шун таро хир ю цу юккъе д1алачкъийначу олхазаран ц!е яккха (деша лакхара охьа). (Хенакгур).

1. Дечиг хадон г1ирс.

2. Туьйранашкара йоккхастаг - бозбуунча.

3. Говрана т1етуьллу г1ирс.

4. Шо кхаьчна газа.

5. Чохь лелош йолу мача.

6. Туьйранашкахь ц1ий молуш йолу хГума.

7. Говрийн «тоба».

Керла дешнаш а кхуллуш, аьрру arlop долу дешнаш вовшах-хотта аьтту arlop долчаьрца:

Тхов	ка
Да	хал
Бух	ха
Вас	са

(Жоп: тховса, даха, бухка, васхал.)

314

(Жоп: 1. Херх. 2. Ешап. 3. Нуьйр. 4. Авст. 5. Klapx. 6.

Убар. 7. Рема.)

Шина a arlop

Ха (ах), хан (нах), хох.

315

Шарадаш

X элп делахь, со ю т1ехь,

С - элпаца ю кафехь. (Халат - салат)

М элп хьалха долушАс ца лелош х1ума дац:Керта оьккху, ченаш йоху,

Цкъа д1абоьду, схьа а бог1у

М элп хуьйцуш X ахь диллахь, -

1ийр бу бабин хесахь. (Мох - хох)

Х1етал-метал хаийла хьуна:

Дечигах и буьрса лета, -Хиларх иза декъа, т1еда. И ца хилча кертахь т1аккха,
Аьтто хилац дечиг даккха?	(Херх)
Д1а - хьуна, схьа - суна? Тхан кухни чохь дийнна шарахь	(Херх)
Шкаф чохь веха Пура-Дада? Хала ца хоьтуьйту, Ца лета хьох, Аммахьо велхаво.	(Холодильник)
Х1ун ю иза?	(Хох)

Бакъ ма ду и дуьненор, Тоьхна боцуш цхьа а лол. Т1оьх-т1оьхула безамехь Эзар коч ю нускалехь?

Б1аьргашна а хуьлу ун Царна т1е куьг кхевдинчун. Сахьийзар дац х1инца сан,
Аш ц1е йийцахь нускалан. (Ш. Хасаров) Горга ду и, амма малх бац,можа ду я даьтта а дац,	(Хох)
ц1ога ду я дахка а бац?	(Хорсам)
Етта а ца етта, дов ца до, амма велхаво?	(Хох)
Къорза котам керта юххехь юса а елла 1а?	(Хорбаз)
К1айниг лаьтта бухахь, баьццарниг т1ехула?	(Хорсам)
Куьг-ког доцуш дитта тГехула хьалагГертарг? Цхьанна тГехула вог1уш хилла, шинхьа	(Хояхар)
араваьлла? Сиха юу, кегийра Гуьйшу, ша чу ца	(Хеча)
туьлуьйту кхиверг вуьзиа хуьлу?	(Херх)

Селхана а хилла, тахана а ю, кхана а хир ю? (Хан)

Когаш бац, т1емаш дац, сиха йоьду,
тГаьхьа кхуьур вац?	(Хан)
Исс бекх кхоьллина воьдург?	(Хох)

Чехкааларш

Хутал хецна хорбаз, бухка юххехь беха пха.

316 317

Мархий, 1алхий ловзош аьлха, боьлхуш бара лаха Ваха.

Хедар - налха, бошхап - худар.

Кицанаш

Хабар - мох бу, динарг - г1ала ю. Хазалла - сарралц, дикалла - валлалц. Хазачу дашо лекха лам башийна. Халонех ма кхера, аттаниг ма леха. Харц дашо корта бохийна. Хасторах дозалла ма де, хьехарх оьг1аз ма гТуо. Хуур дац ма баха, цахуург 1амо г1орта. Хала дара алий, х1уманна б1о а ма къажабе, атта дара алий, тасий а ма дита.

Хабар дукха дийцинчо болх к1езиг бина. Хабарал худар тоьла.

Дагардар

Хорбаз суна,

Хохаш хьуна,

Хорсам кхунна, Хелиг цунна. Паьхьависнарг Хьо ма ву.

Б1аьргаш ахь ДГахьаббийр бу.

Самукъане байташ

Иштта хилча

Хилча стигла волу лами, Хилча цициган ши ма1а,

318

Хилча дехкехь лоьман амал -Хин дарий вайн-м хала дахар. 1овдал хьаьдда стигла вуьйлуш, Цициг ма1аш 1итта дуьйлуш, Дехкий вайна талла дуьйлуш, Вай, дГалечкъа, тхов т1е дуьйлуш.

(С. Гацаев)

Херх

ДГасахьекхош цергийн ков Марсадели херхан дов, Пхьеро дечохь дечкан ц1а Къовсабелла дагарца.

Ший а цхьаьний хилча бен Балац цаьрга нийса пен, Бохуш бара церан мах Нийса хадо хиъна нах.

(Ш. Хасаров)Дукъал т1ехьа лаьтта шелиг, Цу чохь 1уьллу к1олдан б1елиг. Хохаш дайна лела Бийка, Бохуш, шена къуй схьабийца.

Д1аэккхочохь церан борг1ал Дахнера сан когах к1охцал, Хохаш гина хесахь сийна, Дийнна кочар ас дадийна.

Хезий хьуна, хТай Сулима, Цара бага сан зовзийна. Хьастах хьуна хил л ар г хилла Со хьийзарна бехк ма билла.

319

Дукъал т1ехьа лаьтта шелиг, Цу чохь 1уьллу к1олдан б1елиг. Хохаш хатта яг1ахь Бийка, Мегар дац вай вовшийн дийца.

(Ш. Хасаров)

Дошам

(ира аларш,, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Хорам хилла-кто-л. сильно огорчен, раздражен, расстроен.

Хир хаддалц - до крайней усталости, до изнеможения трудиться.

Халсту-шлюз.

Хамталла - ропот

Хелиг- 1) былинка, 2) отрезок нитки.

Хешт - выдра.

Хорха- 1) темляк, 2) тесьма с кистью на кончике башлыка, 3) гроздь винограда.

Хоска - походная кожаная сумка (у горцев).

Хояхар - хмель.

Хурам - безухий (о человеке или животном). Хулчи - чувяки (для горных походов). Хари - узорчатая шелковая ткань.

Физминот

Хелхадуьйлу «т1ох-дап-т1ох», Тхайн ц1ахь чохь а, арахь. Кхин дан хГума ца хилахь, Хелхар дийр ду школехь.

Хуьлийлахьо шианхо Я т1ехдика дешархо.

320

Xlapa хелхар 1амаде,

Когаш хьайн ма кхоабе!

(Xlapa байташ а йоьшуш, куьйгаш хьала а дохуьйтий, уьш вовшах а детташ, юкъ-кара наг-наггахь когаш а тухуш, хелхар до)

Хештиг

Хештиг, Хештиг, хаза Хештиг, Дехий мекхаш, Хештиг хьо! 1аьржадухар, Хештиг хьо; гуьйрре хьала и гГотту, Юьхь-куьг, лаг цо д1адуьлу, Лаккха юлий керт ц1анйо, Юха цо зарядка йо: Цхьаъ - охьахуу, шиъ - хьалаг1отту,

Кхоъ - д1асетта, диъ - схьасетта, Мало ца еш дерриг до Онда хила лууш цо.

(Хештиго дийриг до бераша.)

ЭлпХЬ

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Вай муха дийлало? («Хьа-хьа-хьа»)

Ч. Учимся, играя (метол, нос.)

Мила 321ву тидаме?

Хь аз юкъахь долу дош хазахь, куьг хьалаайде: бал г, гила, хьаж, молха, зурма, хьайба, кема, хьаьжк1а, хьарам, мохь.

Х1окху дешнийн хьалхарчу элпех йоь1ан ц1е вовшахтаса: хьач, уче, лекъ, иту, малх, ага, турмал (Хьулимат).Туьйранара аз Хь шайца долу шайна девзаш доцу дешнаш дагалаца хьовса.

Новкъахь кариина иоьхьан юьхьиг

Борззий, чай, цхьогаллий, чаг1алккхий, цициггий ижуна арадевлла лелаш хилла. Новкъахь 1уьллуш иоьхьан юьхьиг кариина царна. Цкъа вовшашца къевсина цара иза.

- Д1адовла д1а. Со массарел а ницкъ болуш ю. Къевсича, аса, шу эша а дина, схьайоккхур ю. Делахь а, г1иллакхах йоха ца лаьа суна. Иоьхьан юьхьиг къевсина вовшахлетар г1иллакхехь ца хета суна. Екъа еза вай иза, - аьлла чано.

- Цо х1ун дуьйцу. Екъча, вайна цунах цкъа кхаллал х1ума кхочур яц. Тховса хаза г1ан гинчунна лур ю вай иоьхьан юьхьиг, аьлла цхьогало.

Цу т1ехь барт а хилла, хьера чу а дахана, акхарой охьадийшина. Царна набарш а кхетиитина, цхьогало иоьхьан юьхьиг йиъна.

Сахилла. Акхарой хьалаг1евттина.

- Дийцал шайн-шайна гина г1ан, - аьлла цхьогало.

Чано моз дууш г1ан гира шена аьлла, барзо - уьстаг1ан дума бууш, чаг1алкхо - г1аз юуш, цициго - дехкий дууш.

- Шу иштта зовкх хьоьгуш дуйла а хиъна, иоьхьан юьхьиг аса йиира, - аьлла цхьогало.

(Х-А. Берсанов)

322

Мичахь ду аз?

Хь озо дашехь д1алоцу меттиг билгалъе: пхьагал, цхьогал, хьаькам, ахьар, мохь, буьхьиг, хьал, хьакъ, бохь, чохь.

Дукха хьан даладо?

1. Аз Хь хьалха долуш (хьач, хьамц, хьакхар), юккъехь долуш (Асхьаб, кахьар, лаьхьа), т1ехьа долуш дешнаш даладе (мохь, къахь, сахь).

2. Хь аз юкъахь долу к1ентийн, йо1арийн ц1ераш яха: (Хьава, Хьурмату, Хьулимат, Асхьаб, Махьма, Хьасан).

Дог1у дош ала

Хьаьжк1ех юьзна ю тхан беш: Воллуш ву со асар деш... Хуьлу мерза, адамаш, Ахьарх йина....

(Хьолт1амаш)

Дитта т1ехь ца волуш лач, Ас схьабоккху хьаьрса —

(Хьач)

Тхан лулахо жима Мовла

Даъал дукха дезаш ву __

(Хьовла)Лаахь хила шайна пайда, Кхаба деза кертахь....

(Хьайба)Яц со дечиг я тгулган хьех, Ду со лаьмнийн акха ....

(Хьех)Эшарш лакха хаза, говза Хууш ду тхан бешахь ....

(Хьоза)

323

Дешнаш кхолла

Х1окху дешдакъошца дешнаш кхолла.

ХЬА (хьакха, хьанал, хьарам, хьаса), ХЬЕ (хьекъал, хьесап, хьехар), ХЬО (хьокхам, хьокха, хьоза, хьожа), ХЬУ (хьулам, хьурмат, Хьулимат).

Чекхдаккха кица

Хьалха хьажаза ког ма баккха,... (т1ехьа хьажаза дош ма ала)

Кица

Шина дашах довза кица: хьер, к1ар-к1ар (хьер а йиллале к1арк1ар йиллина.)

Элп

Элп дайна

...аьвда,...аша, ша.. .ар,...уьжар, баь...а,.. .остам,...ормат, бо..., ла...та.

Дешнийн хийцадаларш

1. Хийца цхьа элп: хьаж (маж, наж, таж, къаж); хьаса (Iaca, ласа, маса).

2. Хьалхарчу дешан т1аьххьарчу элпах дош кхолла: хьаькназ, зарзар, рема, ахча, ахкарг, гомаш, шахьар, руьйта, алу, утарма.

Дашна юкъахь дош караде

Хьарг1а (rla, хьаг1, rlapa, арахь, ахь).

Хьажа (хьаж, жа, ахь).

Гу т!е валар

Хьа хьар ти а по

ша хо дам хар

Самукъане кепаш

1 • ХЬ............ (хьаьрк, хьард, хьаса, хьаьтт, хьаша, хьакха).

2.........ХЬ......... (шахьар, кахьар, буьхьиг, Вахьид).

3.........ХЬ (мохь, бохь, чохь, къахь, сахь).

Лами

Дешнаш даладе элп Хь хьалхара, шолг1а, кхоалг1а и. д1. хуьлуъйтуш.

Хьалкха

Пхьоьха

Элхьамч

Арахьа

Терахь

Чекх элп

Дешнаш даладе элп Хь шолг1а хуьлуьйтуш.

Тхьум

Ахьмад

Пхьола

ТхьамдаПхьош

Пхьагал

Цхьогал

324 325

Дукха хьан даладо?

Пхьег1аш

ХЬАЬЖЮА

Хь (хьаьрса, хьаьжа, хьаькам, хьена, хьесап и. д1. кх.

Аь (аьлха, аьста, аьрзу, аьшкал, аьхке, аьшпаш).

Ж (жа, жаг1а, ж1аьла, жоммаг1а, жуккар, жулар, жут).

KI (к1охцал, к1а, к1алд, к1орни, к1ужал, к1ора).

А (ахк, Атаг1а, арц, асар, аре, аптека, антенна, Асвад).

Лакхара охьа а, лахара хьала а

Дешнийн хьалхарчу элпех дош а кхуллуш, д1адеша дош лакхара охьа, оццу кепара лахара хьала а. Х1ун дош хили шун?

(Хьокхам)

Хьарамогакхункх

arlo мохь

Ледуза дош

Хьаса (хьарса), хьажа (хьажар), хьокха (хьокхам), хьу (хьулам), хьу (хьун)

Самукъане материал

КроссвордашКроссвордан еак1овш чу дог1у дешнаш язде.

1. Х1ума д1алатош болу г1ирс.

2. К1ентан ц!е.

326

3. Ахьарх йина юург.

4. Сацаран хьаьрк.

(Жоп: 1. Хьаьхьамч. 2. Далхьад 3. Хьолт1ам. 4. Т1адам.)

Кроссвордан еак1овш чу дог1у дешнаш язде, цу юккъе д1алачкъийна олхазар довза таро хир ю шун т1аккха (деша лакхара охьа). (Хьарг1а)

1. Куьйга хьийзон хьер.

2. Хи беранна т1едуьгу гшрс.

3. Адаман меже.

4. Ч1епалгах тера дина дуткъа бепиг.

5. Д1аюжу говр.

(Жоп: 1. Кахьара. 2. Апари. 3. Корта. 4. Паг1ал. 5. Алаша)

Шина a arlop Хьакъ

(къахь), хьарам (марахь), хьех (хьех).

Грамматически арифметика

Хь + ногтийн т1ерг1ан б1оржамаш Хь + (оькх)=? (хьоькх) ц1еношна чу туху г1ирс Хь + яьржаш (У)-? (хьу) йолу цамгар Хь + таь1на боьмаша бос (ун) =? (хьун) Хь + доьхканан тайпа(ал) =? (хьал)

(аса) =? (хьаса)

327

Шарадаш

металш

ХГетал-

Адам хаздеш, куьце далош,К1ади хуьлий л ел а со.

Ш - на метта Хь ахь диллахь,

Токхе бахамхирбусо. (Шал-хьал)

Бедар т1ехь со хуьлуш бу,Цунна куц ас луш ма ду.

Нагахь хьалха Хь диллахь,

Лаьттар бу со бешахь. (Кач - хьач)

Ребусаш

1. ХЬА (жоп: хьарам)2. ХЬА (жоп: хьаша)

Чехкааларш Хьархочо пхьор дохьу,

пхьеро пхьалгГахь пхьег1аш йо. Хьархочун хьерара xlyp, пхьархочун пхьу-к1еза.

Кицанаш

Хьалххе г1аьттинчу 1уьнан жий шала бехкина.Хьаг1 ерг - к1илло, яхь ерг - къонах.

Хьанал болх цабинарг шен ирсах кхиъна вац.

Хьаша цалеринаргхьошалг1ахь лерина вац.

Хьарам диънарг къаьхьа 1еттийна.

Хьайца нах дика хила лаахь, цаьрца дика хила хьо.Хьекъалдерг бедаре ца хьожу, стаге хьожу.

328

Х1етал-метал хаийла хьуна:

(Хьостам)

Ког - ц1а чохь, корта - арахь?

Цхьа корта, исс лерг, пхи даь1ахк?

Лаьтта юьжуш, стигал г1оттуш дег1 шен марг1ал хиллалц?

(Хьамц)

(Хьаьжк1а)

Ша х1ума а ца юуш, коьрта т1ехьлела, мачаш елахь а, когаш берзина

лела? (Мачийн

хьостамаш)
Ша х1ума а ца юуш, дерриг дуьне кхобург?	(Хьера)
Даим юуш, цкъа ца юзуш?	(Хьера)
Цергаш хьийза, багара к1айн 1аь юьйлу?	(Хьера)
Юх цгуналахь эла-борш? Бешшехь аьчгах бина со, Когаш, куьйгаш ца дина. Коьрте кхаччалц аннех бетта, Къа ца хеташ, ж1ов тГеетта.	(Хьера)

(Хьостам

)

Самукъане байташ

Елош-екош к1ар-к1ар шера, Хьаьжк1аш охьуш хьийза хьера.

Цкъа йоьдий, нах куьрка хьежош,

Т1аккха йоьдий, пешаш летош.(Ш. Хасаров)

Хьоста - источник.

329

Хьоза уьйт1ахь кхиисало,

Хьожу-цуъргаш карадой.

Хьажал - пису тебаш го: Хьанна хаьа цо х1ун до?(Ж. Махмаев)

Хотталахь хьакханна хьакха а гина, Хьехамаш цунна бан иза х1оьттина: - Ма боьха ю-кха хьо, сан доттаг1 Чера, Хьо гинарг лур ма ву милла а кхера, Ма дика ду-кха ткъа хьох йоцуш тера.

Дагардар

Уьйт1ахь кедахь худар ду Цига йогГуш хьарг1а ю.

Худар диъна, кад бассийна,

Кад бассийна, тГемаяьлла,

Дитта буьххье хьалаяьлла,

Хьалаяьлла, мае цДанйина Хабар дийца и х1оытина.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маьТнаш)Хьакхар хьакха - действуя обманным путем, прибегая к различным уловкам, ухищрениям добиватьтся от кого-л. чего-л.Хье д1аэца - обманывать, дурачить, намеренно вводить в заблуждение кого-л.

