Публикация является частью публикации:

мақал мәтелдердің тәрбиелік мәні

Батыс Қазақстан облыстық білім басқармасының мектепке дейінгі, жалпы орта, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының облыстық оқу-әдістемелік кабинеті

Бастауыш сыныптарға арналған оқу жоспарының вариативті компоненті бойынша ҥйірмелер

бағдарламасының

ж и н а ғ ы

Орал, 2016

Батыс Қазақстан облыстық білім басқармасының мектепке дейінгі, жалпы орта, техникалық және кәсіптік білім беру

ұйымдарының облыстық оқу-әдістемелік кабинетінің сараптама

кеңесінде қаралып, облыс педагогтарына таратуға ұсынылды.

Хаттама № 2 6.06.2016 жыл

Қҧрастырушы:

Сагинаева Д.Қ. - БҚО ББ МДжЖОБББ әдіскері Рецензент:

Хамзина А.О. –МДЖОТжКББҰООӘК директоры

Ғаббасова Б.Б.- «Ӛрлеу» БАҰО АҚ филиалы БҚО ПҚБАИ

«Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Бастауыш сыныптарға арналған оқу жоспарының вариативті компоненті бойынша үйірмелер бағдарламасының жинағы бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған. Жинақтағы үйірмелер оқушылардың поэзияға деген қызығушылығын, ӛлеңге деген құштарлығын оятады, сӛз ӛнерін сүюге, әдеби тілдің қыр–сырын білу жолдары арқылы бала тәрбиелеуде кездесетін қиындықтарды жоюға, ӛз бетімен кітап оқуға баулу, ӛзіндік ой- пікірін ашық айтуға, берік шешім қабылдауға, ойын еркін жеткізуге сонымен қатар дарындылықты анықтауға, дүниетанымын жетілдіруге тәрбиелейді.

Мазмҧны

1. «Поэзия баспалдағы» (3 - 4 - сыныпқа арналған).

Құрастырушылар: З.Б.Ахметова., А.С.Рамазанова № 42

«Ақ ниет» МГ ................................................................4-62 бет

2. «Қызықты математика» (1-4 сыныпқа арналған). Құрастырушы: Ж.Ч.Андирова №19 ЖОББМ ..........63-90 бет

3. «Ғажайып табиғат» (2 – 4 сыныптарға арналған) –

Құрастырушылар: Теректі ауданы Ақжайық ЖОББМ

А.К.Кунусова, Ж.И.Турегалиева, Г.Д.Каражанова.......91-166 бет

4. «Бізді қоршаған орта» (4 сыныпқа арналған).

Құрастырушы: Ақжайық ауданы Краснояр ЖББОМ

К.Б.Куспанова.........................................................................167-195 бет

Тақырыбы: «Поэзия баспалдағы» 3 - 4 - сыныпқа арналған ҥйірме бағдарламасы

Құрастырушылар: З.Б.Ахметова, А.С.Рамазанова

№42 «Ақ ниет» гимназиясының жоғары санатты бастауыш сынып мұғалімдері

Рецензенттер: М.Ӛтемісұлы атындағы БҚМУ қазақ филология кафедрасының доценті, филология ғылымдарының кандидаты А.Ә.Ниязғалиева,

№ 42 «Ақ ниет» гимназиясының жоғары санатты бастауыш сынып мұғалімі А.Ж. Мұратова.

Кіріспе

Білім беру жүйесінің талаптары бойынша бастауыш сыныпта әдебиеттік оқу пәнін оқыта отырып оқушылардың рухани дүниесін байытып, оларға азаматтық, адамгершілік, елжандылық, кӛркемдікэстетикалық тәрбие беру және олардың ой-ӛрісін кеңейтіп, ауызша сӛйлеу мен жазба тіл мәдениетін қалыптастыру кӛзделеді. Кӛркем шығарманы оқып-талдау арқылы оқушылар халқымыздың ұлттық құндылықтарын сӛз ӛнері тұрғысынан қабылдауға қажетті білім, білік дағдыларымен қаруланады.

Қазіргі ақпараттық технологиялар дамыған заманда кӛркем шығармаға қызығушылық азайып, оқушылардың оқу белсенділігі тӛмендеп келеді. Ең алдымен мұғалімдер оқушылардың оқуға қызығушылығын арттырып, әр түрлі оқытудың жаңа технологияларын тиімді пайдаланып, адамның рухани құндылығын арттыратын поэзиялық шығармаларды ӛз бетімен оқуға ізденуге тәрбиелеуі тиіс. Осындай ӛзекті мәселелердің шешу жолының бірі ретінде осы бағдарлама ұсынылды. Аталған бағдарламада белгілі ақындардың поэзиясын тереңірек оқытуға және оларды мәнерлеп оқу дағдысын жетілдіру кӛзделіп отыр.

Бағдарлама жалпы білім беретін мектептердің 3 және 4 сыныптарына арналған. Бұл бағдарлама Қазақстан Республикасының Парламенті бекіткен «Білім туралы» Заңының, Қазақстан Республикасының «Білім» бағдарламасының, Мемлекеттік білім стандартының талаптарын ескере отырып жасалды.

Бағдарлама 34 сағатқа жасалған. Апталық жүктеме – 1 сағат.

Кӛркем поэзияны оқыта отырып, заманға сай белсенділік кӛрсете алатын, халқымыздың тарихын, дәстүрін, ӛнерін, әдебиеті мен мәдениетін ұлттық құндылық ретінде бағалап, құрметтей білетін, оқырмандық талғамы терең, жан-жақты дамыған дара тұлға қалыптастыру кӛзделеді.

Ҥйірме бағдарламасы «Поэзия баспалдағы» 3 және 4-сынып

Білім қҧрылымындағы таңдау курсының орны:

Мақсаты: жаңа ақпараттық технологияларды қолдану арқылы оқушыларды қазақ ақындарының ӛлеңдерін мәнерлеп оқуға дағдыландыру;

Оқушыға поэзияны оқыту, сол оқыған шығармасындағы тілдік-кӛркемдік ерекшеліктерді таба білуге үйрету; Әр түрлі жаңа технологияларды пайдалану арқылы кӛркем шығарманың тілін түсінуге, сӛз мағынасымен жұмыс жасауға дағдыландыру; Оқушылардың ӛз бетінше ізденіп, шығармашылықпен жұмыс істей білуге үйрету;

Лирикалық шығарманы жан-жақты талдай білуге дағдыландыру.

Міндеті:

ü оқушыларды ӛз бетінше ізденіп, шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету;

ü бағдарламада беріліп отырған ақындардың ӛлеңдерімен байланыстыра отырып, ақындар әлеміне енуге жағдай

жасау;

ü зерттей оқу арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру;

ü жазушы шеберлігіне кӛз жеткізу;

ü әдеби тіліміздің орфоэпиялық және орфографиялық заңдылықтарын, олардың бір-бірінен айырмашылығын, байланысын меңгерту;

ü оқушылардың кез келген кӛркем туындыны келістіре оқуын, кӛркем шығармадағы сӛз сырын, мағынасын ұғынуын,сӛйлеу құзыреттілігін қалыптастыруға тәрбиелеу.

Ӛзектілігі:

Қазақ әдебиетінің жыр әлемін,ӛмір шындығын кӛркем тілде шеберлікпен жырға қосып жүрген асқан таланытты,кӛркем сӛз шеберлерінің поэзия әлеміне ену.

Бастауыш сынып оқушыларының балалар әдебиетін, ақындар поэзиясын тереңірек оқуын жан-жақты қалыптастыру.

Үйірме жұмыстарын шығармашылықпен ұйымдастыру кӛзделеді.

Оқушыларға қойылатын талаптар:

-Поэзия тілі ӛркендеген мәдениет тілі,ғылым тілі екендігін ұғыну;

-Кӛркем шығарманы оқығандағы мақсатының айқын болуын білу;

-Кӛркем шығармаларды ерекше дауыс ырғағына,екпініне қарай мәнерлеп оқып, негізгі кейіпкерлердің іс-әрекеттерін, кӛңіл-күйін дәл бейнелей алуының қажеттілігін түсіну; -Оқыған шығармаларына, ондағы кейіпкерлерге ӛзінше баға беру;

Кҥтілетін нәтижелер:

v Кӛркем әдебиеттерді оқуға ынтасы артады;

v Кез келген әдеби шығармаға жан-жақты талдау жасай алады.

v Берілген мәтіннен тілдік-кӛркемдік ерекшеліктерді байқау қабілеті артады;

Ҥйірменің мазмҧны мен қҧрылымы:

«Поэзия баспалдағы» үйірме бағдарламасы 3-сынып. Жылына 34 сағатты қамтиды. Үйірме жұмысы тӛмендегідей 5 бӛлімнен тұрады:

1.Талаптан да, ӛнер мен білім ҥйрен ( 4 сағат)

Мектеп. Ғасырдың ғажайып азаматы. Ана тілі. Ұстаз ӛлеңдері топтастырылған.

2.Кӛркем сӛз- кӛрікті ойым (15 сағат)

Тырналар не деп тыраулар? Ӛ.Тұрманжанов Күзгі жапырақтар. Қ.Шаңғытбаев. Диктант, Менің хатым, Менің бӛпем, Аурудың аты, Жеткіншектерге тілек . А . Таубаева. Туған жер. А.Бақтыгереева. Қазақстан жалауы Ӛ.Ақыпбекұлы. Абайдың жыл мезгілдеріне жазған ӛлеңдері. Тәуелсіздік. Аққала-ақбала. М.Мақатаев. Аязата келгенде.Т.Молдағалиев. Қиын есеп.Қ.Баянбай ӛлеңдері енгізілді.

3. Ата-бабам тарихы (7 сағат)

Хан Абылай.М.Әлімбаев. Отанға қорған боламыз. Ә.Табылдиев. Батырлар жайлы. М.Әлімбаев. Ата ӛнегесі. Билер сӛзі-нақылдың кӛзі тақырыптар жиынтығы берілді.

4.Сиқырлы сӛздер (4 сағат)

Әліппе ӛнегесі, Санамақтар Е.Ӛтетілеуов. Шарадалар анаграммалар, жаңылтпаштар топтастырылды.

5.Ән шырқайық қосылып (4 сағат)

Бӛбектері әлемнің. Е.Ӛтетілеуов. Сен құрметте оны.

Ә.Сәрсенбаев ӛлеңдері берілді.

Кҥнтізбелік-тақырыптық жоспар

Поэзия баспалдағы. 3-сынып 34 сағат. (аптасына 1сағат )

№	Сабақтың тақырыбы	Сағат саны	мер зімі	мақсаты	Қолданылған әдебиет
	Талаптан да ӛнер мен білім ҥйрен.	4
1	Мектеп	1		Білім ордасын құрметтеуге тәрбиелеу	Мӛлдір бұлақ, 2014
2	Елбасы Нұр ата	1		Елбасын құрметтеуге баулу	Балдырған, 2014, №11, 3- бет
3	Ана тілім Н.Айтұлы	1		Ана тілін қастерлеуге үйрету	Ӛлеңдер мен поэ-малар. Алматы, 2008
4	Ұстазға	1		Ұстазға құрмет кӛрсетуге баулу	«Ақ шағала» Алматы, 2001
	Кӛркем сӛзім- кӛрікті ойым	15
1	Тырналар не деп тыраулар? Ӛ.Тұрманжанов	1		Қанатты достарды қорғауға үйрету	Әд.оқу хрест. 18-бет
2	Күзгі жапырақтар. Қ.Шаңғытбаев	1		Табиғат тамашаларын сезінуге баулу	Әд.оқу хрест. 16-бет
3	Диктант. Қ.Мырза Әли	1		Ӛзін-ӛзі тексеруге үйрету	«Жаңғалақтар» Алматы, 2001
4	Менің хатым. Қ.Мырза Әли	1		Бауырмалдыққа баулу	«жаңғалақтар» Алматы, 2001
5	Менің бӛпем. Қ.Мырза Әли	1		Татулық, бауырмал дық, туыстықты құрметтеуге дәріптеу	«жаңғалақтар» Алматы, 2001
6	Туған жер. А.Бақтыгереева	1		Туған жерін сүюге баулу	«Ақ шағала» Алматы, 2001
7	Қазақстан жалауы Ӛ.Ақыпбекұлы	1		Рәміздерді қастерлеуге, елінің патриот азаматы болуға баулу	«Керек кітап» Алматы, 2007
8	Абайдың жыл мезгілдеріне жазған ӛлеңдері	2		Табиғат лирикасын Танытуға үйрету	Абай шығ-ң екі томдық жинағы Алматы, 2007
9	Тәуелсіздік	1		Ел тәуелсіздігін қолдауға дәріптеу	Желтоқсан кітабынан
10	Аққала-ақбала.	1		Табиғатты сүюге	Әд.оқу хрест.

	М.Мақатаев		баулу	44-бет
11	Аязата келгенде. Т.Молдағалиев	1	Дауыс ырғағын қоя білуге үйрету	Әд.оқу хрест. 41-бет
12	Аурудың аты. Қ.Мырза Әли	1	Шыншылдыққа тәрбиелеуге үйрету	«жаңғалақтар» Алматы, 2001
13	Жеткіншектерге тілек. А .Б.Таубаева	1	Жерлес ақынның балаларға арналған шығармасымен таныстыру	А.Б.Таубаева «Жайықтың ақ самалы» Алматы,2001
14	Қиын есеп. Қ.Баянбай	1	Әзілді түсінуге тәрбиелеу	Ӛлеңдер жинағы. Алматы, 1993
	Ата-бабам тарихы	7
1	Хан Абылай. М.Әлімбаев	1	Тарихқа тағзым Қазақ хандығының-550 жылдығына орай балаларға түсінік беру	Балдәурен, балалық. Алматы, 2007
2	Отанға қорған боламыз. Ә.Табылдиев	1	Отанды сүюге тәрбиелеуге баулу	Қаз.балалар әд.класс. үлгі. Алматы, 2011
3	Батырлар жайлы. М.Әлімбаев	2	Батырлар ӛмірін дәріптеу	Балдәурен, балалық. Алматы, 2007
4	Ата ӛнегесі	2	Ата дәстүрді құрметтеуге үйрету	Қаз.бала-р әд.класс.үлг-і. Алматы, 2011
5	Билер сӛзінақылдың кӛзі	1	Шешендік сӛзге, сӛз мәдениетіне баулу	Қаз.бала-р әд.класс.үлг-і. Алматы, 2011
	Сиқырлы сӛздер	4
1	Әліппе ӛнегесі. Е.Ӛтетілеуов	1	Сӛз құдіретін түсінуге баулиды	Ең күшті адам. Алматы, 2008
2	Санамақтар Е.Ӛтетілеуов	1	Ой сергітуге баулу	Ең күшті адам. Алматы, 2008
3	Шарадалар. Анаграммалар	1	Ой сергітуге баулу	Ең күшті адам. Алматы, 2008
4	Жаңылтпаштар	1	Тіл ұстартуға баулу	Ең күшті адам. Алматы, 2008
	Ән шырқайық қосылып.	4
1	Бӛбектері әлемнің. Е.Ӛтетілеуов	1	Ұлттар досығына үндейді	Ең күшті адам. Алматы, 2008
2	Сен құрметте оны.	1	Соғыс ардагерлері	Қаз.бала-р
	Ә.Сәрсенбаев		не құрмет кӛрсетуге баулу	әд.класс. үлг-і. Алматы, 2011
3	Қорытынды кеш	2	Поэзия кешін ұйымдастыруға үйрету

4-сынып. Жылына 34 сағат. Ҥйірме жҧмысы тӛмендегідей 7 бӛлімнен тҧрады:

1.Кәусар бҧлақ (9сағат)

Мәнерлеп оқу техникасы. Дикция. Екпін. «Білім күні». Ӛ.Ақыпбекұлы.

«Ақжайыққа жыр арнағым келеді», Тапсырма (тіл аманаты), «Ұстазыма» А.Бақтыгереева. «Мен қазақпын». Ж.Молдағалиев. «Фариза, Фариза қыз, Фариза - ӛлең» А .Таубаева..1

«Мен - табиғат бӛбегі». Қ.Аманжолов.Тарихпен тілдесу. Қадыр Мырза –Әли, А. Таубаева ӛлеңдері топтастырылды.

2.Сӛздер сӛйлейді (3сағат)

Логогриф-шараданың бір түрі, кӛбінесе ӛлеңмен жазылады.Әуелі жұмбақтаған сӛзді табу қажет. Содан соң табылған сӛзге бір не екі әріп қосып немесе алып тастау арқылы жаңа сӛздер құрауға болады. Ерте заманнан қолданысқа ие. Құрастырушылар қатарында Цицерон мен Апулей де болған. Шарада-сӛзжұмбақ; жұмбақталған сӛздің әр бӛлігі ӛзінше мағына береді,әр бӛлікті қосып оқығанда сӛздің негізгі мағынасы шығады. Шарадаы қара сӛзбен де, ӛлеңмен де құрастыруға болады.

Метаграммаларда белгілі бір сӛз жұмбақталады. Алдымен соны табуға тиістіміз. Содан соң нұсқаған әріпті басқа әріппен алмастырсаң, сӛздің мәні ӛзгереді. (М.Әлімбаев)

Сондықтан оқушылар осылар жайлы түсінік алып, ӛздері де құрастыра алатын деңгейге жетеді.

3.Туған жер (4сағат)

Тәуелсіздік толғауы. Менің Қазақстаным. Қазақстан жалауы. Ӛ.Ақыпбекұлы

Ауа-теңіз. М.Әлімбаев.

4.Батырлар жыры (5сағат)

Қобыланды батыр, Алпамыс батыр хикаясы, ЕрТарғын, Қамбар батыр (Электронды кітапхана )Оқушылардың қаhармандық дастандарға қызығушылығын арттырады.

5.Балбҧлақ (5сағат)

Ӛгіз бен бақа, Бұлбұл мен есек, Қарға мен түлкі. А.Байтұрсынов.Бүркіт

пен жапалақ.М.Әлімбаев. Достық ӛлкесінің заңы.Бұл ӛлеңдер жаман әдеттен аулақ болуға, досқа адал болуға үндейді.

6.Байқап, кӛр (4сағат)

Ӛтірік ӛлеңдер.Е.Ӛтетілеуов.Ӛтірік ӛлең,жұмбақ,жаңылтпаш құрастыру.

7.Ән шырқайық, қосылып (4сағат)

Ынтымық күні, Жеңіс күні.Ӛ.Ақыпбекұлы. Бұл шығармалар оқушылардың патриоттық рухын жігерлендіреді.

Кҥнтізбелік-тақырыптық жоспар

Поэзия баспалдағы. 4-сынып 34 сағат. (аптасына 1сағат )

№	Сабақтың тақырыбы	Са ғат са ны	мерзімі	мақсаты	Қолданылған әдебиет
1	Кәусар бҧлақ. Мәнерлеп оқу техникасы. Дикция.Екпін.	9 1		Мәнерлеп оқуға үйрету	Х.Қажахметова. Алматы, 1982
2	Білім күні. Ӛ.Ақыпбекұлы	1		Білімге ұмтылдыруға баулу	Керек кітап. Алматы, 2007
3	Ақжайыққа жыр арнағым келеді. А.Бақтыгереева.	1		Туған жерге сүйіспеншілікпен қарауға дәріптеу	Ақ шағала. Алматы, 2001
4	Тапсырма (тіл аманаты)	1		Туған тілін құрметтеуге үйрету	Ақ шағала. Алматы, 2001
5	Ұстазыма. М.Әлімбаев	1		Ұстазды құрметтеуге баулу	Балдәурен, балалық. Алматы, 2007
6	Мен қазақпын. Ж.Молдағалиев	1		Ӛз ұлтына құрмет кӛрсетуге үйрету	Ӛлеңдер мен поэмалар жинағы. Орал, 2009
7	Фариза, Фариза қыз, Фариза – ӛлең А.Б.Таубаева	1		Үлкенге, ақын қыздарға, құрмет кӛрсете білуге баулу	«Жайықтың ақ самалы» Алматы, 2001
8	Мен- табиғат бӛбегі. Қ.Аманжолов	1		Табиғатты сүюге баулу	Ӛлең ӛлкесі. Алматы, 2009
9	Тарихпен тілдесу. Қ.Мырза Әли	1		Тарихқа тағзым ете білуге үйрету	Ӛлең ӛлкесі. Алматы, 2009
	Сӛздер сӛйлейді.	3
1	Логогриф. М.Әлімбаев	1		Тіл ұстартуға баулиды	Балдәурен, балалық. Алматы, 2007
2	Шарада .М.Әлімбаев	1		Тапқырлыққа баулиды	Балдәурен, балалық. Алматы, 2007
3	Метаграммалар.М. Әлімбаев	1		Тапқырлыққа баулиды	Балдәурен, балалық.

				Алматы, 2007
	Туған жер	4
1	Тәуелсіздік толғауы	1	Ұлтжандылыққа тәрбиелеуге үйрету	Балдырған, 2015
2	Менің Қазақстаным	1	Отанды сүюге баулу	Мӛлдір бұлақ, 2014
3	Қазақстан жалауы. Ӛ.Ақыпбекұлы	1	Рәміздерді қастерлеуге үйрету	Керек кітап. Алматы, 2007
4	Ауа-теңіз. М.Әлімбаев	1	Туған жер табиғатын сүюге үйрету	Балдәурен, балалық. Алматы, 2007
	Батырлар жыры	5
1	Қобыланды батыр	2	Қаhармандық дастандарды тыңдауға дәріптеу	Батырлар жыры. Электронды кітапхана. Алматы, 2009
2	Алпамыс батыр хикаясы	1	Қаhармандық дастандарды тыңдауға дәріптеу	Батырлар жыры. Электронды кітапхана. Алматы, 2009
3	Ер-Тарғын	1	Қаhармандық дастандарды тыңдауға дәріптеу	Батырлар жыры. Электронды кітапхана. Алматы, 2009
4	Қамбар батыр	1	Қаhармандық дастандарды тыңдауға дәріптеу	Батырлар жыры. Электронды кітапхана. Алматы, 2009
	Бал бҧлақ	5
1	Ӛгіз бен бақа. А.Байтұрсынов	1	Жақсыны үйреніп, жаманнан жиренуге баулу	Қаз.бала-р әд.класс. үлг-і. Алматы, 2011
2	Бұлбұл мен есек. А.Байтұрсынов	1	Асыл мен жасықты ажырата білуге үйрету	Қаз.бала-р әд.класс.үлг-і. Алматы, 2011
3	Қарға мен түлкі. А.Байтұрсынов	1	Мақтаншақтың зияны туралы ұғындыру	Қаз.бала-р әд.класс.үлг-і. Алматы,2011
4	Бүркіт пен жапалақ. М.Әлімбаев	1	Күш кӛрсету- әдепсіздік екенін үйрету	Балдәурен, балалық. Алматы,2007
5	Достық ӛлкесінің заңы.	1	Адал достыққа баулу	Эверестке шығу. Алматы,2003
	М.Шаханов
	Байқап, кӛр	4
1	Ӛтірік ӛлеңдер. Е.Ӛтетілеуов	1	Тапқырлыққа баулиды	Ең күшті адам. Алматы, 2008
2	Ӛтірік ӛлең құрастыру	1	Тіл ұстартуын дамытады	Ең күшті адам. Алматы, 2008
3	Жұмбақтар құрастыру	1	Тапқырлыққа баулиды	Ең күшті адам. Алматы, 2008
4	Жаңылтпаштар құрастыру	1	Шапшаңдық-қа баулиды	Ең күшті адам. Алматы, 2008
	Ән шырқайық қосылып	4
1	Ынтымақ күні	1	Халықтар достығын дәріптеу, ынтымаққа баулу	«Керек кітап»Алматы, 2007
2	Жеңіс күні	1	Ұлы Отан соғысы ардагерлерін, олардың ӛмірін дәріптеу	«Керек кітап»Алматы, 2007
3	Қорытынды кеш	2

3-сыныпқа арналған сабақ ҥлгілері Сабақтың тақырыбы: Билер сӛзі –нақылдың кӛзі.

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділік: Оқушылардың би-шешендердің сӛздері арқылы тілін дамыту, тіл байлығын жетілдіру, мәнерлеп дауыс ырғағын келтіріп оқуға тӛселдіру

2.Дамытушылық: Сезімтал, шешен болуға ұмтылдыру; 3.Тәрбиелік: Мақал – мәтелдер үйрету арқылы халқымыздың әдеби бай мұраларын, шешендік ӛнерін, дәстүрін қадірлеуге тәрбиелеу;

Сабақтың түрі: Қалыптан тыс-саяхат сабақ

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, талдау, іздену т.б

Сабақтың кӛрнекілігі: сызбалары, кестелері, дидактикалық материалдар т.б

Пәнаралық байланыс: тарих

Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу, түгелдеу, оқу құралдарын тексеру, сыныптың тазалығына кӛңіл бӛлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

ә) Үй тапсырмасын пысықтау:

Үйге берілген шешендік сӛздер туралы сұраймын оқушыларға бірнеше сұрақтар қоямын

ә) Үй тапсырмасын пысықтау:

Бүгінгі біздің ӛтетін сабағымыз осыған дейін ӛтілген шешендік сӛздерді қаншалықты меңгергенімізді анықтауға бағытталмақ. Яғни саяхат сабағын ӛткіземіз. Шешендік сӛздер қашанда халықтың қажетті мұрасы болып табылған. Сонымен бірге олар-тәрбие құралы. Қазақ халқы қандай ауыр жағдайда ӛмір сүрмесін, ӛзінің би-шешендерінің сӛзін жадында сақтап, жаттап айта жүруді, одан үлгі-ӛнеге алуды тоқтатқан емес. Шешендер, билер әрқашан шындықты айтып, аз сӛзге аз мағына сыйғызып, халықтың рухани қажетін ӛтеп отырған. Шешендіктің негізгі мақсаты – адамдарды иландыру, айтқысы келген нәрсені нақ айтып сендіру. Шешендердің сӛз тапқыш, сезімтал, суырып салма ақын сияқты әр түрлі қасиеттері болған. Олар жалпы ӛмір туралы, ел қорғау туралы хабардар етіп отырды. Олар: Әйтеке би, Тӛле би, Қазыбек би, Саққұлақ шешен т.б. Сабақты осыған дейінгі ӛткен шешендер ӛмірі, олардың шешендік сӛздері,тӛрелігі туралы алған білімдерімізді қорытындылау мақсатында ӛткізбекпіз. Саяхат сабағының ӛту ретін жақсы білеміз. (мұғалім сыныпты үш ауылға бӛліп,үш бидің атын қояды) Әр ауылдан тиісті сұрақтарға жақсы жауап беретін, берілген тапсырмаларды жақсы орындаған оқушылар ғана келесі ауылға бара алады. Ол үшін әрбір ауылдың алдындағы кеспе қағазды алып, сол қағаздағы сұрақтарға жауап бересіздер.

Бірінші ауылымыз-Тӛле бидің ауылы. Мына кеспедегі сұрақтарға жауап беріңіздер.

1. Тӛле би кім?

Қазақ шешендік ӛнерінің тарихынан ерекше орын алатын би – Тӛле би Әлібекҧлы 1663 жылы қазіргі Жамбыл облысына қарайтын Шу ӛзенінің бойындағы Жайсаң жайлау деген жерде дүниеге келіп, 1756 жылы дүние салған. Әз Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңдар жинағын жасауға қатысқан, «Билер кеңесінің» мүшесі болған. Тӛле биді әділдігіне, парасаттылығына қарап «Қарлығаш әулие», «Қарлығаш би» деп атаған. Тӛле биден қалған кӛптеген нақыл, ӛсиет, шешендік сӛздер, толғаулар бар

2. Тӛле бидің қандай толғау, шешендік сӛздері бар? 1-оқушы: Ұл ӛссе ұрпақ, Қыз ӛссе ӛріс.

2-оқушы: Үй сыртында тӛбең болса, Ерттеулі тұрған атың ғой. Ел ішінде қарияң болса, Жазулы тұрған хатың ғой.

Мұғалім: -Ия,балалар, біз сонымен Тӛле би ауылынан жақсы ӛттік. Енді біздің келесі ауылымыз - Әйтеке би ауылы.

1. Әйтеке би жайлы не білесіңдер?

Қазақ халқының әйгілі де айбарлы билерінің бірі Әйтеке Бәйбекҧлы 1644 – 1700 жылдары ӛмір сүрген. Әйтеке деген есіммен ел арасына танымал болған бидің шын аты – Айтық. Әйтеке би Тәуке ханның тұсында ӛмір сүріп, қазақ жұртының бір орталыққа бағынып, іргелі ел болуына ісімен де сӛзімен де зор үлес қосқан. Әйтекенің ел мҥддесін кӛздеп сӛйлейтін, халықтың қамын ойлайтын ерекше қасиеті «Қасқакӛл дауында» жан-жақты танылады. Оның дәлелі – Орманбет биге айтқан: «Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін, батыр болсаң, жауға найзаң тисін. Бай болып елге пайдаң тимесе, батыр болып жауға найзаң тимесе, елден бөтен үйің күйсін» деген сӛздері.

2. Әйтеке бидің қандай толғаулары бар?

1-оқушы: Қысқаша Әйтеке туралы мәлімет береді. 2-оқушы: Бай болса халқыңа пайдаң тисін, Батыр болсаң жауға найзаң тисін. Бай болып еш пайдаң тимесе,

Батыр болып жауға найзаң тимесе.

3. Сұрақ Әйтеке бидің нақыл сӛздерінен нені аңғардыңдар? Осылайша 3,4,5 сұрақтарға жауап береді. Мұғалім:-Біз, балалар, Әйтеке бидің де ауылында болып қайттық. Ендігі біздің үшінші ауылымыз Қазыбек би ауылы.

Қазақ халқының айтулы кемеңгер билерінің бірі – Қаз дауысты Қазыбек би Сырдария жағалауында дүниеге келіп, жастық шағын Қаратау, Ұлытау атырабында ӛткізген. Қазыбектің әкесі Келдібек те кезінде елді аузына қаратқан би болыпты.

Қазыбек есімі «Ақтабан шҧбырынды, Алқакӛл сҧлама» атанған Жоңғар басқыншылығына қарсы күрес жылдары екі елдің арасын бітістіруші батыл елші, парасатты мәмілегер ретінде әйгілі болған. Қалмақ ханына елшілікке барғанда жасқанбай ӛз ойын жалынды сӛздермен бұршақтай жаудырып, мірдің оғындай ӛткір сӛздерімен жоңғар ханының аузын аштырмай тұтқындағы ұл-қыздарды босатып алады. Қалмақ ханы Қазыбектің саңқылдағын даусына орай «Қаз дауысты Қазыбек» деген ат береді.

Қаз дауысты Қазыбек бидің толғаулары, нақыл сӛздері, ӛмірдегі сыйластық, татулық, қадір-қасиет, адамдар арасындағы қарым-қатынастарға арналған. Мысалы, «Кім жақын, не қымбат, не қиын?» деген сұраққа Қазыбек би аса тапқырлықпен былай жауап берген екен:

(Оқушылар кеспе қағаздарды ретімен алып ондағы сұрақтарға жауап береді.)

-Ал, енді үш ауыл әңгіме жарысына түсеміз. Ӛзіміздің қаншалықты шешен,білгір екенімізді кӛрсетеміз. Үш ауылға берілетін әңгіменің тақырыптары:

1. «Ана тілім» 2. «Туған жерім» 3. «Халқым»

Соңынан әңгімелеріңді оқисыңдар,одан кейін бағалаймыз.

Мақалдар жарысы: «Жасырынған мақал» ойыны

«Жақсы сӛз жан семіртер» ...

«Досы кӛппен сыйлас» ...

«Отпен ойнама» ....

«Ер туған жеріне...» (әр ауылға 3-4 мақалдан беріледі.) Білімді бекіту:

а) «Жиренше шешен», «Тӛле би», «Қазыбек би», «Әйтеке би» шешендік сӛздерін мәнерлеп рӛлге бӛліп оқу.

ҚАЗЫБЕК ПЕН БҦХАР

Бұқар жыраудың ӛте қартайған кезінде кӛңілін сұрамақ болып Қаздауысты Қазыбек би келеді.

Тӛсекте жатқан Бұқар жырау:

- Бірден онға дейін санның мағнасын маған ешкім айтып бере алмады, Қазыбек, сен айтып берші,- деген екен.

Сонда Қазыбектің берген жауабы:

Бір дегеніңіз - бірлігі кеткен ел жаман.

Екі дегеніңіз - егесіп ӛткен ер жаман.

Үш дегеніңіз - үш бұтақты шідерден шошыған ат жаман.

Тӛрт дегеніңіз - тӛсекке шыға алмаған кәрілік жаман.

Бес дегеніңіз - білікті адамнан белгілі бала тумаған жаман.

Алты дегеніңіз - аймағын билей алмаған адам жаман. Жеті дегеніңіз - жетем деген мақсатына жете алмаған жаман Сегіз дегеніңіз - серкесіз бастаған қой жаман.

Тоғыз дегеніңіз - толғанғаныңыз.

Он дегеніңіз - ӛткеніңіз, о дүниеге жеткеніңіз.

ә) Жиренше шешеннің жауабын талдау.

Ағын судың ӛлгені - Алты ай қыста қатқаны. Асқар таудың ӛлгені - Басын бұлттың жапқаны.

Ай мен күннің ӛлгені - Еңкейіп барып батқаны. Қара жердің ӛлгені - Қар астында жатқаны.

Ажал деген атқан оқ,

Бір алланың қақпаны.

Дүниеде не ӛлмейді?

Жақсының аты ӛлмейді.

Ғалымның хаты ӛлмейді.

Қазыбек бидің толғауы

Ӛркенім ӛссін десең, Кекшіл болма - Кесапаты тиер еліңе.

Елім ӛссін десең, Ӛршіл болма - Ӛскеніңді ӛшірерсің.

Басына іс түскен пақырға Қастық қылма - Қайғысы кӛшер басыңа.

Жанашыры жоқ жарлыға

Жәрдемші бол асыға, Қиын - қыстау күндерде Ӛзі келер қасыңа. Бүгін сағы сынды деп,

Жақыныңды басынба!

Әйтеке би

Суалмайтын суат жоқ

Тартылмайтын бұлақ жоқ,

Құйрығы суда тұрса да, Уақытысы жеткенде Құрамайтын құрақ жоқ. Дүние деген фәни бұл, Баласы жоқта мият жоқ.

Бәрінен де қиын сол екен,

Артында жанған шырақ жоқ…

ЖАҚЫНЫҢ ҤШІН ЖАҚСЫНЫҢ ЖАҒАСЫНАН

АЛМА (Тӛле шешен айтты деген сӛз)

Шақшақұлы Жәнібек батыр Тӛле биге: «Түзу мылтық, ұшқыр құс, жүйрік ит, мақтаншақ жігіт, ұрыншақ ат - бесеуін жиып қойдым. Боз бала болып ерлік қылайын ба? Үлгі алып, билік құрайын ба? Елінде кәрің болса - жазулы тұрған хатың. Жайлаған кӛліңнің алдында тӛбе болса - ерттеулі тұрған атың деуші еді, ақыл сұрайын деп келдім», - дейді. Сонда Тӛле шешен:

- Менен ақыл сұрасаң Ӛгізге ер салма, Қанатың талар. Наданға кӛзіңді салма, Сағың сынар.

