«ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ӘЙЕЛДЕРІ»

Жұматаева Назым Астана қаласы, № 58 мектеп­гимназиясы,  11 «Ә» сынып оқушысы «ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ӘЙЕЛДЕРІ» Ұлы   Отан   соғысы   адамзат   тарихында   болған   соғыстардың   ішінде   ең қасіреттісі болып отыр. Ұлы Жеңіс бізге орасан зор адам құрбандықтарымен келді. Бұл соғыста Кеңес үкіметі 27 миллион адамынан айрылып, 1710 қала мен 70 мыңға жуық ауыл мен деревнялары жойылып, 32 мың өндіріс орны, мыңдаған  колхоз­совхоздары  қиратылды, халық  шаруашылығы   ауыр  зардап шекті.  Қазақстандықтар   соғыс   басталған   батыс   шекара   майданынан   бастап Тынық   мұхиттағы   милитаристік   Жапонияны   талқандау   мақсатындағы шайқастарда да болды. Соғысқа 1 196 164 жерлестеріміз аттанған екен, еңбек армиясында 700 000 қазақстандық, 4 атты  скер, 12 дивизия, 50 түрлі полктер болған.   Сонда   жіберілген   адам   ресурсының   өзі   60   пайызды   құраған   [1]. Сонымен   қатар   бұл   соғысқа   ерлермен   бірге   йелдер   де   н зік   табиғатына қарамастан, қолына қару алып, Отан қорғау ісіне белсене араласқаны белгілі. Соғыс жылдары Қазақстанның майдан арсеналына айналып, соғысушы  скерді азық­түлік, киім­кешек, қару­жарақ, күш­көлікпен қамтамасыз етуі де халық шаруашылығында жұмыс істейтін  йелдердің, балалардың, қарттардың ерен еңбегінің арқасы екені аян.  ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə Майдандағы қыздардың ерлігі туралы м селеге келсек, фашизмге қарсы күресте   флот   пен   соғысушы   майданға   қызмет   ету   өтініші   туралы сұраныстарда  йелдер ерлерден кем түспеген. Бұған д лел соғыстың алғашқы күнінде Алматы қаласы Фрунзе ауданының  скери комиссариатына 112 қыз майданға сұранып арыз жазған, ал Қарағанды облысының тұрғындарынан 1941 жылы түскен 25 мыңнан астам майданға жіберу туралы өтініштің 10 мыңнан астамы  йелдерден болған [5]. Көптеген жауынгер  йелдердің 1941 жылдың өзінде­ақ  скерге баруға қол жеткізгені белгілі. Олардың көпшілігі соғыстың алдындағы   жылдарда   скери   мамандықты   меңгерген   йелдер   болды,   атап айтсақ, соғысқа дейін ерікті қоғамдарда дайындықтан өткендер: ұшқыштар А.А. Тимофеева, Р.Е. Аронова, Е.А. Жигуленко, мергендер Н.В. Ковшова, М.С.   Поливанова,   Л.И.Павличенко,   пулеметшілер   М.Ж.   М метова,   Н.А. Опилова,   медбикелер   В.С.Кощеева,   Г.К.   Петрова,   З.М.   Тасболатова   ж неə басқалары.   КСРО  бойынша   Ұлы   Отан   соғысы   жылдарында   медициналық қызметкерлердің   еңбегі   ерекше   маңызды   болды,   олардың   арасында   орден­ медальдармен марапатталғандардың 40 мыңға жуығы  йелдер болды. Жалпы кеңес елі бойынша  йелдердің  скерге жұмылдырылуы екі рет жүргізілген: біріншіде — 1942 жыл с уір — 1945 жыл мамыр аралығында, бұнда  скерге ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə 300   мыңға   дейін   йелдер   алынған.   