Хьаг1-гамо кийрахь лело - питать ненависть к кому-л.

Хьо - недомогание

Хьаьтт - 1) ток, гумно, 2) лишай, экзема, 3) лавина.

Хьесап - 1) мат задача, 2) расчет, намерение.

Хьех - 1) липа, 2) грот, пещера, 3) тур, горный козел.

Хьорзам - сухожилие.

Хьорка - лодыжка, щиколотка.

Хьурмат - почет, уважение.Хьонхал - лемех.

Физминот

Са а даь1на, арадевлла, Ян дох куш ду тхо зарядка. Сихха шу д1ах1иттий довла, Цхьана меттехь юхадовда.

330

Куьйгаш д1асадахийта,Цецдевлла шаьш моттийта.
Юха хьалха охьатаГа,	(3-4-зза)
Охьата1а, хьалата1а. Хьаж т1е куьг шайн х1оттаде, Когаш д1асахилабе,	(3-4-зза)
Аьтту arlop доьрзуш,	(3^-зза)
Аьрру arlop доьрзуш, Гонах до л чу н тидамбе. Динарг х1инца тоийта, Дог1маш малдеш, д1ах1итта.	(3-4-зза)
Мох чуоза, арахеца, Вайн зарядка ели х1инца.	(3-4-зза)

331

ЭлпХ1

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

з Фонетически зарядка

Цхьаьнга кхойкхуш х1ун олу вай? («Х1е-х1ей»)Мила ву тидаме?

1. XI аз долу дош хазахь, хьалаг1овтта: мача, к1арх, бух1а, моша, х1аваъ, гГопаста, xloa, къолам, хГуш.

2. Суьрташка а хьовсий, цу т1ехь йолчу х1уманийн хьалхарчу аьзнех дош вовшахтасий, д1адеша. (Х1орд)

Xloa Орам Рама Дог1а

3. Туьйранара аз XI шайца долу дешнаш дагалаца хьовса.

Х1апуза а, Гюзигат а

Малхбалехьа ехаш Х1апуза хилла, малхбузехьа вехаш Гюзигат хилла. Цаьршинна вовшийн г1енах гина хилла.

- Со хьо йолчу муха вогГур ву, - г1енах хаытира Гюзигата. Х1апузас бийцина цунна ша йолчу богГу некъ. Иштта ворхГазза т1ек1елйинчу г1алина т1екхаччалц вола аьлла цо. Цу ворх1алг1ачу г1али т1ехь 1аш ю ша. Амма г1ала д1а ма-кхаьччина, кхуьнга гучу ма вала аьлла цо, шен дена гича мегар дац (цуьнан да паччахь хилла). Иза делкъанна д1авуьжу, оцу хенахь ван а волий, шайн г1алина хьалха д1ах1отта аьлла.

332

Хийла дуьне дитина, хийла халчу новкъахула лелла, пана махка вахана Гюзигат. Эххар д1акхаьчна иза Х1апузас г1енах йийцинчу ворх1азза т1ек1елйинчу г1али чу. Х1апузас ма-хьех-хара, цуьнан да д1авижжалц собар а дина, цу г1али хьалха д1а-х1оьттина Гюзигат.

ВорхТалг1ачу г1али т1ера ХТапуза йистхилла цуьнга, к1антана цо лоьхург ша юй хоуьйтуш.

Ворх1алг1ачу г1али т1ера ХТапуза охьа а йоьссина, иза шен дина а хаийна, д1авахана Гюзигат.

(Халкъан туьйра)

Дукха хьан даладо?

Аз XI хьалха долуш (х1айкал, х1усам, хгума), юкъахь долуш (мух1ар, raxlap, ц1уьхТар), т1ехьа долуш (ворхГ, 6apxl, oxl) дешнаш даладе.

ДогГу дош ала

Аренаш т1ехь вайна гуш
Лаьтта можа маьлхан .... Бохуш даим багахь «хур»	(ХГуш)
Баа х1оьтти хьеран .... Яц и ма1аш йолу бож.	(ХГур)
Ю и дечках йина .... Нана еа г1ала яхна, Эцна шена коч ян боз,	(Х1ож)
Су на кертахь хехка... .	(Х1оз)

Самукъане аьзнаш

Бина ваьлла шортта болх, Охьаюьллу дечкан х1ож, Ткъа д1ахьаьжча, ю и ... (Бож).

333

Белхалочо зорба тухуш Тилавелла, хийци элпаш: Xiapa мог1анаш ахь д1адешахь, Хилларг х1ун ду хуур хьуна: Бежанаш буург ма бац xlyp, Бу и пешан Гаьржа ... (к1ур). Говран т1ехь дерг ма дац _XI_OCT,Ду и цхьамма деъна... (кост). Сонехь 1уьллург ма бац нуй, Ду и цхьамма кхайкхош... (х1уй). ХГоттийнарг ма бац цхьа х1оллам, Бу и нехан ша цхьа... (кхоллам).

Дешнаш кхолла

1. Дешнаш даладе, дешдакъа XIA хьалхара а хуьлуьйтуш (х1аваъ, xiapa, х1азарш, х1ажарш), юха шолгк а хуьлуьйтуш (бух1а, мух1ар, Вах1аб).

2. Xlopa керла дош хьалхарчу дешан чаккхенехь долчу дешдекъат1ера д1адолош кхолла. Ловзаран кепехь кхочушдайта а мегар ду xiapa т1едиллар: цхьамма дош даладо, вукхо цунна т1аьхьа дог1ург.

Х1ума (марха, харца, цаца, цамгар, гарза, забар, баргол).

Кица

Кицана юкъара ши дош довзуьйту дешархошна. Цара и кица меттах1отто деза. Х1ож - нуьйр (х1ож виран ю, нуьйр динан ю).

Чекхдаккха кица

ХГума хаар - ... .	(Нахе ладог1ар)
Х1ума юучу наха ....	(1айг лелабо)
Xloa лачкъийначо ....	(Котам а лачкъор ю)

Чекхдаккха дош

Х1и ...(-ри, -лла, -тта) (х1ири, х1илла, х1итта).

Х1у ... (-сам, -ргон, -ттут) (хгусам, х1ургон, х1уттут).

Х1о ... (-а, -ст, -ллам, -нц) (xloa, XIOCT,х1оллам, х1онц).

Дош - накъостХ1окху дешнашна синонимаш даладе:

Х1етахь,	(тохара),
Х1илла,	(мекарло),
Х1и н ца,	(х1окху сахьта),
Х1о,	(керла мох),
XIOCT,	(бил гало),
Х1усам,	(кхерч, ц1ано).

Дуьхьал маь1на долу дешнаш даладе

Х1аъ - (х1ан-х1а),

Xiapa - (иза),

ХГинца - (т1аккха),

XIо - (тов) Х1орш -

(уьш)

Чекхъяккха предложени

Х1аваъ ц1ена хилча, ....	(Саде1а атта ду)
Хгусам йоккха мел хили ....	(Дика ду)
Х1инцца дан дезарг ....	(Т1аьхьа ма тетта)
Х1орда чохь шортта ....	(Ч1ерий хуьлу)

Дешнийн хийцадаларш

Хийца цхьа элп.

: 1 ( , , , 1 , , , , ).

Пехьара: Х1УЙ (xlyn, х1ун, xlyp, х1уш).

334 ₃₃₅укъане элпаш

Сам Самукъане материал

Хьалхара Х УР гур дур кур к ур иур нур сур тур

Ловзуш бара со цу хьерахь,Ийлуш, буьжуш охьа.Тидам боцуш, сан цигахьЦхьа элп охьадуьйжи.

Б1аьста уьйт1ахь, бешахьКхии дуккха цу.

Эккхийтина доккха дур,Бераш уьду, бохуш xlyp.

(Х1уй - уй)

(Xty)

(Xlyn)

Дешдакъойх - дешнаш

Х1окху дешдакъойх дешнаш кхолла: XIA, XIO, МА, РА, Х1У, Х1И, ВАЪ, РИ (х1аваъ, xlopa, х1ума, х1ири).

Самукъане кепаш

1. XI........(х1уй, xlyp, хГун, xlyn, х1уш).

2. XI.............(х1орд, х!онц, xlopa, х1орш, xlapa).

3..........XI .........(Вах1аб, raxlap, Пих1ан).

Л а ми	чекх элп
Xly	бух1а
xlyn	мух1ар
xlapa	мух1ажар
хГилла	raxlap
х!оллам	Вах1аб

Дашна юкъахь дош караде

XIopui (xlo, op), х1илланча (илланча, ча, чилла), х1усамда (xly, са, х1усам, да).

Кроссвордаш

Кроссворд аша нийса яхь, шуьга хьозанан ц1е ешалур ю, аьлча а муьлха хьоза ду хуур ду шуна (лакхара охьа еша). (Жоп: xlypц!алдиг).

			XI
			У
			р
			Ц1
			А
			Л
			Д
			и
			г

1. Ц1а, чохь 1ен меттиг.

2. Шелгах юллу х1ума.

3. Ялсаманера мехкарий.

4. Шо кхаьчна Iaxap.

5. Щийнан да.

6. Т1амт1ехь беллачарна х!оттош ерг.

7. Доккхачу хи т1ехь лела кема.

8. Иоь1ан ц1е.

9. Ворданан тайпа.

(Жоп: 1. Х1усам. 2. Myxlap. 3. Х1уьрла1а. 4. Щинто. 5. Х1усамда. 6. Х1оллам. 7. Х1ордкема. 8. Х1ижан. 9. ХГургон.)

Йоь1ан ц1е х1ун ю?

...орд

...cap

...охк

...кхоъ

...арх

(Х1орд, асар, дохк, екхоъ, тарх, Х1адет.)

Шарадаш

Жана хьалхаяьлла

Лелаш со ма ю,

336 337

Кицанаш

Элп галдаьлла меттиг ягТахь,

Дечкан ж1ов хир ю.(Бож-х1ож)

Массарна а со дика девза, Берашна со дукхадеза. XI элп даккха хьалха чехка, Таро хир ю хьан со хехка.

(Моз - х!оз)

Х1етал-металш

Х1етал-метал хаийла хьуна:

Чудотта бертиг а, лаца т1ам а боцург?	(Xloa)
Цхьана черми чохь шина басахь хи?	(Xloa)
Гобаьккхина хи ду, амма мала йиш яц?	(Х1орд)
Хахкало - салаз яц, д1авуьгу - говр яц? Некъаца а ца доьду, шед а ца туху,	(Х1ордкема)
шена т1аьхьа лар а ца юьту?	(Х1ордкема)
Юза меттиг боцуш юьзнарг? Чохь ду ши бос болу хи, Х1ун шелиг ду хаал и: Иоцуш бертиг, лаца т1ам,	(Xloa)
Бух а боцуш ирахь 1ан? (Ш. Хасаров)	(Xloa)
Стенцца кхехкийча а бехцалург?	(Xloa)

338339

Берд, берд - лекха берд, Кхерам т1ех а баьлла,

Xlopa дешан а шен меттиг ю.

Х1ума яйначунна - дуьне доккха, лачкъийначунна - дуьне готта.

Х1уманан пусар цадинарг доцуш висна.

ХГусам х1усамненан ю, аре х1усамден ю.

Х1ума хаар - нахе ладог1ар.

«Х1ан» аьлча д1ацаэцнарг, «схьало» бохучу ваьккхина.

Самукъане байташ

Цу чутуххучохь дино берг,

Tie ца кхаьчнехь метал, Леш доллура хТетал.

Бердах олладелла и, Бухахь хезаш чехка хи. Куллан орам лаьцна, Дера ойла яьчна:

- Дац сан дала орца,

ХГоттарх х1оккхул холча,

— Хилча доттаг1 воцуш,

Бохуш, синош дохуш.

ТГаьхьий-хьалхий даьлла,

Дебош берийн хьекъал Лела х1етал-метал

Берг, берг - динан берг,

Лекха хГунда бара берд,

Коьртахь куй ца саццал, Куьйра т1ех ца хьовззал?

Х1етал-метал хаийла?

Хир дацар-кха бохийла, Куллан орам хаьддехь,

Орцан юххехь даьллехь.

- Хьан ву хьуна доттаг1,

Хьайн ца хилла моттарх, Дара цуьнга бохуш, Метал орцах кхочуш.

(Ш. Хасаров)

Х1ун до ас?

Тайнигана хи мало Иоллу со, ца еш мало, Амма цо ца молу и, -Хьийзор яц ас тайниг кхин. Бепиг, шурадааццо: И яларна кхоьру со, -Цунах хета суна къа, Кхин дан дезаш х1ун ду ткъа? Меца хиларх и ца йоьлху, -Оьший техьа цунна молха?

(I. Демеев)

Х1илланча

«Баба, корта лозу сан», Лоьмас даьккхи доккха са. Важа кхераяларца Кухни чуьра едда схьа.

«Х1ун хилла сан к1орнина?» Хоьтту к1анте яхьийна. Хьаж т1е дуьллу цо куьг шен: «Дагар ду я лозу церг?»

«Лозу корта, церг лозу, Лоьме ч1ог1а мохь оьху, Сан ца лозуш х1ума яц.

Сох къахеташ цхьа а вац.

Школе шозза некъ бойту,

Бабас тТаккха сацадо Цомгашчунна лор вало. Важа-м сихха схьакхечи, Лоьме хьаьжи леррина.

«XIapa цамгар керла яц. ДегТах къасто хала дац. Цамгаран ц1е ю «мало». Доьху, шу ма кхерало.

Ас ши маха тохарца, Доккхур ду цамгаран са.

Хьайна г1оле хилийта, Лоьма, махатохийта.»Лоьро маха хьахийча,

Дукха книгаш йоьшуьйту, Иоза Кхеравелла х1илланча, яздар кхачош дац, Кхин Школе ваха сихвели, садетта ницкъ ма бац.Цамгар цунах д1акъаьсти.

340

Дег1 лозу сан Гуьйранна, Баба, ахь со ма хьеве

Хьожур ву со туьйране, Телевизор латае»(Т. Ахмадова)Х1уттуталг

1уьйрре,

Набарх йоллушехь, Диттан буьххье хуий, шен Йиш юха а йолайо:

- Х1ут - х1ут - хГут! - Х1уттуталго.И мосазза ека техьа? -Дан лиира тхуна хьесап. Амма г1ертарх дагардан, Чот тохалац цхьаьнга а: Ека иза халлалц йиш, Мукъам, аз ца хуьйцуш кхин. Оха хоьтту цуьнга:- Йийцахьа тхоь къайле хьайн, Юорда ца до хьуна и -Лекха гуттар и цхьа йиш? - Х1ун дийр ду ткъа - жоп ло цо, Ноташ 1амош ма ю со.

Ладог1алаш дика, Аса шуна х1инцца

Коьрта нота хазор ю! Юхаъ локху йиш: -Х1утх1ут!.. Х1ун дер цунна, Х1уттутю-кх...

(Е. Новичихин)

341

Дагардарш

XI_OKXOбалийна,

XI_OKXOурс хьаькхна, XI_OKXOтилийна,

XI_OKXOкхехкийна,

XI_OKXOкхаьллина ДГабахийтина.(Халкъан)

Х1ерт1а-буьрт1а Ши буьрт1а, Даьттан чохь йоькаш. Х1ай-вай к1ентий, Хьоькъийла кГентий. Х1ец1ийбиц1ий, Биц1ахь - цуьлга Шахь. Шедаг. Лечи.

(Халкъан)

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь!наш)

Х1уй кхайкхо - предать анафеме.

Х1уч1ан ч1але ваха - очень далеко.

Х1оз бан - принуждать, притеснять, добиваться покорности.

Х1айбате - симпатичный. Х1о - свежий воздух, ветерок.

Х1оллам - надмогильный шест (воздвигаемый мусульманами на могиле погибшего в бою). Х1онц - трофей, военная добыча. Xlopa - хилое, истощенное животное. XI_OCT-метка, тавро, клеймо. Хгуй - мельничная пыль. Х1уьрц1аьлдиг - чиж.

Физминот

Х1уттут

Хьехархочо цхьа дешархо г1анта охьахааво: иза х1уттут хир ю.

Хьуьнах екаш х1уттут ю.

Х1уттут, х1уттут, жима хГуттут. Бераш дагардан ма xlyny: - Х1уттут, xlyny т, - боху цо. Ялх шо цо дагар ма до. Юха т1емайолий, йоьду, Кхечу диттана т1ейоьду. Х1уттут, хГуттут - хаза корта, Гаьн т1е хиъна иза 1а, Корта хьийзош д1а а, схьа, Массо arlop хьажа г1ерта. Т1емаш тухий, цДеххьана Къайлайолу и ханна.

(Бераш х1угтутана гонах хьийза. Х1уттуто шен хаза корта гойту, д1ай-схьай хьийзабо, цхьана г1анта т1ера вукху г1анта хуу, х1уттут бохуш, бераш дагардо)

ЭлпЦ

Стенах тера ду элп?

хьаькхина, Цо и т1ек1елдаьккхира. Панте тхо д1ахьаьвсира: Ц элп цунах хилира.

342 343

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Пхьар ма вара г1ант тодеш, Хьаьхьамч хьоькхуш, и латош. Т1аккха басар

Аз Фонетически зарядка

Котаман к1орнеш т1е муха кхойкху? («Цип-цип-цип») Мила ву тидаме?1. Ладог1а дешнашка. Муьлха цхьатера аз хаало царна юкъахь?

Цхьогал, хьамц, хьацар, цаца, дарц, к1охцал, буц, цициг, цамгар.

2. Дешнийн хьалхарчу аьзнех дош вовшахтаса: цана, аьлха, пале, асар, ло, гали. (Жоп: цаьпцалг)

3. ЛадогТа туьйране. Шайца Ц аз долу дешнаш дагалаца хьов-

са.

Къена цхьогаллий, хГиллане леккъий

Цхьа къена цхьогал хилла боху дехаш-1аш. Мухха лаьцнехь а, лекъ лаьцна хилла цо цкъа. Оцу балхах доккхадеш, шен ижу ловзош 1аш хилла и.

Дада догхилла долчу лекъо, шен цхьа дехар дара хьоьга, ахьа и кхочуш дахьара, аьлла цхьогале.

Качделла 1ачу цхьогало цуьнан дехар кхочушдан т1елаьцна.

- Кара дахна-м даьллера со, цкъа хьалха бисмилла а ца доккхуш, д1а ма кхаллахьара ахьа со, - аьлла лекъо.