Досыңа ӛтірік айтпа,

Сенімің кетер,

Дұшпаныңа шыңыңды айтпа, Түбіңе жетер.

Әйтеке би ӛзінің шешендік сӛздері арқылы ӛмірдің ӛтпелі екендігін баса кӛрсеткен. Мысалы,

Суалмайтын суат жоқ, Тартылмайтын бұлақ жоқ. Құйрығы суда тұрса да Қурамайтын құрақ жоқ. Дүние деген фәни бұл Баласы жоқта мият жоқ. Бәрінен қиын сол екен

Артында қалған шырақ жоқ!

Сондай-ақ Әйтеке би сӛздері адамгершілік ұғымын насихаттауға да арналған:

Ашу деген – ағын су

Алдын ашсаң арқырар. Ақыл деген – дария

Алдын тоссаң тоқырар.

Кісі бірге туыспау керек.

Туысқан соң сӛз қуыспау керек. Сӛз қуған пәлеге жолығады,

Жол қуған олжаға жолығады.

Би-шешендердің нақыл сӛздерін оқыту, мазмұндау, әділ баға бере білуге даярлау.

Мінеки,балалар, біз бүгін шешендік сӛз ӛнеріне саяхат жасай отырып,шешендік сӛздер туралы ойымызды дамыттық. Үлкенді сыйлауды,кішіге, қамқор болуды, кішіпейілділікке үйрендік. Ерлікке,бірлікке шақырған осындай халықтың кӛңіліне ұнаған, жадында сақталған сӛзі мәңгі ӛмір сүретіні сӛзсіз Оқушылырдың жауаптарына, сабаққа белсене қатысып отырғандарына қарай білімдері мадақталынады.

Сабақтың тақырыбы: Хан Абылай.Мҧзафар Әлімбаев

Мақсаты: 1. Оқушыларға Абылай хан туралы түсінік беру. Қазақ батырларының ерлігі туралы мағлұмат беру. Ӛлеңдегі негізгі ойды анықтай білуге, ойын жүйелі түрде баяндай білуге үйрету.

2.Ӛлеңді мәнерлеп оқуға баулу. Оқушылардың логикалық ойлау, сӛйлеу дағдысын жетілдіру. 3. Ел намысын қорғайтын азамат болуға тәрбиелеу.

Кӛрнекілігі: Қазақ батырлары, қару - жарақ суреті, интерактивті тақта.

Сабақтың тҥрі: Аралас сабақ. Сабақтың әдісі: Сұрақ - жауап, ойын.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі. Психологиялық кӛңіл - күй. Үлкенге де сіз, Кішіге де сіз. Сәлем бердік сіздерге, Құрметпенен біз.

Оқушылардың назарын сабаққа аудару. Сабаққа қатысты құрал - жабдықтарын даярлату.

ІІ. Оқушыларды жаңа тараумен таныстыру. Ата-баба тарихы

ІІІ. Жаңа сабақ.

Ой шақыру:.

- Батыр деп кімдерді атаймыз?

Ерлік жасаған, елін, жерін сыртқы жаудан қорғаған ер жүрек батырларды айтамыз. Қабанбай, Бӛгенбай, Наурызбай, Алпамыс,

Қобыланды, Амангелді, Исатай, Махамбет деген кӛптеген батырларымыз бар.

Ендеше балалар, бүгін біз қазақ батыр Абылай ханмен танысамыз.

Ахмет Иассауи кесенесінде жерленген

1711 жылы туған Сабалақ

Қоғам қайраткері Абылайхан Әділ хан

Ержүрек, сарбаз Тәсілгер

Еш теңдесі жоқ хан 1781 жылы дүние салды

Түртіп алу стратегиясы бойынша:

Білемін

Мен ҥшін жаңа

Білгім келеді

Әбілмансұр

Сабалақ

Абылайхан

ержүрек сарбаз,

батыл қолбасшы, әділ хан,

Шарышты ӛлтірген, Ахмет Иассауи кесенесінде жерленген

Абылайхан ұрпақтары жӛнінде

Абылай қазақ халқының ханы болған. Абылай ханның шын аты Әбілмансұр. Абылай 1711 жылы дүниеге келген. Абылай ханның әкесінің аты Уәли. Түркістанда билік жүргізген. Абылай хан жоңғарлармен, қалмақтармен шайқасқан. Тӛле, Қазыбек, Әйтеке билердің ақылына жүгінген.

Үш бидің басын біріктірген кім?

- Абылай хан

1. Абылай хан туралы фильм кӛрсету.

Үш жүздің басын қосқан Абылай хан – Қабанбай, Бӛгенбай, Наурызбай батырлардың ерлігіне сүйенген. Қазақ батырлары атты ӛлеңді жазған Бұқар Жырау атамыз Абылай ханның кеңесшісі, ақылшысы болған.

Бұқар Жырау ӛлеңін мәнерлеп оқу.

Хан Абылай атандың, Алтын тақтың үстінде, Үш жүздің басын құрадың. Жетім менен жесірге Ешбір жаман қылмадың.

Әділдікпен жүрдіңіз,

Әдепті іске кірдіңіз,

Арманың бар ма, хош ием

(Бұхар жырау)

Мҧзафар Әлімбаевтың «Хан Абылай» ӛлеңімен танысамыз.

Жастай батыр атанды, Айбары асқан алыстан. Хан Абылай қаhарлы- Дара кӛсем данышпан. Кешіп түпсіз азапты, Түршікпеген тірлікте. Басын қосып қазақтың, Елді бастап бірлікке.

Хан Абылай,Абылай!

Тӛбесіне ел кӛтерген

Жалауындай Абылай!

ІV. Сергіту сәті.

Мақал - мәтел жарысы:

Батыр бір рет ӛледі, Қорқақ мың рет ӛледі.

Батыр туса – ел ырысы, Жаңбыр жауса – жер ырысы. Шешен сӛз бастар, Батыр қол бастар. Батыр майданда шынығады, Болат қайнауда шынығады.

V. Ой толғаныс.

Ер қаруы – бес қару.

Қандай қаруларды қолданған?

Батырларымыз елді жаудан қорғағанда мына қаруларды қолданған. Садақ, найза, қылыш, айбалта, шоқпар. Ер азаматтың – бес қаруы сақадай сай болған.

V. Сандықтағы қҧпия сӛзді оқу.

Даналық сӛз. (Қазыбек би)

- Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз. Елімізден қҧт – береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға ҥкі таққан елміз.Ешбір дҧшпан басынбаған елміз, басымыздан сӛзді асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм- тҧзды ақтай білген елміз, асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз.

«Хан Абылай» ӛлеңін мәнерлеп жаттау Оқушыларды мадақтау.

Сабақтың тақырыбы: Әбу Сәрсенбаев «Сен құрметте оны» ӛлеңі.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды Әбу Сәрсенбаевтың «Сен құрметте оны»ӛлеңімен таныстыру. Ұлы Отан соғысы кезіндегі батырлардың ерлігін дәріптеуге, құрметтеуге тәрбиелеу Кӛрнекіліктері: батырлардың суреттері (Әлия, Мәншүк, Бауыржан Момышұлының портреттері, жергілікті Ұлы Отан соғысына қатысқан ардагерлердің суреттері

Сабақтың әдіс - тәсілдері: сұрақ - жауап, әңгімелеу.

Сабақтың барысы:

Қызығушылығын ояту

Ел несі? боламыз (қорғаны)

Қандай? боп ӛсеміз. (ержүрек)

Қолға не? аламыз (қару) Кімнің? жолын кесеміз. (жаудың) -Бұл ӛлең не туралы? Мағынаны тану

1. Қазақ халқының қандай батырларын білесіңдер?

2. 1941 - 1945 жылдары қандай оқиға болып ӛткен?

3. Ұлы Отан соғысына қатысқан қандай қаһармандарын білесіңдер?

Тақтада Қадыр Мырзалиевтің ӛлең жолдарынан үзінді жазулы, оны мәнерлеп оқып, мүгедек, аяғы жоқ атаның суретін кӛрсету.

Соғыстың құны - кесілген білек

Соғыстың құны - тесілген жүрек

Соғыстың құны - лаулаған орман

Соғыстың құны - уланған арман

Соғыстың құны - ӛртенген аспан

Соғыстың құны - тӛгілген жас қан....

Сендердің үйлеріңде соғысқа қатысқан адамдар бар ма?

Ондай адамдарды кӛрген кезде сендерді қандай сезім билейді?

Бар болса, сендер ол адамдарға қандай кӛмек кӛрсетер едіңдер? Оқушыларға Әбу Сәрсенбаевтың «Сен құрметте оны» ӛлеңін мәнерлеп оқытып, мазмұнына және құрылысына қарай талдату.

Сен қҧрметте оны

Сен құрметте оны!

Түсіндін, бе, қарағым? Ол ақшаға сатқан жоқ, Тізеден кесіп аяғын.

Еріккеннен ұстап та жүрген жоқ, Қолтықтағы ұзын таяғын.

Кеше елге қатер тӛнгенде

Ол жауға қарсы шапты,

Бізді жалмамақ болға нажалды Ӛр кеудесімен қақты.

Ол арыстанша алысты,

Ӛлім соққысын ӛз үлесіне алды. Денесін оқ пәршелесе де Ел намысын қорғап қалды.

Сен құрметте оны!

Түсіндіңбе, қарағым? Сенің келешегің үшін берді ол Азаттық, жолында аяғын!

Ой толғаныс

-«Біз бейбітшілікті қолдаймыз» стендісін жасақтау (стикермен)

«Әрқашан күн сӛнбесін» әнін шырқау

4-сыныпқа арналған сабақ ҥлгілері

Сабақтың тақырыбы: Өгіз бен бақа. А.Байтұрсынов.

Сабақтың мақсаты: білімділігі: А. Байтұрсынұлының өмірі мен шығармашылығын таныстыру. Мысалдың мазмұнын меңгерте отырып, идеясын ашу. Мәнерлеп жатқа айтуды меңгерту.

Дамытушылығы: Оқушыларды өз ойын ашық айтуға, еркін сӛйлеуге, мәнерлеп оқуға дағдыландыру. Танымдық қабілетін дамыту, ӛзіндік ой-пікірін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Жас ұрпақты жаман әдеттен жирендіру, білімділікке, адамгершілікке, мәдениеттілікке баули отырып, кӛрсеқызарлық, күншілдік сияқты жаман әдеттерден аулақ болуға тәрбиелеу.

Сабақтың тҥрі: жаңа сабақты меңгерту

Сабақтың әдісі: баяндау, мысалды талдау, мәнерлеп оқу, Венн диаграммасы, инсценировка.

Сабақтың типі: жаңа материалды меңгерту сабағы.

Сабақтың кӛрнекілігі: А.Байтұрсынов, А.Құнанбаев, И.А.Крылов портреттері, «Ӛгіз бен Бақа» мысалы негізінде иллюстрациялық сурет, слайдтар.

Пәнаралық байланыс: Әдебиеттік оқу, дүниетану Сабақтың барысы:

Қызығушылығын ояту. Адам бойындағы жағымсыз қылықтарды жазып, тақтаға жапсыру.

Еріншек, қызғаншақтық, мақтану, өтірік айту т.б. (Әр қайсысына тоқталу)

Бүгінгі сабақта біз Ахмет Байтұрсынұлының «өгіз бен бақа» мысалымен танысамыз. А.Байтұрсынұлы ақын, ғалым, ағартушы, қоғам қайраткері, аудармашы.

1. «Ӛгіз бен Бақаны» мұғалімнің оқуы.

2. Оқушыларға мәнерлетіп оқыту.

өгіз бен бақа

Байтурсынов Ахмет

Бір Өгіз айдын шалқар көлге келді

Жағалап суаты бар жерге келді.

Шілденің сарша тамыз ыстық кезі, Бек қатты қаны қашып шӛлдеп еді.

Су ішіп, көлдің шықты жағасына, Мал еді кӛз тоятын қарасына.

Артықша бір көлбақа күншіл екен

Сол көлдің бақасының арасында.

Ӛгізді суға тойған Бақа кӛрді, Секіріп кӛршісіне жетіп келді. «Боламын мен де сонау Ӛгіздей», - деп, Жел тартып, ісіп-кеуіп, қарнын керді.

Сұрады жолдасынан: «Толдым ба? - деп, -Ӛгіздей анау тұрған болдым ба?» - деп.

Ӛгіз бен екеуіне қарап тұрып,

Жолдасы жауап берді сондай бүй деп: «Ӛгіздей болу саған қайда, шырақ, Араңыз екеуіңіздің тым-ақ жырақ.

Онымен бірдей болып толмақ түгіл,

Қалпыңнан асқан жоқсың артығырақ». «Қарашы, енді қандай болдым?» - деді, - Міне, мен жаңа әбден толдым», - деді.

Жолдасы тағы қарап денесіне:

«Қалпында қараң менен формың», - деді. Дүниеде мұнан күншіл кем-ді Бақа, Зорланды қарнын керіп енді Бақа. Шыдамай жұқа қарын керуіне, Жарылып сол арада ӛлді Бақа.

Күнәсі күндегеннің жаман қатты, Күндеме біреуге Алла берген бақты. Ӛгізді күндеп, сондай боламын деп, Кӛлбақа онан қанша пайда тапты?! Әуелде Құдай ӛлшеп берген дене, Қаншама зорлағанмен артылмапты.

Нақыл сӛз «Әлін білмес әлек» деген

Осындай әуре болған жаннан қапты.

Оқытып болғаннан кейін сұрақтар қою арқылы түсінігін айтқызу.

1. Мысалда қандай мінезді адамдар сыналады?

2. Бақаны әлекке салған қандай сезім?

3. Қызғаныш пен ерегіске, күншілдікке бой алдырған Бақа қандай күйге душар болды?

Осы сұрақтарға жауап алғаннан кейін компазияциялық құрылымын талдау.

*Кейіпкер мінезін ашу

*Ой-тұжырым жасату

*Тілі мен суреттеу тәсілін тапқызу

*Мысал ӛлеңнің тақырыбы мен идеясын тапқызу *Ақынның ӛлең жолын оқытта отырып, оқушылардың ӛз ойын айтқызу.

№	Компози циялық элементтер	Композиция лық жоспар	Ой-пікір мінездеме	Ой-тҧжырым, Мақал-мәтел, нақылдар	Тілі	Суреттеу тәсілі
1	Оқиғанның басталуы	Ӛгіздің кӛлге келуі			Эпи тет
2	Байланысы	Бақанның Ӛгізді күндеуі	Күншіл, іштар	Күншілдің ӛлімі таяу		Монолог
3	Дамуы	Мақтаншақ Бақаның Жолдасы мен пікірлесуі	Қызған шақ	Қызғаншақ ты Қарақшы ұрады	Теңеу	Диалог
4	Шиеленісуі	Бақаның Ӛгіз сияқты болуға тырысуы	Мақтан шақ Ойы таяз	Ғылым таппай мақтанба	Теңеу
5	Шарықтау шегі	Бақаның ісіп- қабынуы	Кӛрсеқы зар	Азап шеккің келмесе кӛрсе қызар болса	Теңеу
6	Оқиғаның шешімі	Бақаның Жарылып ӛлуі	Әлін білмейтін	Әлін білмеген әлек
7	Автордың Түйінді сӛзі			«Таласпа жаным-ай. Қолыңнан келмеске. Боларсың бақадай, Кӛп түссең егеске»
8	Идеясы	Күншіліктен қызғаншақ тықтан, кӛрсеқызарл ықтан Аулақ болу

Қорытындылау. Оқушыларды мадақтау.

А. Байтұрсынұлының ӛмірі мен шығармаларын оқу. «Ӛгіз бен

Бақаны» жаттау

Сабақтың тақырыбы: Шарадалар

Сабақтың мақсаты:а) білімділігі Сӛзжұмбақ, ребустар арқылы оқушылардың тілін, дүниетанымын қалыптастыр. Топтық жұмыстар арқылы дамыту.

б) тәрбиелілігі: Ұқыптылыққа, мәдениеттілікке, тазалыққа тәрбиелеу.

В) дамытушылық: сӛздік қорларын, тіл байлығын, қисынды ойлау қабілеттерін дамыту, Оқыған кезде дауыс ырғағын дұрыс келтіруге баулу.

Кӛрнекілігі: кестелер, шараданың шешуінің суреттері, сӛзжұмбақ.

Сабақтың барысы: Ұйымдастыру бӛлімі: амандасу, сыныпты түгендеу

Жаңа сабақ: Балалар мен сендерге жұмбақ жасырамын сол жұмбақтардың шешуі арқылы, сӛзжұмбақ шешеміз.

1.Аяғыма байладым,

Қос таяқпен айдадым. (шаңғы)

2.Кӛктемде ақ гүлге оранады,

Күзде қолға доп боп оралады. (алма)

3.Үріп алып ойнауға болады,

Жинап алып, байлауға болады. (шар)

4.Ең ардақты жан. (ана)

5.Ақылгӛй сӛзіне синонимдес сӛз.(Дана) 6.Қалың майдан маймаңдап, Қар астында қалған қап.

Кӛп ортайып кӛктемде, Тұрды орнынан айқайлап. (аю)

Мағынаны тану.

Шарада дегеніміз сӛзжұмбақ, жұмбақ сӛздің әр бӛлігіне ӛзінше мағына беріп, әр бӛлікті қосып оқығанда сӛздің негізгі мағынасы шығады. Әдемі тұспалдап айтылған әр бӛліктің мағынасына қарап табу қажет.

Шарадаларды кӛбінесе балалардың ой-ӛрісін дамыту мақсатында ақындар кӛптеп құрастырады екен. мыс: М.Әлімбаев, Ӛ.Тұрманжанов, Ӛ.Ақыпбекұлы т.б.

ұйқастар метаграмма

анаграмма

Сӛздер сӛйлейді жұмбақ

Логогриф

жаңылтпаш шарада

Оқушыларға мысал ретінде бірнеше шарадалар жасырылады.

1.Алғашқы бір бӛлікте –бір аптаны атқардым. Кӛп қолданар тақ санмын.

Ал екінші бӛлікте- бармын бұлақ ӛзенде- Нәрмін, балмын мен елге.

Қос екеуін дұрыстап, жермін- қонған ырыс, бақ. ( Жеті-су,

Жетісу)

2.Алғы жеке бӛлікте- «жалғыз» деген ұғыммын, Барлық санға тұғырмын.

Соңғы екі бӛлікте ескіше ай атымын, Не ас қамдар затыңмын.

Қос екеуін анықта, Құспын тоймас балыққа. (Бір-қазан, Бірқазан) ІІ. Топтық жҧмыс. Ой-толғаныс.

1-топ шарада құрастыру . 2-топ Шешуі болған сӛзге сурет салу 3-топ ӛлең ұйқастыру. 4-топ шешуі болған сӛз әріптерінен сӛз шығару.

Үлгіге қара: 1. Алғы менің буыным- Тӛлі жүйрік түліктің. Соңғы менің буыным- Ол да тӛлі түліктің.

Қосып оқы мұны әрі, Тағы да тӛл шығады. (Тай-лақ, Тайлақ) 2.Тайдың, лақтың, тайлақтың суретін салу.

3. Ӛлең ұйқастыру. Жағасында құрақ,

Жайылып жүр лақ. Тастан- тасқа секіріп, Құлап қалма бірақ.

4. Шешуі болған « Тайлақ» сӛзіне сӛз құрау.

ТАЙЛАҚ-тай, ай, лақ, ақ, айла,қала,қайла,қал,тақа,ала,ата т.б.

ІІІ. Қорытынды

Сабақтың тақырыбы: Қобыланды батыр

Мақсаты: қазақ батырларының шайқастағы ержүректіліктері туралы әңгімелеу. Жыршының айту мәнеріне салып, мәнерлеп оқу арқылы ӛлең құрастыруға шабыттандыру. Ӛз Отанына деген мақтаныш сезімдерін тәрбиелеу арқылы болашақ Отан қорғаушы екенін сезіндіру.

Кӛрнекілігі: Қобыланды батыр суреті, «Қобыланды батыр» жыры аудио-видеотаспа, кесте.

Сабақтың барысы

Қызығушылығын ояту

«Батырлар суретінің» топтамасы -Бұл суреттерден кімдерді тани алдың?

-Қазақ батырлары жайлы не білесің?

Мағынаны ашу

Қобыланды батыр туралы мәлімет беріледі.

Батырлар жырының қаһармандары қазақ деп аталмайды. Ноғайлы нәсілінен делінеді. Ӛйткені, негізінде бұл жырлар қазақтың дербес саяси одағы құрылмаған кездегі дәуірді сипаттайды. Кейінірек қазақ халқының эпикалық негізін құраған рулар ол кезде Алтын Орда, Қырым, Қазан хандықтарының және Орта Азия хандықтары саяси одақтарының құрамында болатын. Солардың бәрінің жалпы аты «Ноғайлы» болып келетін. Бұл жырлардың желісін ол баста кім шығарғанын табу мүлде мүмкін емес.

Қазақ халқының батырлық эпосының ішіндегі ең тамашаларының бірі – «Қобыланды батыр». Кӛлем жағынан ұлан-ғайыр мол, эпопея дерлік бұл дастанның кей нұсқасының ұзақтығы бес мың жолға жетеді.

Батырдың тағдырына оның серіктері, әсіресе тұлпар аты да кӛп ортақтасады. Тұлпар ат-батырдың ең жақын серігі, яғни ер қанаты. Ол батырдың образын толықтыра түседі. Батырлар мен бірге олардың тұлпар аттары халық арасында аңыз болып кеткен (Қобыландының Тайбуырылы)

Қобыландының қарындасы Қарлыға мен шешесі Аналық. Дастанда батырды қатты сүйген екі әйелді психологиялық жағынан шыншыл да әсерлі, асқан кӛркем образбен бейнелейді. Егер Қобыландының жұбайы Құртқа – күйеуінің қамын жеп, қиялдағыны болжап, қарсы әрекет ететін шын достың терең дана махаббатының бейнесі болса, ал Қарлыға – нағыз құштар да іңкәр, буырқанған махаббаттың бейнесі.

Қыпшақ(ру)

Баласы-Бӛкенбай қарындасы-Қарылғаш

Әкесі-Тоқтар

Қобыланды

Тұлпары-Тайбурыл анасы-Аналық Жары-Құртқа

«Қобыланды батыр» жырынан үзінді тыңдату (аудиовидеотаспадан) Ой толғаныс

«Қобыланды батыр» жырының желісі бойынша сипаттау кестесін толтырту.

Қобыланды

намысшыл ержүрек батыл

Әр сипаттауға түсініктеме беру (Мысалы: ержүрек десе оның ержүректілігін ӛлеңнің қай тұсынан аңғардың?)

Оқушыларға батырлар жырынан үзіндіні нақышына келтіріп, мәнерлеп оқыту. 5 жолды ӛлең құрастыру Кім?

Қандай?

Не істеді? Не үшін? Қорытынды

Қорытынды

Оқушылардың сӛйлеу шеберлігін, жұрт алдында сӛйлеу мәдениетін, сахнада мәнерлеп оқу мәдениетін қалыптастыру бағытында бастауыш сыныптағы үйірме сағатының маңызы зор.

Оқушыларды мәнерлеп оқуға жаттықтыру- поэзия әлеміне қадам басу.

Сӛйлеу мәнерін жіті қадағалап отыру бастауыш сынып мұғалімдерінің міндеті.

Қазіргі қоғам сұранысына сай білімді, шығармашылыққа талпынатын, білсем, үйренсем деп жаңалыққа жаны құмар оқушылар баршылық.

Бұл әдістемелік құрал поэзия тілін ұғынуға, мәнерлеп оқи білуге үйретеді. Сонымен қатар белгілі ақын-жазушылардың еңбектерімен танысады. Берілген ӛлеңдер оқушылардың тілдік қорын молайтып, қабілетін арттырады. Шығармашылықпен жұмыс істеуге дағдыландырады. Жинақ мемлекеттік стандарт талаптарына сай құрылған.

Қолданылған әдебиеттер:

1. З.Қабдолов. «Сӛз ӛнері». Алматы, 1991 ж.

2. З.Қабдолов. «Әдебиет теориясының негіздері.» Алматы, 1970 ж.

3. Р.Нұрғалиев. «Ӛнер алды – қызыл тіл.» Алматы, 1974ж.

4. Р.Сыздықова. «Абайдың сӛз ӛрнегі». Алматы, 1995 ж.

5. Р.Сыздықова. «Сӛз құдіреті». Алматы, 1997

6. Дүйсенбайұлы. «Батырлар жыры»2009

7. Х.Қожахметова. «Мәнерлеп оқу». Алматы, 1982 ж. 8. С.Тілешева. «Әдебиет сабағында мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру». Алматы, 1984 ж.

9. Ә.Нұрмаханова. «Сӛз құдіреті». Алматы, 1971 ж.

10. Ә.Нұрмаханова. «Мәнерлеп оқу мәселелері». Алматы,

1976 ж

11. Қазақ балалар әдебиетінің классикалық үлгілері.

Алматы, 2011ж

12.М.Шаханов. «Эверестке шығу». Алматы, 2003 ж

13.М.Әлімбаев. «Балдәурен балалық.» Алматы, 2007 ж

14.Е.Ертісбаев. «Алтын абдыра». Алматы, 2007 ж

15.Е.Ӛтетілеуов. «Ең күшті адам». Алматы, 2008 ж

16.Н.Айтұлы. «Шығармалар жинағы». Алматы, 2008 ж

17. «Балдырған», «Мӛлдір бұлақ» 2014-2015ж

Қосымша материалдар

Мәнерлеп оқу техникасы. Дикция. Екпін.

Бастауыш сынып оқушыларын дұрыс оқуға үйрету үшін қойылатын талаптың бірі – мәнерлеп оқу. Дауыс интонациясын сақтап оқығанда ғана бала дұрыс оқиды әрі оқығанын түсінеді. Бұдан шығатын қорытынды: оқудың сапалары бірімен-бірі тығыз байланысты, бірін-бірі толықтырып отырады. Профессор С.Рахметованың анықтамасына сүйенсек, «мәнерлеп оқу дегеніміз – дауыс интонациясы арқылы автордың ойын білдіру, мазмұндық ой екпінін дұрыс қоя білу, ақырында оқығанды түсініп, кейіпкердің кӛңіл күйін сезіне оқи білу».

Кӛркем шығарманы мәнеріне келтіріп, әсерлі оқу үшін ең алдымен дыбыстау мүшелерінің қызметіне, әр дыбыстың жасалуына, естілуіне, оқылуына баса назар аударып, түрлі жаттығулар жасатып отырған жӛн. Оқудың, сӛйлеудің мәнерлі болуы дұрыс, еркін дем алуға байланысты. Оқу процесіне ауаны керегінше жұтып, сыртқа бірден сарқып шығармай, ерікті түрде дем алып, орынды пайдалана білсек, бұл мәнерлі оқудың негізгі құралы болмақ.

Мәнерлі оқуда дауыстың маңызы зор. Дауыс сӛйлеу мүшелері мен ауаның бір-біріне соқтығысуымен жасалады. Соның ішінде даустың ажыратылуы дауыс шымылдығына тікелей байланысты. Дауыс шымылдығына пайда болған үн қуыс мүшелері арқылы ӛткенде әр түрлі реңге ие болады. Мәнерлеп оқуға жаттықтыру жұмыстарының түрлері:

- мұғалім әңгімелесу үлгісінің бірнеше түрлерін магнитофон таспасына жазып алып тыңдатуына болады;

- сӛйлеу техникасына жаттықтыру, дыбыстау мүшелерінің қызметін дұрыс түсіндіру. Ол үшін мұғалім әрине, сӛйлеу техникасына нелер жататынын білуі тиіс. Сӛйлеу техникасына мыналар жатады: тыныс алу (ауаны ішке жұту мен сыртқа шығару), дауыс, дикция.

Дыбыстау мүшелері негізі үш бӛліктен тұрады:

1. Ӛкпе

2. Тамақ 3. Қуыс мүшелері (ауыз қуысы мен мұрын қуысы) . Сӛйлеу мүшелерінің физиологиялық құрлысында кемшіліктер болмаса, дауыс таза, күшті шығады. Ал сӛйлеу мүшелерін күтпей, суыққа шалдырса, дауыс қырылдап, ӛз дауысы немесе міңгірлеп, түсініксіз болуы мүмкін .

Әр адамның ӛз дауысы болады, ӛткені әр адамның ӛзінше анатомиялық, физиологиялық ерекшеліктері бар.

Дауыстың ӛзіндік сапасы болады, олар: дауыс күші, қарқыны, тембр.

Ал дауыстың тембрі (құбылуы) тыңдаушыға әсер ететіндей болуы керек. Құбылта оқу шығарманың мазмұнына дұрыс түсінгенде ғана іске аспақ.

Дауыстың құбылуын, әсіресе мысал жанрында берілген кӛркем шығармаларды оқығанда анық байқауға болады. Мәнерлеп оқуда дикцияның мәні зор. Дикция сӛйлеудің тазалығы мен ашықтығы. Бастауыш сынып мұғалімдерінің дикциясы ашық, таза болуы керек, сӛйлеу тілінде мүкіс болмауы керек. Ол үшін мұғалім дыбыстардың жасалуының артикуляциясын жақсы біліп, сӛйлеу барысында оны дұрыс қолданып, оқушыларынан да соны талап етіп, түрлі артикуляциялық жаттығулар жасап отырғаны жӛн. Мәнерлеп оқуда дауыс ырғағы-интонацияның орны бӛлек. Кӛркем сӛз оқушы адамның шығармадағы кейіпкерлердің кӛңілкүйі, ішкі сезімін, жан-дүниесін тыңдаушыға сан алуан дауыс сазы арқылы жеткізуін интонация дейміз. Интонация дұрыс болу үшін оның элементтерін дұрыс бір-бірімен ұштастыра пайдалануымыз керек.

Олар дауыс күші, тембрі, екпін, пауза түрлері сӛйлеу (мелодия) нормативтік дауыс ырғағы.

Дауыстың күші, темпі (қарқын), тембрі туралы жоғарыда түсінік беріліп кетті. Енді қалған элементтеріне қысқаша түсінік берелік. Интонацияны сақтауда кідірістерді дұрыс пайдаланудың маңызы зор. Кідірістер (пауза) логикалық, психологиялық, грамматикалық болып үшке бӛлінеді. Әрбір сӛйлемде айтылатын ойға қазық болатын жеке сӛз, не сӛз тіркестері болады. Бұл сӛздер сӛйлемдегі басқа сӛздер мен сӛз тіркстерінен кӛтеріңкі оқылып, тыңдаушының назарын ӛзіне аударады. Мұндай сӛйлем ішіндегі мағына жағынан мәні басым сӛздерге логикалық екпін түсіріліп, логикалық кідіріс жасалып, мәнерлі оқылуы керек.

Грамматикалық кідірістер – тыныс белгілеріне байланысты қойылатын кідірістер. Жазуда белгілі бір нормативті басшылыққа ала отырып сӛйлемге тыныс белгілерін қоямыз. Тиісті тыныс белгілерін сӛйлемнің мән-мағынасына байланысты қою – сауаттылықтың негізі. Ал осы сӛздерді оқуда тыныс белгі қойылған жерге грамматикалық немесе нормативтік кідіріс жасау мәнерлеп оқудың негізгі шарты.

Әрбір тыныс белгіге кідіріс ӛзіндік ерекшелігі бар. «Ӛлең сӛздің патшасы, сӛз сарасы, Қиыннан қиыстырар ер данасы.

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,

Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы», - деп Абай қойған талаптарға жауап беретін ӛлеңді дауыстап емес, іштей оқығанның ӛзінде оның үні, әуезділігі адам жанына әсер етпей қоймайды

Қорыта келгенде, мәнерлеп оқуға тӛселдірудің негізгі жолы – жаттықтыру әдісі. Әрбір сабақта мәтінді оқуға жаттықтыру арқылы баланы мәнерлеп оқу деңгейіне жеткізу мұғалімге үлкен жауапкершілік жүктейді

Шығарманы мәнерлеп оқу деңгейіне жеткен оқушы шығарманың сұлу, тұтас бітіміне енеді, сол арқылы кейіпкер бойындағы ізгілік, адамгершілік сияқты асыл қасиеттерді тани алады. Мұның ӛзі баланы биік адамгершілікке бастайды. Демек, бастауыш сыныптарда мәнерлеп оқу сапасын қалыптастыру және дамыту – оқушының жеке тұлғалық бітімінің айқын кӛрсеткіші. Баланы дұрыс, түсініп, шапшаң, мәнерлеп оқуға баули алсақ пәндік құзыреттілікке қол жеткізгеніміз.

Бойыңдағы нәріңмін, Геометрлік денемін, Анық айтсаң жаныңмын. Тәуір менің сыйымым. Қоссаң дауыссыз дыбыс, Қоссаң жаңа бір әріп, Дастарханнан табылдым. Мәдениет үйімін.

(Қан-т) (Куб-клуб)

Қымбат кенмін, түсінсең, Арифметиканы ашқанда, Қолға ұстайтын сән кӛріп. Кӛп жолдардан күт мені. Соңғы әрпімді ӛшірсең, О дыбысын қосқанда

Шыға келем сан болып. Географиялық нүктемін.

(Алты-н) (Плюс-полюс) Шарада-сӛзжұмбақ; жұмбақталған сӛздің әр бӛлігі ӛзінше мағына береді, әр бӛлікті қосып оқығанда сӛздің негізгі мағынасы шығады. Шарадаы қара сӛзбен де, ӛлеңмен де құрастыруға болады.

Жер ӛлшемі- бастапқым; Бас буыным-етістік, бұйрық рай, Нота боп та кетемін; Екіншінің жүйткітіп, құйғуын-ай! Қосып оқы екеуін: Екеуін қосып оқы:кенді ӛлкемін, Музыкалық аспаппын. Елімізге беретін сыйлығы бай.

(Ар-фа) (Ал-тай)

Метаграммаларда белгілі бір сӛз жұмбақталады.Алдымен соны табуға тиістіміз. Содан соң нұсқаған әріпті басқа әріппен алмастырсаң,сӛздің мәні ӛзгереді.(М.Әлімбаев)

1. «С»-дан бастасаң,-бояумын.

«Қ»-дан бастасаң,-далаңмын.

«Ж»-дан бастасаң,ӛлеңмін Аузындағы адамның

(Сыр-қыр-жыр)

2.Мен бір аймын лайсаң, Жылы лебін сыйлаған. «Т»орнына «Ш»қойсаң, Оркестрде күй болам.

(март-марш)

Ӛлең қҧрауға ҥйрету Шарты

Ойдың болуы Кӛркем сӛз Ұйқас қолдану

Ҧсынылатын ҧйқас тҥрлері

Егіз ҧйқас Шалыс ҧйқас

------------а --------------а

-------------б ---------------б

--------------б ----------------а

Құлпырады дала да, Наурыз тойын тойлаймыз, Құлпырады қала да. Қызығына тоймаймыз. Күн жылынып қалады, Ӛлең айтып би билеп, Құстар қиқу салады. Бал бұлағын бойлаймыз.