Екінші   рет   —   1942   жыл   қазанда Мемлекеттік   қорғаныс   комитетінің   шешімі   бойынша   жаяу   скер   қатарына ə йелдерді жұмылдыру [6]. Ұлы Отан соғысы жылдары барша халықпен қатар қазақ қыздары да жеңіс жолына жан тігіп, бар күшімен күресе білді. Соғыстың алғашқы күнінен бастап олар өз еріктерімен майданға аттанды, олардың алды жиырмадан асса, көпшілігі 17–19 жаста ғана болатын. Мемлекеттік мұрағат құжаттарында қыз ­ келіншектердің өз еркімен майданға сұранған өтініштері сақталған,   ал   олардың   мазмұны   жан   тебірентерлік   патриоттық   сезімдерге толы.  Мысалы,  қазақ   халқының   тамаша,  ер   жүрек,  батыр   қыздарының   бірі М ншүк   М метова   өз   еркімен   майданға   аттану   туралы   жазған   өтінішінде былай деген: «Мое место там, где идут бои с врагом, я хочу собственными руками защищать свободу своего народа», сонымен қоса «Ағам да жоқ, апам да жоқ, сондықтан өзімді майданға жіберуді өтінемін» деген екен. Оның бұл өтініші   1942   жылы   орындалып,   100­атқыштар   бригадасымен   Алматыдан майданға аттанады. Ол бірден пулеметтен атуды үйренеді. Көп ұзамай оны атқыштар бөліміне ауыстырып, аға сержант атағын алады. Кейін Ленинград– Псков (Невель) бағытындағы шайқастарда көрсеткен асқан ерлігі үшін «Кеңес Одағының Батыры» атағы 1 наурыз 1944 жылы қаза болған соң берілді [4; 52]. Қазақтың   келесі   батыр   қыздарының   бірі   —   Хиуаз   Доспанова.   Қазақтың тұңғыш  скери ұшқыш қызы 300­ден астам рет ұрысқа шығып, фашистердің ə скери нысандарын  лденеше рет талқандаған. Хиуаз апа жас кезінен ұшқыш болсам   деп   армандаған.   Соғыс   басталмай   тұрып   М скеу   қаласының Жуковский атындағы Ұшқыштар академиясында оқып жүрген болатын. Соғыс басталған   соң,   Марина   Раскова   құрған   ұшқыш   қыздар   полкінің   қатарына енеді. Майданда Хиуаз Доспанова 10 рет басынан жарақат алып, қолы мен аяғы бірнеше м рте сынып, 4 рет аса ауыр жарақат алып жатса да, соның барлығына   төзе   білген.   Соғыстан   аман­есен   оралған   ол   қазірде   Алматы қаласында тұрып жатыр. Президентіміз Нұрсұлтан  бішұлы 2004 жылы Хиуаз Доспановаға   ең   жоғарғы   «Халық   қаһарманы»   атағын   берді.   Хиуаз   апамыз ə т уелсіз елдің тұңғыш қаһарман қызы болды. Келесі қазағымыздың қаһарман қыздарының   бірі   —   ол,   рине,   лия   Молдағұлова.   Ақтөбе   қаласынының баурайында   туып   өскен,   ке­шешесінен   ерте   айырылған   лия   ағасының ə т рбиесінде   болады.   Кейін   ол   Ленинградқа   ағасымен   көшіп   кетеді,   сонда интернат   үйінде   т рбиеленеді.   Соғыс   басталған   соң,   өз   еркімен   соғысқа аттанған қыздардың бірі болды. Соғыста мерген болған ол Ленинградты азат етуге жаудың бораған оғына қарамай, б рінен бұрын қыстаққа кіріп бірнеше жаудың көзін жойған. 