- И дехар-м кхочушдан хала дац, кхин х1ума ахьа ца бахахь, - аьлла цхьогало, бисмилла даккха бага г1аттошехь, к1еззиг мукъадаьлла долу лекъ, д1атохаделла парг!ат а даьлла, коьллаш юккъе иккхина, т1ап-аьлла дайна. Ижу карара яларна дог а доьх- на дисинчу цхьогало:

344

- Аса цергаш вовшах ца йохуш, бага а ца г1аттош, бисмилла даьккхинехь-м дер дацара хьуна лекъ сан багара, - аьлла.

(Халкъан)

Дешдакъойн аукцион

Чаккхенехь ЦА, Ц долу дешнаш даладе: (цаца, меца, кица, неца, орца, маца, хьамц, дарц, буц, куц, нуц).

Дог1у дош ала

Сан нана ю кхехкош жижиг, Когехь хьекхалуш

ду ....

Асар дечохь веллехь г1ел, Д1а ма кхосса хьалххе ....

Ахьар ласа йоллу деца, Мича бахна те и ...Шен ма-хуьллу воллу Хьамза ДТасатоьттуш сахьтан....

Щена ду сан юьхь-куьг, лергаш, Х1инца цГанъян еза ....

(Цициг)

(Цел)

(Цаца)

(Цамза)

(Цергаш)Аз тиладелла

1ожанат1еюг1ий бергаш (цергаш), Ас д1акхоллу и ца 1ебаш.

Щеношна цо цуьргаш (гуьргаш) доху, Юург шена юха лоху.

345

Самукъане аьзнаш

Валор ву ас гергара мел верг, Ца яккхийта лоьре ...

(Церг) Кертахь ловзу жима Хьамза, Хьийзабо цо сахьтан ...

(Цамза) Юамдой жимма шеи ши лерг, Мижаргах цо юллу ...

(Церг) Дера вац и воллуш хьеста, Каракхачахь баьпкан...

(Цастар)Элп

Элп дайна

Хьам..., мер...халдиг, ки...а, ...ирк, бор..., ку..., ...а...а, ну.

..,хьа...ар.

Телеграмма

Телеграмма xlorrae ЦХЬОГАЛ бохучу дашна юкъадог1учу элпех.

(Жоп: Цигахьо охьаварах Гиланига ала. Лукъман.)

Дешнаш кхолла

Дешдакъош д1а а деший, цаьрца дешнаш кхолла. ЦА,ЦЕ,ЦИ,ЦУ

(Жоп: цаца, цамза, цамгар, церг, цергков, цестар, циго, цинцаш, цициг, цу цул).

346

Самукъане материал

Дешнийн т1ег1анаш

Ледуза дош

Ца (цаца), цу (цул), цаста (цастар), цамгар (цамгаре), це (цел), церг (цергков).

Дашна кжъахь дош караде

Цадешар (де, дешар, ешар, шар).

Цхьогал (хьо, га, лаг, хьал, галц).

Самукъане кепаш

1. Ц ........(цел, цех, цкъа).

2. Ц .............(церг, цхар, цана).

3..........Ц ... (деца, неца, кица).

Дешнаш вовшахтасархо

Цхьабосса. XIapa дош дакъошка декъа деза, кхунна чудог1у дешнаш схьа а лохуш (цхьа, бос, са, ас, саба, Басе, хьаса, бохь, сахь).

Дешнаш т1ехь болх

Буц хьакха йитина меттиг?		(Цана)
Баьпках даьккхина дакъа?		(Цастар)
Дама а, ахьар а лосуш болу г1ирс?		(Цаца)
Доккха деха месала ц1ога а, ира муц1ар
йолу акхаро?		(Цхьогал)
Цхьа га долу шада?		(Цхьалго)
Акха хох?		(Цкъарг)

347

Муьлха мукъа аз Ца тоьаш долу элп

юкъахдитина дилла

_Ц.(Жоп:цу, цул,

_ц.цана, цициг) ц

ц...Ц...А

Ц...Л Ц ... АЪ

Ц...РГ Ц. АЬНА

Ц ... СТАЦ...АЛГО (элп Е) (элп ХЬ)

КроссвордКроссвордан

еакТовш чу догГуш долу дешнаш язде.

1. 1ай мох баьлла ло хьовзор.

2. Гурахь хуьлуш болу акха стом.

3. Чохь кхобу дийнат.

4. Ж1аьлина юург чуютту ной.

(Жоп: 1. Дарц. 2. Хьамц. 3. Цициг. 4. Гуй.)

Шарадаш

Ц элп хьалха хилча суна,Юург Гуьйшур ю цо хьуна.Б элпаца ахь и хийцахь,

Хир ма ю со говран когахь. (Церг - берг)

Охку беш ас, оьрнаш доху, Х1усамдас со ч1ог1а лору. Нагахь хьалха Ц диллахь, Асар дийр ду ас бешахь.

348

Дукха вахлуш цуьнан сибташ

Ц д1адаьлла Б нислахь,

Йоза дийр ду доски т1ехь. (Бел - цел - мел)

Х1етал-металш Х1етал-метал хаийла хьуна: Щечу г1ожмаш т1е хевшина к1айн
котамаш? Х1етал-метална кар-кара кхийдаш,лакхахь цхьа лам леста, бухахь дарц	(Цергаш)
хьийза?	(Цаца)
Т1од к1еда ду, мТараш ира ю?	(Цициг)
Ешшехь мекхаш долуш йийриг?	(Цициг)

Можачу хГусамнанас, хьуьнхара схьа а еана,котамаш ягарйина, шеца д1аяьхьна? (Цхьогал)

К1айчу декхнашна т1ехьа бух боцу ор? (Бага, цергаш)

Пеша к1елхьара схьакъеда к1айн уьстаг1ий? (Бага, цергаш)

Лакхахь лам леста, лахахь ло доггу? (Цаца а, ахьар а)

Туьйранашкахь хезна хьуна,

Х1илла цуьнгахь сов ду бохуш, Хийла борг1ал цо ядийна, 1овдал къиг а лейина.

Паз а масане цо йиъна,

Ж1аьлех-м доду, и ма-гиннехь, Алун басахь хаза кетар, -Наха цуьнца кечйо бедар

Дуьйцуш, ас хьо ца хьевер...

Иза ганза, и довзаза

Хир дац, моьтту суна, бер.

(Цхьогал)

(Хь. Саракаев)

Чехкааларш

Цуцуш цацийна цу чохь беана чуо т1ехь пхьолдиг.

Цеца чохь цу ца соцу.

Бацалахь цаьпцалгийн цхар деца, цаци чохь Бицацин цу

беца. '

Цициго цастар цергашца цоьсту.

Кицанаш

Цахиндерг ма дийца, дийцинарг кхочушде.

Церг - деши ду, мотт бала бу.

Цкъа яздинарг - дети, шозза яздинарг - деши.

Цхьана сирнико дуьне а дагор ду.

Ца лозу корта ма бехка.

Цхьана дийнахь цадинарг шаре даьлла.Цхьа дика доцуш вон ца догтуЦа битча, дехко а юхку цергаш.Цахуург хаттар - хьекъал.

Самукъане байташ

Цициг

- Ас кхин дахка лоцур бац! Ч1аг1о йора цициго, -Ас кхин дахка буур бац! -Дуй буура цициго. Хала дара цунах теша,Хала дара ч1ог1а,Нах ца бевлла цуьнга хьежарх,Цуьнга ла шаьш дог1арх.Мичахь дара царна хууш, -

Аш и бабе хатта:Дума бара цициго бууш,Дара кхаба даьтта.(С. Гацаев)

Цициг, цициг, лаца дахка, Арахь мохехь дитташ техка. Арахь мохехь дог1а догГуш, Чохь дехкий ду Гуьргаш дохуш. Ала тГаккха, эхь а хетий? Собаречу хьох уьш кхетий? Оза а лой уьш хьох а ала? Кхера а лой ткъа, уй, д1адала. Пиллакх мичахь хир ду церан, Чоь ю, чоь ю охкуш цара! Хьо ду лардеш г1иллакх цаьрца, Уьш ду хьийзаш, хьийзаш цаьрца.

350 351

Хи мичахь ду? Туьйсур яцахь,

Старг1анаша д1амелла. Мажар тоьпацаСтарг1анаш мичахь ю? Лоьцур дацахь,

Лома т1ехьа яхана. Базаран туьканахь

(С. Гацаев)

Мичахь ду?	Цхьогалан йиш
- Цициг - мициг,	- Долахьа, цхьогал,
Хьо мичахь дара?	Долахьа цхьогал,
- Говраш 1амош дара.	Луларчу юьрта,
- Говраш мичахь ю?	Бецийн меънаш
- Попа чу йоьхкина.	Лечкъо гГур дара вайша.
- Пап мичахь ю?	- ДогГур-м дара со,
- Щаро ягийна.	К1айн куй болчу
- Ц1е мичахь ю? - Хино яйина.	Нохчийн к1анта

Лам мичахь бу? Кхозур дацахь.

Н1аьнаша бохийна. _ .

ТТ₁ ~ ₀ (Халкъан) Шаьнии мичахь дуг ^v

Бедаша диъна.

(Халкъан)

Цициган rlan

Дехкий лецна, уьш кхачийна, Лехарх кхин уьш ца карийна, Лаца, хьаста, мерза ловзо, Деладелла, д1асахьовзо. -И ма хила ган адамна! Цициг дуьйжи сингаттамна. Цициг дуьйжи, дехха 1илли, Дуьненах а цо догдилли. Делха иккхи миска пекъар:

— И сан ирс кхин маца хьекъа?!

Делхаийзош, наб озийра, Набаро кхин сурт довзийра:

Дехкий дара лоьцуш, ловзош,

Хаза мерза дТасахьийзош. - Цициг дара ког ца кхеташ, Дерриг дуьне шен ду хеташ. Х1етахь дуьйна буса, дийнахь,

- Дуй те, аьлла, xlapa дийна? Дижна Iapa массо хенахь Цициг дехкий лоьцуш Ненах.

(С. Гацаев)

352

Дагардарш

Цхьа-цхьа-цхьайтталиг, Цхьана ненан шийтталиг, Ши етт бетта гуьмалиг, Бецан б1евлиг, Б1аьвна чуьра чоьхьалиг, Чоьхьа тесна оьлтариг, Хьала-охьа шото, Шотоша б1о буьйцу.

- Б1онна хьалха мила ву?

- Шел воккха Чиракх ву!

- Чиракхна хГун еза?

- Алдан-Малдан йо1 еза!

- Ио1ана х1ун деза?

- Кураш боккха ка беза.

- Коьмана х1ун еза?

- Яа буц еза.

- Бацана хГун деза?

- Мангалхо веза. -Мангалхочунна х1ун еза?

- Думий, галий деза. Кхап-кхип! Су на а ца луш дуун делахь!(Халкъан)

Цхьара-цхьара-цхьайтта, Щийннана - шийтта, Ши етт бетта к1удал, Туп хьаса боккхуш. Хьесалгаш кхуьйсуш, Обаригмобариг К1.омсар-к1инц.

(Халкъан)

12. Учимся, играя (метод, нос.)

353

Цхьа-цхьа цхьаитталиг,

Ши етт бетта гуьмалиг, Баца б1аьвлиг, Xloa чуьра буьйра.

(Халкъан)

Цхьа-хьа-цхьайтталиг!

Цхьана ненан шийтталиг!

Ши етт бетта к1удалиг!

Бецан б1аьлиг! Б1ов чуьра чухалиг, Чуха юу йордалиг, Йорда хьакха басалиг, Баса, балахьан.(Халкъан)

Цхьа-цхьа цхьаитталиг,

Цхьа етт боьтту к1удалиг, Баца хьайна бГовлиг, Цуха-цуха-цухалиг, Кана даьлла ц1инталиг, Ц1а ма кхача голагаш, Новкъа диса п1ендараш.

(Халкъан)

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)Цицигех-дехкех ловза - хитрить, лукавить, стараясь обмануть.

Цхьаъ санна - все сразу, дружно, единодушно.

Цхьа мотт каро -добиваться, достигать полного взаимопонимания, согласия.

Цкъарг - дикий лук. Цхар - навес над забором. Цхьалго - однорожные вилы. Цолкухаб.

Физминоташ

Цаьпцалгаш

Цаьпцалгаш, цаьпцалгаш, Лелаш ю шу кхийсалуш:

Кхосса-кхосса-кхоссалой, Бацалахь цкъа д1атарлой,

Жимма бецаш кхаллий, Тийналле ладог1ий, Меллаша шу юьйлало, Юха хьала кхоссало.

(Бераша цаьпцалгаша дийрриг до.)

Цициган к1орнеш

Когаш д1аса а бохуьйтий, д1ах1уьтту.

Куьйгаш хьаладохуьйту, п1елгаш д1асадаржадо. Белшаш т1ехьа а саттош, аркъал сетта. Мох кийра чуузу Дег1ан меженаш мал а йой, юьхьанца ма-х1иттара д1ах1уьтту - мох кийрара арабохуьйту.

354

355

Элп Ц1

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

з Фонетически зарядка

Котаман кюрнеша юург

муха йоьху? («Ц1ип-ц1ип-

ц1ип»)

Мила ву тидаме?

1. Муьлха аз ду xlopa дашехь хезаш? Ц1е яккха цуьнан.

Щокъберг, ц1оькъа-лом, ц1оз, ц1ов, совц1а, муц1ар, хьешац1а,Дуц1а.

2. Дешнийн хьалхарчу аьзнех дош вовшахтаса: ц1ом, оьпа, мунда, ахьар, латта, газа. (Ц1оьмалг)

3. Ладог1а туьйране. Цу юкъахь Ц1 аз шайца долу дешнаш дагалаца хьовса.

Котаман к1орни Щип

Котаман к1орни Ц1ип х1ои чуьра массарал хьалха ара а даьл-ла, ц1ийнан ламеш т1е а хиъна, важа кюрнеш арадовллалц хьоь-жуш 1аш хилла.

- Нана, нана, хьо нийса хиъна 1аш яц! Гой хьуна, кхин цхьа а к1орни ца долу х1ои чуьра ара.

Цецъяьлла котам б1аьргаш беттачохь йиснера.

- Хьо хаий 1е, со цхьажимма доладелла дог1у, - ц1евзира к1орни Ц1ип.

356

Ара а даьлла доьдуш, ц1ечу зезагана тЫоттаделира иза.

Цунна т1е а дахана, боху цо:

- Хьо нийса кхуьуш дац, зезаг бухахь а долуш, гТад т1ехула а долуш кхиа дезара хьо, т1аккха хьуна т1е цхьа а тайпа полларчий а, чхьаьвригаш а хуьйшур яцара.

Иза а аьлла, доладелла д1адахана. Дог1у-уш, дела-цицигана т1е1оттаделла.

- Х1ай, дела-цициг, хьо нийса ца текха.

- Ткъа муха такха деза со? - цецдаьлла хоьтту вукхо. - Х1оз хилла хьавза а хьаьвзина, д1акарча деза, иштта сиха цТа кхочур ду хьо. Иза а аьлла, кхид1а шен некъ беш дДадахана к1орни.

Щеххьана д1ахьаьжча, ч1ерийдохург гина цунна пхьидаш лоьцуш.

-Х1ей, ч1ерийдохург, ахьа нийса ца лоьцууьш. Хьажал муха леца деза, - аьлла, хи чу кхоссаделла к1орни.

Эццахь чГерийлоьцурго схьа ца даьккхинехьара, хи чохь са а дукъделла, лийр долуш дара иза.

- Кхиверг 1амавале, - элира цуьнга чГерийлоьцучо, - шена хууш хила деза цхьаъ дан. Кхийтин хьо, Щип?!

Дог1у дош ала

Ахь со ларвеш кхобу, нана,Со хьан накъост хир ву кхана..

ДГаоьхуьйтур дац ас денош,

Ца деш чохь 1ен даккхий .... Аьчкан некъаш диэгош, хьаьддаИогГург х1ун ю соьга хатта..

Жоп ца лахь ас хьуна нийса,

(Щенош)

Хгуттур вац со эрна къийса... .

(Щерпошт)

Бацалахь ц1ен туьтеш къеда, Царах суна кхоам хета,

357

Уыл шорта ду арахь, -

Шуна хир ду, соьца даг1ахь... .

амаш)

Хи чу 1оьттича, д1атийШелгахоьхушдолу... .

й)

(Ц1аз

(Ц1и

Дош кегаделла

Х1окху элпех дош кхолла: ИНТЮЦ1 (ц!инто).

358

Чекхдаккха дош

Ц1А (-рз, -ста, -pax, -но) (ц1арз, ц1аста, ulapax, ц1ано). Ц1Е (-на, -ра, -тта, -раниг) (ц1ена, ц1ера, цГетта, цДераниг).

Аз тидаделла

Говро етта хьаьжк1ех цТе, Кхалла дацахь а шен де.

Ша т1ехь чехка даьндарг ц1ийза,

(Це)

йза)

Шегахьа и Мусас ешшехь ийза.

Бежнашна ас тосу ков,

(Хьи

в)

Мацдалар уьш ас ца лов.

(Ц1о

Элп

Элп дайна

.. .узам, му.. .ар, ...убдар,...ин.. .олаг,...арз,...ир.. ирхьоза,

Ду...а.

Дешнийн хийцадаларш

Хийца цхьа элп:

Щов (дов, ков, тов, 1ов, сов, чов).

Щов (ц1ом, ц1оз, ц1окъ).Щоз (моз, боз, х!оз).

Дешдакъошца дешнаш кхолла

Щоь, ц1у, ц1о, малг, ла, хар, ц1а, на, ка (ц1оьмалг, ц1ула, цГохар, ц1ена, ц1ака).

Лами

Ща

Щен

Щаьлг

Щонга

Щоцкъам

Щорма1а

Т1едуза дош

Ще (ц1ен), ц1у (ц1ун), ц1окъ (цГокъберг), ц1ов (ц1овза), ц1ен (ц1ена), ц1ий (ц1ийза), ц1а (ц1ака), ц1а (ц1арз), ц1а (ц1азам).

Дашна нжъахь дош караде

Ц1азам (ц1а, аз, зама). Ц1узам (ц1у, у, узам). Ц1убдар (ц1у, у, да, убар).

Дешнаш вовшахтасархо

XIoKxy дашехъ долчу элпех керла дешнаш кхолла: Ц1ЮРМА1А (ц1а, ма1а, la, 1ам, op, орам, ц1ом, рама, мара, мор).