Оқушылар шығармашылығынан

Қыс Сылдырмақ Қыс келді далама, Сылдырмағым сылдырлап, Ойнаймыз шаттана. Шақырады сылдырлап. Сырғанап шанада, Қарайды оған құлыншақ,

Соғамыз аққала. Қарайды оған қуыршақ.

Әсем Анар

Кітап Қҧрылысшы

Кітап-білім бұлағы, Таудай биік талабым,

Кітап-ӛмір шырағы. Құрылысшы боламын.

Кітапты оқып балалар, Зәулім-зәулім үй салам,

Білімді боп шығады. Болсын сәтті қадамым.

Арай Санжар

Ҧйқасын тап

Жүкті тие, Кӛріппе едің бұрын?

Шӛгеріп ...........(түйе ) Сүйкімді ғой ............(құлын)

Мүйізі иір Қонаққа сой,

Сауамын ...........(сиыр) Семіз ......... (қой)

(топтық жҧмыс)

Ӛтірік ӛлеңдер

Маса орап мойнына Бақа үй сап сағымға, Қара шұбар жыланды, Мұздағына гүл екті.

Ту биені сойды да, Пілді басып тақымға,

Қонақ етті құланды. Жұмысқа сап жүдетті.

Келген пілді үйге еніп, Мініп алып тайлаққа, Алып ұрды инелік. Барған жылы ай жаққа Оны кӛрген барыс та, Қоңыз күтіп, ас берді,

Үнсіз тұрды именіп. Тасты турап қаймаққа.

Терісін илеп масаның,

Батырға сауыт жасадым. Тістерін қайрап қайраққа, Қашаумен де қашадым.

Ахмет Байтҧрсынҧлы Бҧлбҧл мен есек

Бір күні Бұлбұл құсты Есек кӛрді, Қасына сӛз айтпаққа жақын келді.

«Сыртыңнан сайрағыш деп жұрт мақтайды, Тыңдайын, достым, біраз сайра, – деді. –

Кім білсін мұнан былай кӛрерімді, Сайра деп тағы саған келерімді.

Мен тұрмын ӛзім естіп сынамаққа,

Мақтаудай бар ма екен деп ӛнеріңді».

Есектің сӛзін Бұлбұл қабыл алды, Құлағын салып Есек тұра қалды. Дауысын әлденеше түрлендіріп, Сандуғаш не әдемі әнге салды.

Бұлбұл түр түрлі-түрлі әнге салып, Сайрайды бірін нәзік, бірін анық.

Даусындай сыбызғының алыстағы

Құлаққа кейбір даусы келді талып.

Біресе шиқылдаған ащы дауыс Шекеңнен ӛте жаздап құлақ жарып. Жан-мақлұқ, шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа Тыңдады орны-орнында тұра қалып.

Сайрады бірде ақырын, бірде қатты, Кейде ысқырып, кей уақыт таңдай қақты. Жел тынып, құстар қойып шулағанын,

Қойлар да күйісін тыйып, тыңдап жатты.

Кӛрсетіп бар ӛнерін болды Бұлбұл, Есекке қарсы қарап қонды Бұлбұл. Қарап тұр екі кӛзін айырмастан,

«Сыншы не дер екен?» - деп енді Бұлбұл.

Сонда Есек сӛз айтады Бұлбұл құсқа:

«Мақтаулы бар ғой әнпаз әрбір тұста. Солардың баршасы да әдемі әнге

Тауықтың айғырындай емес ұста.

Айтайын мен бір ақыл, Бұлбұл шырақ, Тыңда сен ілтипатпен салып құлақ.

Қораздан біразырақ ән үйренсең,

Сайрар ең мұнан гӛрі де артығырақ».

Бұл сӛзге жәбірленіп Бұлбұл қатты, Сӛз тыңдап онан әрі тұра алмапты. «Есекке сынатпасын Құдайым», – деп, Пыр етіп ұшыпты да кетіп қапты.

Қарға мен тҥлкі

Бір түйір ірімшікті тауып алып, Ағашқа Қарға қонды ұшып барып.

Тоқ санап ірімшікті кӛңіліне,

Жей қоймай, отыр еді ойға қалып.

Қашаннан белгілі аңқау ала Қарға, Нәсіпке бұйырмаған шара бар ма? Шығатын шығасыға болып себеп, Ағашты Түлкі залым аралар ма!

Тістеген ірімшігін Түлкі кӛріп, Аяғын ептеп басып жақын келіп: «Уһ! – деді, – Кӛретін де күн бар екен, Жүруші ем сырттан асық болып ӛліп!

Тамаша қарағанға түрің қандай!

Мынау кӛз, мынау мойын, мұрын қандай! Гауһардай қанаттарың жарқырайды, Келісті қалай біткен және маңдай!

Кӛркемдік сипатыңнан табылғанда, Даусың да болса керек шырын-балдай! Кӛптен-ақ дабысыңды естісем де,

Болған соң келе алмадым жерім шалғай.

Сені іздеп келіп тұрмын алыс жерден, Сұлу деп мақтаған соң әркім кӛрген. «Халық айтса, қалып айтпайды» деген рас, Арман жоқ жанда сені кӛріп ӛлген!

Кӛркіңді бітіре алман жазып хатқа, Я сӛйлеп жеткізе алман айтып жатқа. Мен қайран: «Неғып патша қоймаған?» – деп, Даусың да сипатындай болған шақта!

Нұрынды күн секілді кӛріп тұрмын,

Шыдамай, бойым балқып, еріп тұрмын.

Даусыңды тым болмаса бір шығаршы,

Естуге құмар болып ӛліп тұрмын!»

Мәз болып, мақтағанға насаттанып, Қайтпасын, деп ойлады, сағы сынып. Алыстан арып-ашып іздеп келген

Байғұстың кетсін деді кӛңілі тынып.

Ӛтірік мақтағанға Қарға еріп, «Қарқ» етті пәрменінше жағын керіп. Ірімшік «қарқ» еткенде жерге түсіп,

Жеп алып Түлкі кетті жортып-желіп.

Қасым Аманжолов Мен – табиғат бӛбегі

Мен – табиғат бӛбегі, Еркін жанмын еркемін. Аузымда жастық ӛлеңі, Еркелеп күйім шертемін. Жарқ-жұрқ етіп жүруді Нажағайдан үйренгем.

Шадыман шат боп күлуді Күн мен айдан үйренгем. Тәккапарлық, ерлікті Асқар таудан үйренгем. Мен бір жанмын ерікті, Жарысып желмен жүгірген. Ашу, қайғы дегенді

Қара бұлттан үйрендім. Ӛз еркімше сілтемей,

Қашан ғана имендім?!

Жҧбан Молдағалиев Мен қазақпын (ҥзінді)

Мен – қазақпын мың ӛліп, мың тірілген, Жӛргегімде таныстым мҧң тіліммен. Жылағанда жҥрегім кҥн тҧтылып,

Қуанғанда кҥлкімнен тҥн тҥрілген.

Мен – қазақпын, ажалсыз анамын мен, Қҧрсағыма сыйдырдым даланы кең.

Пәк сәбимін бесікте уілдеген, Дәуірлермен қҧрдаспын, данамын мен.

Мен – жігітпін, айқасқа сынға асыққан, Жҥрегі бар кеудемде шын ғашықтың.

Жанартаудай жойқынмын жҧлқынғанда,

Шарықтасам, қыран боп шыңға шықтым.

Мен – қара кӛз сҧлумын, «сайтан» қызбын, Сайрай қалсам, тілімнен бал тамыздым. Сҥйер болсам, ӛмірдей ӛле сҥйдім,

Қас батырмын қайратсам балтам жҥзін...

Ҧлы аманат етейік еркіндікті,

Ел қҧлдықты білмесін, жер кҥңдікті.

Аңсаймын мен, сенемін, туады ертең, «Қазақ болу – зор бақыт» дер кҥн тіпті...»

Мҧзафар Әлімбаев

Логогрифтер

Мені жұтсаң, Құясың оған әрқашан қуанып, Қымызды мейір қанатын...

Тыныс алып тұрасың. Дауыссыз дыбыс жалғасаң, Қоссаң алдай бір әріп, Класта оқу сағаты.

Маған суды құясың, (Саба –сабақ)

Малдарыңды суарып.

(Ауа –Науа)

Метаграммалар

«Б» әрпінен бастасаң. «А»-дан егер бастасаң, Ағаштардың түрімін. Аты шулы кӛл болар. «З»-дан егер бастасаң. «О»-дан егер басталса, Ұғымталдың бірімін. Таудың аты сол болар.

(Балта –малта) (Арал –Орал)

Шарадалар

Алғашқым – жер ӛлшемі, Алғашқысы - Екіншім – жауар аспаннан. Жылқының желкесінде желбірейді.

Қой тектес аңды сен шолып, Екіншісі -

Табасың биік асқардан. Даланың ӛткен жылғы шӛбі дейді.

(Ар – қар) Қосып оқы:

Адамның кері кеткен қоры деймін.

(Жал –қау)

Әдібай Табылдиев

Отанға қорған боламыз!

Ӛсірген халқым аялай, Ӛртенді бақ пен саяжай... Сол үшін Леня Голиков

Жайратты жауын аямай.

Соғыста қырғын кешегі

Ажалдан сақтап неше ерді, Матросовтай ағалар Кеудесін оққа тӛседі.

Жанындай сүйген халықты Ерлерді мәңгі даңқты – Ӛнеге тұтып ӛсеміз: Әлия, Мәншүк, Мәлікті!

Отанды сүйген баламыз, Отанға қорған боламыз!

Мҧқағали Мақатаев

Аққала – ақ бала

Аққалам менің,Аққалам. Қоңырау күлкі айналам, Аққала жасап ақ балам, Қошақандарым ойнаған. Ӛмірге қадам аттаған. Сәнді шағымды жайнаған, Мақтанам әрі шаттанам Сәби кезімді ойға алам.

Ұлан бол елің мақтаған, Аққалам менің-ақ балам!

Болған ем мен де ақ бала, Орнатқам мен де Аққала.

Аязды мынау ақпанда, Ырзамын бала шаққа да! Ақ ұлпа, мамық ақ қарда Ырзамын Болашаққа да!!!

Сәбилер ойнап жатқанда, Кӛңілде тұрған дақтарға, Қарайтын, тәйір, шақ бар ма.

Қадыр Мырза Әли

Тарихпен тілдесу

Менің бабам қақтаған қып аптабы

Кӛшіп-қонып,

Ұрпағы тұрақтады.

Біздің тарих бұл да бір қалың тарих, Оқулығы жұп-жұқа бірақ-тағы!

Ақиқат: талай нәрсе жетпеді де, Алайда бабам шүкір етпеді ме?! Астында жамбасының кӛмір жатып, Қи жағып ӛмір бақи ӛтпеді ме?! Ақиқат: талай нәрсе жетпеді де, Алайда бабам шүкір етпеді ме?! Астында жамбасының жермай жатып, Жарықсыз бүкіл түні ӛтпеді ме?!

Кеш ұғып

Кӛмір деген жаңалықты,

Кешігіп

Қазақ қолға шам алыпты. Апырай, осылай ол аңғармады-ау Ӛзінің бойындағы даналықты!

Аурудың аты

Береке кетіріп, Ауырдым ӛтірік.

Апам да,

Атам да,

Әкем де, Кӛкем де – Бәрі де қиналды,

Жаныма жиналды. Ұсынып асымды, Ұстады басымды. Халатты дәрігер Келгелі әбігер.

Кеудемді тыңдайды, Сұраудан тынбайды:

- Ішің бе? - Ішім де!

- Тісің бе? - Тісім де!

Ауырды бәрі де,

Ем болар дәрі не?-

Әлде не байқайды, Басын ол шайқайды.

Апам да,

Атам да,

Әкем де,

Кӛкем де Құлақ сап әр үнге, Зәре жоқ бәрінде.

- Ауруы қауіпті,

Насыр,а шауыпты! –

Деп еді дәрігер, Боп қалдық әбігер.

Апам да,

Атам да,

Әкем де,

Кӛкем де – Бәрі де торықты, Ӛзім де қорықтым. Шын ауру шығармын, Деп ойлап жыладым. Кӛп шыдап тұрмадық, Жамырай сұрадық:

- Ем жоқпа емдейтін, Ауру бұл не дейтін? – - Аты оның – еркелік, Солай деп тіркелік! –

Қуанып сасқанда Секірдім аспанға.

Апам да,

Атам да,

Әкем де,

Кӛкем де – Бәрі де қуанды, Ӛзім де қуандым!

Диктант

Кеше біздер класта Диктант жаздық отырып. Кӛшірдім мен Күләштан, Бір парақты толтырып.

Үзілісте мен іште,

Асыр салып ойнадым.

Құрығанда бір «үшке» Жаздым – ау деп ойладым.

Сӛйтсем, мойыны ұп-ұзын «Бір» алыппын, құрысын! Дәптер беті қып –қызыл, - Ұялған ғой мен үшін.

Менің хатым

Ағам менің жырақта – Астанада тұрағы.

Жазған хаты бірақ та,

Бес күнде кеп тұрады.

Менің жазған хаттарым Кӛп жүреді тегінде. Менің жазған хаттарым, Жетеді оған он күнде.

Ӛйткені олар жазған соң, Бес күн үйде қонады. Ал сонан соң, сонан соң Бес күн жолда болады.

Менің бӛпем

Ойыншықтай жұлмалап

Қоймаса да түгімді,

Жақсы кӛрем

Бір ғана Жасқа толған інімді.

Түйіп алып қабағын,

Болады ӛзі күшенбек.

Тӛгеді ылғи тамағын Ӛзім , ӛзім ішем деп.

Білмей оң мен солыңды, Неге керек шіренбек! Қағып тастар қолыңды Ӛзім, ӛзім жүрем деп.

Қалқиған қос құлағы

Қонжық бала десек те, Талай рет құлады Шығамын деп тӛсекке.

Ауыл үйдің қонағы

Кӛрсе есік ашқанын, Әбден әуре болады,

Киемін деп башмағын.

Ӛтті бір жыл ӛмірі, Кӛктем демей, Қыс демей.

Кӛншімейді кӛңілі

Ӛз қолымен істемей.

Істейді ӛз білгенін, Бір қисайса кӛнбейді.

Жылағаныда,

Күлгені

Аумай қалған мен дейді.

Қарайтұғын шошынбай

Бір батырлық тұр кӛзде, Мен де сонда осындай Болғанмын –ау бір кезде!

Ермек Ӛтетілеуов

Бӛбектері әлемнің

Аппақ сары, қаралар... Кӛп-кӛп әлем бӛбегі. Бәрін-бәрін аналар Аялайды ӛбеді. Бала – адамның ӛбектер

Бауыр еті жүрегі, Бүгін сәби, бӛбектер –

Ертең елдің тірегі

Сондықтан жар саламыз Әлемге ба бала – біз: Адал болсын,

Аппақ болсын

Тілектері әр елдің!

Аман болсын, Адам болсын

Бӛбектері әлемнің!

Нұрға толып жас жаны, Тыйылмасын күлкісі. Бұлтсыз болып аспаны, Бұзылмасын ұйқысы.

Аппақ, сары, қаралар...

Болсын барлық бала шат, Арманындай аналар

Жарқырасын болашақ!

Сондықтан жар саламыз Әлемге ба бала – біз: Адал болсын,

Аппақ болсын

Тілектері әр елдің!

Аман болсын, Адам болсын Бӛбектері әлемнің!

Ӛтірік ӛлеңдер

Базар бардым Базар бардым, Назар салдым:

Түйелерге

Түймедей,

Түймелерге Түйедей.

Сүймендерге

Инедей,

Инелерге Сүймендей.

Бүйендерге

Шиедей,

Шиелерге

Бұйендей.

Базар бардым, Абзалға алдым Қаздан алты:

Бірі билей

Білетін,

Бірі сӛйлеп,

Күлетін,

Бірі абалап Үретін,

Бірі баспен

Жүретін,

Бірі тасты Тілетін,

Бірі түлкі

Ілетін.

Базар бардым,

Қайран қалдым:

Бояуларға

Суға жаққан,

Аюларға Сырға таққан. Жұмыртқаға

Тӛрт бұрышты, Құмырсқаға

Тӛртбақ, ішті.

Үкілерге

Кӛзі қысық, Түлкілерге Мүйізі қисық.

Найзаларға

Доп-домалақ, Арбаларға Жоқ доңғалақ.

Бұлбұлдарға

Сайрамайтын, Балаларға

Ойнамайтын!

Әліппе ӛнегесі

Әліп ата

«Әліппе»

Әріптерін жинап ап,

Шақырды да тәртіпке, Сӛз бастады бір ғажап: «Жарым ырыс – жақсы сӛз, Жаман ырым – жаман сӛз» - Дейді халық нақылы.

Болса кімнің ақылы – Сӛз астарын ұғынар,

Шындыққа бұл жығылар.

Ал сӛздерді құрайтын.

Меңгеріп те,

Ӛзгертіп, Қалауынша бұрайтын – Ӛздеріңсің, әріптер.

Сондықтан да тӛгіп тер, Бүгін біраз шарщайық, Сӛздер сырын ашайық.

«А» - ақыл, арман, адалдық, Асыл, абзал, адамдық.

«Ә»- әдептілік, әділдік, Әдемілік, әрлілік.

«Д»- дарқан, дарын, даналық, Данышпандық, даралық.

«Е»- есті, ептілік, елгезек, Ерік, ерлік, ел, еңбек,

«З»- зейнет, зейін зерделік, Зиялылық, зеректік.

(Ең күшті адам кітабы, Алматы «раритет» 2008)

Бес саусақ

Бас бармағым - атам, үйдің данасы, Балаң үйрек – әжем, ошақ анасы. Ортан терек – әкем, отау панасы,

Шылдыр шүмек – шешем, шаңырақ ажары, Титтей бӛбек – мен, бәрінің базары.

Бір үйде біз нешеуміз? Кел, санайық екеуміз:

Бар бармағым –папам,

Балаң үйрек – апам,

Ортан терек – ағам,

Шылдыр шүмек –мен, Титтей бӛбек –сен.

Бір үйде біз нешеуміз? Бір үйде біз бесеуміз!

Жҧмбақтар

Мұртыменен туады,

Мұртын күнде жуады.

(Мысық)

Ащы емес, Тәттімін.

Бос емес, Қаттымын.

(Қант)

Жисаң –

Таяқ қысқа ғана. Жайсаң –

Жайлы –ақ басқа пана.

(Қолшатыр)

Бұрасаң құлағын, Ағады бұлағы.

(Шүмек)

Қажетке жарады Отынсыз жанады.

(Газ)

Жаңылтпаштар

Жеті жол жаңылтпаш

Бүлдіршіндерді

Күлдіргендер

Бүлдіргендерді екен десек,

Бүлдіргендерді

Бүлдіргендер – Сӛйтіп бәрін күлдіргендер

Бүлдіршіндер екен, білсек

Мҧхтар Шаханов

Достық ӛлкесінің заңы Алдымызда қанша сауал тосылды, Ӛмір бізді ерте үйірді биіне.

Сәби кезім.

Бірге ойнайтын досымды Ертіп бардым нағашымның үйіне.

Сәбилік шақ!

Сүттей аппақ кезең бұл,

Аңғал, бейқам балбұлақтай сыңғырлы. Досым "киіп кӛремін" деп әжемнің Аңдаусызда кӛз әйнегін сындырды. Енді қайттік, амал-айла азайып, Құтылуға ӛткел іздеп тарықтық. Досым менің ұяң еді ғажайып, Әжем ӛте қатал еді, жарықтық.

- Бала мұнша бола ма екен мазасыз, Қане, қайсың кӛзәйнекті сындырған? – -деді әжеміз, - қалдырмаймын жазасыз, Сындырған кім?

Алдыма кеп тұр жылдам

Енді қайттік, кім ұсынбақ кӛмегін?

Бұл қырсықтан құтқармақ боп досымды:

- Мен сындырдым, кешіріңіз... мен едім.. Дедім үнсіз тӛмен салып басымды. Бір ерекше дүлей мінез тосып ек, Шіркін, адам табиғаты-ай сан қырлы.

Қанша ашулы болғанымен осы рет

Әжем мені жазалаусыз қалдырды.

Лезде кайта кӛтеріліп еңсеміз, Кӛңіліміздің айдынынан күн күлді.

Сол сәтте інім сыбыр етті:

"Сенбеңіз,

Кӛзәйнекті қонақ бала сындырды".

Әжем кенет ашу буып күйгелек, Ашу буып аң-таң болып қалды да: - Жүр бері, - деп құлағымнан сүйрелеп Ертіп барды нағашымның алдына.

"Қой, бәйбіше, дау тудырма бекерге,-

Деп нағашым әңгімесін жалғады, - Айып па екен, ӛзін беріп қатерге, Ер жігіттің досын қорғап қалғаны. Достық деген ізгіліктің алаңы, Оған куә ғасырлар мен замандар.

Отанын да сатып кете алады

Қиын шақта досын сатқан адамдар!"

Ақҧштап Бақтыгереева

Ақ Жайыққа жыр арнағым келеді Ақ Жайыққа жыр арнағым келеді, Оған айтар мұң-арманым кӛп еді. Туған жердің қасиеті шығар-ау Гүлдей сұлу талы менен терегі. Оны ұмытсам болмас, сірә, кешірім,

Соған ұқсас қойылыпты есімім. Оны қалай жырламайын егерде Толқынында тербетілсе бесігім.

Сонда маған жұлдыз күлді

аспаннан,

Сылдыр ӛнді алғаш ұқтым жас талдан Мӛлдір ағын дыбысынан кеудемде Нәзік жырдың шумақтары басталған. Сонда жатыр ата-бабам моласы,

Қымбат маған қаласы мен даласы.

Менің алғаш вальс биін билеуге Себеп болған Ақ Жайықтың баласы. Жайық десе, ойда Нарын ӛлеңі, Сағынғанда еске аларым кӛп еді. Жайық-Анам, Жайық-Елім, Отаным, Қүшақтағым, аймалағым келеді.

Туған жер

Сен жайлы ақ бесікте күй тыңдадым,

Тыңдадым сандуғаштың сүйкімді әнін Мен сенде сұлулыққа ғашық болып, Гүліңе саусақ жайып ұмтылғанмын.

Мен де бір гүлің едім қырқада ӛскен, Ӛзің деп арманым жоқ шырқап ӛтсем. Кӛркіңе кӛктемдерде сән қосатын Қырыңа ӛз қолымнан бір тал ексем. О, менің ардақты әкем, асыл анам, Қызыңмын пәк үмітпен асыраған. Ӛзің деп қобалжыған жүрегімнің

Дүрсілін сенен қалай жасыра алам?!

Ақмаржан Бақытқызы Таубаева

Жеткіншектерге тілек

Алтын сӛздің қасиетін жоймай бір, Жеткіншектер ел болуды ойлай жүр.

Халқың шӛгіп, қайысқанда қолда да,

Қорғаны бол, қуанышын да тойлай жүр.

Уызына жарыған бір марқасқа, Халық үшін ұлдар барын салмас па? Мықты болсаң, жарқылда да жарып ӛт, Әл жетпеске екіленіп жармаспа.

Әр нәрсенің орыны бар, парқы бар, Базардың да ӛз мӛлшері, нарқы бар. Алтын, ақық – тек байлықтың ӛлшемі, Алтын алмай, тектіліктің салтын ал.

Фариза,

Фариза қыз,

Фариза – ӛлең.

«Қазақтың жігітінен дос таба аламай,

Қыз да болсаң, мен саған мҧң шағамын.» М.Мақатаев

Қамқоршы жас талапқа ұшталмаған, Бақытты Фаризасын құшқан далам. Жан апа, жырларыңды жеткізеді,

Жайықты шарлап ұшқан құстар маған.

Жүрегің жас баладай елжіреген, Жыр – тұлға, Фариза қыз – ӛндір ӛлең. Қазақтың бар қызының анасындай, Түсі игім, мәртмінездім мӛлдіреген.

Мұқаңдар жырға қосқан қасиеттім, Білесің ақындардың қасиетін. Ауылын аңсаған қыз, шаршаған қыз, Алдыңа келіп әркез бас иетін.

Күтеді сені атпаған ақша таңдар.

Сәбилер, жеткіншектер, ақсақалдар. Шығады ынтық кӛңіл, ибасымен, Алдыңнан аңқылдаған ақ самалдар.

Ӛзіңнің жанарыңнан тыс қалмаған,

Қыздардың тағдыр, мысқал ғалам.

Сіңліңді іздестіріп, сұрау салдың, Жан әпке, кӛрер күнім қысқармаған.

Жолдадым жыр ұшырып Жайығыңнан, Кӛк айдын, ақ желкенді қайығымнан. Шағала кӛңілімді талпындырып, Арылдым хабарсыздық айыбынан.

Түсінер түйсігі бар нарқыңды адам, Қолыңда жарқылдаған алтын қалам. Есімің ән – жыр болған Фариза – қыз, Тамсанып ӛзің жайлы ән тыңдадым, Ұнайды ӛзгермейтін қалпың маған.

Тақырыбы: «Қызықты математика» ҥйірмесі

1-4 сыныптарға арналған

Құрастырушы:Ж.Ч. Андирова №19 ОЖББМ

Рецензент: М.Ӛтемісов атындағы БҚМУ физика-математика

ғылымдарының кандидаты, доцент А.Е.Жұмагалиева

Тҥсінік хат

Құралда бастауыш сыныптар оқушыларымен

ұйымдастырылатын үйірме жұмысының, 1-4 кластарға арналған бағдарламасы, оларды ұйымдастыру тәртібі және қажетті деген қосымша материалдар берілген.

Бастауыш сыныптарда жүргізілетін «Қызықты математика» үйірмесі. Бұл бағдарлама бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшелігіне сай алынған және олардың танымдық қабілеттерін дамытуға арналған тапсырмалар бӛлініп кӛрсетілген. Бұл жинақ математика пәніне кӛмекші құрал ретінде пайдаланылады.

Ұсынылып отырған құрал бастауыш сыныптарда оқытылатын негізгі пәндерден алған білімдерін тереңдету, қоршаған ортамен таныстырып, ойлау, танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамытуды кӛздейді.

Жас буын түрліше құбылыстың сырына құмартып, әр нәрсеге әуестеніп, жауап іздейді. Осы құштарлықты арттыруға, ой-ӛрісін бағыттап, кеңейтуге үйірмеде қаралатын жұмыс түрлері жауап береді. Үйірмеде математика тілін пайдалану арқылы тіл мәдениетін дамытуға, салыстыру, талдауға, синтездеу, индукция мен дедукция, аналогия арқылы тұжырым жасауға үйренеді. Үйірмеге қатыстыру арқылы оқушыларды ұйымшылдыққа, коллектив намысы үшін күресуге баулимыз.

Оған қатысатындарды жігерлендіріп, қолдап, қызығушылықтарын оятып отыру керек. Осы мақсатта жұмбақтарды, ӛлең есептерді, санамақтарды, ребустарды, фокустарды, таяқшалар мен ойындарды, басқатырғыштарды, графикалық диктанттарды пайдалану тиімдірек келеді. Оқу құралында алынған тапсырмалар пайымдауға, шығармашылық тұрғысынан ойлауға, ӛз беттерінше шешім қабылдауға және қорытынды жасауға үйретеді.

Оқу жиілігі: 1 сағаттан, жыл бойы 34 сағат.

Мақсаты: оқушыларды жеке тұлға етіп қалыптастыра отырып, түрлі тапсырмаларды орындау барысында оқушылардың ақыл – ойын, есте сақтау, зейін, сӛйлеу, ой ұшқырлығы қабілеттерін дамыту, олардың бойында ибалық, байсалдық, тапқырлық, шыдамдылық, шапшаңдық қасиеттерді қалыптастыруды жетілдіруге тәрбиелеу. Бағдарламаның мақсаты мына міндеттерді орындауға бағытталады.

Міндеттері:

- оқушылардың есептеу дағдысын жетілдіру;

- логикалық ойлау қабілетін арттыру;

- математика тілін пайдаланып тіл мәдениетін дамыту;

- дүниетанымын кеңейтіп, есепке деген құштарлығын арттыру;

- оқушылардың бойына жағымды қасиеттерді дамыту;

- білім, білік, дағдыларын ӛмірде қолдана білуге дағдыландыру;

Үйірме сағаттарындағы осындай жұмыстарды ӛз тәжірибемізге енгізген кездегі кӛрсеткен нәтиже:

- Бала бойында шапшаңдық және қызығушылық байқалды;

- Математикалық терминдерді сауатты оқуға жаттықты;

- Ойлау қабілеттері жоғарылады;

- Талдауға, дәлелдеуге үйренді;

- Логикалық есептердің шығару жолдарын игерді;

- Нақты жауап іздеуге тырысты;

- Ұқыптылықты, жауапкершілікті сезінді;

- Ӛздеріне деген сенім пайда болды;

- Есте сақтау арқылы жұмыстануға талпынды;

- Ӛз бетімен жұмыстануға үйренді.

Негізгі бӛлім «Қызықты математика» бағдарламасы 1-сынып

1 сыныпқа арналған математика үйірмесінің бағдарламасы аптасына 1 сағат, жыл бойына 33 сағатқа арналған. Бағдарлама 4 бӛлімге бӛлінген.

І бӛлім. Есте сақтауды дамытуға арналған тапсырмалар 10 сағ

ІІ бӛлім. Сӛйлеуді қалыптастыруға арналған бағдарламалар 3 сағ ІІІ бӛлім. Зейінді қалыптастастыруға арналған бағдарламалар 3 сағ

ІV бӛлім. Ойлауды дамытуға арналған тапсырмалар 16 сағ

Мақсаты: Оқушының жас ерекшеліктерін ескере отырып, тапсырмаларды орындау барысында пәннен алған білімдерін жетілдіру және ойлау, есте сақтау дағдыларын, зейінін қалыптастыру, ұйымшылдыққа, тапқырлыққа, шапшаңдыққа баулу.

Міндеті: - оқушылардың сандар туралы білімін жетілдіру;

- логикалық ойлау қабілетін арттыру;

- математикалық тілін дамыту;

- алған білімді қолдана білуге үйрету;

- қызықты квадраттарды толтырта отырып, есептеу дағдыларын дамыту;

- ойната отырып, математикалық білімін қалыптастыру.

Қызықты математика 1-класс. 33 сағат Аптасына 1 сағат

№	Мазмҧны	Сағат саны
1	Кіріспе	1
І	«Есте сақтауды дамытуға арналған тапсырмалар»	10 сағ
1	Санай білесің бе?	1
2	Санды тура және кері санау.	1
3	Сандар туралы ӛлеңдер жаттау.	2
4	Сандардың жазылу элементтерін салу.	2
5	Сандарды жазып үйрену.	2
6	«Менің атауым» Ӛрнектер жазу.	1
7	Кӛңілді санау. «Бес тоғыз.»	1
ІІ	«Сӛйлеуді қалыптастыруға арналған тапсырмалар»	4 сағ
1	Санамақ айтып үйренейік.	2
2	Математикалық жұмбақ шешу. «Бұл не?»	1
3	Математикалық жаңылтпаштар жаттау.	1
ІІІ	«Зейінді қалыптастыруға арналғантапсырмалар»	3 сағ
1	«Бұл үйде не тұрады?» ойыны. Санның құрамын	1
	айттыру.
2	«Менің орным қайда?» ойыны.	1
3	«Есте сақта» ойыны.	1
ІV	«Ойлауды дамытуға арналғантапсырмалар»	16 сағ
1	Математикалық тақпақ шешу. «Екеу дегенше»	1
2	Математикалық ребус шешу, құрастыру.	2
3	Қызықты квадраттар толтыру.	2
4	«Кім шапшаң?» ойыны. Ӛрнектің мәнін табу.	2
5	Басқатырғы жасату. «Бірден сызып шық»	2
6	Таяқшамен жаттығулар жасау.	2
7	Логикалық есептер шығарту.	2
8	Математикалық жаттығулар.	2
9	Қорытынды.	1

«Қызықты математика» бағдарламасы 2 – сынып

2 сыныпқа арналған бағдарлама аптасына 1 сағат, жыл бойы 34 сағат жоспарланған.

І бӛлім. Есте сақтауды дамытуға арналған тапсырмалар 9 сағ

ІІ бӛлім. Сӛйлеуді қалыптастыруға арналған бағдарламалар 4 сағ

ІІІ бӛлім. Зейінді қалыптастастыруға арналған бағдарламалар 6 сағ

ІV бӛлім. Ойлауды дамытуға арналған тапсырмалар 14 сағ

Мақсаты: Оқушылардың пәннен алған білімдері бойынша тапсырмалар орындау арқылы ойлау, есте сақтау, зейіндерін қалыптастыру, сӛйлеу мәдениетін дамыту, шапшаңдыққа, ұйымшылдыққа, тапқырлыққа баулу.

Міндеті: - разрядтық қосылғыштарды дұрыс атату;

- белгісіз санды табуға жаттықтыру;

- фигуралардың түрлерін ажырата білу;

- танымдық қабілеттерін арттыру;

- тапсырмаларды орындата отырып, есепке деген қызығушылығын жетілдіру;

- логикалық ойлау қабілетін дамыту.

Қызықты математика 2-класс. 34 сағат Аптасына 1 сағат

№	Мазмҧны	Сағат саны
1	Кіріспе	1
І	«Есте сақтауды дамытуға арналған тапсырмалар»	9 сағ
1	Сандардың түрлерін айттыру.	1
2	«Менің атауым». Разрядтық қосылғыштарды атау.	2
3	Математикалық ӛлең есеп. «Бәрін бірге ойлап қой.»	2
4	«Жасырын санды тап.» Теңдеу шештіру.	2
5	Фигуралардың түрлерін атау.	1
6	«Кӛңілді санау»	1
ІІ	«Сӛйлеуді қалыптастыруға арналғантапсырмалар»	4 сағ
1	Математикалық жұмбақ шешу.	1
2	Математикалық жаңылтпаштар жаттау.	1
3	Математикалық викториналар шешу.	2
ІІІ	«Зейінді қалыптастыруға арналғантапсырмалар»	6 сағ
1	Фигуралардан заттар құрастыру.	2
2	Таяқшамен жұмыс.	1
3	Таяқшамен жұмыс.	1
4	Лабиринт құрастыру, шешу.	2
ІV	«Ойлауды дамытуға арналғантапсырмалар»	13 сағ
1	«Бос тор кӛздерді толтыр»	1
2	Математикалық есептер шығару.	2
3	Сӛзжұмбақтар шешу, құрастыру.	1
4	Математикалық ребус шешу, құрастыру.	2
5	Әзіл есептер шығарту. «Топ үйрек»	1
6	Қызықты квадраттар толтыру.	1
7	Логикалық жаттығулар.	1
8	Тапқырлыққа есептер шығарту.	2
9	Қорытынды.	2

«Қызықты математика» бағдарламасы

3 – сынып

3 сынып арналған бағдарлама аптасына 1 сағат, жыл бойы 34 сағатқа жоспарланған.