20 жасқа толмаған қыршын қыз, жау оғынан қаза табады [4; 54]. Кейін ерлігі үшін «Халық қаһарманы» атағын алады. Бүгінде қаһарман қыздың   құрметіне   р   қалаларда   көшелерге   оның   есімі   беріліп,   мектептер ашылды. Сонымен қатар соғысқа өз еркімен аттанған тағы қаракөз қазақтың батыр қызы — Рахила Ералина. Ол Қарағанды қаласының Жанаарқа атты елді мекенінен. Жайық бойындағы қалаларының бірінде Рахила апай  уеден жау объектілерін   суретке   түсіріп   алу   үшін   топограф   оқуын   оқып   жүріп, ə ə Ə ə ə Ə ə ə ə ə Ə ə ə ə парашютпен   түсуді   де   үйренді.   Мылтықтың   нешеме   түрлерімен   де   таныс болды. Бірнеше тапсырмаларды орындап жүріп снаряд, бомба дауыстарына да үйренді.   Өзіне   берілген   жұмыстардың   бірінде   жаудың   қолынан   өте   ауыр жарақат   алып,   6   ай   шамасындай   емделіп,   1943   жылдың   қысында   елге қайтарылды.   Өзінің   көрсеткен   ерліктері   үшін   медальдармен   марапатталды. Қазақстандық қыздар қан майданда басқа ұлт өкілдерімен бірге табандылық пен ерлік көрсете білді. Мысалы, М скеу түбіндегі шайқаста қаһарман 316­ атқыштар дивизиясының (8­гвардиялық) қатарында И.В. Панфиловтың қызы Валентина   Панфилова,   Алматы   темекі   фабрикасының   стахановшысы   Зоя Медведева сияқты қыздар да болды. Соғыс жылдары жауды жеңуге өз үлесін қосқан   ер   жүрек   қазақ   қыздары   біршама,   солардың   бірі   Алтыншаш Нұрғазинова — батальон комсоргы, жаяу  скер, Польшада 19 жасында қаза тапқан,   «Кеңес   Одағының   Батыры»   атағына   ұсынылғанымен,   И.В.   Сталин бергізбеген. Сонымен қатар соғыста барлаушы болған, «Даңқ» орденінің үш ə м рте иегері Мүслима Дайрабаеваны, «Зенит» зеңбірегі командирі  клима Ақжолованы айтуға болады. Қазақ қыздары ерлермен бірдей қан майданда түрлі  скери мамандықты меңгеріп, соғысқан, атап айтсақ: танкистер Жамал ə Байтасова,   Күлкен   Тоқбергенова,   Гүлж мил   Талқанбаева,   З уреш Төлебаева; байланысшылар Бикен С дуақасова, Фазиля Темір лиева, Тотия Тойбазарова, Захима Науышева, Шағила Құсанова, Зия Досбергенова, Ағипа Кенжеғалиева;   барлаушы­топографтар   Рахима   Есмағанбетова,   Рахила Ералина;   пулеметші   Гүлж мил   Бейсенбаева;   радистерден   Орынкеш Мысырова, Ш кір Ботақанова; мергендерден М лике Тоқтамысова, Фатима Мұхаметова;   паровоз   машинисті   Үміт   Толқыбаева;   тілшілер   Айша Сыйқымбаева, Қантай Елубаева, Қалима Өзбеханова, Ира Оразбаева, Т жігүл Асанова; ұшқыштар Рымкен Мақымбекова, Д мелі Ж кеева (Қарағандыдан), Хиуаз   Доспанова   (Алматыдан);   д рігерлер   Мархабат   Түкібаева,   Р пия Мақашева,   Гүлімжан   Қасыбекова,   Ира   Тілешбаева;   жаяу   скер   Алтын Мұхаметжанова; бортмеханик М дина Ысқақова, самолет жөндеуші Қазима Нұртазина;  ріп теруші З бира Айтхожина болып соғысқа қатысқан [4; 56]. Олардан басқа аты аталмаған қаншама қазақстандық қыздар да бар, олардың ерлігін ұрпаққа өнеге ету болашақтағы тарихшы­зертеушілердің еншісінде деп ойлаймыз.  Ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə Майдан қажетін қанағаттандыру үшін қалалардың, колхоздық ауылдар мен   деревнялардың   барлық   қажетті   материалдық   ж не   адами   ресурстары жұмылдырылды.   Коммунистік   партия   ж не   кеңес   үкіметі   аз   уақыт   ішінде соғыс   жағдайында   йелдерді,   сонымен   қатар   жасөспірімдерді,   қарттарды еңбекке   тарту   арқылы   саяси   ж не   еңбектегі   белсенді   мамандардың жетіспеушілік   м селесін   шешіп   берді.   Ұлы   Отан   соғысы   кезінде   еңбекші халық   майданға   көмектесудің   жаңа   жолдарын   іздеп,   жеңіске   тез   жетуді ойлағаны белгілі. Барша халықпен қатар Қазақстан  йелдері де жеңіс жолына жан тігіп, бар күшімен тылда еңбек етті. Ер­азаматтар майданға аттанғанда, тылдағы өмірдің бар ауыртпалығы  йелдер мен балалардың мойнына түсті. ə ə ə ə ə ə ə Ə йелдер   шаруашылықтың   барлық   саласында   ер   адамдардың   орнын   басты. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап олар қорғаныс қорына өз табыстарының жартысын   жіберіп   отырды,  үй   шаруасындағы   йелдер   алтын   шекейлеріне дейін берді, жинақтағы ақшаларын, Мемлекеттік займдағы облигацияларын, жылы   киімдер,   майдандағы   скерлерге   сыйлықтар   жинап,   олармен   хат жазысып тұрды, майданға көмек мақсатымен жексенбіліктер ұйымдастырды.  1941 ж. «Казахстанская правда» газеті тылдағы  йелдердің үлесін жиі­ жиі жазып, хабарлап тұрды. Мысалы, Шымкент теміржол мектебінің мұғалімі Чеканова қорғаныс қорына екі алтын сақинасы мен күміс заттарын берген. Трензелева деген мүғалім Мемлекеттік банкке алтын заттары ж не 500 рубль облигация   салған.   Семей   облысының   «Көкжартас»   артелінің   колхозшысы Айдарханова үш пар күміс заттарын, екі білезік, ескі күміс теңгелерін берген.  Жалпы   Қазақстанның   түкпір­түкпірінен   осындай   ж рдем   келіп, қорғаныс   қорын   құруға   йелдер   де   белсене   араласқан.   №   1   Алматы   тігін фабрикасының   тігіншілері   өздерінің   жексенбілікте   тапқан   6   мың   рубль ақшаларын   қорғаныс   қорына   берген.   1941–1944   жж.   қорғаныс   қорына республика тұрғындарынан түскен ақша 723 млн. теңгені құраған [4; 63].  ə ə ə ə ə ə ə ə Қарағанды шахтерлерінің жұбайлары да майданға үлкен көмек көрсетті. Мысалы,   №   1   шахтаның   коммунист   үгітшісі   Тұрғымбекова   шахтерлердің ə п терлеріне барып, үйде отырған  йелдерімен  ңгіме өткізген. Бір күн ішінде ол үй шаруасында отырған белсенді  йел Иманбаевамен бірге 100­ден аса зат жинаған. Тау­кен жұмысшыларының  йелдері ішінде де белсенді жұмыстар жүргізілді.   Мұндағы   партия   ұйымы   4   үгіт   бригадасын   құрып,   оны Тұрғымбекова,   Майжақанова,   Жылқыбеков,   Жақыпов   сияқты   коммунистер басқарды. 