359

Дешнаш т1ехь болх

Чайникан я к1удалан «мара»? Чоь я ^(Щузам)жима ц1а? Куьйган уггаре а жима ^(Щаьлг)п1елг? Б1аьрган т1ехулара чоьш? ^{(Ц1аза-п1елг)}

Вовшахдихкина г1одмаш?(Щоцкъам)

(Щов)Самукъане материал

Дешнийн т1ег1анаш

1 ... ?

Ц1.....

Ц1......... Ц1

Ц1...................... Ц1...Н

Ц1... ЛА (Жоп: ц1е, ц1ий, ц1ог1а Ц1 ... ЗАМ цДубдар.)

(аз У)

дилла

Щ... М Щ ... КА Щ ... НГА Щ

...ЦКЪАМ (аз

(аз О)

Ц Муьлхаазюкъахдитина Ца тоьаш долу элп

Кроссворд

Кроссвордан еак!овш чу дог1уш долу дешнаш язде, т1аккха шуна хуур ду муьлха акхаро цу юкъахь дГалачкъийна. (Жоп: ц1окъберг)

1. Щен-къорза буьрса, нуыдкъала акхаро. 2. Т1ехь мае а йолуш, т1емаяьлла леларг.

3. Тевна хиина котам.

4. Адамаш, кхийолу х1умахил дехьий-сехьий доху г1ирс.

5. Туьйранашкахь хуьлуш йолу зуда бозбуунча.

360

6. Xlopa дийнахь дан дезарг билгал а дина, д1ах1оттийна низам.

7. Диттан меже.

(Жоп: 1. Щоькъа-лом. 2. Олхазар. 3. Къуьрдиг. 4. Бурам. 5. Ешап. 6. Раж. 7. Га.)

Шарадаш

Акхаройн паччахь ду со. Лаахь хила соьца бертахь, Дог мел деа эрна арахь Ца йоггу топ

ахь ма кхийса. Нагахь хьалха

Ц1 нислахь, Пийлан оьшу меже (Лом - ц!ом) хир сох.

ДГадийча, со кхаш т1ехь кхуьу, Латтаеш адамна юург. Хьалха Ц1элп суна нислахь, Чохь Ген х!усам хир ю сох.

(К1а-ц1а)

Х1етал-металш

Х1етал-метал хаийла хьуна:

Х1ун ю дуьнен т1ехь барам а, мах а хаа а, терзан т1ехь оза а йиш йоцург?

(Ц1а)

Ц1ий молу - дахар ло?

(Ц1убдар)Б1е цхьа ваша цхьана мог1арехь цхьаьна вихкина лаьтта?

Кхо ваша ву: цхьаъ мел йии ца вузуш, ^(Ц1ов)важа - мел мели хих ца 1ебаш, кхоалг1а мел волавелла леларх к!орда ца деш?

361 Когаш бац, куьйгаш дац, гу т1ехьалайолу?

1овша а ца 1овшуш, epppire хьалаюург?

Щен сту бижинчохь ца йолу буц,к1айн сту бижинчохь йолу?

Щен 1ака бижина 1уьллу, 1аьржа1ака г1аытина боьду?

1аьржа етт лаьтташ, ц1ечу аттомоттхьоькхуш?

(Ц1е, латта,хи)

(Ще)

(Ще, ло)

(Ц1е а, к1ур а)

(Яй а, ц1е а)

Кицанаш

Щарца бегаш ма бе, хих а ма теша.

Щахь - хьаша, хьошалг1ахь - тхьамда.

Ц1е йоцуш кГур хир бац.

Щей, хий цхьаьна тарлац.

Щийца а, хьацарца а бен ца хуьлу бахам.

Щийнах идда бежана берзан бага дахана.

Щеххьана лакхаваьллачунна б1агор богГу.

Самукъане байташ

Ц1оз

- Муха 1а хьо, ц1оз?

- Деха дууш моз.

- Ткъа болх мичахь бо? - Мах лизлош ду со.

362

Рицкъа суна хуьлу, Цкъа а ницкъ ца хуьлуш.

- Иштта лелахь, ц1оз, Хьох а бийр бу х1оз.

(I. Демеев)

Ц1ип-ц1ип

Суна сайнна ца лаьа Кху межаргех з1ок етта. Сан вежарий схьабахкийта.

- Мичахь бу уьш?

- Диттат1ехьа!

Ще хГун йоккху ? - Ц1ипа-ц1ипа.

Бекъа-ц1ок

Щок-ц1ок, ц1ок-ц1ок! Бекъа ю со, къорза ц1ок. Когийн бергаш ас туху, Лаахь, хьо а хохкур ву.

Хьажал, со мел хаза ю: Мел тамехь ду ц1ога, кхес, Щок-ц1ок, ц1ок-ц1ок Йодур ю со хиллаткъес!

Дагардарш

Х1ац1иг-бициг

Биц1ахь-цГулга

Ц1ахьма-ц1улга,

Шахь-шедаг,

Лам-ц1езаг,363

Ц1елала-ц1ап. 1аппазалечи... Лечи басахь: Тахкий-дахкий,

Щамарий, ц1умарий, Щука д1абаккха ЦГузик!

(Халкъан)

Х1ец1иг, биц1иг, биц1ал ц1ахь, Щахь еки Ека1умар, Иттаз пхьар, Пхьера молла, Моьлкъан цДога-31овр, з1ийр, з1овр.

(Халкъан)

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Ц1ен дешин меха - очень ценен.Ц1е йожо - обесславить, опозорить, всенародно унизить. Щий а, са а доьхкина - ценой больших усилий. Щуза лакха - бедствовать, испытывать большую нужду, прибедняться.

Щарз - особая порода дерева - бересклет.

Щаьлг - 1) комнатка, 2) домик.

Щетуха - огниво.Щокъберг - барс.

Щинто - баран в возрасте более одного года.

Щохар - токарный станок.

Щун - навозная жижа.

Ц1у - жрец, божество (у язычников).

Щула - на 6-й день (после сегодняшнего).

364

Физминот

Ц1аьлг

Бераш тобанашка доькъу. Xlopa тобано ша билгалдечу олхазарх я дийнатах аз тардеш моттарг1анаш йо. Масала:

1. Пезаш («Къа-къа-къа»). 2. Кхокхий («Гуль-гуль-гуль»). 3. Борг1алш («1уь-1а-ре-1у») 4. Ж1аьлеш («Г1ав-г1ав- г1ав».) Хьехархочо ша т1ех мел йолучу тобанна хьалхарчу парта т1е куьг тухуш, хотту: «Мила ву х1окху ц1аьлга чохь 1аш?

Бераша жоп ло.

Юха олу цо: «Пезаш, хьалаг1овттал! Легнаш дахдай, кхузза д1асахьовзадел кортош. (Пезаш хьалаг1овтту).

«Кхокхарчий, ластадел шайн т1емаш!»

«Борг1алш, хаьн т1е т1емаш а детташ, кортош хьала а дахийтий,кхайкхал».

«Ж1аьлеш, голаш т1е охьа а лахлой, ши ког хьалхабаккха, юха т1ехьабаккха».

ЭлпЧ

Стенах тера ду элп?

Шу бакъ ма ду,Дераду:

Ч деаннах тера ду.

Вайн элпаш а, терахьашИэ ма делаш, варийлаш.

Ловзуш,

1ема Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Ц1ерпошт д1а муха йолало? («Чу-чу-чу»)Мила ву тидаме?

1. Цхьатера аз караде дешнашкахь: чаг1алкх, чарх, чалх, чам, хеча, хьач, элхьамч, чимчарг1а.

2. Дешнийн хьалхара аьзнаш вовшахтасарца к1ентан ц1е х1ун ю хьовса: чов, амал, бога, оршот, ручка, зезаг.

(Жоп: Чаборз.)

3. Туьйранара аз Ч шайца долу дешнаш дагалаца хьовса.

Матто йина чов

Чаной, стагий доттаг1алла тесна. Ча хьошалг1а кхайкхина стага, хьешана той дина.

- Эх1, ма боьха хьожа йогТу цунах! - аьлла

хгусамнанас, ча йолчухьа туйнаш а тесна.

Ча, дегабаам а бина, дГаяхана.

Цул т1аьхьа цхьа хан яьлча, диг а эцна хьуьнха вахана стаг, дечиг даккха, чанах б1аьрг а тоха.

Ча дуьхьалъяьлла цунна. Шен доттаг1 гича, хазахетта, мараиккхина иза. Т1аккха хьастаелла.

- И хьайгара диг тохахь сан коьртах, - аьлла цо.

Стаг диг тоха ца тигна. Чано баккъалла а ч1ог1а т!едожийна шена диг тохар.

Стага, ца тоьхча ца волуш, диг то'ьхна чанна коьртах, йоккха чов а еш. Шен дечиг а даьккхина цГавахана иза.

Цхьа бутт баьллачу хенахь юха а хьуьнхахь вовшахкхетта стаггий, чай. Чанан корта тобелла. Цо стаге аьлла:

366

- Хьажал, гой хьуна, хьан дагаро сан коьртах йина чов д1айирзина. Хьан зудчо маттаца йина чов д1аерза туьгуш яц.

(Х-А. Берсанов)

Довза аз

Хьалаг1овтта, нагахь Ч аз юкъахь долу дош хазахь: тукар, бел, черма, болх, хьостам, чами, куьйра, чечакх, айма, чоа.

Дог1у дош ала

Ас латийча буса чиркхаш, Царна гонах

хьийза.... (Чуьркаш)

Араволуш куй т1етилла, Марсаяьлла 1аьнан

.... (Чилла)

Херхана ас хьокхуш ков, Суна йира п1елгах

.... (Чов)

Хилийта сан дагна там, Бабас тобо чорпин

.... (Чам)

Дехьа маьПехь лаьтта керт, Цу т1е тесна

нанас .... (Черт)

Хьаьжк1аш кхорзуш йоллу куьрк, Пхьаьрсах

летта йоллу.... (Чуьрк)

1ежаш, кхораш дуу цо, Дукха деза цунна моз. Яц и 1ебаш мел диъча, Ю и хьуьнах лела ...

_.(Ча)

367Аз тиладелла

Т1емадаьлла хи ткхула

Юайн олхазар ду хьийзаш.

Хи чу Ч элп охьадуьйжи.

Олхазарна г1одан хьаьжи,

Совг1атна элп М дели. (Чайка-майка)

Ги а тоьхна ворда (чорда) гали, Лам т1е гомаш хьалаели.

Арахь мел берш цец а бохуш, Жана хьалха ча (ка) а йогТуш.

Бедарш юьттуш хари (чари) чохь, Нана йоллу дехьа чохь.

Кога хьийзон к1арх (чарх) а эцна, Бедарш тоьгу Амас хецна.

Самукъане аьзнаш

Школана цхьажимма дехьахь, Цу трамвайн соцунг1ехь Арадолуш Ш элпо Платан доьхка ийзадо. Белш т1ехь чамда а йолуш, Ч элп ду трамвай т1е долуш. Ши йиша галморзахъели -Х1инца дийца х1ума дели.

Чекхдаха дешнаш

ЧИ (лла, ч, м); (чилла, чич, чим). Чу (хта, ха); (чухта, чуха).

Дукха хьан даладо?

Аз Ч хьалха долуш, юккъехь долуш, т1ехьа долуш дешнаш даладе

(чами, чич, чухта, чо, чоь, ахча, шича, ларча, маьхча, мача, кач, шач, хьач).

Дешнаш кхолла

1. ЧА дешдакъица дешнаш кхолла:

АЬЛ МИ

ШИ Ча ДА

АХ БОЛ

(жоп: аьлча, шича, ахча, чами, чада, чабол).

1. Х1окху дешдакъошца дешнаш кхолла: ЧА, МА, ИР, ЛАР, ПАР, ЛБА, ГА (жоп: мача, ирча, ларча, чаг1ар, чалба, чада).

Гу т1е вал ар

Ге ко ми ла ба

чо ча дал дар лоз

ТГедуза дош

368 369

Самукъане материал

Кроссворд

Пурхнехьа: арахь ло диллина, шийла 1а деъча,

Чай (чайник, чайтаГ), чам (чами), чам (чамда), чийк (чийлик), чет (четар), чим (чимчарг1а), чопа (чорпа).кхерчахь ц1е ягийта оьшур ду... (дечиг).

Охьанехьа: цо ч1ог1а хьовзаво, йоццушехь цуьрриг бен. И шуна евзаш ю, цуьнан ц1е... (чуьрк) ю.

1. Х1ума хууш ю ша бохучу зудчо мекхабоьлла хьостам, маха, даь1ахкаш, кхийолу х1ума юккъе хьарчийна лаьттах юллу бехчалг....

2. Пхьег1аш йила а, чан д1аяккха а к1адих яьккхина кийсак.

(Жоп: 1. Холмач. 2. Бехчалг.)

Дешнийн т1ег1анаш

ЧА ... Муьлха элп юкъахдитина?

ЧА .........

ЧА............. Ч...Т

ЧА.................. Ч...РТ

Ч...РМА

Ч...ПТАР

(элп Е)

370

Шарадаш

Ч элп сайна хьалха хилча,Х1орда т1ехула лела со.Цуьнан тулг1еш ягаръеш,Сингаттаме узам беш.

Г элп хьалха ахь диллахь,Хир ма ю со чкъурга т1ехь.Ларамза а хьалха суна

М элп нислуш меттиг яг1ахь,Хьуна т1е и юхур ю.

Цунна хьалха Л нислахь,

Палх деш, уьду со кертахь. (Чайка - гайка - майка - лайка.)

Грамматически арифметика

ЧА + Ц1А-А + АРЕ-Е=?

Ча + Ч + Чам =?

ЧО + ЛАН + ИГ=?

ЧО + ЛА-А + АКХА-?

Х1етал-металш

Х1етал-метал хаийла хьуна:

Хьарг1а санна 1аьржа ю, ма1а ю - ша стубац, ялх ког бу - бергаш яц?

Экха а дац, хьоза а дац, тГемашца rlony,ю а 1утту?

«Б1у-у» боху - буг1а яц, латта охку -хьакха а яц?

Экха а дац, олхазар а дац, мара цамза санна бу?

(Чаг1ар)

(Чаччам)

(Чоланиг)

(Чолакха)

(Чхьаьвриг)

(Чуьрк)

(Чхьаьвриг)

(Чуьрк)

371

Экха а дац, ч1ара а бац, олхазар а дац,

Ц1енааларш

и йийначо шен ц1ий 1анадо?	(Чуьрк)
Мара беха а бу, аз зевне а ду?	(Чуьрк)
Аьхка йолалой лела, 1ай йижина 1уьллу? Дирша етт, шуьйра хьаж, готтий б1аьргаш,	(Ча)
бажа юккъахь ца бежа, кара а ца бог1у? Коьрта т1ехь нуьйда ю, мера чохь - цаца,	(Ча)
цхьа куьг ду, иза а - букъ т1ехь?	(Чайник)
Ч1ара хи чохь бу, ц1ога - лаьтта т1ехь? Аса боху «пуф - пуф - пуф»кхин йохъяла к1ордийна. Herlap зевне декаш ду:	(Чами)
Мала чай, хи кхихкина.	(Чайник)
Д1а ца дийча а шаьш хьаладовлу?	(Чоьш)
Буйнал бен яц - ц1а серладоккху? Гома, стаммий, баккхий когаш... Лелайо т1ехь месал кетар. Къилбаседан полюсехь Цо и к1айниг лелайо. Палит1ахь хьо вахнехь цирке,Хир ю хьуна гина иза. Буьрка ловзош, Нудалкх хоьхкуш,Вайна хетац и ирча.	(Чиркх)
Кхузахь юьйцуш ерг ю....	(Ча)

Ча-ча-ча - моз дууш ю йоккха ча.

Чо-чо-чо - суна девза хинан гечо. Ач-ач-ач - аса кхоллу мерза хьач.

Чехкааларш

Ча такхо тача, тача такхо ча.

Чопа чоьлпи чохь, чоьлпа - чорпи чохь.

Со шершачохь ча чу ца шерша, ча шершачохь со чу ца шерша.

Кицанаш

Чекх цадаьндерг дола а ма де, долиинарг чекхдаккха.

Чохь ца хилла сий арахь а хир дац.

Чохь майралла, арахь стешхалла - стаг вацар.

Чорпано вагийначо хина «xlyn» баьхна.

Чохь к1орий, арахь к1егий хир ву вон к1ант.

Ча докъар а дац, морза carla а дац, вир даьхни а дац.

Чохь ерг д1аялар - комаьршалла.

Самукъане байташ

Чайта1

Миска чайта1 цомгаш хилла, Дукха моз цо хьалха диъна. Йоьлху чайта1, мохь хьоькху: - Яла йоллу, чуо лозу. Хьег1а чайта1, б1аьрхиш 1енош Чуо лозуш ю и, ца туьйш: Б1аьрмецигчу чайта1о Комарш йиъна ца 1ебаш.

372 373

Човка

ХьошалгГа шен деца йолчу Човка хилла яхана: Чай мала а, хиъна 1ан а. Исбаьхьа ду мерза чай Аьхка суьйренца молуш, Шекарна т1е н1аьна а кхоллуш.

Чайта1

Массо ву соь гуттар бохуш: - Хьо хьайн дех ма тера ю:

Иштта таь1на бос бу богуш, Иштта гома когаш бу.

Амма, бакъду, ву шуна, Сох тера а и сан да: Суна санна, цунна а деза Ц1ена, керла мерза моз.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Чекх са гайта - упасть в чьих-то глазах, опозориться. Чу са диллина - отдавая все силы, жар души, опекая, оберегая относиться к кому-л.

Чан тасийта - расправиться с кем-л. или с чем-л.

Чам боцуш - плохой, неважный, неприятный, мрачный.Ча такхийна тача - Млечный путь. Чайта1 - чан к1орни. Чаккхарма - верста. Чара - медный плоский таз.

Чаччам-дробь.

Чарп -- приступ малярии.

Чаьрпаз - нагрудная застежка.

Чантал - птенец.

Чийк - положение альчика хребтиком вниз.

Чийрик - четверть.

Чхьонкар - 1) дубинка, 2) завод часовых механизмов.