І бӛлім. Есте сақтауды дамытуға арналған тапсырмалар

6 сағ

ІІ бӛлім. Сӛйлеуді қалыптастыруға арналған бағдарламалар 4 сағ

ІІІ бӛлім. Зейінді қалыптастастыруға арналған бағдарламалар 9 сағ

ІV бӛлім. Ойлауды дамытуға арналған тапсырмалар 14 сағ

Мақсаты: оқушылардың пән бойынша білімдерін жетілдіру бағытында, түрлі тапсырмаларды орындата отырып, қызығушылығын арттыру, ойлау, сӛйлеу, танымдық, есте сақтау дағдыларын қалыптастыру, шапшаңдыққа, байсалдылыққа, шыдамдылыққа, тапқырлыққа баулу.

Міндеті:

- амалдарды дұрыс оқыту,орындату;

- танымдық есептер шығарта отырып, ойлау қабілетін жетілдіру;

- мақал – мәтелдер айттыру арқылы сӛйлеу мәдениетін дамыту;

- математикалық ойындар арқылы логикалық ойлауды, қалыптастыру;

- ойната отырып, математикалық білімдерін дамыту.

Қызықты математика

3-класс. 34 сағат. Аптасына 1 сағат.

№	Мазмҧны	Сағат саны
1	Кіріспе	1
І	«Есте сақтауды дамытуға арналғантапсырмалар»	6 сағ
1	Шығыршықты жалғастыр. Амалдарды орындау.	1
2	«Белгісізді тап.» теңдеу шешу.	2
3	Танымдық есептер шығару.	2
4	Санау, есептеу, құрастыру.	1
ІІ	«Сӛйлеуді қалыптастыруға арналғантапсырмалар»	4 сағ
1	Математикалық жұмбақ шешу.	1
2	«Қанатты сӛздер» саны бар мақал – мәтелдер айту.	2
3	Математикалық викториналар шешу.	1
ІІІ	«Зейінді қалыптастыруға арналғантапсырмалар»	9 сағ
1	«Қызықты торлар.» Сандарды орналастыру.	1
2	Математикалық бас қатырғылар шешу.	2
3	«Математикалық лабиринт» ойыны.	2
4	«Танграмм» ойыны.	2
5	Графикалық есептер.	2
ІV	«Ойлауды дамытуға арналғантапсырмалар»	14 сағ
1	Қызықты есептер шығару.	2
2	Дидактикалық ойын есептер.	2
3	Сӛзжұмбақтар шешу, құрастыру.	2
4	Математикалық ребус шешу, құрастыру.	1
5	Логикалық жаттығулар.	2
6	Тапқырлыққа есептер шығарту.	2
7	«Ғажайып дӛңгелек» ойынын сызып, қию құрастыру.	2
8	Қорытынды.	1

«Қызықты математика» бағдарламасы 4 – сынып.

4 сынып арналған бағдарлама аптасына 1 сағат, жыл бойы 34 сағат жоспарланған.

І бӛлім. Есте сақтауды дамытуға арналған тапсырмалар 6 сағ ІІ бӛлім. Сӛйлеуді қалыптастыруға арналған бағдарламалар 4 сағ

ІІІ бӛлім. Зейінді қалыптастастыруға арналған бағдарламалар 4 сағ

ІV бӛлім. Ойлауды дамытуға арналған тапсырмалар 19 сағ

Мақсаты: Оқушыларға тапсырма орындату арқылы пәнге деген қызығушылығын арттыра отырып, есептеу, логикалық ойлау, сӛйлеу, танымдық, шығармашылық дағдыларын жетілдіре отырып, геометриялық фигура ұғымын қалыптастырып, оны қолдана білуге үйрету, шығармашылыққа, ептілікке, шапшаңдыққа баулу. Міндеті:

- ӛрнекті дұрыс оқу, орындату;

- логикалық ойлау қабілетін арттыру;

- математикалық тіл мәдениетін дамыту;

- дүниетанымдарын кеңейту;

- геометриялық фигураларды қию, құрастыруды үйрету арқылы ӛмірде қолдана білуге дағдыландыру.

Қызықты математика.

4-класс. 34 сағат.

Аптасына 1 сағат.

№	Мазмҧны	Сағат саны
1	Кіріспе	1
І	«Есте сақтауды дамытуға арналғантапсырмалар»	6 сағ
1	«Кӛңілді санау» ойынымен таныстыру, ойнатып үйрету.	1
2	Математикалық ойын есепті шештіру.	2
3	«Қызықты квадрат» шаршы құрастыру.	2
4	Санау, есептеу, құрастыру.	1
ІІ	«Сӛйлеуді қалыптастыруға арналғантапсырмалар»	4 сағ
1	Математикалық жұмбақ құрастыру, шешкізу.	2
2	Математикалық викториналарды талдау, шешу.	2
ІІІ	«Зейінді қалыптастыруға арналғантапсырмалар»	4 сағ
1	Геометриялық фигуралардың түрлерімен танысу, сызу.	2
2	Бірнеше геометриялық фигуралардан бейнелер құрастыру.	2
ІV	«Ойлауды дамытуға арналғантапсырмалар»	19 сағ
1	Математикалық ребустардықұрастыру, шешкізу.	2
2	Логикалық ойды жетілдіруге арналған	2
	есептерді талдау, шешу
3	Математикалық сӛзжұмбақ құрастыру.	2
4	Тапқырлыққа арналған есептер.	2
5	Бір геометриялық фигурадан бірнешефигура шығарып алу.	2
6	«Пифагор» сызу, қию, құрастыру.	2
7	«Маңғол» ойынын сызу, қию, құрастыру.	2
8	«Колумб жұмыртқасы» ойынын сызу,құрастыру.	2
9	«Вьетнам» ойынын сызу, құрастыру.	2
10	Қорытынды.	1

Енді жұмыс түрлеріне, оларды ұйымдастыру мәселелеріне, оқу тәрбиелік сипаттарына тоқталсақ.

1.Қызықты есептер.

Берілетін есептер оқушылардың жас шамасына шақталып, оқушыны жасытпай, қайта жігерлендіретіндей математикалық қызығушылығын арттыратындай, түсіндіру жеңіл, тұжырымдалуы қысқа болған жӛн. Есеп зерделікке, қиялдауға, логикалық ойлауға тапқырлыққа, байқампаздыққа, есепті шешу тәсілдерін меңгеруге тәрбиелейтіндей болуы керек. Сондай - ақ, есеп ӛмірден алынатындығын танытатындай болуы қажет.

2.Математикалық тақпақ.

Мәнерлеп оқылады. Оны оқудың үлгісін мұғалімнің ӛзі кӛрсетеді. Тақпақ арқылы математиканың ӛмірден алатын орны, қоғамды дамытудағы рӛлін сипаттаймыз. Мұнда оқушылардың ұжымшылдыққа, ұстамдылыққа, адамгершілікке, Отанды сүюге, математиканы құрметтеуге, адал еңбекті бағалауға, достыққа тәрбиелейміз.

3.Математикалық жҧмбақ.

Оның жауабына немесе оның тұжырымдалуына математикалық ұғымдар, символдар, терминдер енеді. Жұмбаққа қойылатын талаптар мұнда да сақталады. Жұмбақтар ӛлең – ұйқас түрінде де, ребустар, викториналар түрінде де келтіріледі. Жұмбақтар салыстыру, теңеу және сипаттау арқылы ұғымның қасиеттерін ажыратуға тәрбиелейді. Оқушы қиялының дамуына елеулі әсер етеді.

4.Математикалық жаңылтпаштар.

Тіл ұстарту үшін қолданылады. Тіл – ой кӛркі. Сӛйтіп, әр нәрсеге байыппен қарап, батыл сӛйлеуге, сӛйлеу мәдениетіне жаттықтырады.Халық тілін меңгеруге, халық қазынасына құрметпен қарауға тәрбиелейді.

5.Математикалық ойындар.

Санмен ойындар, әр түрлі заттармен ойындар, фокустар шешу, топологиялық ойындар, басқатырғылар болып бӛлінеді. Ойындар арқылы оқушылар талдау мен салыстыруға, математикалық заңдылықты ашуға, зейін мен есті дамытуға ұйымшылдыққа, жігерлікке, кейінге кӛз тастауға, тапқырлыққа тәрбиеленеді.

6.Математикалық викторина.

Оны кеште, жиында, үйірме отырысында пайдалануға болады. Ол сұрақ түрінде де, есеп түрінде де ӛткізіледі. Басқарушы есепті, не сұрақты дауыстап кӛпшілікке оқиды. Сондықтан оны жиынға қатысушының кез келгенінің шешуге мүмкіндігі бар. Викторина түрлі мазмұнды материалды қамтиды. Сондықтан ол оқушының білімі мен даярлығы болуын талап етеді.

Жылдың соңында жыл бойы үйренгендерін саралау

бағытында «Мен неге үйрендім?» тақырыбында ертеңгіліктер ӛткізуге болады. Осындай ертеңгіліктерге байланысты «Жұлдызша», «Ӛрнек» т.б. атаулармен газеттер шығаруға болады.

Ҥйірме бағдарламасында қолдануға ҧсынылатын тапсырмалар мен сабақ жоспарларының ҥлгілері.

1 – сыныпқа арналған тапсырмалар

Ӛлең есеп. «Қосу»

Дүкеннен кеп сабын алдым, Оның және қабын алдым.

Екі дәптер, бір қарындаш, Тіс ысқышты тағы да алдым.

Есептеші,

Сонда бәрі,

Қанша болды, Қолда бары?

Жауабы: Алты.

«Торғай нешеу?»

Талдан ұшып топ торғай, Емес бірақ кӛп торғай.

Алдында оның бастаушы, Артында тӛртеу қостаушы.

Және тағы қарасақ,

Қайта оны санасақ,

Соңында біреу қап келеді,

Алдында тӛртеу топ келеді, Үшеуі қатар жарысқан, Түзіліп үшеу қалыспан. Ойың жүйрік болса егер, Торғай нешеу есепкер?

Жауабы: Бес торғай.

Математикалық санамақ.

Бір аяғым – оң аяқ,

Бір аяғым – сол аяқ. Оң – солымды үйрендім, Ажырата аламын. Тек бәтеңке кигенде,

Жаңылысып қаламын.

Бір ағашта екі алма, Мен алмаймын, сен де алма. Қызыл емес, кӛк екен,

Әлі піскен жоқ екен.

* * *

Ақбоз, Кӛкбоз – екі жұлдыз, Жетіқарақшы жеті жұлдыз.

Шоғыменен шоғы жұлдыз,

Тобыменен тоғыз жұлдыз.

Математикалық ойын. «Қызықты шаршы.»

1,2 және 3 сандарын пайдаланып квадраттарды толтыру керек. Берілген квадраттың жолдары мен бағандарындағы сандардың қосындысы, сол сияқты қиғаштап санағанда да сандардың қосындысы 6 болу керек.

3	1		3	1	2
	2	3	1	2	3
			2	3	1

а) б)

Жауабы: б) суреті

Бос торға фигуралардың суретін сал. Олар бір қатарда және бір бағанда қайталанбайтындай болсын.

а)

б)

б) Жауабы: б) с

Логикалық есептер.

А)Жанұядағы 7 ер баланың бір-бірден қарындастары бар.

Жанұяда қанша бала бар? Жауабы: 8 бала

Б)Ағаш басында 2 балық отыр еді. Оларға тағы 2 балық ұшып

келді. Барлығы неше балық болады?

С)Алмұрт алмадан ауыр, ал алма шапталдан ауыр. Қайсысы ауыр

– алмұрт па әлде шаптал ма? Жауабы: алмұрт

«Сиқырлы таяқша.»

Шие ыдыстың сыртында қалатындай етіп екі таяқшаны қозға.

Суретін сал. Жауабы:

Балық 3 сіріңкенің орнын ауыстыр,балықтың жүзу бағытын оңға қарай ауысу керек.

Есептер:

№1 5 шырпыдан бесбұрыш құрастырылған. Шырпылардың орнын ауыстыру арқылы бір мезгілде үшбұрыш, тӛртбұрыш, және бесбұрыштан құралға фигура алу керек. Жауабы:

«Олар қайда тҧрады? « ойыны.

Мына сандарды үйшіктерге орналастыр.

2 – сыныпқа арналған тапсырмалар..

Математикалық тақпақ. «Екеу дегенше бекем де»

Бірді бірге қосқанда, Екеу болады. Жалғызсырап, жасқанбай, Бекем болады. Екі қолды қосқанда, Құшақ емес пе? Екі қанат аспандап, Ұшады емес пе?

Тіркелсе екі дӛңгелек,

Ӛзің тебетін, Зырылдайтын дӛңгелеп, Велосипедің емес пе....

М.Әлімбаев.

«Кім қаншада?» Салтанат екіде,

Бақытжан жетіде, Екеуін қосып шыққаның Сәулеттің жасын ұққаның.

Білгің келсе егер сен,

Сәулеттен үш жас шегерсең, Қиын емес онша да

Сағаттың жасы соншада.

С.Әлімқұлов.

* * *

Табақта бес алма,

Қолымда үш алма,

Інімде екі алма, Қосқанда барлығын.

Болады неше алма?

Бір алма атама,

Бір алма әжеме,

Бір алма апама, Бір алма әкеме,

Нешеуін алады?

Нешеуі қалады?

* * *

« Бҧл не ?»

Егіз қайың,

Бой-бастары тең ӛскен,

Іске дайын,

Бұтақтары бес- бестен.

Жауабы: Қос қол.

Жиырма тӛрт батыр,

Бірін – бірі жеп жатыр.

Жауабы: Дойбы.

Екі аяқты бір ізді,

Үстіне адам мінгізді.

Жауабы: Велосипед

Математикалық жаңылтпаш.

Ұшып кетті үш құс,

Ұшып келді ұшқыш.

С.Кӛшекбаев.

Қырық үш қызғыш құсқа,

Қырық үш қызғыш құс қосса, Қанша қызғыш құс болды?

О.Әубәкіров.

Жоғалды бес шыбыш,

Жоқ әлі еш сыбыс,

Жоғалды бес шыбыш.

Қ.Мырза Әлі.

«Цифрлар арқылы адам қҧрастыр»

1 – маңдай; 6 - кӛз қарашығы;

2 – мұрын; 8 – шаш;

3 – ауыз; 9 – құлақ;

4 – иек; 10 – қалпақ;

5 – бас, мойын; 7 – бет пен шаштың арасы;

Геометриялық басқатырғыш.

Қарындаштың ұшын кӛтермей, үш кескінді жүргізу арқылы үш квадратты алты үшбұрышқа бӛлу керек.

Жауабы: 2 – суретте кӛрсетілген.

Қаламды кӛтермей 9 нүктені 4 түзумен қос.

Жауабы:

• • • • • •

Қаламды үзбей, нүктелерден қандай пішіндердің суретін салуға болады?

• • •

Жауабы:

• • • • • •

• • •

• • • • • •

• • •

• • • • • •

• • •

• • • • • •

• • •

Логикалық есептер

А) Үш май шам жанып тұрды. Екеуін сӛндірсе, нешеуі қалады?

Жауабы:екеуі, ӛйткені сӛндірмеген біреуі жанып кетеді.

Б)Арман, Аян, Абзал ағайынды үшеуі әр түрлі класта оқиды. Абзал Арманнан, ал Аян Абзалдан кіші емес. Бұл үйдің үлкені, ортаншысы, кішісі кім?

Жауабы: Ең үлкені Аян, ең кішісі Арман, ортаншысы Абзал. В) Цифрларды қозғап дұрыс теңдік шығар: А) 83-17=21 б) 13+2=33

Жауабы: а) 83-71 = 12 б) 31+2 = 33

Г)Айшаның бірнеше 2 теңгелік және 5 теңгелік ақшасы бар. 36 теңгеге қалам алды. Ол сатып алған заты үшін қандай теңгелерді пайдалана алады?

Шешуі: 2+2+2+5+5+5+5+5+5=36

Жауабы:Айша қалам сатып алу үшін үш 2 теңгелік пен алты 5 теңгелікті пайдаланды.

Кӛңілді санау

Бұл ойынды ұйымдастыру үшін түрлі формада бірнеше таблица жасайды. Таблицадағы цифрларды әр түрлі түспен және де фигураларда әшекейлеп жазған дұрыс. Таблицадағы орналасатын цифрлардың санын бірте-бірте кӛбейтіп, орналасуын да күрделендіре түскен дұрыс.

Ойынды жүргізу әдісі: таблицадағы сандарды тез санауға оқушыларды шығарады. Оқушының таблицадағы сандарды ретімен кӛрсетіп, оларды тауып, атап шығу уақытын есептеп отырады. Ең аз уақыт ішінде сандарды атап шыққан оқушы жеңіс иесі болады. Бұған тӛмендегідей таблицаларды ұсынуға болады.

	3		31		18		15
12	28	14	27	6	32	13	2	10
	21	30	16	22	25	8	23
1	26	24	9	11	29	28	5	20
	7		19		4		17

«Сиқырлы таяқша.»

Шие ыдыстың сыртында қалатындай етіп екі таяқшаны қозға.

Суретін сал. Жауабы:

Үш шаршы 15 сіріңкеден бес шаршы құрастырылған. 3 шаршы болатындай етіп, 3 сіріңкені алып таста.

«Пифагор» ойыны.

7*7 см ӛлшемде шаршы қиылу

керек, 7 геометриялық фигура шығатындай.

Олар: ӛлшемі әр түрлі 2 шаршы,

2 кішкентай және 2 үлкен үшбұрыш,

1 тӛртбұрыш (параллелограмм). Осылардан әртүрлі мүсінфигуралар жасауға болады.

3 – сыныпқа арналған тапсырмалар.

Математикалық ойын. «Қызықты шаршы.»

Бос торға фигуралардың суретін сал. Олар бір қатарда және бір бағанда қайталанбайтындай болсын.

а)

б)

б) Жауабы: б) с

Кестедегі шаршының саны – 16.Ал ондағы цифрлардың қосындысы бірдей емес. Әр шаршыдағы сандардың орындарын ауыстырып орналастыру керек. Егер цифрлар жүйесін дұрыс тапсаң торкӛздегі сандарды тігінен қосып есептегенде, кӛлденеңнен қосып есептегенде де қосынды 20 тең болу керек.

2	3	3	3	а)	2	9	3	6
4	4	4	5		7	5	4	4
5	5	5	6		4	3	8	5
7	7	8	9		7	3	5	5

б)

Жауабы: б) суреті

8.Логикалық есептер.

А) Үш май шам жанып тұрды. Екеуін сӛндірсе, нешеуі қалады?

Жауабы:екеуі, ӛйткені сӛндірмеген біреуі жанып кетеді.

Б)Арман, Аян, Абзал ағайынды үшеуі әр түрлі класта оқиды. Абзал Арманнан, ал Аян Абзалдан кіші емес.Бұл үйдің үлкені, ортаншысы, кішісі кім?

Жауабы: Ең үлкені Аян, ең кішісі Арман, ортаншысы

Абзал.

В) Цифрларды қозғап дұрыс теңдік шығар: А) 83-17=21 б) 13+2=33

Жауабы: а) 83-71 = 12 б) 31+2 = 33

Шешуі: 2+2+2+5+5+5+5+5+5=36

Жауабы:Айша қалам сатып алу үшін үш 2 теңгелік пен алты 5 теңгелікті пайдаланды

«Ребус шешу.» Т 100 У (тҥзу)

С 2 З (сегіз)

«Графикалық диктант.»

Бастапқы нүктеден 1 тор жоғары, 1 тор жоғары солға қиялап, 1 тор жоғары, 1 тор оңға, 1 тор тӛмен, 1 тор оңға, 1 тор жоғары, 1 тор оңға, 1 тор тӛмен,1 тор оңға, 1 тор жоғары, 1 тор оңға, 1 тор тӛмен, 1 тор оңға, 1 жоғары, 1 оңға, 1 тӛмен, 1 тор тӛмен қиялап солға,1 тор тӛмен.

Графикалық ойындар.

«Ҥйректерді бӛл»

Суда жүзіп жүрген 7 үйрек үнемі ренжіседі. Олардың ренжуін болдырмау үшін, 3 сызықпен әр бӛлікте 1 үйректен қалатындай етіп бӛлуге болады?

«Танграм» ойыны.

8*8 см ӛлшемде картоннан,

пластиктен шаршыны 7 бӛлікке

бӛліп қию керек. Нәтижесінде 2

үлкен, 1орта және 2 кішкент

үшбұрыш, шаршы және параллелограмм шығады.

Барлық 7 бӛліктіде қолдана отырып, әртүрлі бейнелер жасауға болады.

«Ғажайып дӛңгелек» ойыны. Дӛңгелек 10 бӛлікке бӛлінеді.

Осы бӛліктерден суретте кӛрсетілгендей мүсіндер жасауға болады.

4 – сыныпқа арналған тапсырмалар.

Логикалық есептер.

А) Айша бір шырпы сатып алса, бір теңгесі қалады. Екі шырпы сатып алса, бір теңгесі жетпейді. Айшаның неше теңгесі бар? Жауабы: үш теңгесі бар

Б)Арман, Аян, Абзал ағайынды үшеуі әр түрлі класта оқиды. Абзал Арманнан, ал Аян Абзалдан кіші емес.Бұл үйдің үлкені, ортаншысы, кішісі кім?

Жауабы: Ең үлкені Аян, ең кішісі Арман, ортаншысы

Абзал.

В) ондық цифры бірлік цифрынан артық болатын неше екі таңбалы сан бар?

Жауабы : 45

Шешуі: 2+2+2+5+5+5+5+5+5=36

Жауабы:Айша қалам сатып алу үшін үш 2 теңгелік пен алты 5 теңгелікті пайдаланды.

Математикалық викторина.

А) Жұлдызшаның орнында қандай сан тұр?

**** - *** = 1 Жауабы: 1000 - 999=1

Б) Қаз бір аяғымен тұрғанда 6 кг болса, екі аяғымен тұрғанда неше кг болады? Жауабы: Алты килограмм.

В) 66 санын ешбір амал қолданбай оны жартысына арттыру керек.

Ескерту: 66 саны карточкаға алдын ала жазылады.

Жауабы: 66 – ны 99 шығатындай етіп аударып кӛрсету керек.

Г) Екі жарым килограмм ет екі жарым сағатта піссе, жарты килограмм ет неше сағатта піседі?

Д)Екі ұл бала есік алдында кездесіп қалды. Егер біреуі 2 жаста, екіншісі 7 жаста болса, кім жол береді?

Жауабы:7 жастағы бала. Екі жастағы бала енді ғана жүріп жүр

«Монгол» ойыны. 10*10 ӛлшемді шаршы қиылу керек. Нәтижесінде 11 бӛлікшығады. Олар: 2 шаршы, 4 үшбұрыш, 5тік тӛртбұрыш. Әртүрлі мүсінфигураларжасауды ұсынуға болады.

«Колумба жҧмыртқасы» ойыны.

15*12 см ӛлшемдісопақ дӛңгелекқиылады.

Нәтижесінде 10 бӛлік шығады. Олар: 4

үшбұрыш,

2тӛртбұрышқа ұқсас, 4 үшбұрышқа

ұқсас. Әртүрлі мүсін - фигуралар жасауды ұсынуға болады

«Вьетнам» ойыны

Дӛңгелек суретте кӛрсетілгендей қиылады. Нәтижесінде 7 бӛлік шығады. Әртүрлі фигуралар суреттегідей жасалады.

Сабақтың тақырыбы:

Математика әлемінде. /3-класс/

Мақсаты: Математика пәнінен меңгерген білімдерінпысықтай отырып, білім, білік, дағдыларын жетілдіру. Оқушыларды шапшаңдыққа, тапқырлыққа, ұйымшылдыққа, бірлесіп жұмыстануға баулу. Есте сақтау, ойлау қабілеттерін дамыту. Кӛрнекілігі: Нақыл сӛздер, ақ қағаз, маркер.

Ӛтілу барысы. І.Ҧйымдасытру бӛлімі.

ІІ.Кіріспе. Тақпақтар оқыту.

Математика – ермек емес балалық,

Математика кӛрегендік, даналық.

Космос кезген ракеталар дәл бүгін – Ешкімге де емес таңсық, жаңалық.

Дүниедегі құбылысты мәнінен,

Табиғаттың, қозғалыстың бәрін де

Мүмкін емес есептерсіз түсіну, Есебіңіз - дүние кілті әлі де.

Математика - ғылым бұл

Сондықтан да, балақай

Сол ғылымның тілін біл!

Оқушылар топқа бӛлінеді.

І-топ «Тапқырлар»,

ІІ-топ «Алғырлар»,

ІІІ- топ «Күштілер»

Топтарға тапсырмалар беріледі. Барлық тапсырмалар 5 балдық ұпаймен есептеледі.

І-бӛлім. «Білгенге - маржан, Білмегенге - арзан» Сұрақтар қойылады.

1. Ең кіші үш таңбалы сан?

2. Барлық қабырғалары тең тӛртбұрыш.

3. 15+25 қосындысының мәні қанша?

4. Оңынан оқысаңда, солынан оқысаңда бір сан.

5. Кемітетін амал.

6. Белгісіз азайғышты қалай табамыз?

7. Периметр дегеніміз не?

8. 100-35 айырмасының мәні қанша?

9. Белгісіз қосылғышты қалай табамыз?

10. Қолыңда қанша саусақ бар?

11. Бір жылда неше ай бар?

12. Есік қандай геометриялық фигура?

13. Қазақ альфавитінде қанша әріп бар?

14. Бір тәулікте қанша сағат бар?

15. 79 санының кӛршілерін ата.

ІІ – бӛлім. «Ойға жина».

1.Туған айдың реттік нӛмірін 21-ге арттыр, шыққан санды 16-ға кеміт, сосын 5-ке кеміт. Нәтижесі бойынша туған

айды атауға болады.

(10+21 =31 - 16 = 15 - 5 = 10)

2. Туған күнге 20-ны қосып, шыққан саннан 17-ні азайту керек. Алынған нәтижені 3-ке кемітсе, туған күн шығады.

3+20 = 23 - 17 =6-3 =3

3.Сан ойла, оны екі еселеп, 5-ті қос, 5-ке кӛбейт, 10-ды

қосып, 10-ға кӛбейт.

(2*2 = 4+5=9*5 = 45+10 =55*10=550)

ІІІ-бӛлім.«Сиқырлы шаршы»

1,2,3,4,5,6, сандарын пайдаланып, тігінен де, кӛлденеңінен де орналастырғанда 10,12 санын шығару керек. Бір санды екі рет пайдалануға болмайды.

ІV – бӛлім. «Тапқыр болсаң, тауып кӛр»

1. 26-ны алты 2 арқылы жазу керек

(26=2*22:2+2*2)

2. Үш тӛрттік санмен бір амалды қолданып, 40 санын қалай жазуға болады?

(44-4=40)

3. 5,4,3,2,1 цифрларын қатар жазып, оларды 85 саны шығатындай етіп қосу және азайту керек.

(54+32-1 =85 )

V – бӛлім. «Ойшыл болса қай бала...»

Ағайынды бес туыс, Жамылатын тоны бар.

Бесеуінде бес қуыс,

Сырттан кірер жолы бір.

(Қолғап)

Тӛрт аяқтап жүрсе де, Тірлікте бір озбаған. Жүз жыл бойы кисе де,

Кәзекейі тозбаған.

(Тасбақа)

Он цифры бар,

Сӛз жеткізетін сиқыры бар.

(Телефон)

Айқасқан екі таяқ,

Тұрады жоқты сұрап.

(Икс)

VІ – бӛлім. «Ойлан тап» Кӛшедегі ӛткелді жолақтап аяқпен бояп қояды. Егер олардың арасында 30 боялмаған жолақ болса, ақ жолақтар саны қанша? (31)

Бір кг мақта ауыр ма, әлде бір кг қорғасын ауыр ма?

(Салмағы бойынша екеуі де бірдей, ал алып тұрған

кӛлемдері әр түрлі)

VІІ- бӛлім. «Кім шапшаң?» Фигуралардан түрлі бірнеше зат құрастыру.

Қорытынды. Топтардың ұпайлары есептеліп, хабарланады.

Қорытынды жасалып, сабақ аяқталады.

Сабақтың тақырыбы: Озық ойлы оқушы. /4 - класс/

Мақсаты: Математика пәніне қызықтыра отырып, түрлі математикалық ойын есептерді шығаруға үйрету, шапшаңдыққа, тапқырлыққа, ұйымшылдыққа, бірлесіп жұмыстануға баулу, алған білімді қолдан білуге, есте сақтау, ойлау, шығармашылық қабілеттерін дамыту.

Кӛрнекілігі: Нақыл сӛздер, ақ қағаз, маркер.

Ӛтілу барысы.

І.Ҧйымдасытру бӛлімі.

ІІ.Кіріспе.

Тақпақтар оқыту. Ӛмірде ойлап тұрсақ, бәрі де есеп

Ауырсақ ішетұғын дәрі де есеп

Есепсіз сүрген ӛмір мазмұнсыз-ау, Дүниенің бар тұлғасын есеп десек.

Сонау- сонау алысқа, жүзсін десең кемелер,

Тылсым сырлы ғарышқа, ұшсын десең денелер,

Жасау үшін бәрін де, Математика -

Ең маңызды ғылым бұл,

Сондықтан да, сондықтан ды сол ғылымның тілін біл!

Зерделі ұрпақ ата-анаң қасыңда, Бал шағыңда уайымға бас ұрма.

Жанарыңды суар ӛткін жасынға

Дер мезгілің құлаш сермер асылға. Оқушылар топқа бӛлінеді. І – топ «Тӛртбұрыштар»,

ІІ – топ «Үшбұрыштар»,

ІІІ- топ «Дӛңгелектер»

Топтарға тапсырмалар беріледі. Барлық тапсырмалар 5 балдық ұпаймен есептеледі.

І-бӛлім. «Қызықты деректер»

Әр топ дайындап келген деректерін айтады.

ІІ-бӛлім. «Тапқыр болсаң»

Әзіл есептер шешу. «Топ үйрек» 1.Бір топ үйрек ұшып барады. Олар барлығы бесеу. Біреуі жерге қонса, нешеуі қалады?

(Біреуі, ӛйткені қалғандары ұшып кетеді.) 2.Қосарлап жегілген ат-арбамен Жантілеу 25 шақырым жол жүрді. Оның әр аты неше шақырым жүрді? (25 шақырым)

3. Түнгі сағат 10-да жауын жауып тұрса, 24 сағаттан кейін күннің жарқырап тұруы мүмкін бе?

(Жоқ, ӛйткені ол кезде түнгі сағат 10 болады) 4. Алдында бір, артында екі, артында бір, алдында екі, біреуі екеуінің арасында үшеуі бір қатарда қаз ұшып келе жатты. Барлығы неше қаз бар?

(Үшеу)

ІІІ-бӛлім. «Ойлан тап» Құрамында сан сӛздері бар жұмбақтар шештіру.

1. Тышқаннан басқа батпаған Бір шланг, тӛрт баған. (Піл)

2. Мың найзалы жалғыз батыр Жауларына алғызбай тұр. (Кірпі)

3. 60 батыр

Үй сыртында сүйкеліп Ӛліп жатыр (Сіріңке)

4. Екі құлақты Он екі аяқты (Домбыра)

ІV-бӛлім. «Ойлап кӛр, тереңге бойлап кӛр» Логикалық есептер шығару.

1. 5цифрын 5 рет қолданып, қалай 100 шығаруға болады?

(5*5*5-5*5 = 100)

2. Қай цифр А әрпімен берілген?

9А:1А=А

(96:16=6)

3. Геологтар 7 тас тапты, олардың әрқайсы сының массасы әртүрлі 1 кг,

2кг, 3кг, 4кг, 5кг, 6кг, 7кг. Осы тастарды 4 рюкзакка бӛліп салғанда, әр рюкзактағы тастардың массасы бірдей болды.

Тастарды қалай салды?

(1+2+3+4+5+6+7 = 28:4=7)

1+6=7/кг/, 2+5=7/кг/, 3+4 =7 /кг/, 7/кг/

V-бӛлім. «Кім шапшаң?»

Ребус шешу.

Фигуралардан түрлі бірнеше зат құрастыру.

VІ-бӛлім. «Зерделі сҧрақ, дәлелді жауап»

1. 1ғасырда неше жыл бар?

2. Қарсы жатқан қабырғалары тең фигураны ата.

3. Үш кесіндіден тұратын фигураны ата.

4. Жылдамдықты қалай табуға болады?

5. Белгісіз кӛбейткішті қалай табамыз?

6. Уақыт пен жылдамдықтың кӛбейтіндісі неге тең?

7. Бӛлгішті қалай табамыз?

8. Белгісізді немен белгілейміз?

9. 675 санын разрядтық қосылғыштарға жікте.

10. 1 жылда қанша ай, қанша күн бар?

Қорытынды. Топтардың ұпайлары есептеліп, хабарланады. Қорытынды жасалып, сабақ аяқталады.

Үйірме сағаттарында жүргізілген жұмыстардың нәтижесі әр сыныптарда тӛмендегідей кӛрсеткіш кӛрсетті.

Қорытынды

Математика – ұлы ғылым, адам ақылының ең бір асыл қабілеттерінің тамаша жемісі. Шәкірттерді білім нәрімен сусындататын, ӛмірдің асулары мен шыңдарына қажымай-талмай шығуына алғашқы жол нұсқаушысы – ұстазы.

Оқыту - білім берудің негізгі жолы болып табылады. Оқыту оқытушы мен оқушының біріккен іс-әрекеттері, сондықтан да ол екі жақты бір текті процесс. Оқытушы оқушыларға білім беріп іскерлікке, дағдыға үйретеді, ал оқушы таным міндеттерін түсініп, дағдыны игереді. Оқыту барысында оқушыларға теориялық білім мен тәрбие беру бір-бірімен ұштастырыла жүргізіледі. Тәрбие негізін қалайтын, оқушылардың білімін кеңейтіп, ӛз қабілетін танып білуге үлес қосатын оқытудың түрі – сыныптан тыс оқыту. Сыныптан тыс оқыту мұғалімнің ұйымдастыру шеберлігімен іске асады. Сонымен қатар сыныптан тыс оқыту әртүрлі жұмыстар арқылы жүзеге асады.

«Математикадан сыныптан тыс жұмыстар» деп қатысуға еріктілік принципіне негізделген және идеялық-саяси тәрбие сипатында мектепте жүргізілетін оқу-тәрбие жұмысын тереңдететін, сондай-ақ оқушылардың математикалық оқу-тәрбие дәрежесін арттыратын сабақтан тыс уақытта жүргізілетін жұмыстарды түсінеміз. Алдымен математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру және оны ӛткізудің әдістемелік негіздері мынада екендігін ескерген жӛн:

1. Сыныптан тыс жұмыс оқушылардың сабақта алған білімдері мен дағдылары негізінде ұйымдастырылады.

2.Сыныптан тыс жұмыс оқушы инициативасынан басталып,

олардың жеке қажеттіліктерін ӛтейтіндей бағытта жүргізілуі тиіс.