3  күн  ішінде  үгіт бригадасы 300  жылы  киімдер  өткізген. Соғыс жылдары «Сен майданға немен көмектестің?» деген плакаттар ілінген. Шын ə м нісінде б рі де көмектесті. Жігіттер майданға кетсе, қыздар тылда жұмыс істеді.   1941   ж.   қазанда   Шығыс   Қазақстан   облысы   Киров   ауданында   4200 колхозшы   йелдер   жылы   байпақтар   мен   қолғаптар   тоқыса,   Жамбыл облысында   300   шолақ   тон,   1200   сыңар   пима,   мыңдаған   бас   киімдер дайындалды. Жүн өңдейтін 11 шеберхана ашылған, шолақ тон тігетін 80 ерікті ə үйірме   ашылды.   «Кеңес»   колхозында   бір   түннің   ішінде   йелдер жауынгерлерге   50   пар   ішкиім   тіккен.   Колхозшы   йелдер   Надырова, Мусалимова,  Мамудаева,   тағы   басқалар   Алматы   облысы   Еңбекшіқазақ ауданының   «Азат»   ауыл   шаруашылық   артелінің   йелдері   парткомға   тігін машиналарын   келіп,   96   ерлер   көйлегін,   ақ   жаймалар,   жастық   тыстарын тіккен [4; 82].  ə ə ə ə ə ə Соғыс   жылдарында   йелдер   өндірістегі,   ауыл   шаруашылығындағы жұмыстарды атқарды. 1943 ж. 62  йел селолық­ауылдық Кеңестерді басқарса, 28­і колхоз төрайымы, 138­і бригадир болды. 455  йел мал шаруашылығында, 1377 трактор жүргізушісі, 350  йел комбайншы болып жұмыс істеді. Мысалы, Ақтөбе   облысы   бойынша   Ойыл   ауданы   Ақжанай   Қаракенова,  «Жақсыкөл» колхозында Мұғалжар ауданында Д меш Хасенова аға шопан болса, Ақбала ə ə ə ə ə ə ə ə ə Назарова  «Жақсымайдың» мұнайын  игеруге  қатысты, Ұзипа  Сатқанғалиева Байғанин ауданының қой фермасын басқарған. Соғыс жылдарында астықты да ə йелдер, балалар, қарттар жинады. Осы бір ауыртпалық жылдары  йгілі тары өсіруші Ш. Берсиевтің бригадасы да негізінен  йел адамдардан тұрды. Звено жетекшілері З. Баймолдина, Н. Есмұқанова, Адаевалар ұстазының ісін одан ə рі жалғастырды. 1941–1943 жж. ферроқорытпа қажет болып, Қазақстандағы қара   металлургияның   тұңғышы   —   Ақтөбе   ферроқорытпа   зауыты   жедел салынып, онда күн­түн демей қыз­келіншектер еңбек етті. Ал Ақтөбе химия комбинатында түрлі ауыр жұмыстарда 295  йел, паровоз депосында 300­ден аса   йел   жұмыс   істеген.   1942   ж.   механизаторлық   курста   оқыған   3913 ақтөбелік   механизатордың   3113­і   йел   адам   болған.   Шабықова   Балсары тұңғыш   механизатор   атанды.   Өндіріс   пен   темір   жол   саласында   барлығы   8 мыңнан   астам   йел   еңбек   етті.   Жадыра   Ысқақова,   Ақын   Дарқанбаеваның темір жол саласындағы еңбегі елге үлгі болды. Сонымен бірге «Қарағанды шахтері»,   «Қазақстан   металлургі»,   «Қазақстан   мұнайшысы»,   «Совхоз қызметшісі»,   «Түркісібші»   деген   танк колонналарына,   «Қазақстан   пионері» авиаэскадрильясына, «Кеңестік Қазақстан» авиақұрамасына қаржы жинау кең етек алды. Өндіріс пен темір жол саласында барлығы 8 мыңнан астам  йелə еңбек   етті.   Сонымен   қатар   әйелдер   көркемөнерпаздар   үйірмелерін ұйымдастырып,   жаралы   жауынгерлерге   концерт   қойып,  сенбіліктер   өткізді, госпиталь маңын тазартты [8].   «Қазақстан   құрылысшысы»,   «Қазақстан   комсомолы», Ə йелдер   арасынан   тез   арада   механизатор   кадрларды   түрлі   оқулар ұйымдастырып даярлауды, барлық тракторист­ йелдерді есепке алып, өнім жинау   ісіне   тартуды   шақырды.   Колхоздағы   еңбекке   қабілетті   адамның өзгерісін төмендегі кестеден байқауға болады.  ə ə Колхоздағы еңбекке қабілетті адамдар көрсеткіші К е с т е 1940 ж. 1941 ж. 1942 ж. 1943 ж. 1944 ж. 1945 ж. Еңбекке қабілетті Ер адамдар Ə йелдер Жасөспірімде 508600 567700 586700 514200 ə 230828 М лімет жоқ 257925 649082 230509 244786 659350 254889 210900 608000 266077 242384 609952 237200 р Яғни,   соғыс   йелдер   мен   балалардың   колхоздағы   қызметін   күрт ə өзгертті. ə Қорыта айтқанда, Қазақстан  йелдері соғысқа кеткен ер азаматтардың орнын жоқтатпай, зауыттар мен фабрикаларда, рудниктер мен шахталарда, колхоз, совхоздарда күні­түні жұмыс істеп, жауынгерлерді қамтамасыз етіп отырды.   Қазақстанға   көшірілген   отбасыларына   көмектесті,   балаларды қанатының астына алды. Ер азаматтары майданға кеткен қазақ ауылдарының жағдайы сүреңсіз болса да,  р отбасының түтіні түтеп жатты. Олардың орнын ə жоқтатпауға   тырысты.   Біреуі   ерін,   біреуі   баласын,   ағасын,   бауырын,   апа­ қарындасын күтіп, тылда қарттармен бірге қыз­ келіншектер білекті сыбанып еңбек етті. Осынау соғыс қазақ қоғамына, қазақ қыздарының болмысына да үлкен  сер етті. Соғыс жылдарында ауыл шаруашылығы да күйреп қалған жоқ,  ркім шамасы келгенше үлесін қосты, майданға азық­түлік, киім­кешек жіберіп отырды. Б рі де майдан үшін қызмет етті. Ел ішінде береке­бірліктің сақталуына, жұмыла еңбек етуде қазақ  йелдерінің ролі үлкен болды. ə ə ə ə Ə дебиеттер тізімі ə  Фашизмді   жеңудің   дүниежүзілік   тарихи   маңызы   // ə 1. Жылқышев   Қ. «Қазақстан тарихы»  діст. журн. — 2005. — № 6. — 3­б. 2. Бырбаева   Г.Б.  Женщины   Казахстана   в   годы   Великой   Отечественной войны: Автореф. дис. ... канд. ист. наук. — Алматы, 1996. — 90 с. 3. Карпыкова С.С. Женщины Казахстана: проблемы историографии (20–80­е годы ХХ века): Автореф. дис. ... канд. ист. наук. — Алматы, 1997. — С. 10. ə 4. Қожабекова А.Д.  Кеңес өкіметінің  йелдерді қоғамдық­саяси қызметке тарту т жірибесі: нақтылы тарихи­зерттеу  (Қазақстан мысалында. 1917–1990 жж): Тарих ғыл. канд. ... автореф. — Алматы, 2007. — 92 б. 5. Боздақтар. Қарағанды облысы. — Алматы: Қазақ энцикл., 1994. — Т. 1. — 17­б. 6. Мурманцева В.С. Советские женщины в Великой Отечественной войне. — М.: Знание, 1987. — С. 45. 7. Балақаев Т., Алдажұманов Қ. Қазақстан еңбекшілері майдан қызметінде. — Алматы: Ғылым, 1985. — 320 б. 8. Жакупова М.А. Тыловые эвакогоспитали Казахстана и Республик Средней Азии (САВО) в годы Великой Отечественной войны (1941–1945). — Астана: Елорда, 2005. — С. 58.