Физминот Чхьаьвриг Бос сийначу бацалахь, Можачу цу зезаг т1ехь, Къорза коч а юьйхина, Хаза чхьаьвриг, жима чхьаьвриг Т1емаяьлла лелара. - Жу-жу-жу, жу-жу-жуЗезаг аш т1ехь со ловзу. Махца тайна ю со лесташ,
Цуьнца цхьаьна д1асалесташ. Суна карий зезаг т1ехьЙоккха 1аьржа чхьаьвриг. Карахь латто ца лаьа,	(Бераш д1асатехка).
Кисна юьллу ас иза.	(Бераша гойту)
Ой, охьаюьйжи, лаьтта юьйжи, Ченех юзуш сан чхьаьвриг. Т1емаяьлла д1аяха, д1аяха,	(Охьатаь1а)
Т1емаш лестош, генна д1а.	(Куьйгаш лестадо)

374

375

ЭлпЧ1

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Хьозано йиш муха локху? («Ч1ир-ч1ир-ч1ир»)Мила ву тидаме?

1. 41 аз юкъахь долу дош хазахь, хьалаг1овтта: куз, гГовтал, реч1а, куьрк, ч!уг, нуьйда, ч1ег1аг, ч1у.

2. Дешнийн хьалхара аьзнаш вовшахтасарца кГентан ц1е яккха: ч1ижарг1а, истанг, ребус, дуга, исхар, гаьнгали (ЧГирдиг).

3. Туьйранара аз 41 шайца долу дешнаш дагалаца хьовса.

Бумбарий, ч1ег1ардиггий

Дукхе-дукха зама хьалха ч1ог1а ши доттаг1 хилла, боху, 1аьржа чхьаьвриггии, текхарггии. Шен ямарт ойла дагаеанчу текхарго омра дина чхьаьвригна: «Хьада яло, са мел долчу х1уманан: ч1еран, ч1обан, ч1евнен, ч!ег1аган, ч1ег1ардиган, кхийолчийн ц1ий молуш чекх а ялий, хьенаниг мерза ду хьажий, йола». Цо бохург кхочушдан ч1аг1о йина чхьаьвриг, бежанашна, олхазаршна, акхарошна юнаш етташ, церан ц1ий муьйлуш чекхъяьлла. Массо чГажашкахула а хьаьжна, эххар а адамана а тоьхна. Массерачул а мерза хетта цунна адаман ц1ий. Йоккхаеш, текхаргна кхаъ бохьуш йог1уш хилла иза, диц ца далийта, хаддаза багахь:

«Адаман ц1ий мерза ду!» - бохуш.

Мичара дели ца хууш, деана дуьхьалъиккхина ч1ег1ардиг

376

-Ванах, ма хаза йиш ю ахьа лоькхург! Суна а 1амаехьа иза, дехар дина цуьнга ч1ег1ардиго.

- Йиш яц, сиха ю со! - жоп делла 1аьржачу чхьаьвриго.

- Вайша т1ома даьлла доьддушехь, ахь хьайн маттах мотт 1оттийтича, 1емар яра суна, - аьлла, хьасталуш дехар дина ч1ег1ардиго.

- Х1ан, - аьлла, мотт арабаьккхина чхьаьвриго.

Ч1ег1ардиго з1ок тоьхна, и мотт схьабаьккхина цуьнан.

Кхелли т1ехь йижина 1уьллучу текхаргана т1екхаьчча, «бу-м,б-у-м» бохуш, х1умма а дийца ца луш, йисина чхьаьвриг. Цо текхарге х1ун дуьйцу хьажа т1аьхьадахна ч1ег1ардиг. Ч1ег1ардиг т1ехула хьаьвзича, шена вон болх бинарг и дуй хаийтина чхьаьвриго текхаргана.

- Со т1екхочехь хьан бен буьтур бац аса, - аьлла, чаг1о йина оьг1азъяханчу текхарго.

- Хьан мостаг1чун коьртехь бен бийр бац аса сайн бен, жоп луш, д1адаха чухахкаделла ч1ег1ардиг. Цунах кхераелла, «бу-м» аьлла яхана кхеллех йоьлла чхьаьвриг. Х1етахь дуьйна «Бумбари» олу, боху, цу чхьаьвригах, х1етахь дуьйна ч1ег1ардигах кхоьруш, кхелли юккъехь ехаш ю и х1инца а. Ткъа ч1ег1ардиг адам дехачохь бен ца деха.

(Халкъан хабар)

Дог1у дош ала

Бешахь 1уьллу хьаьжк1ан ч1ег1аг, Цу т1е хиъна

къорза ....(HIerlar)

Хи чохь нека деш и лела, Лаца атта бац цундела. Бууш бу и болх бечара, Д1о х1орда чохь лаьцна ....

(Ч1ара) Бу и къаьхьа, бу и стим, Виро бууш болу ....

377

(Шим)

Сайна гайта буса урам, Ас латийра беха ....

Ц1 ийнан йистехь лаьтта rly, Цунна юххехь ^{(Ч1урам)}беха ....

Караэца сихха мГара, Хьайна безахь баа ....^(Ч1у)

Аз тиладелла

(ЧГара)

Х1орд бу ловзуш, тулг1е техка, Klapa (ч1ара) лела цу чохь чехка.

Чохь хи долу ч1аба (кхаба) эцна, Ведда вогТу Муса хецна.

Керт мел ю чинт (ч1инт) лоьхуш лела, Хьагвелла со волу дела.

Некъаш дина, хаьдда хир, Чим (ч1им) лоьхуш ю лоха вир.

Чекхдаха дешнаш:

Ч1а ... (ба, ма, па, ра) (ч1аба, ч1ама, ч1апа, ч1ара); Ч1и ... (рхо, шталг) (ч1ирхо, ч1ишталг);Ч1о ... (rla, б) (ч1ог1а, ч1об).

Предложени кхолла

41 юкъахь долуш предложени кхолла. И аз дешан юьххьехь я юккъехь хилча а бен дац, масала:

Ч1ирдиг ч1ог1а самукъане к1ант ву. Реч1ано лаьцна ч1ег1аг

Ч1ирдига д1ахийцира. Ч1ирдигна ч1епалгаш дукха деза. Ч1ир-

378

дига, чГийшаш даьхна, ц1е латийра, ч1ара ялг1у чу биллира. Чу ч1у хьийзош, ч1ижарг1а ц1анйира Ч1ирдига.

Дагадаийта туьйра

Муьлхачу туьйранара ду xlapa дешнаш, мила ву и яздинарг:

«Дака агана чу вилла дагадеара Ч1ирдигна, амма иза вилхира

«ч1ай, ч1ий»? (Ахмадов М. «Ч1ирдиг»)

Элп

Элп дайна

... ебарло, ... евна, ... ениг, ... апа, ... ода, ... оьндарг, ...урам, ...ама, ...аба.

Дешдакъойн лото

1. Хийца цхьаэлп: ч1ир (вир, г1ир, жир, кир, к1ир, тир, хир).

2. Х1окху дешдакъошца дешнаш кхолла: Ч1АЬ, Ч1А, IA, НКЪА, ПА, НА, МАРА, ПО (жоп: ч1аь1а, ч1аьнкъа, ч1ара, ч1апа, ч1ана, ч1амара, ч1аг1о).

Гу т1е валар

Ч1а. ра ча дал ба.rlo^ ма ^ ми ^хла лоз

Т1едуза дош

Ч1ама (ч1амара), ч1у (ч1уг), ч1апа (ч1аплам), ч1ега (nlerlar), ч1ег1аг (ч1ег1ардиг), ч1еш (ч1ешалг), ч1иж (ч1ижарг1а), ч1ир (ч1иркъе).

379

Самукъане материал

жир - кир - тир)

Кроссвордаш

1. Охьанехьа:

ДаьГахкаш ю, ц1ий а ду, Олийла дац дийнат ду. (Ч1ара)Пурхнехьа:

К1оранал 1аьржа, лайл кГайн,

Щенол лекха, бецал лоха?

Б1ог1ам лаьтта серло луш,

(Ч1ег1аг)

Бухахьк1орамабацгуш.

(Ч1урам)

1. Кроссвордан еакГовш чу дог1у дешнаш язде, т1аккха шун таро хир ю хаа, муьлха олхазар ду д1алачкъийна кроссвордехь (деша лакхара охьа).

(Жоп: ч1ег1аг.)

1. Олхазарш лоьцу гур.

2. Хьуьнан стом.

3. Хийра стаг чоьхьа ца валийта.

не1арна тухуш ерг.

4. Латтаохуш т1ек1елтухуш ерг.

5. Дагарна тГетуху г1аж.

(Жоп: 1. Реч1а. 2. Стеш. 3. ДогТа. 4. Б1ал. 5. Дага.)

380

Муьлха элп	Ца тоьа элп
юкъахдитина ЧIA... Ч1А........	дилла
Ч1А............. Ч1...Ш	Ч1. ..М
Ч1А................... Ч1...ГА Ч1. .ПАГ	Ч1...нг Ч1. РКЪЕ
(Ч1аж, ч1аба, ч1аг1о, ч1аг1ам.) Шарадаш 41 - ца мостаг1алла хьедо, В - ца гихь мохь текхабо,Ж - ца херхаца дитт хадош,Лаьтта охьа1енайо.К элп хьалха нисделча,4оьнаш хазйо, к1аййо. Т - ца нехан бедар Хазчу куце ялайо. (ч1ир - вир	Ч1...ИШАШ

Грамматически арифметика
Ч1 + чоьнаш чу тухуш болу г1ирс =?Ч1 + цхьаьннан ц1арах а болуш, нахбехаш, д1салелаш а йолу меттиг =? Ч1 + боккха АШ + к1аг =? Ч1 + цхьана гуна т1е хьалаволуш йоккхург =? Ч1 + кхог1улг=? Х1етал-металш Х1етал-метал хаийла хьуиа Хи - дуьне, дуьне - эхарт?		(Ч1у) (Ч1урам) (Ч1ораш) (Ч1ирхо) (Ч1оь) (Ч1ара)

Дешнийн т1ег1анаш

381Куьйгаш а дац, бел а яц, поппарх

х1усам йо? Когаш а бац, т1емаш ду, хьоза санна	(Ч1ег1ардиг)
бодуш бац? Мотт бу, къамел ца до,т1емаш ду,	(Ч1ара)
т1ема ца болу? Ц1ога ду - экха дац, пелагаш ду -	(Ч1ара)
хьоза дац?	(Ч1ара)

Ю хьалха ю, уьйриг юккъехь бу, ту кар -

т1ехьа?

Б1ог1ам санна лаьтта, ц1е летта богу:

(Ч1ег1ардиг)

йовхо ло, чим ца буьту?

(Ч1урам)

Юьхь а, чаккхе а йоцург?

(Ч1уг)

Чехкааларш

Ч1ожахь ч1ог1а ч1об ду ч1е1аш, ч1иркъе ч1ирхо ч1ир ву йоь-кхуш.

ЧГешалг багахь къорза ч1ег1аг, м1еро лаьцна ч1ара.

Кицанаш

Ч1еро лоху хи чохь к1орга меттиг.

Ч1ара санна ша т1ехь веттало.

Ч1ара безахь, хи чу вала.

Ч1агаран юьхь а, чаккхе а яц.

Ч1ег1аг матто х1аллакйо.

Ч1ерана нека ма хьеха.

Ч1еро, белча а, хи чохь бен 1ийр бац ша аьлла.

382

Самукъане байташ

Ч1евнеш

Щевнес боху ч1евнега: - Ахьа йиш вон лакхарна, «Шиъ» ас хьуна диллина. Йиш ца локхуш, мукъам талхош, Хьо ю ц1енна бала балхош.

Важа ч1евне, цаяшарца Шок етташ ю, хьийзош корта: Ша яц цуьрриг хууш х1ума, Кхунна хьехамаш бан г1ерта.

Къуьйсу цара, екош хьун, Хьуьнах даржош девнан ун.

Искогбергах кхера эшац Хи чохь л ел а ч1ара: Цунна кхерамениг бу Шаьнах буьзна м1ара.

Дагардарш

Ч1е-ч1е - яппаиг, Ч1аьхьи кити яппаиг,

Китин Ети - яппаиг, Етин 1умар - яппаиг, 1умаран Гака - яппаиг, Гакин Исуп - яппаиг, Б1аьрга чопа - яппаиг, Чопан бахтар - яппаиг, Бахтар кус - яппаиг Кусан

1аьнди - яппаиг,

383

Гаьндин

3aprla - яппаиг, ЗаргТан Бетар - яппаиг, Бетиран борз - яппаиг, Барзан Ч1ерий ловзуш ду хи чохь, к1еза - яппаиг, Щенчу, мел чу айми чохь: Пхоуг, Пхуг- Цкъа т1едог1ий, т1егулло, Памарх дулий, д1ахьулло.

яппаиг.

(Халкъан)

Ч1оп-ч1оп-ч1оп! Хьунах декаш хеза ч1об. Тхо и лаха дахара, Буса чиркх а латийна: Кулла к1ел, дитта т1е а Лоьхуш ч1обтхо хьийсира. Мичахь лечкъа ч1оп-ч1оп-ч1оп, Гучудала сихха, ч1об!

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маьГнаш)

Ч1ана ваккха - (д, б, й) - разорять кого-л. Ч1ег1ардиг санна ека (в, б, д) - кто-л. очень много говорит Ч1арх-аьлла - 1) способный активно трудиться, решительный, 2) аккуратно, умело (делать что-л.)

Ч1аплам - плоскогорье.

Ч1арбал - веревка, тесьма (для прикрепления ноши на спине).

Ч1аьнкъа- метис.

ЧГевна-щегол.

Ч1ега-замок.

Ч1ег1аг-сорока.

ЧГерг- перекладина (поперечная балка на крыше).

Ч1иж - камень, носимый на теле суеверными людьми, амулет.

Ч1им - купырь.

Ч1инт - кран.

Шишталг - щека.

Ч1об - выпь.

Ч1оь - ларь (для засыпки зерна).

Ч1оьндарг - чунгур (музыкальный инструмент).

Ч1уьжарг - глиняный кувшин (без носика).

Физминот

Ч1ерий

Хи йистехь ду, Дитт ду даьлла. Хина цо шен 1индаг1 делла. Боккхур бу ас Цунах сара, Ловзабаккха Хи чуьра ч1ара.

Мекхаш хьийзош, Сеттош дайн, Маса хьийза Ч1ара ... (яй).

Элп Ш

цуьнан г1аж!

I - N'IIIMIM. in рая IMVIH i inn

384

Стенах тера ду элп?Хьаьвди юххехь 1уьллуш ду, Хьажа цуьнга дика шу: Ш элп дуй и, ал ал аш, ДГаяьккхича

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненшна материал)

Аз

Фонетически зарядка

Пезо лаг дахдина чухьодуш х1ун до? («Ш-ш-ш»)

Текхарго яппарш муха йо? («Шш-шш-шш»)Мила ву тидаме?

1. Х1окху дешнашкахь цхьатера аз билгалде: шахьар, машар, шайт1а, гомаш, машен, ваша, хьаша, йиша, теш, беш.

2. Суьрташ т1ехь йолчу хгуманийн хьалхарчу аьзнех дош вовшахтасий, д1адеша. (Жоп: шелиг.) Шада ______Етт ______ Лу ______ Иту______ Газа

3. Туьйранара Ш аз шайца долу, шайна девзаш доцу дешнаш дагалаца хьовса.

Бекшин тог In чохь

... Т1аккха Леча дистхилира Ч1ег1ардиге:

- Х1ей, Ч1ег1ардиг!

- Ва-а, вай.

- Нехан ц1енна юххе, раг1уш к1ел баннаш до аша. Наха шун баннаш лардо. Бераша а новкъарло ца йо. Оццул шайца г1иллакх лаьцча, гурахь цхьаннен ходика ца еш т1ап-олий, дов шу И хгун 1едал ду шун?

- Хгун дийр ду ткъа. Иштта диллина-кх тхуна.

- Дика ду. И къайле а шуна юьтур вай. «Цхьа куна ши куна, куна-коыптара ч1амарг1ана ч1ижжикъ» олуш 1едал ду шун. Ииш лакхар ду иза я вовшашка къамел дар ду?

386

- Вовшашка къамел до оха иштта.

- Д1а де х1ета шайн къамел. Вониг ма дийцалаш, - элира Лечано.

Иштта олхазарна хьехар дира Лечано. Цул т1аьхьа д1асакъаьстира уьш. Хазчу 1аламо шайна кхоьллинчу хьелашна резахилла хьаннашкахула, 1аннашкахула, буц-аренашкахуладуьйладелира уьш...

(Х.-А. Берсанов)

Дукха хьан даладо?

Дешнаш даладе аз Ш хьалха (шада, шинара, шалго, шач), юккъехь (йиша, алаша, маша, тайша), т1ехьа долуш (даш, муш, теш,туш).

Дог1у дош ала

Юьрта деша хьо схьавола, Ю тхан т1ек1ел

йина ....(Ишкол)

Арахь деъна доккха ло:

Берийн са ца гатло.

Салаз хоьхку бераша -Хит1ехь бина шера ....

(Ша)

Цамгар, суна т1е ма г1ерта:

Соьгахь ницкъ бу тахана шорта.Аравалале тхайн чуьра

Молу ас к1айн, мерза ....

(Шура)

Сан карахь бу беха му ... .

Тхо д1айийна девлла бе... . Чоь йохъеш ю йогуш пе... .

387

Т1ек1елтоьхча сийна бай,Юелахь 1уьллуш дара ....

Мала лаахь мерза чай,

Кхоа ма де киснара

....

Дешнаш кхолла

Шайна юкъахь аз Ш а долуш,

ША, МА

дешдакъош т1ера д1адуьйлалу

ш долу

дешнаш даладе

(шада, шарам, шахьар, шап-тал, маша, машар, машен).

(Шай)д1аяздо: Ш. Стенах тера дуи?»

- Кагйинчу ахкарх! - элира Асета.

- Ткъа муьлха дешнаш д1адуьйлало цунна т1ера? - Дош «шура», - элира Шедида. - кхин а «шад».

- Шайт1а, - т1етуьйхира Асета. - Шок, шаршу - Вай х1инца цхьана ловзарх ловзур ду, - элира хьехархочо.

- Аш х1ораммо Ш аз шайца долу х1ума ян еза. (Шай) Дукха еънарг тоьлла ву.

- Ура! - аьлла, д1алилхира бераш. Иттех минотехь цхьа а гучу ца велира. Т1акхха схьакхечира бахнарш. Массарел хьалха схьавеара Салавди.

- Х1ан, - элира цо, - шоколад а, шура а ю шуна.

Цунна ши г1аж х1оттийра.

Дукха ца 1аш схьаеара Асет, шеца ж1аьла а далош:

- XIapa ж1аьла Шалмаз ду. Ши г1аж х1оттаел суна а.

- Шиъ х1унда х1оттайо

- Х1унда аьлча, кхуо Салавдис еана шура мелла. Салавди оьгтазвахара.