3.Сыныптан тыс жұмыс оқушыларды математикаға қызықтыру мақсатын кӛздеуі тиіс.

Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың кең тараған түрі - үйірме жұмысы. Осы жұмыстар арқылы оқушылардың бос уақыттарын тиімді пайдалануға, ӛз қабілетін танып білуге, қосымша жұмыс жасауға үйретіп, дүниетанымын кеңейтеді. Оқыту барысында оқушылардың сыныпта алған білімін дамытып, оны ары қарай жетілдіруде сыныптан тыс жұмыстардың маңызы зор. Сыныптан тыс жұмыстардың оқушылардың белсенділігін арттыруда, ӛзіндік кӛзқарасының қалыптасуында, білімін жетілдіруде бірден – бір маңызды тәрбие құрамы екендігін кӛреміз. Сыныптан тыс жұмыстарды дұрыс ұйымдастырған жағдайда оқушылар бойында ұйымдастырушылық, белсенділік дамиды. Бағалы моральдық қасиеттер қалыптасады. Белсенді ӛмір сүру негізі салынады. Математика сабағындағы сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың шығармашылық ойын дамытып, ӛзіндік іздену жұмыстарына баулиды. Осыған орай оқушы бағдарламада белгіленген білімді игеріп қана қоймай, жан – жақты ізденіп, ой - ӛрісін дамытады. Сыныптан тыс оқыту оқу мен тәрбие саласындағы барлық жұмыстарды әрі дамытып, жалғастыру мақсатын кӛздейді. Оны жүзеге асыру жолында мұғалім ең озық әдістерді таңдап алып, оны іс жүзінде пайдалана білуі қажет. Бұл шаралардың бәрі мұғалімнен кӛп ізденісті күтеді. Қорыта келгенде, сыныптан тыс оқытуды жүйелі түрде таңдап алғанда, адам тәрбиесіне айтарлықтай үлес қоса алады. Жұмысты осылайша ұйымдастыру оқушылардың математика пәніне ден қойып, оған ерекше ықылас қоюына жол ашады. Жоғарыда баяндалған жайлардан сыныптан тыс жұмыстар, оның мазмұны мен құрылымының байлығы, әрқилылығы оқушылардың математика пәніне қызығушылығын күшейтуге үлкен мүмкіндік жасайды деп қорытындылауға болады.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Математикадан дидактикалық материалдар мен ойындар және қызықты тапсырмалар.

Авторлары:Ә.Наурызбайқызы, Қ.Әубәкірқызы,

С.Мұқамбетқызы Алматы «Рауан», 1994 ж

2. Математика 2- бӛлім.

Авторлары: М.И.Моро, Ә.С.Акрамова.

Алматы «Просвещение-Қазақстан» 2009ж.

3. Занимательная математика.

Авторлары: Г.П.Папова, В.И.Усачева. Волгоград «Учитель», 2007ж.

4. Санамақ

Авторы: Е.Дүйсенбай. Алматы «Ана тілі», 1996ж.

5. Занимательная материалы к урокам математики в 1-2 классах.

Авторы: Л.В.Лазуренко. Волгоград «Учитель- АСТ», 2005ж.

6. Занимательная материалы к урокам математики в 3-4 классах.

Авторы: Л.В.Лазуренко. Волгоград «Учитель-АСТ», 2005ж.

7. Логика әлемі. 1-2 сынып

Авторлары:К.Ерешова, Ш.Ыдырысова,Г. Әбденова. Алматы «Ӛлке» баспасы.2011ж.

8. Логика әлемі. 3-4 сынып

Авторлары:К.Ерешова, Ш.Ыдырысова,Г. Әбденова. Алматы «Ӛлке» баспасы.2011ж.

Тақырыбы: «Ғажайып табиғат» ҥйірмесінің бағдарламасы

2 – 4 сыныптарға арналған дүниетану пәні бойынша

Құрастырушылар: А.К.Кунусова , Ж.И.Турегалиева , Г.Д.Каражанова

Теректі ауданы Ақжайық ЖОББМ

Рецензент: М.Ӛтемісов атындағы БҚМУ аға оқытушысы, педагогика ғылымының кандидаты - І.О.Хасанова

Тҥсінік хат

Қазіргі кезеңдегі білім беру ісінің негізгі нысаны - жас ұрпақтың біліктілігін қалыптастырып қана қоймай, олардың бойында ақпаратты ӛздері іздеп табатын және талдай алатын, сондай – ақ ұтымды пайдалана білетін, жылдам ӛзгеріп жатқан бүгінгі дүниеге лайықты ӛмір сүріп, қызмет жасауға қабілетті тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру болып отыр.

Оқушылардың зерттеу шығармашылығын дамыту қазіргі таңда негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Мектеп оқушыларын, еліміздің болашақ кәсіби мамандарын заман талабына сай тәрбиелеу және оларға жаңаша кӛзқарас қалыптастырып, шапшаң шешiм қабылдауға бейiмделудi үйрету - ұстаздар алдында тұрған үлкен міндет. Мектеп қабырғасындағы оқушылардың алған білімдері, жоғарғы оқу орындарындағы кәсіптік дайындық – маманның ӛз жұмысына деген шеберлігін қалыптастыруға үлкен ықпалын тигізеді. Педагог ғалым А.Дистервергтің ―Нашар мұғалім ақиқатты ӛзі айтып береді, жақсы мұғалім оқушының ӛзін ізденуге жетелейді― - дейтін қанатты сӛзі, мүғалімнің негізгі мақсаты оқушының ӛз бетімен іс-әрекетін дамытуға бағытталуы тиіс екендігіне кӛз жеткізеді. Жоба тақырыптары әр түрлі жағдайға байланысты әр түрлі болу мүмкін. Бір жағдайда тақырып білім ұйымдарының ұсынысымен беріледі, кейбір жағдайда мұғаліммен ұсынады, кейбір жағдайда оқушы тақырыпты ӛзі таңдауы мүмкін. Кӛбінесе тақырыптар зерттеулік бағытта тәжірибемен байланысты. Бастауыш сынып оқушыларына тақырыптарды оқулық пәндермен байланыстырып берген ыңғайлы, ӛйткені олардың зерттеу дағдылары қалыптаспаған. Тақырыптарды қоғамдықгуманитарлық, жаратылыстану бағыттарда тандаған жӛн. Бұл курс бағдарламасы бастауыштың 3- 4 сыныптарына арналған. әр сыныпта аптасына 1 сағаттан жылына 34 сағат.Білім негізі бастауышта берілетіні анық. Сондықтан да бастауыш сынып мұғалімі бағдарлама кӛлемінде ғана білім беріп қоймай, баланың жан-жақты дамуын қамтамасыз етуі керек. Жалпы дамыту яғни сӛйлеу, оқу, қоршаған орта жӛнінде кӛзқарас қалыптастыру, жағдайларды обьективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге және сӛйлеу мәдениетіне үйрету. Оқушының білуге деген құштарлығын, бақылауға тырысушылығын тәжіребиеден ӛткізуге дайын тұруы, мәлімет жинауы балаға тән дәстүрлі мінез болып табылады. Ендеше зерттеушілік, ізденушілік бала бағытына тән құбылыс. Нағыз білім, ол ӛз бетіңмен алған білім. Ӛз бетінше іздену, зерттеу нәтижесіне қол жеткізген білім. Бүгінгі жедел ақпарат алу заманында айналаңды танып білуге, ізденуге, зерттеуге жол ашық. Оқулықтар, энциклопедиялар, анықтамалар қарап шығу, осы мәселе бойынша ата-анасынан, достарынан сұрау, кинофильмдермен танысу, қызығушылығын туғызған материалдарды ғаламтор желісінен іздеуге болады. Оқушылар ӛзіне осындай жоспар құрып алғаннан кейін, бұл іске үлкен қызығушылықпен кірісіп, одан бір нәтиже шығарады. Сол зерттеген тақырыбы бойынша кез-келген сұрақтарға нақты жауап бере алып, жұмыстарын қорғап шығуды үйрене бастайды.

Бағыты: Қоғамдық-гуманитарлық, жаратылыстану, салауаттану.

Жаңашылдығы:Туған жердің тарихын, мәдениетін, табиғатын танып білуге қызығады, дүниетанымы кеңейеді, ӛз бетімен ізденуге талпынады.

Ӛзектілігі:

1. Ғылыми болжамы жаратылыстану пәнімен тығыз байланыста болуы.

2. Тапсырмалардың дерек кӛздерімен, оқушылардың ӛздері қосқан жаңалықтарымен ұштастырылуы.

3. Зерттеу жұмысындағы оқушының алғашқы қадамы ӛз бетімен жұмыстануға жетелейді.

4. Авторлық бағдарлама бастауыш сынып мұғалімдеріне әдістемелік құрал ретінде ұсынылады.

Мақсаты:

- Адам, Табиғат, Қоғам туралы біртұтас ғылыми кӛзқарас қалыптастыру, олардың арасындағы байланысты кӛрсету.

- Оқушыларда экологиялық мәдениет, кӛзқарас қалыптастыру - Адамның іс-әрекеті туралы оқушылардың білімін «Отбасы»,«Табиғат», «Қоғам» бағытында кеңейту.

- Патриоттық сезімге баули отырып, құзіретті жеке тұлға тәрбиелеу.

- Оқушылардың ой - ӛрісін кеңейту , алған білімдерін оданәрі тереңдету.

Міндеттері:Тақырып таңдай білу, зерттеу, мақсатқа ұмтылу, жету, жүзеге асыру. Оқушылардың «Отан», «Туған ел» тарихына ерекше кӛзқарас білдіру.

Жиілігі: сағат саны – 34, аптасына 1 рет.

Оқушылар білуі тиіс:

- Ӛз бақылауына қорытынды жасау

- Тұжырым жасауға дағдылану

Оқушылар істей алуы тиіс:

- Бақылау күнделігін жүргізе білу

- Зерттеу жұмысынан болжам жасай білу

Оқушылардың дағдылары болуы тиіс:

- Ғылыми жоба арқылы ғылымға алғашқы қадам жасау Пәнаралық байланыс:

Үйірме жұмысының бағдарламасы жаратылыстану (дүниетану, биология, география, салауаттану) пәндерімен ӛте тығыз байланысты. Сабақ барысындағы күнделікті ӛтетін тақырыптарды ауқымды, кең кӛлемде ашу мақсатында

әдебиеттік оқу, жазбаша сӛйлеу дағдысын дамытуда қазақ тілі , аннотация жазуда орыс тілі, ағылшын тілі пәндерінің маңызы ӛте зор.

Ҧйымдастыру формалары:

Топтық жұмыс,зерттеу жұмысы, ізденіс сабақ, жүргізілген бақылау жұмысының күнделігі, тәжірибе жұмыс, сарамандық жұмыс, топжорық.

II.Кҥтілетін нәтиже:

1. Қолданылған зерттеу әдістерін тиімді пайдаланады.

2. Тақырыптың ӛзектілігі, мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми болжамы, дерек кӛздері, ӛзі қосқан жаңалығы нақтыланады.

3. Жергілікті жердің табиғат ерекшеліктерін жан-жақты білуге,құрметтеуге ұмтылады.

4. Ӛз пікірлерін ортаға сала отырып, білімге деген құштарлығы артады

5. Жасаған жұмыстарына тәжірибе жасау арқылы кӛз жеткізеді

6. Баяндау шеберлігі қалыптасады.

7. Ӛз беттерімен тұжырым жасап, қорытынды шығара алады.

8. Таңдап алынған материалдың сапасы айқындалады.

9. Жоба негізінде қорытындыланады.

І.«Ғажайып табиғат» ҥйірмесінің тақырыптық-кҥнтізбелік ҥлгі жоспары (2-сынып)

Аптасына 1 сағат, барлығы 34 сағат

№	Жҧмыс мазмҧны	С/с	Сабақтың түрі	Пәнара лық байланы с	Әдебиеттер
1	2	3	4	5	6
І	*Кіріспе*	1	Кіріспе
ІІ	*Қоршаған дүние*	2
1	Қоршаған дүниені қалай танып білуге болады?	1	Жаңа білім беру	Дүниетану	Дүниетану
2	Табиғаттағы жанды және жансыз денелер	1	Жаңа білім беру	Жаратылыстану	Дүниетану
*ІІІ*	*Табиғат*	3
3	Ауаның экологиялық жағдайы	1	Бақылау сабақ	Дүниетану	Дүниетану
4	Аспан денелері	1	Жаңа білім беру	География	Сұрақ және жауап энциклопедиясы
5	Табиғат құбылыстары	1	Жаңа білім беру	Дүниетану	Сұрақ және жауап энциклопедиясы
IV	Ӛсімдіктер әлемі	6
6	Жүгерінің пайдасы	1	Ізденіс сабақ	Дүниетну	Сұрақ-жауап энциклопедиясы
7	Адам ӛміріне ӛсімдіктердің пайдасы	1	Ізденіс сабақ	Дүниетану	Сұрақ және жауап энциколпедиясы
8	Ӛсімдіктер неге жоғары қарай ӛседі?	2	Ізденіс сабақ	Дүниетану	Сұрақ-жауап энциколпедиясы
9- 10	Жусанның қасиеті	1	Аралас	География	БҚО ӛсімдік әлемі, Орал- 2001
11	Дәрумендер	1	Сарамандық жұмыс	Салауат тану	Ӛмірмен
V	*Жануарлардың сан алуандығы*	10
12- 13	Қыстап қалатын құстар.(Кӛгершін, сауысқан)	2	Топжорық	Биология	А.Ф.Ков-шарь «Қазақстан- дағы жану-
					арлар әлемі» Алматы -2005
14	Тоқылдақ орман елшісі	1	Жаңа білім беру	Биология	А.Ф.Ков-шарь «Қазақстандағы жануарлар әлемі» Алматы -2005
15	Қараторғай	1	Жаңа білім беру	Биология	А.Ф.Ков-шарь «Қазақстандағы жануарлар әлемі» Алматы -2005
16- 17	Балық түрлері. (сазан, шортан)	2	Ізденіс сабақ	Биология	А.Ф.Ков-шарь «Қазақстандағы жануарлар әлемі» Алматы -2005
18- 19	Үй жануарлары.	2	Аралас сабақ		А.Ф.Ков-шарь «Қазақстандағы жануарлар әлемі» Алматы -2005
*20-* 21	Қолтырауын	2	Жаңа білім беру		Сұрақ және жауап энциклопедиясы
VI	Су	4
22- 23	"Су - тіршілік кӛзі"	2	Жаңа білім беру	Жаратылыстану	Дүниетану хрестоматиясы 3-сынып
24- 25	Жайық ӛзенінің экологиясы	2	Жаңа білім беру	География	БҚО георафиясы Орал - 2003
*VІI*	*Қоғам*	7
26	Менің отбасым	1	Жаңа білім беру	Дүниетану	Дүниетану хрестоматиясы 3-4 сыныптар
27- 28	Менің күнтәртібім. Күн тәртібін құру	2	Бекіту	Салауаттану	«Салауаттану» 2-4 сыныптар
29- 30	Кӛліктің пайдасы мен зияны	2	Жаңа білім беру	Тарих	Жаратылыстану
31- 32	Ақжайық ару - мекенім	2	Топжорық	Тарих	Сдықов М. Н. «Жайық қалашығы» Орал, 2009
*VІІ*	*Қорытынды* *лау*	1	Қорытын ды сабақ

ІІ. «Ғажайып табиғат» ҥйірмесінің тақырыптық жоспары

(3-сынып)

№	Жҧмыс мазмҧны	Сағат саны
1	*Кіріспе.*Ітарау. Ғылыми жұмыс жазуға баулу.	1
2	Ғылыми шығармашылық жұмысы туралы мәлімет	1
3	Бір бағыт тӛңірегінде оқушыларды тақырып таңдауға бағыттау	1
4	Зерттеу қызметіндегі қоғамдық (жеке және топтық түрлері)	1
5	Жоба-зерттеуқызметініңформасы	1
6	Зерттеуші деген кім?	1
7	Мен қоршаған ортаны зерттеймін	1
8	Оқушыларға ғылыми жұмыс ережесімен таныстыру.	1
9	*Оқушыларға сауалнамалық сұрақтар жүргізу, нәтижесін шығару*	1
10	Қарастырылған ғылыми жұмыстың бағытын анықтау	1
11	Ғылыми жоба ұсыну, оны талдау	1
ІІ	Ӛсімдіктер әлемі
12	Батыс Қазақстан ӛсімдіктері	2
13	Жергілікті жердің емдік ӛсімдіктері	2
14	Дәрілік ӛсімдіктер	2
15	Итмұрын ӛсімдігінің қасиеті	2
16	Мия ӛсімдігінің қасиеті	2
ІV	*Жануарлардың сан алуандығы*
17	Жеті қазынаның бірі-ит.	2
18	Қарлығаш.	2
19	Бӛдене.	2
	Судың да сұрауы бар
21	Жайық ӛзені.	3
22	Жайық ӛзенінің экологиясы	3
*VІІ*	*Қорытындылау*	1

2.1.«Ғажайып табиғат» ҥйірмесінің тақырыптық-кҥнтізбелік ҥлгі жоспары (3-сынып)

Аптасына 1 сағат, барлығы 34 сағат

№	Жҧмыс мазмҧны	С/с	Сабақтың түрі	Пәнаралық байланыс	Әдебиеттер
1	*Кіріспе.*.
І	Ғылыми жұмыс жазуға баулу.	1	Кіріспе
2	Ғылыми шығармашылық жұмысы туралы мәлімет	1	Жаңа білім беру	Дүниетану	Дүниетану
3	Бір бағыт тӛңірегінде оқушыларды тақырып таңдауға бағыттау	1	Жаңа білім беру	Жаратылыстану	Дүниетану
4	Зерттеу қызметіндегі қоғамдық (жеке және топтық түрлері)	1
5	Жоба-зерттеу қызметінің формасы	1	Бақылау сабақ	Дүниетану	Дүниетану
6	Зерттеуші деген кім?	1	Жаңа білім беру	География	Сұрақ және жауап энциклопедиясы
7	Мен қоршаған ортаны зерттеймін	1	Жаңа білім беру	Дүниетану	Сұрақ және жауап энциклопедиясы
8	Оқушыларға ғылыми жұмыс ережесімен таныстыру	1
9	Оқушыларға сауалнамалық сұрақтар жүргізу, нәтижесін шығару	1	Ізденіс сабақ	Дүниетну	Сұрақ-жауап энциколопе диясы
10	Қарастырылған ғылыми жұмыстың бағытын анықтау	1	Ізденіс сабақ	Дүниетану	Сұрақ және жауап энциклпедиясы
11	Ғылыми жоба ұсыну, оны талдау	1	Ізденіс сабақ	Дүниетану	Сұрақ-жауап энциколпе диясы
ІІ	Ӛсімдіктер әлемі		Аралас	География	БҚО ӛсімдік
					әлемі, Орал- 2001
12	Батыс Қазақстан ӛсімдіктері	2	Сарамандық жұмыс	Салауат тану	Ӛмірмен
13	Жергілікті жердің емдік ӛсімдіктері	2
14	Дәрілік ӛсімдіктер	2	Топжорық	Биология	А.Ф.Ков-шарь «Қазақстанда ғы жануарлар әлемі» Алматы -2005
15	Итмұрын ӛсімдігінің қасиеті	2	Жаңа білім беру	Биология	А.Ф.Ков-шарь «Қазақстан- дағы жану- арлар әлемі» Алматы -2005
16	Мия ӛсімдігінің қасиеті	2	Жаңа білім беру	Биология	А.Ф.Ков-шарь «Қазақстан- дағы жану- арлар әлемі» Алматы -2005
ІV	*Жануарлардың сан алуандығы*		Ізденіс сабақ	Биология
17-	Жеті қазынаның бірі-ит.	2	Аралас сабақ		А.Ф.Ков-шарь «Қазақстан- дағы жану- арлар әлемі» Алматы -2005
18	Қарлығаш.	2	Жаңа білім беру		Сұрақ және жауап энциклопедиясы
19	Бӛдене.	2
20	*Судың да сұрауы* *бар*
21	Жайық ӛзені.	3	Жаңа білім беру	Дүниетану	Дүниетану хрестоматия сы 3-4 сыныптар
22	Жайық ӛзенінің экологиясы	3	Бекіту	Салауаттану	«Салауаттану» 2-4 сыныптар
*VІІ*	*Қорытындылау*	1	Қорытынды сабақ

«Ғажайып табиғат» ҥйірмесінің тақырыптық жоспары

(4-сынып)

№	Жҧмыс мазмҧны	Сағат саны
І	*Қарастырған ғылыми жұмыстың бағытын анықтау*	4
1	Оқушыларды ғылыми жұмыс ережесімен таныстыру	1
2	Оқушыларға сауалнамалық сұрақтар жүргізу, нәтижесін шығару	1
3	Ғылыми жұмысқа тақырыптар таңдау	1
4	Зерттеуді ұйымдастыру	1
ІІ	*Қазақстанның өсімдіктер әлемі*	7
5	Туған жерге саяхат	1
6	Ақжайық ауылының ӛсімдіктері	2
7	Дәрілік ӛсімдіктер. Бақбақ	2
8	Жусан ӛсімдігінің қасиеті	2
*ІІІ*	*Қазақстандағы жануарлар әлемі*	8
10	Дала жануарлары.Борсық	2
11	Орман емшісі-тоқылдақ.	2
12	Сазан балығы	2
13	Құмырсқа	2
ІV	*Қызыл кітапқа енген өсімдіктермен жануарлар*	4
14	Қызыл кітапқа енген ӛсімдіктер	2
15	Қызыл кітапқа енген жануарлар	2
VІ	*Дені саудың – жаны сау*	4
16	Фас-фут тағамдары.	2
17	Оқушының сӛмкесі.	2
18	Құрт ұлттық-брэнд.	1
19	Бесіктің пайдасы	1
*VІІ*	*Ақжайық өңірі.*	3
19	Ақжайықтың шағаласы. А.Бақтыгереева	2
20	Ауылымыздағы ескерткіштерге саяхат.	1
*VІІІ*	*Мектепішілік ғылыми жобаға жұмыс ұсыну*	1
ІХ	*Қорытынды*	1

3.2 « Ғажайып табиғат» ҥйірмесінің тақырыптықкҥнтізбелік ҥлгі жоспары

(4-сынып)

Аптасына 1 сағат, барлығы 34 сағат

№	Жҧмыс мазмҧны	С/ с	Сабақтың түрі	Пәнаралық байланыс	Әдебиеттер
І	*Қарастырған ғылыми жұмыстың бағытын анықтау*	4
1	Оқушыларды ғылыми жұмыс ережесімен таныстыру	1	Кіріспе	Дүниетану	Б.И.Иманбе кова «Мектептегі ғылыми- әдістемелік жұмыс» Алматы- 2003
2	Оқушыларға сауалнамалық сұрақтар жүргізу, нәтижесін шығару	1	Сұрақжауап	Жаратылыстану, салауаттану	Б.И.Иманбе кова «Мектептегі ғылыми- әдістемелік жұмыс» Алматы- 2003
3	Ғылыми жұмысқа тақырыптар таңдау	1	Ізденіс сабақ	Жаратылыстану	Б.И.Иманбе кова «Мектептегі ғылыми- әдістемелік жұмыс» Алматы- 2003
4	Зерттеуді ұйымдастыру	1	Ізденіс сабақ	Жаратылыстану	Б.И.Иманбе кова «Мектептегі ғылыми-

					әдістемелік жұмыс» Алматы- 2003
ІІ	*Қазақстанның өсімдіктер әлемі*	7
5	Туған жерге саяхат	1	Ізденіс сабақ	Биология	БҚО ӛсімдік әлемі, Орал- 2001
6	Ақжайық ауылының ӛсімдіктері	2	Ізденіс сабақ	Биология	Сұрақ және жауап энциклопед иясы
7	Жусан ӛсімдігінің қасиеті	2	Бақылау сабақ	Биология	БҚО ӛсімдік әлемі, Орал- 2001
8	Дәрілік ӛсімдіктер Бақбақ	1	Жаңа білім беру	Биология	БҚО ӛсімдік әлемі, Орал- 2001
*ІІ І*	*Қазақстандағы жануарлар әлемі*	8
10	Дала жануарлары.Борс ық	2	Жаңа білім беру	Биология
11	Орманемшісітоқылдақ.	2	Бақылау сабақ		Эск. ғаламтор Қазақ салт - дәстүрлері.
12	. Сазан балығы	2	Жаңа білім беру	Биология
13	Құмырсқа	2	Ізденіс сабақ	Биология	Дүниетану хрестоматия сы.
ІV	*Қызыл кітапқа* *енген өсімдіктермен жануарлар*	4
14	Қызыл кітапқа енген ӛсімдіктер	2	Жаңа білім беру	Биология	А.Иващенко «Қазақстанның
					ӛсімдіктер әлемі» Алматы - 2004
15	Қызыл кітапқа енген жануарлар	2	Жаңа білім беру	Биология	А.Ф.Ковшар ь «Қазақстан- дағы жану- арлар әлемі» Алматы - 2005
VІ	*Дені саудың – жаны сау*	6
17	Фаст фуд тағамдары	2	Жаңа білім беру	Салауаттану	Б. Тайжан Егемен Қазақстан, 11 шілде 2006 ж.
18	Оқушының сӛмкесі	2	Тәжірибе сабақ	Салауатта ну	Дене шынықтыру «Ұлттық тағлым»
19	Құрт –ұлттық тағам	1
10	Бесіктің пайдасы	1
VІ І	*Ақжайық өңірі*	3
19	Ақжайықтың ақ шағаласы. А. Бақтыгереева	2	Жаңа білім беру	Тарих	БҚО георафиясы Орал - 2003
20	Аулымыздың ескерткіштеріне саяхат	1	Топтық жұмыс	Тарих	БҚО георафиясы Орал - 2003
VІ ІІ	*Мектепішілік ғылыми жобаға жұмыс ұсыну*	1	Сынақ сабақ
ІХ	*Қорытынды*	1	Қорытынды сабақ

Сабақ жоспарларының ҥлгілері. (2 сынып)

Тақырыбы: Жойылып бара жатқан жорғалаушылар (Тасбақа)

Мақсаты: тасбақаның тіршілігімен таныстыру, ол туралы қызықты мәліметтер беру. Тҥрі: бақылау сабақ

Барысы:

1. Қызығушылығын ояту. Сӛзжҧмбақ шешу

1. Қыстап қалатын құс(торғай)

2. Қасиетті тағам (нан) 3. Жылт-жылт еткен,

Жырадан ӛткен. (су)

4. Ара не жинайды? (бал)

5. Күнге қарап ӛсетін ӛсімдік (күнбағыс)

6. Қанаты бар ұшпайды,

Жұрт айламен ұстайды.(балық)

7. Бунақденелілердің неше аяғы бар? (алты)

2. Мағынаны тану.

-Ендеше бүгін біз тасбақа туралы әңгімелейміз -Тасбақа туралы не білесіңдер?

Тасбақалар-әлем бойынша саны азайып бара жатыр.

Тасбақа-тӛзімді жануар. Ол туралы қызықты мәліметтер беру.

Тасбақа-насекомдар мен ӛсімдікті азықтармен қоректенеді.

Денесі сүйекті, мүйізді және сүйектері терілі сауытпен қапталған. Қазақстанда тасбақаның екі түрі бар. Ол ұзақ қоректенбей, су ішпей жүре алады. Сауыты арқылы қорғанады. Тасбақа қатты ыстықта, қатты салқында терең ұйқыға кетеді. Ол 150 жылдай ӛмір сүреді. Ең қызықтысы 1968 жылы 2 тасбақа айға ұшқан екен.

Тасбақаның алдыңғы аяғында 5 саусақ.

Артқы аяғында 4 саусақ болады. Сырты тас болса да, ыстықты қатты сезеді.Адамдарға тез үйренеді,қорықпайды, адам таниды. Негізгі тӛзімділігі 7 ай бойы ас ішпей қоректенбей жүре береді.

Қоректенбегендіктен кӛп уақытын ұйқыда ӛткізеді.

Бүгінгі сабақта осы тасбақаны ӛз кӛзімізбен кӛріп, танысамыз.

(сыныпқа тасбақаны алып келуге болады)

3.Ой толғау. Мына суреттерді топтастыр

Жануар

Мекені

Тағамдары

Кӛбеюі

Тасбақатӛзімді жануар.Жорға лаушыларға жатады.Салма ғы 1 кг 800 гр.

Суда да, құрлықта да жүреді.

Жемістермен, шӛптермен қоректенеді

Тасбақа жұмыртқа арқылы кӛбейеді.

Не білемін?	Не білгім келеді?	Не үйрендім?

Тақырыбы: Емдік шӛптер	Мақсаты	Мәліметтер	Бақылау жҧмы сы
Адыраспан	Дәрілік ӛсімдіктер туралы мәлімет беру,емдік қасиеті туралы ұғым қалыптастыру.	Адыраспантүйетабандар тұқымдас, тарамдалған бұтағы мол кӛпжылдық шӛптесінді ӛсімдік, жапырақтары кезектесе бітеді. Бозғылт-сары гүлдері жекежеке ӛседі. Жемісі-қоңыр түсті , диаметрі 1сантиметрдей шар тәріздес қауашақ. Адыраспан-улы ӛсімдік, сондықтан оны тек дәрігердің нұсқауымен ғана пайдалануға болады.	Дәрілік ӛсімдіктердің қандай ауруларға ем болаты ны туралы мәлімет жинап келу.
Алоэ		Алоэ-ағаш тәрізді ӛсімдік. Сӛлі шырыны мол. Сабағы қысқа,ұзын.
Итмұрын		Итмҧрын- раушангүлдер тұқымдасына жататын, жапырақ
		тастайтын ӛсімдік. Ылғал жерді жақсы кӛреді.
Мия		Мия-кӛпжылдық шӛптектес ӛсімдік. Бүкіл шӛбі, тұқымы дәрі

Тақырыбы:

Мақсаты

Мәліметтер

Зерттеу

жҧмысы

Қыстап қалатын құстар. (торғай)

Балалардың қыстап қалатын құстар жайлы түсініктерін кеңейту.

2. Құстарға деген қамқорлық кӛзқарасын дамыту.

Құстарды жыл мезгілдерінің ӛзгеруіне қарай қыстап қалатын құстар, жыл құстары болып бӛлінеді. Қысы, жазы бір жерде мекендейтін құстар: қыстап қалатын құстар. Оларға торғай, үйрек, шіл, қарға жатады. Олар ағаш бүршігін, кепкен жемістерді қорек етеді.

Үйден

ӛзің қалаған бір құстың

тіршілігін жазып келу.

Тақырыбы:

Мақсаты:

Мәліметтер

Ӛзіндік жҧмысы

Кеш қайтатын құстар.

Қарлығаш

Қарлығаш туралы

мәлімет бере отырып,

құстарға қамқорлық

Қарлығаш ӛте жақсы ұшады,

тіршілігінің кӛп

уақытын ауада

ұшып жүріп

ӛткізеді. Су үстінен

Қарлығашқа қандай

қамқорлық жасай

аласың?

Қарлығаштың

жасауға

баулу.

ұшып бара жатыпақ су іше береді.

Ұшып жүріп қорегін ұстап жейді.

Дауысы онша қатты емес. Қарлығаш ұясын саз

балшықтан

сілекейімен

араластырып бекем етіп жартас

қуыстарына,

жағалаудағы жарға,

үй ішіне, кейде ағаш

басына да салады.

Ұясы жарты ай немесе түбі кең,

аузы тар құмыра

пішінді. Ұясының түбіне

қауырсыннан, т.б. заттардан жұмсақ

тӛсеніш жасайды.

Ашық ұядағы жұмыртқа қара

теңбілді шұбар, жабық ұядағы

жұмыртқа ақ түсті

болады. Жылына 1, кейде 2 рет 3—7

жұмыртқа салып, балапан басып шығарады.

Балапандары қызылшақа болып туады.

Қорегі кӛбіне ұсақ жәндіктер. Ашық

тіршілігін

бақылау

күндері биіктеп

ұшады да, ауа райы жауын-шашынды

болар алдында жер

бауырлап ұшады.

Сондықтан да қарлығаштың ұшу

ерекшелігіне қарап ауа райының

ӛзгерісін алдын-ала

болжауға болады.

Сұр қарлығаш сағатына 170 км

жылдамдықта ұшады екен

Сабақтың тақырыбы: Кемпірқосақты қашан кӛруге болады? Мақсаты: Кемпірқосақтың түстері,оның ерекшелігі табиғаттың жаратылысымен пайда болатынын түсіндіру, сӛздік қорларын, ой ӛрістерін кеңейту, қиялын жетелеу.

Барысы:

1. Қызығушылығын ояту

Бір бетке оқушыға ӛз есімін әдемілетіп жаздырып,оны ӛздері ұнататын түспен бояту.

-Сенің есімің қандай түстен тұрады екен. Кӛгілдір түс- қуаныш, қара түс- қайғы, ақ түс -ақпейілді білдіреді.

Жҧмбақ шешу

Алдымда әр түрінен жібек жіптің,

Аспанға әшекейлер кесте тіктім

(кемпірқосақ)

-Бүгінгі сабағымыз не туралы болуы мүмкін?

-Кемпірқосақ туралы не білеміз?

-Ол қай кезде шығады?

2. Мағынаны тану

Мұғалімнің жетелеуі

Ӛмірде түрлі түстер кездеседі.Түстер адам кӛзін,жан дүниесін, жүрегін қуантады, таң қалдырады.

Кемкірқосақ қызыл,сары,жасыл,кӛк,алқызыл,сиякӛк, кӛгілдір түстерден тұрады. Кемпірқосақты қашан кӛруге болады?

Аспанды 7 түрлі түсті доға-кемпірқосақты жаңбыр жауған кезде кӛруге болады.

Кемпірқосақ жаңбыр тамшыларындағы жарықтың сынуы есебінен түзіледі.

Кемпірқосақ кӛрініп тұруы үшін, күн сенің артыңда болуы керек. Күн тас тӛбеңде тұрған кезде кемпірқосақ пайда болмайды.

Кейде алғашқы кемпірқосақпен бірге екінші кемпірқосақ қабаттаса кӛрінеді, оны қос кемпірқосақ деп атайды. Қос кемпірқосақ күн сәулесінің су тамшысына белгілі бұрыш жасай, екі рет шағылысуынан түзіледі. Сонымен бірге ай сәулесінен пайда болатын кемпірқосақты ай кемпірқосағы деп атайды. 3.Ой толғау

Әр адамның ең қымбаты ӛмір,үлкендердің үлкен, кішілердің кішкентай ӛмірлері бар. Ӛмір әр адамға бір ақ рет беріледі. Ол түрліше қуанышты,күңгірт кемпірқосақ сияқты құбылмалы болуы мүмкін.

Ӛздерінің кішкентай ӛмірлеріңді ақтарып кӛріңдер, мына сұрақтарға шын кӛңілмен жауап беріңдер.

-Сен ӛміріңді кемпірқосақтың қай түсіне теңер едің?

-Неліктен

(оқушылардың әртүрлі жауаптары тыңдалып, дәлелденеді) -Кемпірқосақтың қандай түрлерін білдік?