- И х1ун ду, аса буфет чуьра ехна еана яра иза. Хьо бахьнехь сан цхьа г1аж д1айойур ю.

Ишколехь

Хьехархо чо элира: «Аз Ш иштта

И ведда д1авахара

кхин а

х1уманаш ян. Дукха хан ялале, хи туху шланг а

яхьаш схьакхечир а иза.

- Кхин а цхьа г1аж хГоттаел суна. - Юха жимма ойла йина, т1етуьйхира, -Шланганам ши г1аж

XIOTTO а мегар дара, хьовсал мел еха ю.И дешнаш цуьнан багара довлушшехь, класса чу иккхира хехо

Шамсуддин

- Ас лергаш схьадохур ду хьан.

Х1унда хьебо ахьа ц1е яьлча лелош болу

г1ирс?

Цу юкъана Салавдин лерг озо а ларийра иза. Салавдига мохь белира:

- Шамсуддих а цхьа г1аж йог1у суна. Со туьйли!

Сан кхо г1ажю.

- Собар дийр ду вай массо схьаваллалц.

Дукха ца 1аш схьакхечира Шедид. Шен карара х1умнаш охьа а йохкуш, цо элира:- XIapa шок, шед, шарф. Суна йиъ г1аж йог1у. Цецваьллачу Салавдис хаьттира хьехархочуьнга:

- Нийса ма дац и. Цунна кхо г1аж бен ма ца йог1у?

- Нийса ду! И шарф Шаруддин ю, - кхетийра и хьехархочо.

Ах дош шуьгахь ду

Шага (т1улг), шар (шо), шар (шу), шат (къа), шар (ша), ша (да), шал (го), шай (т1а), ши (ша).

Элп

Элп дайна

Хьа...а, мо...а, му..., ...ар...у, ...аьлта, Бе...ир, на...тар, ... аптал.

Дешнийн хийцадаларш

Хийца цхьа элп: Шад (бад, г1ад, кад).

Шад (шал, шар, шах, шач).

Шай (бай, вай, гай, лай, тай, т1ай).

Дешдакъойн лото

1. ШИ бохучу дешдекъах дешнаш кхолла (шира,

шифон, шича, шиша, шинара).

2. Ва

..(ша), шу

..(ра), ма

...(ша), ши ..(ша), ша

(рам) шаьл (та), шел.. (иг), ж1ак.. (еш), мар.. (шо), дуьй... (раш), жи.. (раш), б1аьш.. (тиг), ше.(кар).

Ишкол

Хьехархо чо берашна тГедиллар

до. Ишкол бохучу темина шайга мел

далало,

дешнаш даладе, олий.

(Жоп: хьехархо, ишкол, дешархо, директор,

урок, доска, парта, тетрад, книга, ручка, иш-колан майда и. д1. кх.)

Шина дашах - кица

Шай, зурма

(Жоп: шай деллачо зурма а лекхна.)

Дашна юкъахь дош караде

Шарф (шар), шада (ша, да), шарбал (ша, шар, бал, ал), шахьар (ша, ахь, ахьар).

Дешнийн пхьалг1ахь

Д1адеша пхи дош. Мичахь д1алачкъийна ду ялхалг1аниг?

ов ха лд и.

Ке

ма

390

Овкъарш4. ШАГ | А, (жоп: шарам) 5. ШИ ^J*" (шича)

Лулахо

Амалт Анаграммаш

(Жоп:

школа.)Шалха (алхаш), шарам (машар), шалго (гола), шада

(даша), шахьар (хьашар).

Самукъа

неШина a arlop

материал Шад (даш), шет (теш)

Кроссво рд

391

КроссвоШарадашрдан еак1овш чу дог1у дешнаш язде.

Д1адеш а дош. (Жоп: школа.)

Ребусаш

1.ША 20 (жоп: шаткъа).

2. Ш (жоп: шу) 3.2

РА

(шира)

Коча ю - хи дац, к1айн

Буьмаьштиг чохь со хуьлу.

Нагахь элпаш хийцаделча, Мерза молург сох хуьлу

Хи юххехь со хьалайолу Бацал лекха а хуьлу. Нагахь хьалха К диллахь, Кучан меже а хир ю. Суна хьалха Б хилахь, Меттиг сенъеш 1уьллу арахь. Цуьнан метта Ш хилахь, Хила тарло со киснахь.

Куьйра луьйсуш тхо хилча,

Налханца со тТайх схьадолу Нагахь элпаш хийцаделча, Лай т1ехь томмаг1а хуьлу

Х1етал-металш

Х1етал-метал хаийла хьуна:

Ц1ергахь а ца йогу, хин буха а ца йоьду?

Хи чохь беша т1улг?

Щечу бердах детталуш долу кТайн дог1а?

Говр уьду, ц1ока 1уьллу?

Хи т1ехь лаьтта хинан т1ай?

Суо хи доллушехь, хи тТехула лела?

392

(Шай - чай)

(Шач - кач)

(Бай - шай)

(Шар - лар)

(Ша)

(Шекар)

(Шура)

(Ша а, хи а)

(Шай, хий)

(Ша)

ю - ло дац⁹	(Шура)
КГайн ю - хи дац, мерза ю - моз дац?	(Шура)
Ма1аш йолчуьнгара йоккху, берашна ло?	(Шура)
1ай яхъели, аьхка хьаьрчи?	(Шарф)
Яздан хуучарний бен мегаш доцу хи?	(Шекъа)

Эчиг-дечиг, ма1а, локкхар? (Баттахь йоллу шаьлта)

Щенааларш

Ша - ша - ша - буто бина хи т1е ша. Шу

- шу - шу - к1анта книга йоьшу Аш - аш -аш - схьагулделаш къоламаш.

Чехкааларш

Шар мелла ши газа, шат1е даьлла ши шинара. Сан шар шуна, шун шура суна. Шина чиркхан ши шиша, шина шичин ши йиша. Сирчу аьттан сира ши шинара, 1уьйрре даьккхина дуькъа шар.

Кицанаш

Шен ненан сий лардечо Даймехкан сий а лардийр ду. Шен ц1а - ц1ен ц1а. Шен кет1ахь н1аьна а хуьлу майра.

Шина балдех арадаллалц хьан лай ду дош, арадели - хьо цуьнан лай ву.

Ша лакхара хеттарг когашкахьа ваьлла.

Ша лай воцчо дегабаам бийр бац.

Шена дина дика цахуучунна дина вон а хуур дац.

393

Шеца лелиича ша цамегарг ша

нахаца а ма леладе. Ша винчу лаьтте кхочуш латта дац.

Самукъане байташ

Шиъ

Бахбелла 1ийсана некъ:

Кхаьрдаш ву тахана шех. Меллаша боккху цо ког. Сихделла деттало дог

Кхуо нанас аьлларг ца ди, Цундела кхо даьккхи шиъ.

«1амаде - бехира цо, Паккха бен ловза ма rlyo».

Буьркане бахийта гуо. Цундела деана вон... Бахбелла 1ийсана некъ, ПайгГа ю дДаеллар не1.(Т. Ахмадова)

Шар

Дадашана шар делла, Иза цо д1а ца мелла. Ца молуш и дитина: Реза вац и шерана. - Малий вала, Дадаш, шар,

Мелла ваьлча, лур ду б1ар.

Буьрса г1ан

- Дахка, дахка, д1а ца буьжуш,

Х1унда бу хьо кхузахь 1уьллуш, Шур-шур деш, и ча кегош?

- Кхоьру со дГабижа, йиша,

Даккхий мекхаш долу буьрса Цициг суна г1енах гира. Дехко дехке шабарш до: - Ахьа шур-шур хгунда до? By кхо боху меллаша, Шур-шур ца деш 1ийр бу ша.

Дагардарш

1уьйре, суьйре маьлхан хьаж, Вайн буьйсанан къорзатаж.

Ахьмийн уьйт1ахь дечкан барз. Хьо хилла-кх и динарг арз.

Хьийши, бохуш, уьйт1ахь ло,

Аьхки, бохуш, дечкан гуо,

Лаьцна, бохуш, г1езан з1ок, Тохал т1аккха х1инца шок!(Ш. Хасаров)

Ши хгуттут ю варшан йистехь,

394 395

Охьахиъна диттан гаьн т1ехь, Бага ваьшта ца юьллуш, «Х1уттут, х1ут-тут» бохуш. Дагарде, лаам белахь, -Ца лаахь - дТавала!.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)Ши б1аьрг а хьаббина - невнимательно, небрежно (делать что-л.)

Шалха хабар - пустословие, болтовня.

Шед бан - собрав все вещи, ждать отъезда.

ТТТа бохьуш санна - поспешно, торопливо, быстро, стремглав.

Шалмаз - прополис, пчелиный клей.

Шамали - канталупа (сорт дыни).

Шаролг - уховертка.

Шаткъа- ласка.

Шатлакх -салют.

Шаткъам - медяница.

Шел1а-дьявол.

Ширдолаг - праща.

Шовр - сырный рассол.

Шач - осока.

Шахьар - город.

Шелиг- кадка, бочка.

Шиш - спорынья.

Шовкъ - азарт, воодушевление.

Физминот

Шура

Бераш: Поллнна шура еллаРеза яц шурина Полла.

Полла: Езац суна шун шура Лойша даа худар.

Бераш: Оцу шурин меттана Худар дели Поллина.

396

Полла: Дезац суна деккъа худар, Аш ца елча цуьнца шура.

Бераш: Хударх тоха кхин а шура Хьалха йилли Поллина. Поллас худар дии, дии, Цу т1е шура мели, мели. Х1инца иза йиъна ели.

Полла: Беркат шорта хуьлда!

Бераш: Цо массарна эли.

Элп Э

Стенах тера ду элп?

Секха1ад сайн караэцна, Талла ваха со, ког хецна. 1ад ас дуьйли, озош пха, И-м ца бели меттах а. Соьгахь хилларг Э элп хилла, Дира суна цо и х1илла.

Ловзуш, 1ема(ловзаран упражненешна

материал)

Аз

Фонетически зарядка

Ца хууш карара охьа а йоьжна, пхьег1а йоьхча х1ун ола?

(«Эх1..»)

Мила ву тидаме?

1. Д1адоьшучу дешнаш юкъахь цхьатера аз караде: эмкал, эвла, эла, экъа, эрз, эса, эскар.

2. Дешнийн хьалхарчу аьзнех йоь1ан ц1е вовшахтаса хьовса:

эхиг, седа, истанг, лам, арданг. (Жоп: Эсила.)

3. "Параш тохарца хаам бе, нагахь дешнашкахь аз Э хазахь: баргол, дак, х1уттут, эсала, эпсар, берд, белхи, эпсар, х1орд, эрмало, элхьамч, элп.

4. Дадог1а дийцаре. Цу юкъара аз Э шайца долу дешнаш дагалаца хьовса.

Экскаваторщикаш

Селхана со волчу чуиккхира тхан луларчу эвлахь 1аш волу Эми.

- Охьакхийса хьайн этикеткаш! Тхан уьйт1ахь бакъйолу эскалатор ю, - дозаллица хаам бира цо.

- Экскаватор хир ю хьуна, эскалатор метрохь бен ца хуьлу, и кхето г1ерта со.

Ара а лилхина д1адахча, баккъалла а экскаватор ю-кх лаьтташ. Ша латийна елахь а, цу т1ера белхало цхьанхьа вахана хиллера. Меллаша кабини чу вели тхойшиъ. Цул т1аьхьа Эмис ваха а вахана, цхьа рычаг ца хууш хьайи. Экскаватор ц1еххьана тоха а елла, дДайолаели. Хьалха лаьтташ токан б1ог1ам ма бу. Экскаватор б1ог1амах д1акхийти, иза arlop а боккхуш, цхьадолу серий а хедош. Массо меттехь электросерло д1аяй. Эццахь ведда экскаваторщик а схьакхечи. Тхойшиннат1е мохь хьекха х1оьтти иза.

Сарахь дас ц1авеъча...

Цунах лаьцна суна дийца а ца лаьа, башха дагалаца оьшуш доцу дела иза.

398 399 Дукха хьан даладо?

Аз Э юкъахь а долуш, шайга мел далало, дешнаш даладе

(эппаз, эт1о, эшарш, эх1, эхарт, эхиг, эханг, эхь, эца, эчиг, экха).

Дешнаш кхолла

Эв ... (ла, лаяъ, на).

Эла (дита); Эл..(п, та, хьамч, ча).

Дог1у дош ала

Х1инца божал дац тхан де Атто дина тхуна ....

(Эса) Сарралц арахь идда лелла Бекъа еа сагатделла. Шек ма яла, ч1ама бекъа, Лур ас хьуна мекхан

....

(Экъа) Хьоьца ловза бац и бакха, Ду и дера хьуьнан

...

(Экха)Боцуш муьста, баатомехь, Хуьлу цуьнан мерзо чам. Шатай па ма бу и хьац Олуш ду цунах ....

(Элхьамч)Элп

Элп дайна

...шар, ...ханг, ...ша, ...наш, ...кам, ...rlo, ...далби.

Хийца цхьа элп:

Дешнийн хийцадаларш

Эхь-яхь-юьхь; экъа-екъаюкъа-юькъа; эла-ала-ела -юла - яла.

ТГедуза дош

Эвла (эвлаяъ), экха (эккха), эла (эладита), эр (эра), эр (эрг1ада), эр (эрна), эса (эсала), эхь (эхьа).

Дашна юкъахь дош караде

Эрг1ада (эр, г1ад, да, rla, даг1, эг1а, эра). ЭгТаза (эг1а, rla, г1аз, аг1аз, Аза). Эскар (эс, ка, каре, эр).

Лами

Э - на т1ера д1адуьйлалуш долу дешнаш лаха:

Эр

Эса

Эвла

Эмкал

Элхьамч

Самукъане материал

Кроссвордаш

Кроссвордан еак1овш чу догТу дешнаш язде.

1. Толлу ж1аьла.

2Ч1апат1улг.

400

3. Мачанан тайпа.

4. КараТамоза говр.

(Жоп: 1. Эр. 2. Экъа. 3. Этка, 4. Эмалк.)

Дог1уш долу дешнаш кроссвордан еакТовш чу язде. Аша и нийса кхочушдахь, шун таро хир ю цу чохь д1алачкъийначу шатайпанчу ц1а чохь 1аш йолчу х1уманан ц1е д1аеша. (Жоп:

этмаь1иг.)

1. Пум-Азехь хуьлуш долу нуьцкъала дийнат.

2. Х1ума узуш лелош болу гтирс.

3. Шера меттиг.

4. Харцдерг.

5. Дайн гтиллакхаш.

6. Юадинан тайпа.

7. Шеран хан.

(Жоп: 1. Эмкал. 2. Терза. 3. Майда. 4. Аьшпаш. 5.1адат. 6. Исхар.

7. Гуьйре.)

Шарадаш

А д

а н

(Эткаш)

(Этмаь1иг)

(Эмкал)

(Экскаватор)

(Юьхь - эхь)

(Электролампа)

меже хилла лела, Дерриг хезаш, гуш а ю. Нагахь хьалха Э диллахь, Пиллакхан цхьа дакъа ду.

Харцонаш лелийна хилча, Хьаькаме со яздина.

Хьалхара элп хийцаделча, Хи лаьттинчохь карийна.

14. Учимся, играя (метод, нос.)401

Грамматически арифметика

Э + б1аьста диттан гаьн тТе йолург =?

Э + ц1ахь кхобу з1акардаьхни + А =?

Э + салазан «ког» =?

Э + ялта, кхийолу х1ума т1ехь д1аюьйшлело латта=?

(Арз - эрз)

(Эг1а)

(Эг1аза)

(Эг1о)

(Экха)

(Эскалатор)

(Эрзан пхьаьркан)

Э + хьарам х1ума а дина, шех латош дерг =?(Экъа)

Х1етал-металш

Х1етал-метал хаийла хьуна:

БТаьргаш ма1аш тТехь бу, цТа -

букът1ехь? (Этмаь1иг)

1аьржа ши ваша гоьллелц бен вац, массо метте вайца лелаш ву?

Хье т1ехь йоллу ши антенна, Ша ю хиъна и чу Шенна. Шена т1ехь и леладо, Дукха партал йолало?

Букъ т1ехь ма1аш лелош ер г?

Башха бел адамо йина, Яц и товш,

ю букъ Вагоно, не1арш а йоьллий, Тхо чу дуьту сеттина, соцунг1ехь. Беха лами Нала боьду, Теша хала Латта ду б1аьргех: Массо лаьтта - и д1абоьду.ахка цуьнгаСтигала хьала маж а лестош лаьтташ ерг? ала, -

Б₁еМуыиан цуьргах тера ц1ога, беланиХаза б1аьргаш, кегий бергаш меттаБацалхула дежаш лелий, лела? НенеТ1аккха кхойкху дакха дагадог цо, «мму1ий-,у -у!» олий.

Ткъа, ахь кхабахь иза дика,

^Со
1ашБоккха хаза етт а хилла,волчу Шура, даьтта, нехча, к1алд

корана Лур ю цо, вохуьйтуш г1ад. (Эса)

Чоьхьа

малхас(Хь. Саракаев) ^{баьккхи}Цхьана дийнахь хи ца мелча,^на,Хьо ца мега, со магац.

^ТховхЦхьана к1ирнах, шина к1ирнаххьала а Хи цахиларх и кхерац.оьллина Буц ца хилча, дуу к1охцалш,, Ц1а Мерзий, чаьмзий къестадац.серлона Мел беха а некъ бан дезарх,х Пелъелла и к1елйисац.

дуьзна.Букъ т1ехь цуьнан 1уьллу боккха

Ирахбахна ши дума.

402Палахь хьо зверинце вахнехь,

Хир ю хьуна и гина.

ОыТазъяхча, туху туйнаш:

Хичаш цунна ахь ма е...

Хьайна дийна гина яцахь,

Кинохь иза тергалъе. (Эмкал)

(Хь. Саракаев)

403

Самукъане байташ

Ас таьптар т1е т1адам буьллу. Иза 1аьржа т1амарах. Malam йовлий, элпаш хуьлу Уьдуш, ловзуш Iaxapex. Юьстах лелхаш

уьш ма кхерста Сан таьптаран акъарехь. Дешнаш кхолла вовшахкхетча, Хуьлу элпех 1аьржа эхь. Массо элпаш цхьанхьа гулло, Потех ь жа ду мотталуш, Xlopa элпах уьстаг! хуьлу, Эра доккхуш хотталахь.

(Е. Новичихин)

Эса

Эса, эса, аьттан бер,

Ловзае ахь эсал берг,

Бацалахь д1ахьежа хьо, Дуьзча, д1а а дижа хьо.

Де шелделча, г1аьттина,Буц юур ахь теттина,

Шийла шовда т1емелла,

1аьхар хаза «му - у -1 -1!» - аьлла, Сарахь далий, хьо д1аг1о,Нана хир ю хьо дакхо.

(С. Гацаев)

Этмаь1иг

Этмаь1иган болар чехка Хуьлу, цунах хьо ма къехка. Кевнна т1ера дуо т1е кхаччалц Некъ бийр бу цо дийнахь сарралц.

Кицанаш

Элан хола бахь, къиг тГехуур ю.

Эсашка борз лацалур яц.

Эзар доттаг1 верг ваьлла, эзар сту-етт берг вайна.

Эскар эшийнарг а цхьа стаг ву, толам баьккхинарг а цхьа стаг ву.

Элан к1ант аганара ма волийла, берзан к1еза гуьргара ма долийла.

Эхь доцу б1аьргаш к1уьро а ца бууЭхь делахь, бехк а бу.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маь1наш)

Эзар балех валийла - употребляется, когда хотят привет-

ствовать кого-л., вернувшегося домой после долгих лет пребывания где-л.

Эхь-бехк дала лоьрийла - говорится, когда кто-л. хочет освободиться от чувства стеснения.

Эхь-бехк дайина - стыд и совесть потеряли.

Эрз санна лесташ лаьтта - колышется как камыш.

Элтар - мерлушка.

Эмалк - дикий, неприрученный (о животных).

404 405

Элхьам

ч - б боярышник у

Эр - борзая.и

Эханг - шерстяная х нитка, ь пряжа.а

Эрг1ада - м необузданн ц ый (о ^,человеке).Энжеде - ¹грубый.^аь р

Ф ж и а з _,

и ж н и о м т _а

Э х э

1 л , а н м а х ь т а а м й ц н _!а

ь в а о л . а

х М ь о о х ь о ж у г ш е

, н а л ш а ь л т е т с а т а с д о о

, , Ш Э е л н х а ь а ц м о ч т с

1 о е ь и й ц з а а б о а к к к к х х у а ш л о г

. а ь К н х о т с 1 с е а р л а у ш и , ц а у с ь р к г х . о

в А д й о с р а к д у а ь ь г х

, н а Б э р л х д ь у а м а ч с а ш б

, е р С а а ш й н н а а , д Ц и х ъ ь н а а ц а а ц в а у ь

1 т а у ш ш

, , Д х о 1 ь о к р ъ а у н н й а т

. а

(Бераша байташ Ц т1ехь у дуьйцург н до.) а х

Э л эл п п

ш а

Стенах тера ду х элп? и л

О и ба й са т х а ца , ка рч « ий Ю та,

Н о жа э х л ах п ь и д та а си ц Ловзу и! ш,

» - 1ема ал

ий ( та.

₄о

6в

з а р а н

у п р а

н е н е ерг? (Ю) ш Мила

н ву

а тидаме

м 1. Х1

окху а дешнаш

кахь т цхьатер а аз

е караде: юргТа, р Юнуш,

юнаш,

и юург,

юза, а юса,

юкъ. л 2. Х1

окху

) дешний н

Довза хьалхар

чу

азаьзнех

к1ентан

Накхарм ц1е

вовшахт

озано ша аса: ю,

седа,

ца битича уче, пен

(Юсуп).

тухуш 3. Ту

ьйранара аз Ю юкъахь

долу дешнаш дагалаца хьовса.

Эмкал к1орни Юни

Адамаш

санна яха лууш яра эмкалан кГорни Юни.

- Нана, суна а лаьа аганахь д1айижа, - элира цхьана дийнахь Юнис.

- Ткъа хьо т1е

д1аюьжуш йолу йовха г1ум цул оьшуш хета хьуна? - бехк баьккхира цуьнга нанас. - Ца хета. И к1еда а,

йовха а, дегтана

тамехь а ю, - элира Юнис. - На

на,

суна а

лаьа ю ловзо

, -

элир а цо

жим

ма 1ийн

а.

- Ткъ а хьан кочахь болу горгали

цул

оьшуш

бу? - хаьттир а нанас. - Бац . Мел самукъа не бу и!

дозалди ра

Юнис. - Нана, суна а

лаьа дац! - туьркаш яа! нанас - къаръяла аьлларг ца туьгура т1еч1аг1

Юни. -дира

- Ткъа Юнис. вай дууш

долу 407 баь1аш Дог1у царал дош оьшуш хета алахьуна? -

хаьттираюхБ а ананас. у

- Дац. ц

Мел мерза (Юсу) ю уьш! - х елаелира ь Юни. - а (Юху)

Нана, суна к а лаьа х гГалахь а (Ю) яха! - юха а элира цо. с

- Юьртах о (ЮргТа)ь. Вайн аренца в хуьлу о зезагаш, хаза ь хьожа йогТу д буц. Ткъа у гГалахь ш хуьлу иза? - кхето в г1оьртира у

шен к1орни , нана.

- Дера ца Ц хуьлу, цкъа у а хир ма н д е у л ь а д у а , с Ю м ь а з н н г а а л я ц т а у х ь с , у . а с Б у и ь р .

к .

а .

л . о

в А з р о а ш х , ь с ч о 1

о .

г .

а Н а т к х х а а н р м к о о з в и й т у д х е у р

, а

А д р у а

в , о

Ш л

у а ш ы

а с ц а п л д а и щ т ч _.а . , р т у у ш х , у ш а с . _.т _.Т

.е

Ю о л с у у .

б .

у .

с . а Х1ета лб метал о шр

з М

а (Ю)

ш ч а а ш y r т l о a ь , г у К ш х о о ь ь ш о у л ш у ю , д Т а а м й а - м д е а х ц а . н а С и н р е а к ъ ю б о к я к х б у о

? р

Д е а ч к (Юкъ)я а ц х . й Л и К ъ р ч о а с с х в е о с р а д х

ь 1. Хьалбахамца _якъаьста р ш верп ж 2. Дама,

а ахьар й доккху о чарх.

_,3. Берий н юсург. Я 4. Моз доккху б меттиг. а 5. Мачи

с н

а цхьадак х ъа.

ч (Жоп: 1. у Эла. 2. Хьера. л 3.

а Ахкарг4

с .

_тМазлаг1 а а. 5. _йЧимчар о г1а)

0 Сам

⁸укъа не байт аш

- М у ь л х а

д у ш

у х к и й ч а

Э ш

а х ь

, с о а

х и й ц а

- б

Хоьт о туш х ду у элп ш

У. -

- Эр б на о дер х ш ма у дийц ш а, - .

Боху

ш ду Олу ас элп уьш

Ю. дийнах

Дика кхузза: дешна 1уьйрр шехь,

делкъе

Дика хь, дешн сарахь аш изза. даим Пхьер баха е,

КГор лоьре, да ца заргов

до зе, суна Дика хьаха йойла

. шун

Kerla Гуьйре волу ! ш,

чувог Делкъе Гуш, хилча, Лела аз сан со дека:

уьш -

Делк хии ъе на, хуьлда К1а шун две дика! лла

Де ша дика а хил хуьлда арн шун - а, Д1а ца На долу б а кхетта кхе ун. тта,

вис Балхар ина а : ц1абог Ди 1урш йна ас, хь

Дуьхьа сар лвуьйл рал

уш, ц декъал лев бо: зин

- Де а, а, суьйре Даь дика нда дойла, рг Марша хил да шу, ла, марша хьи 1ойла! йзи

на.

Юсуп

когаш 4 охкийн 0 а, 9

Панта Дагар т1е а дар

ЭлпЯ

Щийна хьалха гул а делла,

Декхарш декъа марз а делла,

Лаьтта бераш, дог айделла, Кхочушдан уьш, сак!амделла.

Ахьа, Юсуп, буьрка юса, Ахьа, Юнус, мангал туса.

Ахь д1акхосса, Бакъи, юкъ, Леча, къовла хьайн г1одаюкъ!

Уьйт1е ц1анъе ахьа, Юнуш,

Hex д1айоккхуш, - ю и гуш. Кет1а вала хьо, Юси, И д1аваха - хьо виси.

Физминот

Юкъ

Мор буззий ас дечиг дохьу, Туьллу иза пеша тхайн. Пешо тхуна йовхо йохьу, Серладоху дегнаш дайн.

Яга ц1е хьо, сирла яга, Дечиг дага, сиха дага, Алу тхуна алсам луо, Цуьнца цхьаьна йовхо луо.

Кхерчахь дечиг даьгна дели, Цунах алсам юкъ ма ели. Кха т1е юхкур ю и оха, Хьо ца оыиу, дада, воха.

Стенах тера ду элп?

Д1ахьовсийша, доттаг1ий, Олхазаршна ц1а ас ди. Ц1а чу хьозан меттана Я элп т1ома деана.

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

Довза аз

Бабас боьха лелаш долчу берана х1ун олу? («Ай-яй-яй») Мила ву тидаме?

1. Цхьатера аз караде х1окху дешнашкахь: ялта, ялг1у, яхь, ялсамани, яй.

2. Дешнийн хьалхарчу элпех йоь1ан ц1е вовшахтаса: яздархо, худар, иту, йоза, туьппалг, алу (Яхийта).

3. Туьйранара аз Я юкъахь долу дешнаш дагалаца хьовса.

Цициг М1аьв

Де, малх кхетта, декхна дара, ткъа пису М1аьв - оьг1аздахна, дера. Уьйт1ахула лелаш долуш, аккхар а даьлла, ор чу доьжна хилла иза. Ша ор чу дожарна резадоцуш, оцу меттигна мотт бохуш ду цициг. Ор-м шек д1а а дац. Цунна хГун ду.

Дуьненна а оьг1аздахна пису, массарна а мотт баха доладелла, шена дуьхьал мел кхеттачунна. Пхьидана а баьккхина, ткъа вукхунна и халахетта.

- Х1ан! ДТалаца хьайна!

410

411

Пешат1ехь 1уьллучу ялг1уна а баьккхина цо мотг. Арахь

яраш юккъехь болчу уьстаг1на мотт бохуш ду хТара. Уьстаг1о, хьажа ахьаьжна, «ole-э» эли.

- Со ду «б1е-э»! Собарде ахь! - кхоччуш оьг1аздахна пису. Яьшканаш т!е хьала а даьлла, мохь хьекха х1оьттина пису

М1аьв:

- Массарна a мотт бохур бу аса!

Эццахь 1ожа т1ера чубеана хьет1е 1аж кхетта цунна.

- М1аьв - аьлла, мохь хьаькхна кхераделлачу цициго. Яьшканаш т1ехула 1ункар-бертал чу а деана, дедда ц1а дахана и.

- Дерриге а Даде д1адуьйцур ду аса, - боху оьг1аздаханчу цициго.

Массо а цунах воьлуш вара.

Х1ума хаа лууш верг

- Чохь чорпа а, кхийолу юург еш йолу пхьег1а?

-Яй.

- Шена чохь жижиг а, картол а кхорзуш йолу, беха т1ам болупхьег1а? Ялг1у.

- Базарахь мах бийриг луш долу ахча? Ял.

- Лекха ирахъяхна, хьалаевлла бецаш? Яраш.

- Цхьаъ юьхь ю, ткъа дуккха а хилча, х1ун олу царах?

-Яххьаш.

-Тешнабехк биначу стагах х1ун олу?

- Ямартхо.

- Хичаш яр, кхечу кепара муха эр дара? -Яппарш.

Кроссворд

Кроссворд кхочушъе. Аша и нийса яхь, шун таро хир ю цуьнан юьххьехь лакхара охьа башха дош д1адеша. (Ялсамани)

1. Иоь1ан ц1е.

2. Базарахь мах бийриг луш долу ахча.

3. Шераскан буса доьшуш долу сура.

4. Хи, ладар чухула д1адохуьйту г1ирс.

5. Tie д1авуьжу йийбар.

6. Доьдухи.

7. Шурех доккху сурсат.

8. К1адинан тайпа.

(Жоп: 1. Яха2. Ял. 3. Ясин. 4. Апари. 5. Маьнга. 6. Ахк. 7. Нехча. Исхар.)

Х1етал-металш

Пеша т1ехь со хуьлу, Юург кеч а йо. Беха т1ам а хуьлу,
Куьг ца дагадо.	(Ялг1у)
Хьоьхуш вац, доьшуш вац,
виллина йоза яздеш ву?		(Яздархо)
Лекха ю уьш - дитташ дац,
Баьццара а ю - нитташ бац?		(Яраш)
Горга ю уьш, к1айн а ю,
Коьртан куьзганаш уьш ду?		(Яххьаш)
Пеш а, трактор латайо,
Юкъ я к1ур хуьлий, д1айов?		(Ягориг)

Кицанаш

412 413

Дошам

Яхье даьлла эппаза туьмане кхаьчна. Яхь йолчу дагехь хьаг! хир яц.

Ярезаз - цветок черемухи. Самукъане байташ Бабин бедаш

Яхийтин исс бад ма ю,

бад ма ю. Церан ч1апа когаш

бу,

когаш бу.

Нека дан уьш лууш ю,

луушю, Хи ца хилча, х1ун

дийр ду,

х1ун дийр ду? Беша яжо юьгур ю,

юьгур ю, Шаьний даха

1амор ю,

1амор ю. Ков-керта

схьаялор ю,ялор ю, «Къакъ-къакъ»

баха 1амор ю,

1амор ю. Цхьогале ца

яхьийта, ца яхьийта, Ж1аьла далор ду уьш ларъяйта.

Ч1ег1ардиган йишИиш лакхахьа, ч1ег1ардиг, Дог деладеш, хьомениг. - Ииш яц, йиш яц, - боху цо, -Щено деш ду х1инца со.

Дийнахь сарралц лела и, Кхоьхьуш поппар, идош хи. Тхов к1ел бен беш ду иза, Т1ома лелаш хаддаза.

414

Масех де дГадаьлча, ас Доьху цуьнга, ца еш вас:

- Ииш лакхахьа, ч1ег1ардиг, Дог деладеш, хьомениг.

- Ииш яц, йиш яц, - боху цо, Юорнеш кхобуш лела со. Дузо деза уьш х1инца, Мозий лоьцуш аренца.

Хьошалг1а схьа кест-кеста, Ца соцуш, дог1анаш леста. Ч1ег1ардиг, ва ч1ег1ардиг, Ииш лакхахьа, хьомениг.

- Ииш яц, йиш яц, - боху цо, - Генна махка доьлху тхо. Б1аьста деъча, со юха, Локхур йиш ас доггаха.

Дагардар

- Дахка, дахка, д1а ма къехка,

Аннаш к1ел хьо д1а ма лечкъа. ХьошалгГа бу кхойкхуш хьо, Шура мало цициго.

Дехко гуьргахь «ц1ир-ц1ир» до:- Буьртигех ас тоам бо, -Цициго со ца 1ехабо, Шура йоцуш со 1ало.

- Х1унда лечкъа Гуьргахь хьо? Кхоьруш бу хьо, пис ю хьо! Цицигех-дехкех ловзий вай? Вайга хьоьжуш бераш дай.

415 Бераш, бераш, схьагулло, Вовшашна шу т1егулло, Дагардеш, вай къастор ду Цициг-дахкий

муьлхарг ду. Цхьаъ-шиъкхоъ-диъ, Дахка-хьо! Цхьаъшиъ-кхоъ-диъ, Цициг- и!

Физминот

Зезаг долу-уш самадели, Тохадели, меттахдели. Мохо патарш лестадо, Пийла зезаг техкадо.

Малх схьакхийти, айбели, Бода лоллуш, серло ели.

Полла г1оттуш, т1емабели, Т1емаш лестош, лакхабели.

(Байташ т1ехь дуьйцург кхочушдо бераша: голаш т1е хевшина 1а, кортош охьа а дахийтина, б1аьргаш хьекхош, самадовлу, меттахъхьоь, зезаг санна, леста, техка и. д1. кх.)

Элп1

Стенах тера ду элп?

Терахь ворх1 ду вайна гуш,Цхьацца хаам шеца болуш.

Цхьа-ши г1аж ахь цунах яккха, Массарна I гучудаккха.

416

Ловзуш, 1ема

(ловзаран упражненешна материал)

з Фонетически зарядкагуьйранна н1аьна муха кхойкху? («1уь - 1а - ре

- 1у»)

Мила ву тидаме?

1. Цхьатера аз караде дешнашкахь: 1аж, ба1, м1ара, йо1зар, 1уьйре, б1ар.

2. Дешнийн хьалхарчу аьзнех к1ентан ц1е вовшахтаса: 1уьй-къе, айп, лан, айма, верас, дарба, ирхо (жоп: 1алавди).

3. Туьйранара I аз шайца долу, шайна ца девза дешнаш дага-лаца хьовса.

1овдал а, паж а

Вехаш 1аш хилла кхо ваша. Шайн да велча, бахам бекъна цара. Кхаж тесча, воккхахволчу шина вешина дуккха а бахам кхаьчна, ткъа жимахволчунна - 1овдалчу вешина - цхьа сту. Базаран де деъча, 1уьйрре хьала а г1евттина, базара баха тоха-белла уьш. Ша а воггу аьлла жимахволчо. Шайн дас Ыийна бахам а эцна, д1авахана ши ваша. 1овдалниг а вахана шен 1аьржа сту а эцна базара, цуьнан ма1ех муш а тесна. Хьуьнахула ваха везаш хилла иза, ткъа цу юккъехь лаьтташ къена наж хилла, мох баьлча татанаш деш.

- XI_OKXOтатанаш хГунда до? - ойла йина Говдалчо. Соьгара сту эца г1ерташ-м дац техьа xlapa?

- Хьо сту ала г1ерташ делахь, д1аэца, со реза ву. Кхунах б1е туьма доккху. Кхин лахавер вац. Схьада ахча.

Наж диет ца хилла, «къач1-къич1» деш ц1ийзар бен.

Товдалчунна моттаделла, цо ахча духалург бохка боху...

417

- Дика ду, со реза ву кханналц сатоха.Ножах сту д1а а бихкина, цуьнан 1одика а йина, ц1авахана. Ц1ахь вежарша хаьттина кхуьнга: -Х1ун хили, боьхкин ахь сту? -Боьхки.- Дукха делин? Б1етуьма.

- Мичахь ду и?

- Кхана схьалур ду аьлла.

- 1овдал, хьо ма-варра 1овдал ву-кх хьо! - аьлла вежарша.