айқын алыстан кӛрінеді

кӛрінеді

Сабақ жоспарларының ҥлгісі (3-сынып)

Тақырыбы: Шипалы сусындар. «Қымыздан асқан дәм бар ма?»

Мақсаты: Дертке шипа, денеге күш, ұлттық асымыздың қадірін біле түсу, құрамында бірнеше (78) дерттің дауасы бар, әсіресе ӛкпе ауруына (туберкулезге) бірден-бір ем екендігін насихаттау. Бағыты: «Салауаттану»

Жоспар:

І. Кіріспе

Қазақтың ұлттық сусыны санайтын қымызынан айдың-күннің аманында ажырап қалу қаупі бар. Әр халықтың ұлттық ас мәзірі болады. Айталық, дүнгенді – лағманымен, ӛзбекті палауымен танимыз. Ал қазақтың дастарханын қымызсыз елестету мүмкін болмаса керек.

Жаз айында ғана аузымызға тиіп, қарық боп қаламыз. Ал қыс бойы қақтығып отырғанымыз.

Елбасы айқындаған бағыттың бірі – ауылшаруашылығы ӛнеркәсіп кешенін, ауылшаруашылық ӛнімдерін ӛңдеуді қолға алуды да қамтиды. Ал ауылшаруашылығы ӛнімінің басы – қымыз.

ІІ. Негізгі бӛлім

Қымызға ешқандай насихаттың керегі жоқ. Оны жұмыр жер бетіндегі жұрттың біразы біледі. Тек кейбір мемлекеттердің атын түрліше бұрмалап жүргені болмаса. Мысалы, немістер қымызды «бие сүтінен жасалған йогурт» деп жүр.

Осыдан бір жарым ғасыр бұрын, сонау 1854 жылы әйгілі орыс дәрігері Нестор Постников Самара губерниясының Богдановка ауылында қымызбен емдейтін орталық ашады. Ал 1958 жылы екінші қымызбен емдеу орталығының шаңырағын кӛтереді. Онда, негізінен, туберкулезбен ауырғандар емделетін. Атақты орыс жазушылары Лев Толстой мен Антон Чехов дәл осы емханада қымызбен емделген. Және құлан – таза айығып шыққан.

Соңғы деректер бойынша, Ресейде қымыз ӛндірумен айналысатын жүзге жуық кәсіпорын бар. Енді мына қызықты қараңыз: табиғаты аса қатал, бие байлауға жайсыз, бұғыны пір тұтатын Саха елі осыдан бірнеше жыл бұрын «Саха Республикасындағы қымыз ӛнеркәсібі туралы» арнайы заң қабылдап, қымызды әлеуметтік маңызы бар ӛнімдердің қатарына қосып қойыпты. Франция мен Германияда қымыз ӛнеркәсібінің қалай тамырланып келе жатқаны белгілі.

ІІІ. Зерттеу бӛлімі

Қымыздың тҥрлері: сары қымыз, уыз қымыз, бесті қымыз, дӛнен қымыз, құнан қымыз, жуас қымыз, қысырақ қымыз, сірге жияр және түнеме қымыз.

Қымыздың пайдасы

Қымыз ашытудың технологиясы

Қымыз орталықтарын ашу

ІV. Қорытынды

Қазіргі таңда «Саржайлау» деген ортақ атты иемденген 5 түрлі қымыз нарыққа шығуда. «Сарыарқа», «Үш қоңыр», «Қазығұрт», «Алтай», «Ақжайық» - бәрінің ӛздік дайындау әдісі бар. «Сарыарқа» қымызы Кӛкшетау ӛңіріндегі арғындардың қымыз ашыту әдісімен саумал қайыңнан жасалған, толығымен ысталған күбіге ашытылады екен. Күбі жас кілегеймен майланып, қымызға бал қосылып пісіледі.

«Үш қоңыр» атын иеленген қымыз Нарынқолдық үйсін, албандардың әдісімен еменнен жасалған күбіге ашытылып, қарағайдың бүрімен ысталады. Күбі жас кілегеймен майланып, қымызға мейіз қосылып пісіледі.

«Қазығұрт» қымызы дулат, қоңыраттардың қымыз ашыту әдісімен аршадан жасалған күбіге ашытылып, киік отымен ысталады. Күбі қозының құйрық майымен майланады да, қымыздың ішіне құйрық май салып пісіледі.

«Алтай» деп аталатын қымыз найман, керейлердің қымыз ашыту әдісімен қайыңнан жасалған күбіге ашытылып, алма ағашымен ысталады. Күбі жылқының қазысымен майланып, қымызға сүрленген қазы салып пісіледі.

«Ақжайық» қымызы адайлардың салтымен қара ағаштан жасалған күбіге ашытылып, аршамен ысталады. Күбі қозының құйрық майымен майланып, қымызға сүрленген жылқының жалы салып пісіледі.

Арудан асқан жан бар ма?

Жылқыдан асқан мал бар ма?

Биенің сүті сары бал –

Қымыздан асқан дәм бар ма?

Ақтамберді жырау

V. Пайдаланылған әдебиеттер.

1. Е. Қыстаубаев. Орал ӛңірі, 22 сәуір 2010 ж.

2. Б. Тайжан. Егемен Қазақстан, 11 шілде 2006 ж.

3. М. Рысдәулет. Егемен Қазақстан, 20 шілде 2002 ж.

4. Р. Нұғманбекова. Егемен Қазақстан, 17 ақпан 2010 ж.

5. Мӛлдір бұлақ, №10 2005 ж.

Тақырыбы: Мия ӛсімдігінің қасиеті

Мақсаты мен міндеті:Ӛзім ауырғанда денсаулығыма шипа болған мия ӛсімдігінің емдік қасиетін танып білу; Емдік қасиетімен денсаулыққа пайдасын біліп қана қоймай, оны іс жүзінде қолдану.Мия ӛсімдігінің Батыс Қазақстан облысындағы таралу аймағын анықтау;

Сабақтың ӛту барысы: І. Қызығушылығын ояту

Сӛзжұмбақ шешу

		М
2		И
		Я

Тапсырмалар:

1. Шипалы сусын (Қымыз)

2. Дәрілік ӛсімдік (Итмұрын) 3. Қалың киімді ұнатады,

Шешіндірсең жылатады. (Пияз)

ІІ. Негізгі сабақ

• Мия ӛсімдігіне жалпы сипаттама

• Батыс Қазақстан облысында мия ӛсімдігінің таралу аймағы

• Дәрілік ӛсімдік ретінде қай кезде және қай бӛлігін пайдалануға болады?  Негізгі емдік қасиеттері  Қорытынды.

III. Мағынаны тану

Ӛсетін орны

Басты ерекшелігі

Сипатта масы

Емдік қасиеті

Қолданылуы

Құмды жерлерде, шабындық жазықтарда, ӛзен бойларында. Батыс

Қазақстан облысындағы Сырым,

Ақжайық, Жалпақтал аудандарында ӛседі.

Кӛктем мен күзде қазып алады.

Мия ӛсімдігі бұршақ тұқымдас, кӛпжылдық ӛсімдік.

Биіктігі 30-100 см аралығында ӛседі. Бүтін денесі түкті, тамырсабағы

жұмыр әрі жуан, сыртқы қабығы қызыл қоңыр түсті немесе қара

қоңыр түсті. Тақ қауырсынды

күрделі жапырақтары кезектесіп орналасқан, бір қатарда 7-ден 17-ге дейін ұсақ

жапырақшалары болады.

Сабағы тік, түп жағы ағаш тектес, жоғарғы жағы кӛп бұтақты болады. Мия гүлікӛбелек формалы, кӛгілдір түсті немесе қызғылт кӛк түсті.

Асқазан, ұлтабар жарасына. Истерия (есалаң) ауруына. Кӛңіл алақызып, ұйқы қашқанда. Ауыл шаруашылық дәрілерден уланғанда. Қорғасыннан уланғанда Арсеннен (алмастан) уланғанда.

Тамақ ӛнеркәсібін де

Фармацев тикада

Парфюмерия

да

Металлургияда Темекі

ӛндірісінде

Ой толғау

Фармакологиялық қасиеттері

Шырынды аш қарынға немесе ас ішердің алдында қабылдайды.

Екі жасқа дейінгі балаларға бала қанша жаста болса сонша тамшыдан күніне 3 рет Қолдану тәсілі және дозалары

200г қайнаған суға мия шайын салып, 3-5 минуттан кейін күніне 3 рет қабылдауға болады.

Тақырыбы: Орал қаласындағы ескерткіштер

Мақсаты: Орал қаласы Қазақстандағы тарихи ғимараттары сақталған, сәулет ӛнерінің евразиялық мәнері бар, ескерткіштерінде ӛзіндік стилі бар, қайталанбас ӛзіндік әсемдігімен кӛзге түсетін қалалардың бірі екендігін түсіндіре отырып, тарихи ескерткіштерді сақтауға, күтуге баулу.

Пәнаралық байланыс: әдебиеттік оқу, қазақ тілі, дүниетану, тарих.

Сабақтың барысы:

І. Қызығушылығын ояту.

-Біз қай қалада тұрамыз?

-Орал қаласында қандай ескерткіштер бар?

I. Мағынаны тану.

Орал қаласындағы ескерткіштер

Орал қаласы ХХІ ғасырдың сәулетті құрылыстарымен тарихи ескерткіштерімен қайталанбайтын ӛзіндік әсемділігімен сәулет ӛнерін танушылардан ӛзіндік баға алды. Қаланың тарихи ескерткіштері орнатылған бірнеше алаңдары кӛз тартады. Абай, М. Мәметова, В. И. Чапаев, Сырым батыр, А. С. Пушкин т.б. ғажап салынған ескерткіштері ерекше кӛзге түседі. Орал қаласы ертеден мәдениет орталығына кенде болған жоқ. Қазіргі таңда облысымыз заман талабына сай дамып келеді.

II. Бекіту

Сынып оқушыларын 4топқа бӛліп тапсырма беру.

• Тарихи ескерткіштер

• Тарихи ғимараттар

• Мәдени орталықтар

• Қазіргі сәулетті құрылыстар

(оқушыларды топтарға бӛлу арқылы, зерттеу жұмыстарын тапсыру)

Тақырыбы: Батыс ӛңірінің біртуар азаматтары

Мақсаты: Қазақ халқының мақтанышына айналған ӛңіріміздің біртуар азаматтары туралы мағлұмат беру, деректер жинау, үлгі тұту.

Пәнаралық байланыс: әдебиеттік оқу, қазақ тілі, дүниетану, баспа материалдары, т.с.с.

Сабақтың барысы:

І. Ҧйымдастыру кезеңі:

Психологиялық дайындық

ІІ. Негізгі сабақ

Батыс Қазақстан облысының батыс ӛлкесі қазақ даласының алғашқы мәдени тарихи орталықтары пайда болған аймағы. Қазақ халқының батыр ұлдары Исатай Тайманов, Махамбет Ӛтемісов осы батыс ӛңірінің перзенттері. Отан қорғау жолындағы ұлқыздарының есімі ел тарихында сақталады. Олар: Мәншүк Мәметова, Темір Масин, Ахмедияр Құсайынов, т.б. Қаланың тарихында әдебиет, ғылым, музыка ӛнерінің қайраткерлерінің тарихи есімдері халыққа танымал. Қазақ халқының аса кӛрнекті музыка ӛнерінің қайраткерлері: Дәулеткерей, Құрманғазы, Дина біздің ӛлкеміздің ұлы тұлғалары. Қазақстан Республикасының ақын-жазушылары: Ж. Молдағалиев, Қ. Мырза-Әли, Х. Есенжанов, ӛнер қайраткерлері: Р. Жаманова, Ш. Қажғалиев т.б. есімдері халыққы ӛте жақсы таныс екенін айта отырып, ӛздері туралы және Орал қаласында сол адамдардың аттарымен байланысты қойылған кітапханалар, кӛшелер, ескерткіштер, аялдамалар туралы мәліметтермен толықтыру жұмыстарын жүргізу.

Соның ішінде Қадыр Мырза Әлі туралы айтамыз.

Қ.Мырза Әлікім?

Еңбектері

Аудармалары

БҚО, Жымпиты ауданында дүниеге келген.ҚР халық жазушысы,мемлекеттің сыйлық иегері.

Күміс қоңырау, Дала дидары, Бұлбұл бағы, Ақотау, Ой

арманы,

Домбыра т.б.

Орыс, неміс, украин, литва, эстон, грузин, ӛзбек, тәжік, қырғыз, түрікмен, татар, башқұрт, қарақалпақ, ұйғыр

тілдеріне аударылған. Француз тілінен қазақ тіліне жұмбақтар аударған.

ІІІ. Бекіту

Ӛзіндік жҧмыс.

Осы аталған адамдар жайында қандай кӛше атаулары, кітапханалар, аялдамалар бар екені туралы мәлімет жинап келу.

Сабақтың тақырыбы: Ақұштап Бақтыгереева

Сабақтың мақсаты:

а) «Ақжайықтың ақ шағаласы» атанған А.Бақтыгерееваның шығармашылығы туралы оқушылардың таным, білім кӛкжиегін кеңейту, ӛлең мазмұнын ұғындыру;

ә) оқушыларды мейірімділікке, анасын сүйіп құрметтеуге, ананы сыйлап, қадірлей білуге тәрбиелеу дүниедегі жақсылықатаулының бәрі күннің нұрынан, ананың мейірімінен тарайтынын ұғындыру;

б) оқушыныңӛз бетінше салыстыра білу, зерттеу, қорытынды, тұжырым жасаудығы-машығын дамыту;

Сабақтың түрі: іскерлік пен дағдыны жетілдіру, білімді жүйелеу, шығармашылық жұмыс

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, талдау, іздену, мәнерлеп оқу, сабақтастық, ой тастау т.б

Сабақтың кӛрнекілігі: сызбалары, газет-журнал материалдары, кітаптары, слайд т.б Сабақтың барысы:

а)Ұйымдастыру кезеңі:

1) Оқушылармен амандасу,түгелдеу, оқу құралдарын тексеру, сыныптың тазалығына кӛңіл бӛлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Ақұштап Бақтыгереева (23.8.1944 жылы туылған, Батыс Қазақстан облысы Ақжайық ауданы Ақжайық ауылы)- ақын. Қазаққыздар педагогикалық институтын бітірген (1966). Облыстық ―Орал ӛңірі‖, республикалық

―Қазақәдебиеті‖, ―Жұлдыз‖ басылым-

дарында, ―Жазушы‖ баспасында қызмет істеген. Тұңғыш кітабы ―Ӛрімтал‖ (1967), кейіннен ―Наз‖ (1969), ―Қуанышым, іңкәрім‖ (1971), ― Сені ойлаймын‖ (1973), ―Аққанат‖ (1975), ―Бақыт әні‖ (1978), ―Жайыққызы‖ (таңдамалысы 1980), ―Белокрылая‖ (1981), ―Ақжелең‖ (1985), ―Сүмбіле‖ (1990) кітаптары шықты. Оның азаматтықүні ―Трибун-ақын‖, ―Ақ Жайықтың кӛз жасы‖, ―Елдің елдігі — бірлігі‖, ―Оралдағы ойран‖ сияқты ӛлеңдерінде айқын кӛрінді. Туған елге деген сүйіспеншілік, ана тілі тағдыры, т.б. мәселелер ақын поэзиясының арқауы. Бақтыгерееваның шығармалары поэтикалыққуатымен, тілінің шырайлылығымен қазақ поэзиясына жаңа ӛрнек алып келді. Оныңӛлеңдеріне Ӛ. Бәйділдаев, Қалдаяқов, Т. Бақтыгереев, т.б. ән жазған.[3] 1. А. Бақтыгереева туралы не білесің?2. Қандай шығармаларын білесің?

3. А. Бақтыгереева кім?4. Ол апамыз елі үшін қандай игі істер атқаруда?

5. Газет-журнал басылымдарда ол кісі туралы жазылған мақалаларды оқыдың ба?6. Теледидардан Ақұштап апаның қатысуымен болған хабарларды кӛрдің бе?

«Ақжайық – ару мекені»

Біздің кіндік қанымыз тамып, туып ӛскен жеріміз Ақжайық ауылы «Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас» дегендей, туған жеріміздің табиғаты, тау- тасы, ӛзен- қӛлі, тіпті қыбырлаған жәндігіне дейін бізге ӛте қымбат. Сондықтан туған жеріміздің тарихымен танысу және белгілі тұлғалар туралы мәлиметтер жинау біз үшін ӛнегелі іс және азаматтық парызымыз деп білеміз.

Ақжайық ауылы

Мекен жайы: 091101. Батыс-Қазақстан облысы

Теректі ауданы,

Ақжайық ауылдық округі

Ауылдық округ орталығы – Ақжайық ауылы 3075 адам.

(01.10.2014ж)

Ауылдық округ аумағы – 75967 шаршы км.

Ауылдық округтегі халық саны- 4854 адам

Ауылдық округтегі аула саны- 1068

Ауылдық округтегі елді мекендер- Ақжайық, Сүттігенді, Талпын, Абай, «Ақжайық» шипажайы, Подхоз

1992 жылы таратылған Ақжайық ауданының ізінде құрылған Ақжайық ауылдық округінің құрамына Талпын, Абай, Ақжайық шипажайы, Сүттігенді елді мекендері кіреді. Округ аумағында 22 ауыл шаруашылық құрылымы, «Ақжайық» шипажайы жауапкершілігі шектеулі серіктестігі жұмыс жасайды.

Округ аумағында үш орта және екі бастауыш мектеп, Ақжайық орта мектебі жанында 40 орындық интернат, «Айгӛлек» бала бақшасы, Ақсоғым саз мектебінің филиалы, аудандық аурухана мен емхана, 4 медициналық пункт, кітапхана, Мәдениет үйі, №27 ӛрт сӛндіру бӛлімі, аудандық ішкі істер бӛлімі, орман шаруашылығы, «Қазақтелеком», «Қазпошта» тораптарының филиалдары қызмет кӛрсетеді.

Ақжайық ауылының тарихы

1932 жылға дейін Шалкар кӛлінің жағалауында Шалкар ауданы болған, 1932 жылы Шалкар ауданы Лбішін ауданына қосылған. 1939 жылы Ілбішін ауданы Чапаев ауданы болып аты ӛзгерді. Қазіргі тұрып жатырған аймақ сол Чапаев ауданына қарады. Жайық ӛзенінің сол жақ бетінде сол кезде 14 колхоз бен 1 совхоз болды. Олар: «Социализм », «Кеңтүбек», «Карл Маркс», «Талпын», «Қосшы», «Молотов», «Жыдағат», «Жасталап», «Калинин», «Жаңаталап», «Игілік», «Қазақстанның 15 жылдығы», «Жаңа тұрмыс», «Ынталы» колхоздары және «Аңқаты» совхозы. 1932 жылы Сүтттігенді МТС (машина трактор станциясы) болып қайта құрылды. Оның алғашқы директоры болып Маштаков тағайындалған. Ол МТС-тің одан әрі ӛркендеуіне зор үлес қосты, оның кезінде жӛндеу шеберханасы, тракторларға және ауыл шаруашылық машиналарына гараж, электр станциясы, Сүттігенді МТС-нан Орал қаласына қатысу үшін Барбастау ауылына дейін аласа грейдер жолы, кеңсе, 500 орындық ауыл клубы, монша оның қасына тас құдық, сонымен қатар кӛшелерге тас құдық қаздырды. Ол кезде жанар-жағар майды, ауыл шаруашылығы машиналарының, тракторларының бӛлшектерін ӛгізарбамен таситын болған. Оларды таситын жұмысшыларға демалып түстенуіне, яғни Тоқсанбай, Подстепное елді мекендерден және Орал қаласынан пәтер салғызып, адамдарға жағдай туғызған.

Жӛндеу шеберханасының цехтарына трубкамен су кіргізу үшін желмен айналатын бұрғылау қондырғысын қоюға ақша болмағасын Сүттігенді МТС-нің директоры Маштаков колхоздың МТС-на бережақ ақшасына осы жұмысты істеуге енді кірісейін дегенде, «директор ӛкіметтің ақшасын жеп қойды», деген жалған хабар НКВД-ға жеткізілген. Себебі, Талпын колхозы МТС-ке бережақ болып, сол үшін банктен ақша алады, ол жұмыс сол ақша алғаннан кейін істеуге тиіс еді. Міне осы ӛтірік жаланың кесірінен Маштаков «халық жауы», деп кінәланып ату жазасына бұйырылды. Бірақ, ол қуынып нәтижесінде 25 жылға сотттады. Содан ол 10 жыл түрмеде отырып, ауруға шалдығып, елге келіп қайтыс болды. Бірақ бұл адамның ел алдындағы еңбегі орасан зор еді.

«Қосшы» колхозында Шадабаев, Саттаров, «Жыдағат» колхозында Ғалиев, Ибраев, Қыдыров, Сержанов, Нұрғалиев «Жасталап», «Калинин, «Жаңаталап» колхоздарында Бисалиев

К., «Игілік», «Қазақстан 15 жылдығы» колхоздарында Ғалиев Р, Есекенов М, Батырғалиев Ұ., Жалелов Ы., «Ынталы» колхозында Наурызов Ж. басқармалар жұмыс жасаған.«Сүттігенді» МТС-на Аубакиров Х., Этманов, Михайленко, Бурмаков, Лосев, Жаненов, Сисенғалиев, Абуханов, Кириленколар әр кезеңдерде басшылық жасады. 1957 жылы «Сүттігенді» МТС-нің орталығын Кӛкмешіт

деген жерге, яғни қазіргі Ақжайық ауылының басына аударады. Жаңадан қоныс ауып келген жерге шеберхана, кеңсе, дизель электростанция салынған.1959 жылы Сүттігенді МТС таратылып, Калинин МТС құрылған. «Қосшы» колхозын «Талпын» колхозына біріктіріп үлкейтілген «Талпын» колхозы құрылды. «Молотов» колхозы мен «Жыдағат» колхозын біріктіріліп жаңадан «Абай» колхозы пайда болды, «Жасталап», «Калинин», колхоздары құрды. 1961 жылы «Калинин МТС» қарасты «Талпын», «Абай», «Калинин», «Коммунизм» колхоздары ірілендіріліп қосылудың негізінде «Еңбек» совхозы құрылып бірінші совхоз директоры болып К.Дуйсекенов тағайындалды. Кейін 1965 жылы «Калинин», «Каммунизм» бӛлімшелері «Восход» совхозы берілді.

1965 жылы «Еңбек» совхозының директоры болып

А.А.Ишбердин тағайындалды, ол 20 жылдын үстінде, яғни 1986 жылға осы совхозды басқарды. Кейін әртүрлі уақыттарда совхоз директорлары болып О.Батталов, С.Рашев, ал Ш.Қабделов директор болып совхоз тарағанға, яғни 1996 жылға дейін басқарды. 1977 жылдың наурыз айында Чапаев ауданының «Еңбек», «Восход» совхоздары, «Аңқаты», «Чапаев» асыл тұқымды мал заводттары, «В.И.Ленин» «КОКП 22 съезді» атындағы колхоздар және Тайпақ ауданынан «Ӛлеңті», «Есенсай» совхоздарын қосып, жаңадан Ақжайық ауданы ашылды. Аудандық партия комитетінің І хатшысы болып А.В.Байболатов тағайындалды. 1988 жылы Ақжайық ауданы таратылып, шаруашылықтары кейін Тайпақ және Чапаев аудандарынао қаратылды.

1992 жылы қайтадан Чапаев ауданынан бӛлініп, алты шаруашылықтардың негізінде қайта Ақжайық ауданын ашты, аудан әкімі болып А.Б.Какимов тағайындалды, кейіннен экономикалық жағдайларға байланысты 1997 жылы қайтадан екінші рет таратылып Теректі ауданына біріктірілді.

Тақырыбы: Емдік шӛптер	Мақсаты	Мәліметтер	Бақылау жҧмы сы
Адыраспан	Дәрілік ӛсімдіктер туралы мәлімет беру,емдік қасиеті туралы ұғым қалыптастыру.	Адыраспантүйетабандар тұқымдас, тарамдалған бұтағы мол кӛпжылдық шӛптесінді	Дәрілік ӛсімдіктердің қандай ауруларға ем болаты ны туралы мәлімет жинап
		ӛсімдік, жапырақтары кезектесе бітеді. Бозғылт-сары гүлдері жеке-жеке ӛседі. Жемісіқоңыр түсті , диаметрі 1сантиметрдей шар тәріздес қауашақ. Адыраспан-улы ӛсімдік, сондықтан оны тек дәрігердің нұсқауымен ғана пайдалануға болады.	келу.
Алоэ		Алоэ-ағаш тәрізді ӛсімдік. Сӛлі шырыны мол. Сабағы қысқа, ұзын.
Итмұрын		Итмҧрын- раушангүлдер тұқымдасына жататын, жапырақ тастайтын ӛсімдік. Ылғал жерді жақсы кӛреді.
Мия		Мия-кӛпжылдық шӛптектес ӛсімдік. Бүкіл шӛбі, тұқымы дәрі

Тақырыбы:

Мақсаты

Мәліметтер

Зерттеу

жҧмысы

Қыстап қалатын

Балалардың қыстап қалатын

Құстарды жыл мезгілдерінің

Үйден

ӛзің

құстар. (торғай)

құстар жайлы түсініктерін кеңейту.

2. Құстарға деген қамқорлық кӛзқарасын дамыту.

ӛзгеруіне қарай қыстап қалатын құстар, жыл құстары болып бӛлінеді. Қысы, жазы бір жерде мекендейтін құстар: қыстап қалатын құстар. Оларға торғай, үйрек, шіл, қарға жатады. Олар ағаш бүршігін, кепкен жемістерді қорек етеді.

қалаған бір құстың

тіршілігін жазып келу.

Тақырыбы:

Мақсаты:

Мәліметтер

Ӛзіндік жҧмысы

Кеш қайтатын құстар.

Қарлығаш

Қарлығаш туралы

мәлімет бере отырып,

құстарға

қамқорлық жасауға баулу.

Қарлығаш ӛте жақсы ұшады,

тіршілігінің кӛп

уақытын ауада ұшып жүріп ӛткізеді. Су

үстінен ұшып бара

жатып-ақ су іше береді. Ұшып жүріп қорегін ұстап жейді.

Дауысы онша қатты емес.

Қарлығаш ұясын саз балшықтан сілекейімен

араластырып

бекем етіп жартас қуыстарына,

жағалаудағы

жарға, үй ішіне,

кейде ағаш басына да салады. Ұясы

Қарлығашқа қандай

қамқорлық

жасай аласың?

Қарлығаштың тіршілігін бақылау

жарты ай немесе

түбі кең, аузы тар құмыра пішінді.

Ұясының түбіне қауырсыннан, т.б. заттардан жұмсақ

тӛсеніш жасайды.

Ашық ұядағы жұмыртқа қара

теңбілді шұбар, жабық ұядағы

жұмыртқа ақ түсті болады. Жылына

1, кейде 2 рет 3—7 жұмыртқа салып, балапан басып шығарады.

Балапандары қызылшақа болып туады.

Қорегі кӛбіне ұсақ жәндіктер. Ашық

күндері биіктеп

ұшады да, ауа райы жауын-

шашынды болар алдында жер

бауырлап ұшады.

Сондықтан да қарлығаштың ұшу

ерекшелігіне қарап ауа райының

ӛзгерісін алдынала болжауға болады. Сұр қарлығаш

сағатына 170 км

жылдамдықта ұшады екен

Тақырыбы: Мия ӛсімдігінің қасиеті.

Сабақтың ӛту барысы: І. Қызығушылығын ояту

Сӛзжұмбақ шешу

Тапсырмалар:

1. Шипалы сусын (Қымыз)

2. Дәрілік ӛсімдік (Итмұрын)

3. Қалың киімді ұнатады,

Шешіндірсең жылатады. (Пияз)

ІІ. Негізгі сабақ

• Мия ӛсімдігіне жалпы сипаттама

• Батыс Қазақстан облысында мия ӛсімдігінің таралу аймағы

III. Мағынаны тану

Ӛсетін орны

Басты ерекшелігі

Сипатта масы

Емдік қасиеті

Қолданылу ы

Құмды жерлерде, шабындық жазықтарда, ӛзен

бойларында

Мия ӛсімдігі бұршақ тұқымдас, кӛпжылдық ӛсімдік.

Биіктігі 30-100 сантиметр

Сабағы тік, түп жағы ағаш тектес, жоғарғы жағы

Асқазан, ұлтабар жарасына.Истери

я (есалаң)

ауруына.Кӛңіл алақызып, ұйқы қашқанда.Ауыл шаруашылық

Тамақ ӛнеркәсібін де

Фармацев тикада

Парфюмерия

да

Батыс Қазақстан облысында ғы Сырым, Ақжайық, Жалпақтал аудандарын да ӛседі.

Кӛктем мен күзде қазып алады.

аралығында ӛседі.

Бүтін денесі

түкті,

тамырсабағы

жұмыр әрі жуан, сыртқы қабығы қызыл қоңыр түсті немесе қара қоңыр түсті.

Тақ қауырсынды күрделі жапырақтары кезектесіп орналасқан, бір қатарда 7-ден 17-ге дейін

ұсақ

жапырақшалар ы болады.

кӛп бұтақты болады. Мия гүлікӛбелек

формалы

, кӛгілдір түсті немесе қызғылт кӛк түсті.

дәрілерден уланғанда.Қорғасыннан уланғанда

Арсеннен (алмастан) уланғанда.

Металлургия да

Темекі

ӛндірісінде

Ой толғау

Фармакологиялық қасиеттері

Шырынды аш қарынға немесе ас ішердің алдында қабылдайды. Екі жасқа дейінгі балаларға бала қанша жаста болса сонша тамшыдан күніне 3 рет Қолдану тәсілі және дозалары

200г қайнаған суға мия шайын салып, 3-5 минуттан кейін күніне 3 рет қабылдауға болады.

Тақырыбы: Фаст фуд тағамдары.

Мақсаты:Фаст фуд тағамдары туралы мәлімет бере отырып, зияны туралы тәжірибе жұмысына кӛз жеткізу. Тҥрі: тәжірибе сабақ Сабақтың барысы.

1. Қызығушылығын ояту.

Оқушыларға сауалнамалар жүргізу

Тағамдар

Жиі пайдаланамын

Кейде

Мүлдем пайдаланбаймын

Фаст фуд

тағамы

Чипсы тағамы

"Гамбургер -85 пайызы",ал чипсы-100пайызы балалардың пайдаланады екен.

2. Мағынаны тану

-Фаст фуд тағамдарына қандай тағамдар жатады?

-Қандай түрлерін білесіңдер?

Кӛбінесе фаст фуд тағамдарының құрамында кӛмірсутегі кӛп болады. Олар семіздікке әкеліп соғады.

Оның ішіне коптеген адам денсаулығына зиянды жылдам әрі тез дайындалатын тағам түрлерін қосады. Ми жүйесінің қабылдағыштық қасиетін тӛмендетеді.

Енді осы деректерге кӛз жеткізу үшін тәжірибе жұмысын жасап кӛрейік. Тәжірибе

Фаст-фуд тағамы чипсыдың құрамындағы майдың бар екенін

зерттеу

Нәтижесінде салфетка бетінде майлы дақ қалды. Ол оның ӛте зиянды екендігін дәлелдейді.

Толғаныс б.

Сауалнамаға қатысқан оқушылар саны : 20

Гамбургерді үнемі жейтіндер : 17

Чипсыды үнемі жейтіндер : 20

Дәрігерлік кабинеттен алынған асқазан ішек жолдары ауруына байланысты есепте тҧрған балалар саны

3.4. Жҥргізілген ғылыми жобаның ҥлгісі

Ақжайық жалпы орта білім беретін мектебінің 4-сынып оқушысы

Бисенова Жанияның ғылыми жобасы

Тақырыбы: «Фаст фуд тез дайындалатын тағам немесе ӛзіңді саналы түрде улау ма?»

Бағыты: «Жаратылыстану»

Секция: «Адам денсаулығы» Жетекшісі:Каражанова.Г.Д. Жоспар:

Аннотация (3 тілде) I. Кіріспе II. Негізгі бӛлім.

• Фаст фуд және чипсы тағамдарының қоректік қҧрамы.

• Тез дайындалатын тағамдармен тамақтану

• және салауатты тамақтану.

• Чипсы тағамының адам денсаулығына зияны.  Адамдардың дҧрыс әрі сапалы тамақтануы.

III. Зерттеу бӛлімі  Кҥнделік.

 Ізденіс жҧмыстарының нәтижесі, фотоматериалдар IV. Қорытынды.

V. Пікірлер VІ. Пайдаланған әдебиеттер.

Ғылыми жҧмысқа қойылатын талаптар:

-Оқушымен бірлесе отырып тақырып таңдау.

-Оқушылардың ойлары мен түсініктерін қалыптастыруға кӛмектесу, ойларын ашық айтуға үйрету.

-Оқушы ӛзінде бар түсініктерді ӛзінде жоқ түсініктермен қарамақайшы құбылыстармен ұштастыру.

-Алдын ала болжау, тұспалдау, альтернативті түсінік бере білуге үйрету.

-Оқушыға зерттеу жұмыстарын еркін және оңаша жағдайда әсіресе, шағын топтарда талқылау арқылы, жүргізуге мүмкіндік беру.

-Оқушыларға алған мағлұматтарын кеңінен пайдалануға және оларды қолдану мүмкіндіктерін бағалай білуге мүмкіндік беру.

Жҥргізілген зерттеу жҧмысының кҥнделігі.(Ҥлгі)

Р/ с	Уақыты	Зерттеу орны	Ақыл-кеңес	Жұмыс мақсаты	Жұмыс нәтижесі
1.	Қазан 2013	АЖОББ мектебі	Каражанова. Г.Д.	Тақырып таңдау, жоспар құру.	"Фаст фуд"тағамд ары және ӛзіңді саналы түрде улау ма? тақырыбын таңдадық.
2	Қазан 2013	Мектеп кітапхана сы.	Каражанова .Г.Д. Кітапханаш ы-	Теориялық мәліметтерм ен танысу, тапсырмала р алу.	Жалпы фаст фуд тағамдары туралы мәліметтер алдық.
3.	Қараша 2013	Мектеп дәрігеріме н кездесу.	Каражанова. Г.Д. Мектеп дәрігері-	Сұрақтар қойып, кеңестер алу.	Адам денсаулығ ына кері әсерін тигізетін фаст фуд тағамдары және чипсы тура мәлімет алдық.
4.	Желтоқ сан 2013	Бастауыш сынып оқу- шыларын а сауалнама лар жүргізу.	Каражанова Г Д	Мектеп оқушылары ның қаншалықты Фаст фуд және чипсы тағамдарын пайдаланаты нын	Кӛптеген оқушылард ың осындай тағамдард ы жақсы кӛретінін анықтадық.
				анықтау.
5	Қаңтар 2014	АЖОББ мектебі Химия каб.	Химия пәнінің Мұғалемі – Садыкова Лилия Тлектесовна .	Чипсы тағамының химиялық құрамы туралы ақпарат алу.	Қосымша ақылкеңестер алдық.
6	Қаңтар 2014	АЖОББ мектебі Лабарато рия "химиялы қ технологи я"	Лабаратория ның зертханасы шы – Садыкова Лилия Тлектесовна Каражаноов аГ Д .Бисенова Жәния	Әкелген тағамдарды ң құрамын зерттеу, салыстыру.	Құрылғын ың кӛмегімен анықтадық.