Шолг1ачу дийнахь шен ахча схьадеха вахана и. ДГакхаьчча,ножа юххехь кхуьнан сту а ца хилла: буса берзалоша биъна хилла иза.

- Схьадал сан ахча, тахана схьалур ду ца элира ахь. Мох баьлла, дитт ц1евзина, 1овдалчо аьлла:

- Хьажахь цуьнга, тахана схьалур ду ца элира ахьа, ткъа тахана а изза баха эхь ца хета хьуна. Дика ду, кхин а цхьана дийнахь собар дийр ду аса.

Кхоалг1ачу дийнахь диг дохьуш веана иза. Ахча схьадехна. Наж-м, техка а техкаш, лаьтташ хилла.

- Кхунах дош хир дац. Хьо кхана-кхана бохуш Iapx.

Диг тоьхна-тоьхна наж охьадиллина, ткъа цу чохь хара хилла. Дитт декъаделча, талорхоша д1адиллина деши карийна цунна. Цхьадерг ц1а а деана вежаршка д1агайтича, баха а бахана, дерриг деши а дохьуш ц1а баьхкина уьш.

(Халкъан туьйра)

Дукха хьан даладо?

1. Аз I хьалха а (Гин, 1индаг1,1арч, 1арш, 1илма), юккъехь а (б1ар, мГара, б1ог1ам, б1агор, б1оба, маь1иг), т1ехьа а (йо1, во1, да1, ба1) долуш дешнаш даладе.

2. Цхьана дешархочо дешдакъа даладо, вукхо чекхдоккху: (1овдал, 1о-жа, Ie-ха, 1ил-ма, 1ас-пар, Ia-хар, 1аь-1а, 1аьм-наш, 1ежаш).

418

Дог1у дош ала

Гонах хилча яккхий хьаннаш,

Дог1а дог1у, х1иттош .... (1аьмнаш)

Соьца цхьаьна лела иза,Ницкъ ца кхочуш тГаьхьадиса.

Со сецча, и соцу уллохь, -

Шуна девзар ду и гуллахь. (1индаг1)

Берашна ца деш цхьа тайпа дов,

Ло ас царна ч1ера чуьра .... (1ов)

Хьайна лаахь, хахка чехка дин,

Юьстах дита бердан к1орга .... (1ин)

Вахалур вац и кхин маса,

Карахь луьйзуш елахь .... (Iaca)

Воьдуш ву со гена-гена,

Кхаби чуьра сан хи ... . (1ена)

Аренца ца 1уьллу к1а:

Гуьйре яхна, деъча.... (1а)

Самукъане аьзнаш

- Мила ду со хийца шеца Лууш? - хаьттира А элпо.

- Хуьйцур ду ас сайца хьо! Жоп делира I элпо.

1ийсас хьебо хьаьжк1ан хьаса,

Аптис луьйзу дадин ... (Iaca)

419

Цхьана куьйга лаьцна маж,

Артистволлубууш .... (1аж)

Аз тиладелла

Мохь бетта цо, шш а хаьлла: - Къу (1у) ву суна т1аьхьа ваьлла.Малх схьакъеда, з1аьнарш яржош, Суьйре (1уьйре) йог1у басарш даржош.

Пха схьаузий, озабой, Бад (1ад) ас кхуссу, айалой.

Кица

Кицанан юкъарчу шина дашах кица меттах1оттаде: т1улг, хи.

(Тиллинчу т1улга к1ел хи ца кхаьчна)

Чекхъяккха предложени

Ведда вогГу к!ант кхийтира .... (Там чу)

Тахана оха диира мерза......(Хаза 1ежаш)

Ч1ера чуьра нанас яьккхира .... (Таьржа 1ов)

Малх бовха хиларна, тхо охьахевшира .... (1индаг1е)Т1екхечира оха дукха сатийсина иолу .... (1уьйре)

Элп Элп дайна

...аь, ...овраш, м...ара, м...оьрдиг, во..., не..., ...аьржа, ...аь...а, б...ар.

Дешнаш кхолла

Х1окху дешдакъош ца дешнаш кхолла:

1а(1адат, 1алам, 1азап, 1ажаркх, 1амал);

1аь (Таь1а, 1аьвла, 1аьмнаш, 1аьрчаш); 1е

(1едал, Iexa, 1ена, Ieca); 1и (1итта, 1илма, 1индаг1,1ийша, 1ийжа).

Т1едуза дош

1а (1аж), 1ад (ТаддаргТа), 1аж (1ажаркх), 1ам (1аммаг1а), laca (Iacnap), 1арш (1аршмайда), 1ожа (1онжар).

Дашна юкъахь дош караде

1ов (ов), 1индаг1 (1ии, да, даг1, г1ад, laxap (la, ха, ах, ахар), Таткъа (1а, ткъа).

Хийца цхьа элп

1аж - (гТаж, кхаж, къаж, наж, маж, раж, таж, хьаж); 1ад-(1аж, 1ай, 1ам).

Лами

I - на т1ера дуьилало дешнаш даладе, цхьацца элп т1е а тухуш.

1а 1ам laca 1азап1алашо

ТаммагТа

420

421

Чекх элп

I элп кхоалг1а а, тГаьххьара а долу дешнаш даладе:

Ва1да Hel Bol Йо1 Ба1 Да1

Ба1ар

Да1ам

^KolaСамукъане материал

Mala

Маь1на

Кроссвордаш

Кроссвордан еакГовш чу дог1у дешнаш язде.

1. Гуьйренал т1аьхьа йог1ург.	____
2. Пха кхуссу г1ирс.	________
3. Воккхачу стеган говр.	________
4. Буц, дитташ, хиш, вайна гонах дерг.	________

(Жоп: 1.1а. 2.1ад. 3. Iaca. 4.1алам.)

Кроссвордан еак1овш хьалаюза, дог1у дешнаш а яздеш.

1. Дийнан хан.	________
2. УьстагГан к1орни.	________
3. Дайн г1иллакхаш, ламаст.	________
4. Балахьегар.	________
5. Къаьмнийн тайпа.	________
6. Пачхьалкхехькуьйгалладийриг.	________

(1.1уьйре. 2. Iaxap. 3.1адат. 4.1азап. 5.1аьрби. 6.1едал.)

422

Еак1овш чу дог1уш долу дешнаш язде, т1аккха шун таро хир ю кроссвордана юккъехь лакхара охьа диттан ц1е еша (жоп: 1андаг1а).

1. Дийнат.

2. Х1ума юу г1ирс.

3. олхазарш къахко бешахь юг1ург.

4. Т1еюху х1ума (юкъара ц1е).

5. Къоман тайпа.

6. Ондда дег1 долу зоьртала стаг.

7. Д1аюжу говр.

(Жоп: 1. Да1ам. 2. Mlapa. 3. Мунда. 4. Бедар. 5. Абазо. 6. Ур-г1ал. 7. Алаша.)

Ребусаш

1.1 (жоп: 1у) 2.1^^(жоп: 1ов)

3. IA20 (жоп: 1аткъа) 4. IA (жоп:

1алам)

Шарадаш

Чохь ду ч1ерий,

Бераш луьйчу. Элп ахь хуьйций, Хир бу

_{... .}(1ам - т!ам)

Бууш хуьлу со сов мерза, Бос хуьлу сан

ц1ен а, можа. Хьалхара элп д1адаккха, Паччахьан бу куй со т1аккха.(1аж - таж) Гуьйре яхча едда д1а, Деъна кхечи шийла ... Б1аьсте яха генаяьлла, (1а) Аренца и хьаладаьлла.

(К1а)

423

Б -элпаца хи чу юссу,

I - элпаца т1улгаш кхуьссу. (Бад - 1ад)Х1етал-металш

Х1етал-метал хаийла хьуна:

Мел дестарх а хиэ цахьуриг?	(1индаг1)
Тоьхча, туьро а цахадориг? Хи чу кхоьссича, буха цадоьдург,	(1индаг1)
ц1ерга кхоьссича, дага цадогург?	(1индаг1)

Шарахь цкъа вог1уш волу беркат доцу хьаша⁷ (1а)

Къеначу стеган говр?	(Iaca)
Ц1ога лаьцчий бен бедана чу цабоьдург?	(1айг)
БГаьргашца го, куьйгашца схьа ца эцало? Дийнахь сарралц т1аьхьаидарх схьа	(1индаг1)
цалацалург? БГаьргаш бац, лергаш дац, б1аьрзениг	(1индаг1)
лелаво?	(1аСа)

Жима а ву, каде а ву, дерриг некъаш девза? (Iaca)

Дерриг дуьненнат1е к1айн шаршу

юьйхинарг? (la)

- Диканиг, хьажал корах ара, -Мамае кТанте элира.

424

Ваха, вахна арахьаьжча, Доггах велакъежира.

Массо дитташ т1ехь 1охкура Бамбин семса к1айн куйнаш. Щенойн тхевнаш т1ехь а гора Бамбин ховха юрг1анаш.

К1айн, байн, семса бамба бара Корал арахь генна гуш. И к1айн бамба д1асатуьйсуш, Дада вара некъ боккхуш.

Тайп-тайпана к1айн зезагаш Кораш т1е хьан летийна? К1айн полларчий, к1айн седарчий Лаьтта т1е хьан эгийна?

...Дека арахь берийн аьзнаш,

Кхуьйсу вовшийн межаргаш. Доьлу, ловзу, лаьттахь керча, Хоьхку басах салазаш. Ваха арахьаьди маса, Каранаш шен ийци схьа.- Собар, собар! - боху мамас, Йоьлуш, к1анте хьоьжуш д1а.

- Куьйгаш довха хилча тоьа Моьтту хьуна, хьомениг? Юха пальто, шарф ма йицъе, Куй а тилла бовханиг... Хаьий хьуна, маца долу

Берийн иштта самукъа,

Ч1ог1а совг1ат иза хеташ

Ловзу сарралц, йицлой хан? (1ай)

(Хь. Саракаев)

425

Щенааларш

la - la - la - атто Iynyp ю ма1а. Iy - ly - ly - ведда вог1уш ву беж1у AI - al - al - нанна йоьлхуш ю чайтаГ

Дагардарш

Галелай, 1ела вог1у 1елин дин сира бу, Суьйра корта лекха бу, Гарзан xlyn еха ю. Вайн маьждиге салам дилла, Шалажи х1усам йилла, Пхийтта соьман пхи туьйдаг, Барх1 соьман oapxl туьйдаг, К1ант диканиг, дин диканиг, Дагайоьхна яла йоллу Ами Х1овка.(Халкъан)

Со ду экха, Хьо ду экха. Со - дахка, Ткъа хьо - хьакха. Хьо - хГилланча, Сохьекъалча.

Хьекъал дерг Д1аволуш верг.

Кицанаш

1иллинчу т1улга кГел хи ца кхаьчна. 1илманан корта - хьекъал, хьекъалан корта - собар. 1аж санна мерза ма хила - т1екхаьчначо вуур ву хьо, хьач санна муьста ма хила - церг тоьхначо д!акхуссур ву хьо.

1у воцу бажа наха лаьхкина бигна. Геминарг дита хала ду. 1ай ворда кечъе, аьхка салаз кечъе.

Гаьнна кечам цабинарг чохь шийла 1ийна.

1алашдинарг цхьа пайда боцуш диена дац.

Самукъане байташ

1онт1а

Алахь дас: «Т1еоза ков», -1онт1ас, водий, бохьу ков. Бехча ч1ерий лоьцу м1ара, Кховдайо цо п1елган м1ара. Алахь: «К1ант, д1абаккха мотт», -Багахь лечкъабо шен мотт. Эшча иту хьакха киса, Кховдадо шен кучан киса. Поппар бечохь эшча ча, Хьуьнах хьоду яло ча. ХГун г1алат ду, алал, бераш, 1онт1ас дийриг? - ойла елаш.

(Ш. Хаджимуратов)

1аьнан буьйса

б1аьргех летий, Сурт а хуьлий, ле.

426 427

Буьйсанах а йина, Цициг санна, тийна, Чоь ю г1ийла лаьтташ, Пешахь йогу ц1е.

(X. Батаева)

1аьнан буьйса йог1у Мохо х1аваъ охуш. Батто б1аьрг а бетташ, Генадоккху де. Тебаш йог1у rlypa, Йог1у когаш1уьйра, Коран 1аьне

Хьархо санна хьийзи хьо, Юайдеш лаьмнаш, дитташ. Дарце шел а дайти тхо,

Хьайна къарлур моьтгуш.

Лаьтта дуьйжи маьлхан xly: Къедаш лай бухара. Горг а делла зезаг ду 1а, ц1а rlyo хьо хьайна...

(Ш. Хасаров)

1аж

1аж бу лаьтташ баьржина,

TIepa 1ежаш жимделла. Ца деш царна башха х1илла, Поллано уьш дГаидийна.

Мерза 1аж

1аж бу хилла, ц1ен, мерза, Порг1а, чкъор ду сов хаза. Ас и юккъех боькъур бу,

ДоттагГчунна а кхачор бу.

Дошам

(ира аларш, фразеологизмаш, дешнийн маьГнаш)

1аьржа талу дан - сделать (обычно из чего-л. хорошего) что-л. плохое.

1аддарг1а - 1) дуга лука, 2) деревянная развилина рогатки.1ажаркх - пырей.

Гаждарбуц - мята, душица обыкновенная.1аммаг1а - карагач.

1арч - 1) оглобля (арбы), 2) стрелки (лука, черемши).1арш - 1) божий престол, 2) поднебесье, высь, небо.

1ожа - буланый (о масти лошадей).

1онт1аз - девясил лекарственный.гузара - корноухий баран.

Туп - отрыжка.

Iexa - полевой цветок.

Физминог

Мохо генаш лестадо, Соьга 1аж ца баккхало. Кхоссалуш, куьг кховдор ду, Сихха 1аж схьабоккхур бу! ЭхП Ма 1аж букха из а! Муттанах и ма бу буьзна.

(Бераша байташ т!ехь дуьйцург до.)

428 429

Пайдаэцна литература

Эх1, ма хаза бу-кха из а! Муттанах и ма бу буьзна. Куьг ахь кховдош лаккха, 1аж цу т1ера баккха.

1. Айдаев Ю.А., Цугаев Х-М. Хьекъале дош. - Соьлжа-Пала,

1976.

2. Аким Я. Буква за буквой. - М. 1964.

3. Александрович Н.Ф. Внеклассная работа по русскому языку. Минск. 1964.

4. Бобылев Ф. Веселая азбука. М. 1967.

5. Вартаньян Э. Эти мудреные слова. М. 1980.

6. Виеру Г. Веселая азбука. М. 1969.

7. Волина В.В. Занимательное азбуковедение. М. 1991.

8. Демин 1алавди. Шен куьзган чохь гича лам. Соьлжа-Пала.

1991.

9. Лунин В. Азбука. М. 1987.

10. Махмаев Ж.М. Самукъане абат. Соьлжа-Пала. 1985.

11. Максаков А.И. Тумакова Г.А. Учите, играя. М. 1983.

12. Минский ЕМ. От игры к знаниям. М. 1987.

13. Панов М. Занимательные задания по русскому языку.

М.1963.

14. Нохчийн фольклор. Х1оттийнаргС. Эльмурзаев. СоьлжаПала, 1964.

15. Нохчийн фольклор. Х1оттийнаргШ. Джамбеков. СоьлжаПала, 1991.

16. Нохчийн туьйранаш. Х1оттийнарг З.Д. Джамалханов. Соьлжа-Пала, 1990.

17. Нохчийн туьйранаш. Х1оттийнарг Ш. Джамбеков.

Соьлжа-Пала, 1991.

18. Шибаев А. Буква заблудилась. Л. 1986.

19. Юдин Г. Букваренок. М. 1980.

20. Байсултанов Д. Байсултанов Д. Чеченско-русский фразеологический словарь. Соьлжа-Пала, 1992.

21. Берсанов Х-А. Вайн махкара акхарой а, олхазарш а.

Соьлжа-Пала, 1982.

430

Чулацам

Хьалхара дош ....................................................................................3

Элп А .................................................................................................8

Элп АЬ .............................................................................................17

Элп Б ................................................................................................22 Элп В ...............................................................................................32

Элп Г ................................................................................................41

Элп П ...............................................................................................49

Элп Д .................................................................... ;.........................59

Элп Е .............................:.................................................................74

Элп Ж ...............................................................................................81 Элп 3 ............................................................................................... 90

Элп И ...............................................................................................99

ЭлпЙ ..............................................................................................108 Элп К ..............................................................................................117 Элп КХ ...........................................................................................128

Элп КЪ ....................................................................................,.....138

Элп KI ............................................................................................148

Элп Л .............................................................................................159

Элп М .............................................................................................170

Элп Н .............................................................................................183

Элп О .............................................................................................193

Элп ОБ ...........................................................................................205

Элп П .............................................................................................213

Элп Ш ............................................................................................230

Элп Р ............................................................................................. 238

Элп С ..............................................................................................250

Элп Т ............................................................................................. 266

Элп TI .............................................................................................277

Элп У .............................................................................................285

Элп УЬ ...........................................................................................295

Элп Ф .............................................................................................303

Элп X .............................................................................................310

Элп ХЬ............................................................................................321

Элп XI ............................................................................................332 Элп Ц .............................................................................................343

ЭлпЩ .............................................................................................356

Элп Ч ..............................................................................................365

Элп 41 ............................................................................................376

Элп Ш ............................................................................................385

Элп Э ..............................................................................................397 Элп Ю ............................................................................................406

Элп Я...............................................................................................411

Элп I................................................................................................416

431

С.Э. Эдилов

Учимся, играя

методическое пособие для преподавателей начальных классов

Редактор Чираева Р. А.

Корректор Пет права П.Р.

Дизайн и верстка - Уциева i.A.

Художники: Бувайсар Тимирсултшюв,

Ха.жа-Баудип Исраилов и Абдулхамид \ат\ев

Слано в набор 19.10.2007.11олиисано в печать 11.12.2007.

Форма i Ы)х90 '/_|6. Бумага офсетная.

Гарнитура Times Now Roman. Усл.-печ. л. I5.S.

Закач 15.Тираж 1000 ж*.

ГУ11 «Книжное п штельство»

364051 ЧР. i I розный, ул. Маяковскою. ¹>2 www.grozi/dat.ru

(Спечатано с _IOIOBOIоорш инал-макета в ЗЛ( )р «НИИ «Джатар». 35X000. Республика Калмыкия.

I. ^r).incia. \л. Ленина. 245.

Ловзуш 1ема

Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.

22.01.2020