Оқушы сӛмкесі.

Жоспар

Аннотация

I . Кіріспе

II. Негізгі бӛлім.

ІІ. (1) Бастауыш сынып оқушысының сӛмкесі .

III. Зерттеу бӛлімі III (1) Кҥнделік.

III (2) Ізденіс жҧмыстарының нәтижесі, фотоматериалдар

IV. Қорытынды.

V. Пайдаланған әдебиеттер.

Аннотация

Бҧл тақырыпты таңдаған себебіміз. Біріншіден біздің жас ғалым үйірмесіне деген қызығушылығымыз. Екіншіден осы кезге дейін алған білімімізді одан әрі дамыту. Үшіншіден қазіргі кезде ұстап жүрген сӛмкелеріміздің салмағының бастауыш оқушысының денсаулығына қаншалықты әсер ететінін білуге деген қызығушылығымыз.Жалпы жұмыс мынандай бӛлімдерді қамтиды.

а) Кіріспе. Мақсатымыз - ақпарат кӛздерінде жазылған түрлі мәліметтерді пайдалана отырып, оқушы сӛмкесінің салмағы қандай болуы керектігін зерттеу және басқаларға таныстыру. Міндеттеріміз – үйірмеде алған білімімізді іс жүзінде толықтыру, қорытындылаған ой - пікірлерімізбен ӛзгелерге ой салу.

ә) Негізгі бӛлім. Ақпарат кӛздерін, ғылыми әдебиеттер мен оқулық, журналдарды пайдалана отырып, оқушыға қойылатын талаптар мен стандарттарға сипаттама беру.

б) Зерттеу бӛлім. Жоғарыда айтылған мақсаттар мен міндеттерді негізге ала отырып, білімімізді толықтырып дәлелдеу. Дәрігерге бару кезінде түрлі сӛмкелерді алып барып, салмақтарын ӛлшету , мамандармен кездесіп, сұқпаттасу.

Зерттелген мәліметтерге сүйене отырып, балалар пайдаланатын оқу құралдарымен бірге сӛмкелерінің салмағы оның бойы мен салмағына сәйкестігін салыстырып анықтау.

Зерттеу бағыттары:

1. Мектеп оқушыларына сауалнамалар жүргізу (2, 3, 4 сынып).

2. Мектеп дәрігерімен кездесу.

3. Тәжіребие жасау.

4. Сӛмкеге және бастауыш сынып оқушыларының нормасын тексеру.

в) Қорытынды. Жасалған жұмыстар бойынша күнделік жазу, қорытынды жасап, білімдерімен салыстыру, нәтижесі бойынша тұжырымдамалар жасап, ұсыныстар айту.

Кіріспе

Біздер бұл тақырыпқа тоқталмас бұрын кӛп ойландық. Себебі: бұдан да басқа қызықты тақырыптар болды. Біріншіден салауатты ӛмір салтын сақтау әр адамның міндеті. Екіншіден, қазіргі кезде оқушыға арналған сӛмке түрлері ӛте кӛп және осы сӛмкенің салмағынан бастауыш сынып оқушылары әртүрлі ауруларға шалдығады. Сондықтан біздің денсаулығымызға кері әсерін тигізбеу үшін , не себептен салмағы күннен күнге артып бара жатқанын және оның шешуін табу үшін зерттедім, дәлелдедім . Үшіншіден, бұл жобаға дайындалу мен үшін ӛте қызықты болды.

Сонымен, таңдау себептерімізге тоқтала кетейік. Біздер ұстазымыз екеуміз оқушыларға сауалнамалар жүргізіп, дәрігермен кездестік . Онда алған білімімізді толықтай жетілдірдік деп айта аламыз. Себебі біздің оқулықтан , газет - журналдардан оқығанымызды кӛзімізбен кӛргеніміз қызығырақ болды. Онда ӛз сӛмкемді және сыныптастарымның сӛмкелерінің салмағы мен оқушылардың бойын,жеке салмағын ӛлшедік. Бастауыш сынып оқушыларының сӛмкелерінің неше түрін кӛрдім. Ӛйткені бірінші сыныптан бастап тӛртінші сыныпқа шейін сӛмкелердің салмағы мен түрлері әр түрлі болды . Сӛмкенің салмағы шамадан тыс ауыр болса , адам денсаулығына ӛте қауіпті. Мұның арты оқушының дұрыс ӛсуіне зиянын тигізетінін білдік.

Біз кӛбіне сӛмкенің ішінде артық керек емес заттар бар екеніне аса назар аудара бермейміз. Осы уақыт аралығында оқушылардың сӛмкесінің салмағына қарап кӛп нәрсені білуге болатынын түсіндік.

Мен ӛзім салауатты ӛмір салтын насихаттай отырып, танысып білген жӛніндегі ақыл - кеңестер мен мәліметтерді құрбыларыммен бӛлісу мақсатында кӛпшілік назарына ұсынып отырмын. " Бала ӛсіп келе жатқан жас шыбық " дейтін дана халық сӛзін негізге ала отырып, мектепке алып жүрген сӛмкелерінің дұрыс пайдаланудың негізгі қағидаларын және оларды болашақта жеңілдетуге болатынын ұсынғым келеді. Мақсатқа жету барысында кӛптеген әдебиеттерден теориялық білім алып, ақыл – кеңестер тыңдадым.

Бастауыш сынып оқушысының сөмкесі

Менің күнде мектепке арқалап келетін сӛмкемнің салмағы мені қатты мазалайды.Ӛйткені сӛмкенің 7-8 келіден асатын салмағы бүлдіршіндердің омыртқасына әсер етпей қоймайды.

Шындығында, оқушы сӛмкесінің салмағы қандай болуы керек? Жалпы, елімізде осыны реттейтін нормативтік құжат бар ма? Сұрастырып кӛрсек, бар екен. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы № 1684 Қаулысымен бекітілген Санитарлық ережелер «Балалар мен жасӛспірімдерге тәрбие және білім беретін нысандарға қойылатын санитарлықэпидемиологиялық талаптар» деп аталады. Міне, осы Ереженің 10-шы тармағында балалар мен жасӛспірімдерге тәрбие және білім беретін нысандардағы балалар мен жасӛспірімдерді тәрбиелеу, білім беру (мектеп оқулықтарына) және ӛндірістік тәжірибесі жағдайларына қойылатын талаптар айқындалған. Ол бойынша, 1–4 сыныптардың оқушылары үшін бір оқулық кітаптың салмағы 300 грамнан. Оқулық салмағының 10 пайыз ғана артып кетуіне рұқсат етіледі екен.

Ал, оқушылардың күнделікті мектепке кӛтеріп баратын оқулықтарының жалпы салмағы (сӛмкесінің салмағын қоспағанда) 1–3 сыныптар үшін 1,5-2 килограмнан аспауы тиіс. Енді оқушылардың мектеп сӛмкесіне аптаның әр күндері кӛтеріп баратын оқулықтары мен құралдарын салып, таразығатартып кӛруге болады . Физиологиялық тұрғыдан қауіпсіз болып табылатын сӛмке салмағын анықтаудың қарапайым жолы да бар: ішіндегі заттарымен қосы есептегендегі сӛмкенің салмағы оқушы салмағының он пайызынан аспауы тиіс.

Ал, енді оны түзетудің жолдары бар ма? Еуропаның бірқатар мемлекеттерінде оқушылар оқулықтарын мектепте қалдырып кетеді екен. Оның үй тапсырмаларын орындауға дағдыланған бізге қол еместігі түсінікті. Біздіңше, бір жолы - заманауи технологияларды қолдану. Яғни, планшеттер мен «электронды оқулықтарға» кӛшу.

Қазіргі таңдағы оқушылардың сөмкесі

Зерттеу

Бастауыш сынып оқушыларының сӛмкелерінің салмағы мені қатты болғандырғандықтан мен ӛз тәжірибеме кірістім. Алдымен сыныптастарымның бойлары мен салмағын ӛлшедім. Одан кейін оқу құралдарымен қоса алғандағы салмақты ӛлшеп шығардым. Мұның қорытындысын сараптау мақсатында мектеп дәрігерімен сұхбаттастым.

Дәрігер біздің салмағымыз бен бойымызды және сӛмкелерімізді ӛлшеп беруге кӛмекетсіп,ақыл-кеңесін берді.

№

Оқушының аты – жӛні:

Бойының ұзындығы

Салмағы

Сӛмкенің таза салмағы

Оқу құралдарымен

есептегендегі салмағы

Ильясова

Аружан

Ерболқызы

136 см

24 кг

600 г

3,700 г

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы № 1684 Қаулысымен бекітілген Санитарлық ережелер «Балалар мен жасӛспірімдерге тәрбие және білім беретін нысандарға қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» деп аталады. Міне, осы Ереженің 10-шы тармағында балалар мен жасӛспірімдерге тәрбие және білім беретін нысандардағы балалар мен жасӛспірімдерді тәрбиелеу, білім беру (мектеп оқулықтарына) және ӛндірістік тәжірибесі жағдайларына қойылатын талаптар:

Бастауыш сыныптар ҥшін бір оқулықтың салмағы 300г

Сӛмкесінің салмағын қоспағанда

1,500-2 килограммнан аспауы тиіс.

Бұдан не кӛруге болады. Бастауыш сыныптың 1-з сынып оқушылары үшін сӛмкесінің салмағы 1,500 немесе 2 килодан аспауы керек болса менің сӛмкемнің салмағы 1,700грамм артып кеткенін білдім. Бұл неге әкеліп соғатынын зерттеу мақсатында ғылыми жағынан және теориялық білімімді толықтыру керек болды.Ол үшін мен әрине, мектеп кітапханасына бардым

Мектеп кітапханасында материал іздеу барысында.

« Ізденсең табарсың ... »

« Оқы, оқы және оқы ! »

Зерттеу бӛлімі

Зерттеу жҧмыстарының кҥнделігі

Р/ с	Уақыты	Зерттеу орны	Ақыл-кеңес беруші	Жұмыс мақсаты	Жұмыс нәтижесі
1.	Наурыз 2015	мектепте	Кунусова А.К	Тақырып таңдау, жоспар құру.	"Бастауыш сынып оқушысының сӛмкесі" тақырыбын таңдадық.
2	Наурыз 2015	Мектеп кітапхана сы.	Кунусова А.К Кітапханашы -	Теориялық мәліметтер мен танысу, тапсырмал арт алу.	Жалпы мектеп оқушыларының сӛмкелеріне қойылатын талаптар туралы мәліметтер алдық.
3.	Наурыз 20115	Мектеп дәрігері мен кездесу.	Кунусова А.К Мектеп дәрігері.	Сұрақтар қойып, кеңестер алу.	Адам денсаулығына кері әсерін тигізетін ауыр салмақ туралы мәлімет алдық.
4.	Сәуір 2014	Бастауыш сынып оқушыла рына сауалнама лар жүргізу	Ильясова А.Е.	Оқушылар дың сӛмкесінің салмағы туралы ойларын білу	Оқушылар қажетсіз заттарды да сӛмкеге салатыны және мектеп ктаптарының салмағы шектен тыс ауыр екені анық болды
5	Сәуір 2014	Қорытын дылау	Кунусова А.К Ильясова А.Е.	Теориялық мәліметтер алу.	Оқушыларға қойылатын талаптардың бұзылуы байқалды.

Зерттеу жұмыстары ауыр сөмке арқалағанның салдарын анықтау

Ауыр сӛмке арқалаудың салдары

1. Жалпы, мектеп оқушыларының іші толы «қоржындарының» ауырлығы мен шамадан тыс заттарды тасуы денсаулыққа кері әсерін тигізбей қоймайды екен. Баланың қан қысымының қалыптан шығуына септігін тигізеді. Тіпті әлі қатая қоймаған оқушының кеуде сүйектерінің қисаюына әкеп соғады. Ол аз болса, мұның салдары мидың қалыпты жұмысына кері әсерін тигізеді.

2. Мектеп сӛмкелерінің иыққа ілер тұстағы жолақтың жалпақ болу керектігін айтады. Ата-аналар да сӛмкенің арзанына қызықпағандары дұрыс. Ыңғайға келсе, қырғызстандық немесе ресейлік сӛмкелерді сатып алған жӛн. Кей сыныптың оқушылары, күнделікті кітаптарды әкелуді қиынсынады. «Алгебра мен физиканы сен әкел, әдебиет пен «литератураны» мен әкелем» — бұл да кӛп кітап арқалағысы келмейтін парталастар арасындағы ӛзіндік мәміле.

3. Ауыр сӛмке арқалаудың салдары болмай қоймайды. Бала радикулитке ұрынуы мүмкін. Оқушының арқасында ауру пайда болады, жүрісі де ӛзгеріске ұшырайды.

4. Ресейлік мамандар осы мәселеге бас ауырта келе, портфельдің салмағы оқушының салмағының 1/10 болуы тиіс дегенді айтады. Балаңыз 27 келі тартса, сәйкесінше, мектеп «дорбасы» да 2,7 келіден артық болмау керек. Ал тӛменгі сынып оқушыларының сӛмкелері 1200 грамның шамасы болса құп.

5. Ӛз кезегінде ресейлік санитар-мамандар бастауыш сыныпқа арналған оқулықтардың салмағы 300 грамнан ал, оқушылардың күнделікті мектепке кӛтеріп баратын оқулықтарының жалпы салмағы (сӛмкесінің салмағын қоспағанда) 1–3 сыныптар үшін 1,5-2 килограмнан аспауы тиіс. Ата-аналар «ауыр» пәндердің апта бойына біркелкі орналасуына назар аударуы тиіс, сондай-ақ дене тәрбиесіне киетін спорттық киімдер мен аяқ киімдерді мектепте сақтайтын орынның болуына қол жеткізсе де болады.

Оқушының сӛмкесінде кешегі күннің кітаптарының қалып қоймауына бақылау жасап қойыңыз.

12.03.115 ж.

Мен бүгін невропотолог дәрігері - Шара апаймен кездесуге келдім. Ӛзім білметін кӛптеген сұрақтар қойып, жауабын алдым. Ол маған кӛптеген оқушылардың ӛз денсаулықтарына кӛңіл бӛлмейтіндіктерін және олардың сӛмкелерінің салмағы шамадан тыс артық болатынын түсіндіріп, мұның арты баланың дене бітімінің қисық ӛсетініне әкеп соқтыратынын ,остеохондроз ауруына шалдығуы мүмкін деп түсіндіріп берді. Дәрігерімен кездесу.

Бастауыш сынып оқушысына остеохондроз қайдан келеді ?

Бірінші, екінші сынып оқушысының сӛмкесі, мысалы, 1,5 килодан ауыр салмақ тартпағаны дұрыс. Ал үшінші, тӛртінші сыныптағыларға екі кило салмағы бар сӛмке жарайды. Осы жастағы балалардың тірек-қимыл мүшелері әлі толық дамып бітпеген, сондықтан оларға үнемі шамасынан артық салмақ кӛтеру зиянды. Әсіресе оны арқада емес, қолда, бір жанында кӛтеріп жүретін болса жақсы емес. Яғни омыртқаға түсетін салмақ оның ӛз салмағының жиырмадан бір бӛлігінен аспағаны жӛн. Мысалы, бірінші сынып оқушысы шамамен 20-25 кило тартады, ол 2 килолық сӛмкені кӛтеріп жүре алады. Ал спорттық форма, аяқ киім, тағы басқа заттар салынған қосымша сӛмкені қолға ұстап жүргеннің зияны бар. Егер арқадағы сӛмке 5-7 кило тартатын болса, онда ол омыртқаның кеуде және мойын бӛлігіне кері әсерін тигізеді, омыртқааралық дискілердің созылмалылығын бҧзады. Осыдан ерте остеохондроз пайда болуы мҥмкін. Ол баланың жүріс-тұрысын да бұзады, сколиозға (омыртқа қисаюы) да соқтыруы ықтимал.

Мұндай қатерге ұрынбас үшін баланың мектепке ұстайтын сӛмкесінің салмағын қадағалап отыру қажет. Ол бала салмағына сай болсын. Одан бӛлек, мектептерде бір мезгіл омыртқаға жаттығу жасап, оны босаңсытып тұрған дұрыс. Ол былай жасалады:

Бастауыш сынып кабинетіне кушетка қояды. Оған үзіліс кезінде кез келген оқушы шалқалай жатып, омыртқасын босаңсытады. Ол үйге оралған соң да осындай жаттығулар жасауы керек. Бұл жаттығуды әрбір 40 минут сайын жасаған пайдалы. Ал сабаққа ұзақ шұқшиып дайындалмай, арасында жүріп, секіріп, жүгіріп ойнағаны жақсы.

Мектеп сӛмкесіне байланысты қосымша айта кетер жайт, оның ені бала жауырынынан шығып тұрмауы керек, ал астыңғы жағы бӛксеге 5 сантиметрдей тимей тұруы тиіс. Ауыр кітаптар арқаға тығыз тиіп тұрғаны жақсы.

Қысқасы, бала сӛмкесінің дұрыс салмағы мынадай: бірінші, екінші сынып оқушысы үшін – 1,5 кило, үшінші, тӛртінші сыныптікі – 2 кило, бесінші, алтыншы сынып оқушысынікі – 2,5 кило, жетінші, сегізіншінікі – 3,5 кило, тоғызыншы, он бірінші сынып оқушысынікі 4 кило тӛңірегінде болса, сол дұрыс. 07 .04.2015 ж.

Бүгін мен сынып оқушыларының алдында тәжіребие жасап кӛрсеткім келді.

Мақсатым: осы айтылған бастауыш сынып оқушыларының ӛз сӛмкелерінің артық салмақ қосып жүргеннің адамның денсаулығына зиянды екенін дәлелдеп кӛз жеткізу болды.

Алдымен қыз балдардың ішінен сӛмкесі үлкен әрі ауыр үш оқушыны ортаға шақырдым олардың салмақтары мен бойын сұрап шықтым.Екіншіде ұл балдардың үшеуін ортаға шақырып жанағыдай салмақтарын салыстырдым. Осы жерде Сайфуллин Қолқанаттың бойы мен салмағы сӛмкесінің салмағына сай келмеді.Оның сӛмкесі 1,600грамға артық болып шықты. Осыдан кейін берілген презентацияларым арқылы болашақта остеохондроздың пайда болуы туралы түсіндіріп, алдағы уақытта артық салмақтардың зиян болатынын дәлелдеп бердім.

Сонымен қатар 1-4 сыныбына және ӛзіміздің сыныпқа сауалнамалар жүргізген болатынмын.

Сұрақтар:

1.Сені сӛмкеңнің салмағы мазалай ма?( қай жауапты таңдадың тұсына белгі қой)

Сауалнама нәтижесі бойынша:

Сыныбы- 3

Қатысқан оқушы саны-18

Сыныбы-2

Қатысқан оқушы-23

1. Жиі мазалайды - 15

2. Кей кезде - 4

3. Мүлдем мазаламайды – 4

1-4 сынып оқушыларына сауалнама жүргізу кезі.

Осы қорытындыда кейін сыныптастарымды ӛзімнің жасаған жұмысыммен таныстырдым. Содан кейін оқушылардың пікірлері ӛзгерді.

Болашақтағы мектеп оқулықтары қандай болмақ ?

«Ҧлттық ақпараттандыру орталығының» президенті Нҧрғалиева Гҥл Қҧмашқызының сӛзі:

Үшінші мыңжылдық оқулығы құрылғыларын республика мектептерінде орнату жүзеге асып жатыр. Электронды оқыту жүйесінде пән оқулықтарын цифрлық білім беру ресурстары алмастырады. Цифрлық білім беру ресурстары Білім және ғылым министрлігінің білім беру порталдарында алдын-ала ілінеді. Порталда бар материалды оқушы да, ұстаз да тегін пайдалана алады. Министрліктің тапсырысы бойынша биылғы жылы «Ұлттық ақпараттық технологиялар орталығы» Қазақстан тарихы пәні бойынша 468 цифрлық білім беру ресурстарын қазақ және орыс тілдерінде жасап шығарды деп жауап берген болатын. Бірақ менің ойымша болашақтағы бастауыш сынып оқушыларының оқулықтары қазіргі таңдағы цифрланған электрондық оқулық түріне ӛзгеретіні сӛзсіз.

.Болашақтағы оқушылардың оқылықтары мынадай үлгіде болуы мүмкін:

Қорытынды.

Мен алған тақырыбым бойынша жасаған жұмыстарымды қорытындылайтын болсам, алған білімімді сарамандық жұмыстармен ұштастыра отырып, ғылыми негізде толықтырып, ой қорыттым.

Мақсатқа жету барысында тек әдебиеттер мен оқулықтарды саралап қана қоймай, осы саладағы мамандармен кездесіп, олармен бірлесе жұмыстар жүргізу нәтижесінде білімімді толықтыра отырып жұмыстандым.

Сонымен қатар осы жобамды қорытындылай келе ӛзімнің сыныбымдағы кейбір оқушылардың пікіріне тоқталғым келеді. Рухолла Алижан - Мен кӛбіне ата-анамның айтқанын тыңдамай сӛмкеме керектің барлығын салып салмағын арттырып жүргенмін. Енді осы сауалнама мен Анелдің пікірінен кейін ойға қалдым. Бір сӛмкенің қалталарына дене шынықтыру киімдерімді ,екінші аяқ киімімді салуды енді доғардым.

Марленова Айсана - Мен үнемі сӛмкеме сабақ кестесінен бӛлек қыздарға арналған күнделігімді, артық жаңа дәптерлерді, 0,5л шырынымды қоса алғанда дене киімдерімді де салатын едім. Бірақ оның остеохондроз пайда болуына әкеп соғатынын білмеппін. Ӛйткені мұның бәрі маған мектепте керек болып қалатын сияқты кӛрінетін. Енді ол заттарды салмайтын болдым. Сонымен қатар ата-аналарымыз кӛбіне бізге бір иыққа ауыр жүк артпа деп ескерту себебін түсіндім.

Міне, осыдан кейін біздің сыныбымыздағы оқушылардың сӛмке таңдаулары мен сӛмкесінде не болуы керек екені туралы пікірлері ӛзгере бастады. Мен де оларға кӛмектескеніме қуаныштымын.

Жұмыс барысында ғаламтордан және әдеби оқулықтар мен журналдардан іздене отырып, сӛмкедегі артық салмақтың тек қана оқушының денсаулығына зиянымен қатар ата-аналарды да мазалап жүргеніне кӛз жеткіздім. Кӛз жеткізгенім бойынша тӛмендегідей қорытынды жасай отырып, мынадай ұсыныстар айтқым келеді:

1. Адам кӛптеген ауруларды болдырмас үшін ата-ананың айтқан тілін алып, сабақ кестесі бойынша керекті оқулықты ғана сӛмкемен алып жүрген жӛн.

2. Дене шынықтыру формасы мен аяқ киімдеріңді бӛлек жеңілдеу сӛмкеге салғаның дұрыс.

3. Ӛлең жолын есіңде сақтап жүр: Сымбат - мүсін дегенің Бітім – кӛркі денеңнің. Сымбат – жүру әдемі, Дене қалпын тік ұстап: Кӛтеріп сәл кеудені,

Иық жазып дұрыстап.

Түзу отыр, қисаймай, Бүкіреймей, жантаймай. Күш сап бас пен арқаға, Жатып алма партаға.

Пайдаланылған әдебиеттер.

1. Салауаттану кітабы Алматы баспасы 2012 жыл

2. Менің алғашқы энциклопедиям Алматыкітап 2011жыл

3. Оқушы анықтамалығы 2010жыл 4. Ақпарат кӛздері.

5. Денсаулық журналы 2009ж. №2

«Бесіктің пайдасы»

Мазмұны:

1.Түсінік хат.

2.Кіріспе бөлім

3.Негізгі бөлім

Бесіктің жасалуы

Бесіктің түрлері

Бесіктің құрылысы

Дәрігерлер кеңесі

4. Қорытынды

5. Қолданылған әдебиеттер

Жобаның мақсаты: Бесіктің пайдасын зерттеу,адамдардың оны қандай жағдайларда пайдаланғанымен кеңірек танысу.

Зерттеу нысаны- адам

Зерттеу заты- бесік

Зерттеудың өзектілігі- біз бесікті күнделікті өмірде қолданылғанымен , оның көптеген пайдасын,өзіне тән ерекшеліктерін біле бермейміз.

Зерттеудің болжамы- егер біз бесік жайлы көбірек оқып білсек,онда бесіктін көптеген сырларын ашар едік.

Тҥсінік хат

Баланы бесікке бӛлеу қазақ халқына тән ұлттық қасиет. Бесік киелі. Бесікке бӛленген баланың ұйқысы тыныш, бойы жылы, тәні таза болады. Бүгінгі таңда қазақтың қасиетті бесігі қолданыста жоқ. Ара-тұра кӛргеніміз болмаса, қазіргі әрбір қазақтың шаңырағында, тӛрінде тұр деп ауыз толтырып айта алмаймыз. Ата-баба аманатының бірі киелі бесік ғасырданғасырға жетіп, тек бүгінгі ұрпақтың кӛзіне оғаш кӛрініп, қолданыстан шығып қалғаны ӛкінішті. Бесік - нәрестені бӛлеуге арналған ағаш тӛсек. Бесікті Орталық Азия мен Кавказ, Үндістан, Қытай жерін мекендейтін халықтардың басым кӛпшілігі пайдаланады. Тек әр түрлі үлгіде жасалады Бесіккӛшпелі ӛмір кешкен қазақ халқы арасына ертеден тараған.

Негізгі бӛлім.

Бесіктің жасалуы

Қазақта бесік қасиетті,киелі құтты мүлік болып есептеледі. бесіктің жасалуы мен басқа да жабдықтарына тоқталсақ: қазақ бесігі талдан, қайыңнан иілсе, бұрышы имек болып, ал қарағайдан жасалса, тік бұрышты болып келеді. Иіп әуелі бесік қазақ бесігінің негізгі түрі. Ең әуелі бесіктің екі басын тұтас қайыңнан, талдан иіп не тӛрт бӛлек қарағайдан қиыстырып доға тәрізденіп жасайды да, оның алрақтарының ортасынан бір шабақ салып, шабақтар үстіне тақтай тӛсеп, оның түбек орнататын жерін дӛңгеленіп ояды. Бесіктің доға тәрізденген екі басы дәл тӛбесінен жіңішке жұмыр арқалықпен біріктіріледі. Бесік бӛлшектері бір-бірімен желім, ағаш шегелер арқылы бӛрік қиыстырылатындықтан, тербетіп қозғаған уақытта сықырлаған бӛтен дыбыс шықпайды. Бесіктің әр басының аяқтарын дӛңес табанмен біріктіру, оның зіркілсіз, жұмсақ тербетіліп, баланың мазасын алмау жағын қарастырғандық.

Бесік арқалығы: біріншіден, оның үстіне жапқан кӛрпені баланың бетіне түсірмеу үшін; екіншіден, бесікті тербету үшін; үшіншіден, оған әртүрлі сылдырмақтар, ойыншықтар іліп тұмарлар тағу үшін аса қолайлы. Бала бесікте ояу жатқан кезде сол сылдырмақтармен ойнайды. Ол үшін оянған екі қолын бос қояды. Кӛшпелі ата-жұрттың дәстүрін жалғастырушы қазақ халқы бесікті кӛпке дейін сақтап, бірден бірге мұра есебінде қалдыра береді. Кездейсоқ жағдай болмаса ӛздігінен оны сындырып отқа жағуға болмайды. Қазақ халқы кӛшпелі ӛмір сүргенімен де әр мүлікті қастерлеп, оларға ӛзіндік ырым-тиымдар жасайтын болған. Біреулерден ауысып келген немесе жаңадан жасатқан бесікке ең алғаш бӛленген бала қайтыс болса, оны ешуақытта пайдаланбайды, бесікті шетінеген баланың қабіріне бірге апарып қояды. Бесіктің екі жақ басында, арқалығында қыздырылған темір басып қарыған таңбалар ӛте кӛп кездеседі. Бұл да дінге сену, отқа табынудың бір түрі. Бесікті қару әдеті баланы алғаш рет бесікке саларда, бала әлде қалай ауырып қалған жағдайда жасалады. Кӛбінесе қыздырылған шүмшеуірмен қарылады.

Қазір баласын бесікке бӛлейтін ата-ана аз. Тіпті «бесік зиян…» дейтіндер де бар. Бұл баяғы кеңестен қалған кӛзқарас. Кешегі кеңестiк дәуiрде мединституттың оқытушылары шәкірттеріне бесікті жамандап оқытатын арнайы тапсырма болған. Ол заманда жек кӛрген нәрсеңізді «ескіліктің қалдығы» десеңіз жетіп жатыр . Дәлелдің қажеті жоқ. Сӛйтіп, бесік қолданыстан шығып қалды. Әйтпегенде, жүздеген ғасыр сынақтан ӛткен бесікті пайдасыз деп кім айтады?

Бесіктің пайдасыОның ұрпақ үшін оның пайдасы ұшан теңіз Айталық:\

Біріншіден – қол-аяғын ербеңдетіп бос жатқан сәбидің ұйқысы тыныш болмайды. Ұйқысы қанбаған баланың зердесі толық жетілмейді.

Екіншіден – баланың мазасыздығы ананың психологиясына әсер етеді. Бұндай жайсыздық сүт арқылы сәбиге беріледі. Сондықтан бесікке жатпаған бала болашақта сабырсыздау болады.

Үшіншіден – баланы бесiктен шешкен кезде сәби керiлiпсозылып, рахаттанады. Денесінің әртүрлі күйде болуы оған демалыс сыйлайды.

Тӛртіншіден – сәбидің тұлабойы таза болып, тазалыққа бойы үйренеді.

Бесіншіден – бесіктегі баланың денесіне дымқыл, сыз дарымайды. Құрғақ болады. Ол мықты денсаулық кепілі. Әрі қол-аяғы сыптай болып ӛседі.

Алтыншыдан – бесік белгілі бір ритммен ғана тербетіледі.

Баланың жүйкесі бір жүйе, тәртіпке түседі

Жетіншіден – бесіктегі балаға ана әлдиі әбден сіңеді. Қайырымды мінез қалыптасады. Бесік жырын тыңдаған баланың қанына ұлттық қасиет дариды.

Сегізіншіден – бесік сәбиді сырттан келетін кері энергия немесе тiл-кӛзден сақтайды.Бұлар бесіктің толып жатқан пайдасының бір парасы ғана. Бесікті пайдаланбау арқылы қаншама ұлттық

дәстүрімізден айырылып жатырмыз. «Бесікке салу», «Тыштырма», т.б. жоғалды. Үлкен жазушы Мұхтар Әуезов: «Ел болам десең, бесігіңді түзе!» дегенді тегін айтпаған шығар Баланың ұйқысы тыныш болу үшін және жын – шайтанды қуу мақсатымен адыраспанды отқа жағып, түтетіп, баланы бесікке бӛлерден бұрын бесікті айналдыра ырымдайды. Кейде бесіктің бел ағашына қыздырылған темір тигізіп, те ырымдайды.

3.«Тыштырма» ырымын жасау

Баланы бесікке бӛлерден бұрын тыштырма ырымы жасалады. Бесіктің түбек тесігі арқылы бауырсақ, кәмпит және басқа тәтті дәмдер жапа тарамағай астына тосылған алақандарға тасталады. Басқарушы әйел, «тышты ма» дегенде, қасындағы әйелдер іле – шала «тыштым» деп шу ете түседі. Әрбір жақсылықты үнемі шашу шашумен қарсы алатын халқымыздың бұл дәстүрі балаға бесік құт дарытсын деген ниетпен туған рәсім.

4.Бала бӛленген бесіктің үстіне жеті нәрсе жабу.

1 – бесік кӛрпе, одан кейін шапан, кебенек, тон жабу, жүген және қамшы сияқты бұйымдармен жабады. Тон, шапан жабу ержеткенде халықшыл болуына, жүген тез ӛсіп, ат үстіне ойнақ салсын. Кебенек пен қамшы – ел қорғайтын ер болсын деген тілек.

Бесікке қатысты тыйымдар мен ырымдар.

1. Бос бесікті тербетуге болмайды.

2. Бесікті сатуға болмайды. Бесікті саудаламайды. Айтқан бағасына сатып алу керек.

3.Кез келген адамға беруге болмайды. 4.Аяқ астына тастауға болмайды. 5.Бесіктің ӛзін отпен аластап қояды. 6.Бос бесікті еш уақытта жабусыз қалдырмау керек. Үстіне ақ мата жауып, ең болмағанда ұршығына орамал байлап қою қажет.

7. Бесіктің теріс жағына отырмайды.

9.Бесік жасайтын шеберлер ынсапты болуы тиіс. Киелі дүниенің бағасын аспандатпауы керек.

Бесіктің түрлері

1.жер бесік ,

2. аспалы бесік(әлпеншек) деген екі түрі кездеседі

«Бесіктің қҧрылысы»

1. Белағаш

2. Бӛген

3. сабау

4. Шабақ

5. Жорға

6. Тақтай

7.Жақтау

8.Шҥмектҥбек

«Бесіктің жабдықтары»

1. Жӛргек

2. Жастық

3. Кӛрпе

4. Жаялық

5. Қолбау,тізе бау

6. Бесік жапқышшҥмек

Бесіктің тҥрлері:

Ӛзі тербелетін smart бесік

Астаналық өнертапқыш 23 жастағыСерікбол Шәймардан өздігінен тербелетін бесік ойлап тапты. Баланың дауысына қарай қозғалатын құрылғы дене қызуы мен жаялық дымқылдығын өлшеп тұрады.Баланың жылаған дауысына қарай өздігінен тербелетін, 12 вольттық батарейкамен-ақ қозғала беретін бесік ойлап тапқан.

Smart Бесік ұзындығы – 100, ені – 40, биіктігі – 60 сантиметр болатын, стандарт бесіктің сыртына кигізілетін қалып немесе бесікті орнататын жиналмалы тұғыр.

Серікбол Шаймардан –Қытайдың Алтай ӛлкесінің тумасы.Қазақстанға 2007 ж кӛшіп келген.Орта мектепті Ӛскемен қаласында бітірген.

―SMART бесіктің ерекшелігі‖

"Қалыпқа арнайы Қытайда тапсырыспен жасалған қондырғы қойылады.

Ал бесіктің ӛзіне магнит орналастырылады. Соның арқасында бесік 5 режим бойынша ақырын я жылдам тербеледі. Тербетілу уақытын 90 минутқа дейін созуға болады" деп сипаттады ол құрылғысын Азаттық тілшісіне.Серікболдың бесігінде баланың күйінен хабар беретін бірнеше құрылғы бар екені байқалады. Оның бірі бӛбектің дене қызуын бақыласа, екіншісі жӛргектің ылғалдығын анықтайды.Егер баланың қызуы бӛлме температурасынан түсіп не асып кетсе: "Балаңыз тоңып қалды" немесе

"Балаңыз ауырып қалды" деген дыбысты ескерту айтылады.

Бесік тербетілгенде қондырғыға енгізілген "Бесік жырын" ойнатып қоюға болады. ―Smart Бесік ата-анаға тек кӛмекші емес, сонымен бірге тәрбие құралы болса деймін.

Бесікке қатысты тыйымдар мен ырымдар:

1. Бос бесікті тербетуге болмайды.

2. Бесікті сатуға болмайды.

3. Кез келген адамға беруге болмайды.

4. Аяқ астына тастауға болмайды.

5. Бесікті отпен аластап қою керек.

6. Бос бесікті еш уақытта жабусыз қалдырмау керек. Бесіктің теріс жағына отырмайды

Қорытынды

Қазақтың бесігі жайлы тек қана жақсы дүниелерді айтуға болады.

Мәселен, оның кӛшпелілер ӛміріндегі пайдасын сӛзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Басы иілген, тӛрт аяғы, астында тӛсегі, арқалығы бар бесіктер үстіне қанша жапқыш жапқанмен сәбидің жатуына жайлы болған.

Бала ешқашан тұншықпаған, ауасы кең болып тұрған. Қазақтың бесігі баланың ӛміріне ӛте лайықты ойластырылып, шебер дайындалған.

Тағы бір айта кетері, қазақ бесігінің аяғы еденге, топыраққа тиіп тұрған. Бұл дегеніміз, ішінде жатқан бала әлеммен тікелей байланыс жасайды деген сӛз.Бала бесікке қарын шашы, тырнағы алынып, қырық қасық суға шомылдырғаннан кейін ғана, яғни рәсім орындалғаннан соң жататын болған. Сол рәсімге орай бесік тойы жасалған. Бесікте жатқан балаға анасы бесік жырын айтқан. Құрсақтан анасының дауысын естіп үйренген нәресте бесік жырына елітіп, тыңдайтын болған. Бесік жыры - тәрбиелік мәні зор тәлімді ән саналған.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Ғаламтор жүйесі

2.Қасиманов С. Қазақ халқының қолӛнері – Алматы, Қазақстан, 3.Кӛкшеева З. Бесік жырлары – эстетикалық мәдениетті қалыптастыруы

4.Ӛмешұлы Ә. Бесіккее бӛлеу зиян ба? Парасат, №7 5.Әмірғазин Қ. Қазақ қолӛнері, Алматы, 2004 ж.

Тақырыбы: Қазақтың ҧлттық тағамы- қҧрттың адам ағзасына пайдасы.

Мазмұны:

1. Тҥсінік хат.

2. Кіріспе .

3. Негізгі бӛлім.

• Қҧрт адам денсаулығына қажетті қҧндылық .

• Қҧрттың тҥрлері.

4. Қорытынды.

5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

Жобаның мақсаты:Қазақ халқының байырғы тағамы – құрттың пайдасын анықтау арқылы маңызын кӛрсету. Қазақтың байырғы тағамы құртты ұлттық бренд ретінде әлемдік нарыққа шығару қажеттілігін түсіндіру.

Жобаның міндеттері:

Қазақтың ұлттық тағамы – құртпен танысу;

- Құрттың қазақ ӛмірінде алатын орнын кӛрсету;

- Құрттың адам денсаулығына пайдасын кӛрсету.

Мәселе: Құрттың адам денсаулығына пайдасы бар екенін зерттеу. Зерттелетін зат: Құрттың тіршілікке қажетті құндылығын зерттеу

Тҥсінік хат

Бұл жоба қазақ халқының байырғы тағамы – құрттың пайдасын зерттеуге арналған.Құрт – сүттен жасалған ұлттық тағам. Құрт – сӛзінің мағынасы да құрғатылған, кептірілген сүт деген мағынаны береді. Бұл тағам ақуыздарға ӛте бай, адам денсаулығына ӛте пайдалы. Қазақ халқы асты ӛте жоғары бағалаған әрі қастерлей білген. Ел - жұрт жадында мәңгі жатталып қалған «ас – адамның арқауы» деген қағида осындай терең ұғымның қалтқысыз түсінігі болып қалыптасқан. Халқымыз адам ӛмірінде тамақтың орнын тіршілікке қажетті құндылықтардың бәрінен де жоғары қойған. Бұған «астан үлкен емессің» немесе «арпа, бидай ас екен, алтын, күміс тас екен», «асты қорлама құстырар» деген сес, ескертпелер мен мақал - мәтелдер де куә бола алады. Қалай айтылса да, қай заманда айтса да халық асты құрметтеу мен бағалаудың жолын да, жӛн - жосығын да, оны дәмді етіп әзірлеудің кӛзін, кезін, ретін таба білген.

Кіріспе бӛлім

Қазақ халқы асты жоғары бағалап, қадірлей білген. Сондықтан қазақтар адам қажеттіліктерінің ішінде тағамды жоғары қойған. «Астан үлкен емессің», «Ерді қорласаң састырар, асты қорласаң құстырар» деген секілді ескертпе сӛздер, мақал- мәтелдер осының дәлелі. Қай заманда, қалай айтылғанына қарамастан, халық асты құрметтеудің жолын, оны әзірлеудің кӛзін, ретін таба білген.

Ел мен елді татуластыруды, жақсылар мен жайсандарды құрметтеуді, ӛздерінің мырзалық, мәрттік үлгілі, ӛнегелі қасиеттері мен артықшылықтарын, ел дәулетін қазақ кең дастарқаны арқылы яғни ас, қонақасы арқылы кӛрсеткен. Мал шаруашылығымен айналысқан ата -бабамыздың негізгі асы- ет пен сүт болған. Етті қуырып, асып жеген. Ал сүттен кӛптеген астар дайындаған. Сиыр, қой сүттерінен құрт, кілегей, қаймақ, ірімшік, сары май тағы да басқа тағамдар әзірлеген. Осы астардың барлығын даярлауды қазақ әйелдерге жүктеген. Қазақ әйелдері тағамдарды жазда да, қыста да бұзбай сақтаудың әдістәсілдерін білген. Олар сүттен жасалатын қаймақ, ірімшік, сары май, шұбат, қымыз, құрт секілді тағамдарды шебер дайындаған. Басқа тағамдарға қарағанда, сүттің алатын орны ерекше.Себебі, сүт және сүттен жасалатын тағамдар денсаулыққа ӛте пайдалы. Ол ас қорыту бездерінің жұмыс істеу қабілетін үнемі жақсартып отырады. Осы астардың пайдасын медицина пайда болмай тұрып- ақ білген ата-бабамыз нағыз данышпан болған десек, артық айтқандық емес.

Негізгі бӛлім

Құрт - сүттен дайындалып, ұзақ уақыт сақтауға арналған тағам. Сабаға сүтті біртіндеп жинап, сүт ашығаннан кейін піседі, сүт іркітке айналып, майы бетіне қалқып шығады. Майын бӛлек алып тұздап қарынға салады да, іркітті қазанға құйып, суы сарқылғанша қайнатады. Құрт қайнап жатқан кезде қазанның түбін, ернеуін қырып, әлсін-әлсін араластырып отырады. Құрт қайнап, әбден қоюланған соң қапқа құйып, керегенің басына немесе ашаға іліп, сары суын ағызады. Құрт қапта бір тәулік тұрған соң, суы әбден сарқылып, құрғайды. Бұдан кейін құртты қаптан алып, ұсақтап бӛліп, шиге, тақтайға қолмен әр түрлі формаға келтіре сықпалап ӛреге жайып кептіреді.

Құрт – адам денсаулығына қажетті құндылық.\ Іші – бауырымыз құрысып – тырысып, кӛзіміз қарауытқанда, ойбай дәруменіміз азайып кетті деп шығамыз. Ондайда банан, киви, апельсин жеу керек деп ақыл айтатындар да табылады.

Осы біздің атам қазақ апельсин кӛрмей ӛсті ғой, олар неге құлап, талып қалмаған деп таңғаламыз. Сӛйтсек, олардың ішкен –

жегені

нағыз дәрумендердің кӛзі екен. Кӛгорай шалғынды жалпағынан басып жайылған сиырдың сүті, түйенің шұбаты мен жылқының қымызы

– дәруменнің,

күш – қуаттың кӛзі осылар екен. Дүкендерде сатылатын сырды қазақшалап сыртына ―ірімшік‖ деп жазып қояды. Бірақ сырдың дәмі қазақтың қозы қарын қосып қайнатқан ірімшігінің садағасына да татымайтынын, әсіресе, ауыл қазағы жақсы біледі. Әңгіме оның дәмінде ғана емес. Ғылыми зеттеулер кӛрсеткендей, сиырдың құрамында, 100 грамға шаққандағы ақуыздың мӛлшері 22, 85 – 34, 52% болса, қазақ ірімшігіндегі ақуыздың мӛлшері 40 – 42% екен. Сыр құрамында кӛміртегі ары кетсе 4, 52%- тен аспайды, ал ірімшікте ол 10, 93% болады. Адам ағзасындағы сүйек ұлпаларының мықты болуы үшін ең қажет элемент фосфор болса, дәстүрлі әдіспен жасалған ірімшік құрамында фосфор 0, 51%, ал кальций 2, 3% мӛлшерінде кездеседі екен. Ал қуаттылығына келсек, 100 грамм сыр 268, 8 – 401, 38 қуат берсе, 100 грамм ірімшік 408, 4 қуат береді. Құртымыз да химиялық құрамы мен калориясы жағынан қала дүкендеріндегі сүзбені (творог) он орап алады. Сүзбеде ақуыз мӛлшері 14, 5 – 18, 6% болса, қазақ құрты ақуызға ӛте бай – 52, 6%. Ал 100 грам сүзбе 87 – 227 – ге дейін қуат берсе, құрттан 370, 1 қуат алуға болады.

Құрттың түрлері:

Ж а с қ ұ р т. Сүзбеде тұрған құртты сары маймен жентектеп бастырма ретінде шаймен бірге дастарқанға қояды. Әсіресе кепкен құртқа, бауырсаққа тісі ӛтпейтін қарттар үшін ӛте кенеулі ас саналады.

Қ ӛ б і к . Қайнап жатқан кұрттың қалқып алған беті. Майлы, кенеулі ас ретінде жас балаларға, қарттарға калқып беру салт болған. Бұрын құрт қайнатқан үйден кӛбік жалаймыз деп, ауыл балалары келіп жиналатын әдет те болған.

Ы с т ы қ қ ұ р т. Қайнап жатқан құртты алып, май қосып сапырып ішетін кенеулі ас. Ӛкпе ауруына, суық тиіп ауырған сырқаттарға ем саналған.

С ы қ п а қ ұ р т. Мұның кайнатқан кұрттан айырмашылығы сол ашыған айран қапқа кұйып сүзіледі де тұздалып,

әр түрлі үлгімен бӛлшектеліп тақшаға кептіріледі. Сықпа құрт та бастырма ретінде пайдаланылған.

Мұндай кұрт жайған әйел ауыл балаларына арнап дӛңгелек жасап, жіпке тізіп мойындарына іліп қуанту салты болған.

М а л т а . Езілген құрттың таусыншақ түйіршіктері, ол әрі жұмсақ, әрі сүйкімді ас саналады.

Ұзақ сапарларда ауызға салып суын жұтқан кезде әрі сусын, әрі қорек болған.

Е з г е н қ ұ р т. Сорпаға, тұздыққа, кӛжеге және басқа тағамдарға қосу немесе сұйық күйінде ішу

үшін кепкен құрт астауға салып ұнталады, келіге түйіледі немесе қол тиірменге тартылады.

Езген құрт — ұлттық тамақтардың ең бір сүйкімдісі және кенеулісі.

А қ м а л т а . Езген құрттың ең соңғы шайындысы. Ол ӛте

жұғымды және тез сіңетін тағам болып саналады, оны сол сұйық түрінде ішеді.

Ұ н т а қ қ ұ р т. Арнайы түйіп ұсатқан немесе қап түбінен жинап алған үгінді.

Оны сүттің піскен қаймағына былғап жейді. Қайнатқан қҧрттың ӛзі екі тҥрлі болады:

ақ құрт - кӛп ашымаған және пісуін жеткізіп, майын әбден алған іркіттен қайнатылады.Кейде аздап тұз қосын кептіреді. Ол кӛбінесе жазда, күзде желінеді.

қара құрт - ашуы жеткен іркіттің пісуін қандырмай, майын жартылай алады немесе алмай қайнатады. Құрттың осы түрін қыста езіп, дәмді "құрт кӛже" даярлайды. Езілгеннен қалған қиыршық құрт "малта― деп аталады. Астауға салып қолмен езуге немесе қойдың бас сүйегімен (азу тістерімен) үгуге болады. Құртты ыстық суға, сорпаға езеді. Езген құртты сол күйінде ішуге де, сорпаға не кӛжеге қосып ішуге де болады. Құрт аса қуатты әрі жағымды тағам.

Қҧрт жасалу формасына қарай 4 тҥрге бӛлінеді

Күлше- Күлшені жасағанда құртты кесектеу етіп (уысқа сиярлықтай) домалақтайды. Одан кейін оң қолдың бас бармағымен тӛрт саусақтың арасына қысып бүйірін жұқартып, дӛңгелек формаға келтіреді.

Жарма- ұзақ уақыт сақтау үшін жасалады. Кейде жарманың бүйірін тесіп, моншақ сияқты жіпке тізіп, керегенің басына, ӛренің ашасына іліп кетіреді. Оны кӛп кептіру керек, әйтпесе іші кӛгеріп кетеді.

Сықпа- Сықпаны жасағанда құртты шағындап қана алып, тӛрт саусақтың бүгуіне салып сығып жасайды.

Шүйірмек- Шүйірмектің мӛлшері сықпаның жартысындай ғана болады. Шүйірмек жасағанда құртты екі саусақтың бүгуіне салып, екінші жағын басқа қолдың бармағымен батыра қысады.

Бұл тез кебеді.

Қорытынды

Құрт – адам денсаулығына қажетті құндылық екеніне кӛз жеткіздім.

Бұл тағамның емдік, тұрмыстық пайдасы бар.Қазіргі заманда жастардың кӛбі осы тағамды, оның денсаулыққа пайдалы екенін білмейді.. Менің ойымша, құрт Отанымыздың ұлттық бренді мәртебесіне лайық. Құртымыз әлем нарығына шығып қана, ӛз еліміздің балалары осы тағамның пайдасын кӛре алады деп ойлаймын. Себебі, қазір құртты тек қазақ халқы біледі, ал егер осы тағам ұлттық бренд болса, оны тек шетелдер ғана емес, ӛз еліміздің барлық тұрғыны дәмін татып, бағалайды. Қорыта айтқанда, қазақтың ұлттық тағамы – құрт адам денсаулығына қажетті тағам. Біз, Қазақстанның жастары осы құнды тағамның жойылуына жол бермеуіміз керек.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Кенжеахметұлы С., Қазақтың дарқан дастарқаны, Алматыкітап 2007 ж.

2. Анфимова Н. А., Татарская Л. Л. Аспазшылық, Просвещение 2002 ж.

3.Ғаламтор жүйесі..

4. Матюхин З. П. Тамақтану, гигиена және физиология негіздері, Просвещение 1999 ж.

Қосымша деректер.

Нағыз бақалар (Ranidae) - қосмекенділер класы құйрықсыздар отрядына жататын тұқымдастар тобы. Бақаның қазба қалдығы эоцен дәуірінен белгілі. Қазіргі кезде оның 46 туысының 555 түрі Солтүстік, Орталық Америкада, сондай-ақ, Еуропада, Азияда, Африкада кеңінен таралған. Қазақстанда Бақа тұқымдасының 5 түрі (кӛлбақа, сүйіртұмсық, сібір бақасы, шӛпбақа, қызылаяқбақа) тіршілік етеді. Олардың денесінің ұзындығы 3 - 32 см, салмағы бірнеше г-нан 3,5 кг-ға жетеді. Денесі жалпақтау, артқы аяқтары алдыңғы аяқтарынан ұзын келеді, секіріп қозғалады. Тістері үстіңгі жақ сүйегінде ғана болады. Артқы аяғының башпайлары арасында жүзу жарғағы бар. Терісі жылтыр, шырышты, ӛкпесі нашар жетілген, терісі арқылы тыныс алады. Тілінің ұшы екі айыр, жемін тілімен ұстайды, ұсақ жәндіктермен қоректенеді. Аналығы 500-ден 11 мыңға дейін уылдырық шашады, құрлықта да, суда да ұрықтанады. Бақаның дернәсілін итшабақ, кейде шӛмішбалық деп атайды. Бақа еті кейбір елдерде (Франция, т.б.) тағам ретінде пайдаланылады. Бақа, сондай-ақ, ғылыми-зерттеуге, тәжірибе жұмыстарында кеңінен қолданылады.

Бақа - Еуропада (Франция, Бельгия, Дания, Болгария, Югославия, Грекия, Румыния), сонымен қатар Оңтүстік-Шығыс Азияда (Қытай, Сингапур, Малайзия, Бирма, Таиланд, Камбоджа, Лаос және т.б.) кеңінен таралған және экзотикалы да емес, жағымсыз да емес тағам болып табылады. Тағамға жасыл бақалардың тек сан еті қолданылады. Дайындау технологиясы да қарапайым: жартылай дайын ӛнім лимон қосылған суық суға 2-4 сағатқа салынады, содан кейін әр түрлі қоспасы бар сұйық қамырға (клярға) малып алып қуырады.

Саза н - (латынша C prin arpio) – тұқы тұқымдасына жататын балық. Саза нның қабыршағы ірі, аузының екі езуінде мұртшалары бар, жұтқыншақ тісі жақсы дамыған. Қазақстанда 2 түр тармағы: Еуропа аза ны (Саза н C prin arpіo) және Арал саза ны (Саза н C prin aralen і ) бар. Біріншісі – Жайық, Жем, Еділ ӛзендерінде, Шалқар мен Каспий теңіздерінің құяр жеріндегі ӛзендерде; ал екіншісі Арал теңізі, Сырдария, Сарысу, Шу ӛзендерінің бойында тараған. Ересектерінің ұзындығы 40 – 45 (кейде 100) см-дей, салмағы 2,5 (ірілері 20) кг-дай болады. Жыныстық жағынан 3 – 5 жасында жетіледі. Уылдырығын (аналығының кӛлеміне қарай, ірілері – 1,5 млн-дай) 2 – 3 бӛліп, тереңдігі 1,5 – 2 м-дегі ӛсімдіктерге, кӛбінесе тереңдігі 0,5 м-дегі жайылма судағы шӛп үстіне шашады. Уылдырығы су температурасы – 16 – 22ӘС, тұздылығы 9,6% болса жақсы жетіледі. Саза ндар қорек талғамайды. Шабағы алғашында зоопланктон және майда балдырлармен, кейін әр түрлі жәндіктермен қоректенеді. Соңғы жылдары ӛзен-кӛл, бӛген суының тартылуына байланысты саза н саны күрт азайып кетті және тіршілік ортасы мен қорек құрамының нашарлауына байланысты саза ндардың дене тұрқы да кішірейіп кетті. Мысалы, қазіргі кезде ергежейлі саза нды (ұзындығы 15 см, салмағы 70 г) кездестіруге болады. Саза нның еті дәмді, етінің майлылығы 4,1%, белогы 16,5%; кәсіптік маңызы ӛте үлкен.

Қоректенуі

Сазан-су ӛсімдіктерімен, суға жел ұшырып түсірген құрлық ӛсімдіктерінің тұқымымен, шаян тәрізділермен, былқылдақ денелілермен, әр түрлі ұсақ омыртқасыз жәндіктермен қоректенетін кәсіпті балық.Қорек ең алдымен балықтың аузына түсіп, соған жалғасып жатқан жұтқыншаққа қарай жылжиды. Жұтқыншақтың қабырғасы желбезек саңылаулары арқылы желбезек қуысымен жалғасады. Одан әрі жұтқыншақтан қарынмен жалғасатын ӛңеш созылады. Қарынның қабырғалары жұтқыншақтан түскен қоректі қорытатын сӛл бӛледі, қорек қарында қорытыла бастайды.

Қорек қарыннан алдыңғы, ортаңғы және артқы ішекке қарай жылжиды. Бауыр мен ұйқыбездің ӛт және сӛл жүретін жолы алдыңғы ішекке ашылып, қорек ішектің алдыңғы бӛлігінде толыққорытылады және кенеулі заттар ішектің соңғы бӛлігіне түсіп, одан аналь тесігі арқылы сыртқа шығарылады

Қҧмырсқа (Formіcіdae) – жарғаққанаттылар отрядының бір тұқымдасы. Құмырсқа Жер шарында кеңінен таралған, тек Қиыр Солтүстікте және Антарктидада ғана кездеспейді. Құмырсқаның 10 мыңдай түрі бар. Олардың кӛпшілік түрлері тропиктік аймақтарда кездеседі.

Денесі бас, кӛкірек және құрсақтан тұрады. Басы үлкен, жақтары жақсы жетілген, ауыз аппараты кеміргіш. Кӛкірек бӛлімі жіңішке, онда үш жұп аяқтары жақсы жетілген. Кӛпшілік түрлерінің құрсақ бӛлімінде шаншары мен улы бездері жақсы дамыған, улы бездерінен бӛлінетін сұйықтық – құмырсқа қышқылы деп аталады. Құмырсқалар, кӛбіне топтанып (10 – 100 мың дарасы бірігіп), арнайы илеу жасап, тіршілік етеді. Әрбір илеуде аталық, аналық, ―жұмысшы‖ және ―жауынгер‖ құмырсқалар болады. Жыныстық тұрғыдан жетілмеген топтары – жұмысшы құмырсқалар деп аталады. Олар илеудегі дернәсілдерді, аналық құмырсқаларды қоректендіреді, ауаның алмасуын, ылғалдың бір қалыпты болуын қамтамасыз етеді. Аталық құмырсқалар шағылысып болғаннан кейін ӛледі. Аналық құмырсқалар ұрықтанғаннан кейін қанаттарын жойып, тек ұрпақ жалғастырады, олар кейде 20 жылға дейін ӛмір сүреді. Аналық құмырсқаның дене тұрқы ірі.[1]

Әрбір илеудегі құмырсқа топтарының бір-бірімен қарымқатынасы, негізінен, ӛздерінен бӛлетін ерекше химиялық заттар – феромондар арқылы реттеледі. Олардың иіс, дәм сезуі ӛте жақсы жетілген. Құмырсқалар илеуін қураған ӛсімдік сабақтары мен жапырақтарының қалдықтарынан жасайды. Тропиктік аймақтарда илеу жасамай жеке дара тіршілік ететін құмырсқалардың түрлері де бар. Негізгі қорегі басқа жәндіктер, олардың дернәсілдері және ӛсімдіктердің жапырақтары мен тұқымдары, шырындары. Бір илеудегі құмырсқалар тәулігіне 10 мыңнан 30 мыңға дейін жәндіктерді жояды. Құмырсқалардың адам денсаулығына пайдасын кӛп халықтар ерте кездерден-ақ білген. Аяғы ауыратындар кей жағдайларда құмырсқа илеуіне аяғын салып құмырсқаға шақтырған. Мысалы, Қытайда бұдан 5 мың жыл бұрын жазылған ―Бың Цау Гаң Му‖ кітабында құмырсқаның қасиеті туралы қызықты деректер келтірілген. Құмырсқа денесінде 70-тен астам микроэлемент, 20-дан астам амин қышқылы, витаминдер бар. Қазіргі кезде Қытайда құмырсқадан аса бағалы азықтық, дәрілік қасиеті бар препараттар дайындалады. Құмырсқаларға жүргізілген зерттеулер нәтижесінде олардың жұқпалы аурулармен ауырмайтындығы анықталған. Құмырсқадан алынатын дәрілер буын ауруларын, қант диабетін емдеуде, қан қысымын реттеуде қолданылады. Оңтүстік Азия елдері, Мексика тұрғындары құмырсқаны тағам ретінде де пайдаланады.[2] Құмырсқалар жүрген іздерінде құмырсқа қышқылынан тамшы қалдырады, сол иіс бойынша адаспай табады. Орманда тіршілік ететін құмырсқалар ағашқа ӛрмелегенде де бірінің артынан бірі тізіліп жорғалайды, мұнда да құмырсқа қышқылы кӛмектеседі. Құмырсқалардың 5000-дай түрі бар.

Итмұрын деп раушангүлдер тұқымдасына жататын жапырақ тастайтын бұта не шырмауық ӛсімдіктердің жемісін атайды.

Раушан туыстастарының жидегі жалған жеміс, құрылысы күрделі, күлте жапырақшаларының құмыра немесе бокал тәрізді болып, қабырғаларының ішкі жағында бекінген кӛптеген сарғыш жаңғақтар, қою да қаттылау түктермен бӛлінген. Жемісі пісіпжетілген қою, ашық-қызыл түсті. Ұшында түспейтін қүрғақ тостағанша жапырақшалары барлық раушандар мен жабайы раушандарға тән. Кейбір түрлері ежелден белгілі бауда ӛсірілетін раушандардың арғы тегі болып табылады. Біздің дәуірімізге дейінгі 4 мың жылдыққа жататын Алтайдың кӛмбелерінен табылған металл ақшаларда да бауда ӛсірілетін раушандар бейнеленген. Қазірде жабайы раушандар сұрыптауда және мәдени раушандардың сапасын жақсартуда қолданады.

Итмұрынның ерекшелігі - бағалы дәрумендерге бай, жемісі және одан дайындалған дәрі-дәрмектер медицинада негізінен асқазан және бауыр ауруларын емдеуге қолданылады, гүлдерін шайдың орнына пайдалануға болады, күлтелерден дайындалған эфир майы - парфюмерия ӛндірісінде пайдаланылады.[1]

Мия (Gl rrhіza) – бұршақ тұқымдасына жататын кӛпжылдық шӛптесін ӛсімдіктер. Қазақстанның шӛл, шӛлейтті, далалы аймақтарында ӛсетін 5 түрі бар. Қызылорда облысының барлық аймақтарында кездеседі. Биіктігі 10 – 80 см-дей, тамыры жуан. Сабағы тік ӛседі, жапырақтар қандауыр тәрізді, қарама-қарсы орналасады. Гүлдері кӛк, күлгін түсті, селдір шашақ гүлшоғырына топтасқан. Тұқымы арқылы немесе вегетативті жолмен кӛбейеді. Маусым – шілдеде гүлдеп, шілде – тамыз айларында жеміс салады. Жемісі – қабықты бұршақ. Бұл ӛсімдік жылына бірнеше жүздеген ұрық салады. Тұқымы топырақта 2 – 3 жылға дейін тіршілігін жоймайды. Қызыл мия және миятамыр деген түрлерінің тамырында гликозид, сахароза, эфир майы, органик. қышқылдар, минерал тұздары бар. Сондықтан оларды медицинада, темекі және тамақ ӛнеркәсібінде қолданады. Жапырағы, сабағы мал азығы ретінде пайдаланылады.[1]

Дәрілік ӛсімдіктер (лат. Plantae medi inali ) , шипалы ӛсімдіктер – медицинада және мал дәрігерлігінде емдеу және аурудың алдын алу мақсатында қолданылатын ӛсімдіктер. Дәрілік ӛсімдіктердің емдік қасиеті олардың құрамында стероид, тритерпен, алкалоид пен гликозидтердің, витаминдердің, эфир майлары мен тұтқыр заттар сияқты түрлі химиялық қосылыстардың болуына байланысты. Қазақстанда ӛсетін алты мыңнан астам ӛсімдік түрінің бес жүздей түрі дәрілік ӛсімдіктерге жатады.Дәрілерді дайындау үшін шикізат ретінде пайдаланылатын дәрілік ӛсімдіктер бӛлек іріктеледі.Дәріні кӛбінесе жабайы ӛсімдіктерден алады.

Дәрілік ӛсімдіктер кептірілген шӛп, тұнба, қайнатынды, шай, ұнтақ, т.б. түрінде қолданылады. Дәрілерді дайындау үшін шикізат ретінде пайдаланылатын дәрілік ӛсімдіктер бӛлек іріктеледі. Дәріні, кӛбінесе, жабайы ӛсімдіктерден алады. Кӛптеген ӛсімдіктердің емдік қасиеттері бар. Оларды дәрілік ӛсімдіктер дейді. Осы заманғы кейбір ең таңдаулы дәрілер жабайы шӛптерден жасалған.

Соған қарамастан адамдар пайдаланып жүрген дәрілік шӛптердің бәрі бірдей медициналық тұрғыдан ӛз бағасын алған жоқ, ал ондай шӛп қолында барлар кебіне оны қате пайдаланады. Ӛз ӛлкеңіздегі осындай шӛптерді зерттеуге тырысыңыз және қайсысының емдік қасиеті бар екенін анықтаңыз.

Кейбір дәрілік шӛптер, егер оларды ұсынылғанынан артық мӛлшерде қабылдаған жағдайда, ӛте улы келеді. Бұл орайда, осы заманғы дәрілер әлдеқайда қауіпсіз, себебі олардың мӛлшерін оңай анықтауға болады.[1]

Қазақстанда ӛсетін дәрілік ӛсімдіктер

Қазақстанда ӛсетін алты мыңнан астам ӛсімдік түрінің бес жүздей түрі дәрілік ӛсімдіктерге жатады:[2]

Айыр; Алоэ; Аралия; Арша; Асқабақ; Ақшайыр; Аюқұлақ;

Бақалақ; Валериана; Дәрмене; Дермене; Дио корея; Долана;

Жалбыз; Жалбызтікен; Жалынгүл; Женьшень

Жерқонақ; Жолжелкен;

Жӛке; Жуа; Жусан; Жүгері;

Итбүлдірген; Итжидек; Итжүзім; Мия;

Жусан (Artemі іa) –күрделігүлділер тұқымдасына жататын кӛп жылдық, кейде бір не екі жылдық шӛптесін ӛсімдіктер тегі, кӛбіне шала бұта.

Қазақстанның барлық жерінде – шӛл-шӛлейтті далада, таулы жерлерде ӛсетін 81 түрі бар. Жусанның биіктігі 10 – 60 см, кейде 1,5 – 2 м-дей болады. Сабағы тік немесе жерге жайылып ӛседі. Жапырағы кезектесіп орналасқан, қауырсын тәрізді, шеті тілімденген, кейде бүтін жиекті. Ұсақ гүлі қос жынысты, сары түсті, себеттері кӛп, әбден піскен кезде шашыраңқы иіліп келген сыпыртқы гүлшоғырын құрайды. Шілдеден қыркүйекке дейін гүлдейді. Жемісі – тұқымша. Жусанның 17 түрі – сирек кездесетін эндемик түрге жатады, ал Қазақстанда ғана ӛсетін бір түрі – дәрмененің дәрілік шӛп ретінде ерекше мәні бар. Шырғалжын жусанның жапырағы мен сабағын жеуге болады, құм жусаны құм тоқтату үшін пайдаланылады. Арасында улы түрі (таврий жусаны) де кездеседі, оны мал жемейді. Жусан – құнарлы мал азығы, дәрілік, бояуыш, тағамдық, витаминді, эфир майлы ӛсімдік. Жусанды қолдан (мысалы, тамыржусан) да ӛсіреді.[1]

Жайық – Ресей Федерациясы (Башқұртстан, Челябі, Орынбор облыстары) мен Қазақстан Республикасы (Атырау, Батыс Қазақстан облыстары) жеріндегі ӛзен. Ӛзен Еуропа мен Азия дүние бӛліктерін бӛлуші Орал тауларынан бірге шекара болып есептеледі. Жалпы ұзындығы 2428 км, су жиналатын алабының ауданы 237 мың км2 , Қазақстан жеріндегі ұзындығы 1084 км.

Бастауы

Орал тауының оңтүстік сілемдері (Орал-Тау жотасы) теңіз деңгейінен 640 м биіктігінен басталып, Атырау қаласы орналасқан Каспий теңізінің бӛлігіне құяды.

Гидрологиясы

Орал тау жотасынан басталып, жоғарғы бӛлігінде Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан тӛмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бӛген салынған. Бӛгеннен тӛмен қарай ӛзеннің жағасы жарқабақ, арнасында қайраңдар бар. Суды жинау кӛлемі – 220 мың км2 . Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша Жайық ӛзенін 3-ке бӛледі (ағыстар): жоғарғы, орта және тӛменгі.

Орал қаласынан тӛменгі бӛлігінде Жайықтың аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан ӛткеннен кейін ӛзенге Кӛшім бӛгені салынып, Жайық-Кӛшім суғару-суландыру жүйесі тартылған. Жайық кӛбіне қар суымен (80%) толығады. Су тасу кезінде орта ағысы тұсында арнасы 10 км-ге, ал атырауында бірнеше ондаған км-ге дейін жайылады. Ӛзен жоғарғы ағысында – қарашаның басында, орта, тӛменгі бӛлігінде қарашаның аяғында қатып, мұзының еруі тӛменгі бӛлігінде наурыздың аяғында басталып, жоғарғы бӛлігінде сәуірдің ортасына дейін созылады. Ӛзеннен бекіре, шоқыр, майшабақ, кӛксерке, Каспий қаракӛзі, табан балық, сазан, жайын ауланады. Жайықтың бойында орналасқан Ресей қалалары: Верхнеуральск, Магнитогорск, Орск, Новотроицк, Орынбор, Қазақстан қалалары: Орал (кеме қатынасы басталатын жер), Атырау. Еуропа мен

Азияның шартты шекарасы Жайық ӛзені бойымен ӛтеді.[1]

Салалары

Дәрумен (дәрумен)– адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың ағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мӛлшерде ӛте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар. Дәрумен (латынша vіta – тіршілік) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері Николай Лунин салды. 1912 жылы поляк дәрігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға дәрумен терминін енгізді.

Дәрумендердің кӛпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бӛлігі болып табылады. Ағзада үздіксіз жүріп жататын химиялық реакциялар, мысалы, ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне байланысты. Тағамның құрамында дәрумен жеткіліксіз болса, адам әр түрлі ауруға шалдығады. Ал дәруменді (әсіресе, А және D дәрумендерін) шамадан тыс кӛп қабылдау ағзаның улануына (гипервитаминоз) соқтырады. Ол кӛбінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық дәрумендерді суда еритін дәрумен, майда еритін дәрумен және дәрумен тектес заттар деп бӛледі.

Дәрумендердің топтары мен түрлері

Жемістер мен кӛкӛністер құрамында дәрумендер кӛп

Барлық дәрумендер майда және суда еритіндер деп екі топқа бӛлінеді.

Майда еритіндерге А, D, Е, К дәрумендері жатады.

Суда еритін дәрумендерге С, РР және В тобындағы барлық дәрумендер жатады. соңғы кезде дәрумендерді классификациялап үлкен 4 топқа боледі: алифатты, алициклды, ароматикалық, гетероциклды.

Майда еритін дәрумендер

А дәрумені (ретинол) ағзаның ӛсуіне, дамуына әсер етіп, түрлі ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Іңірде, түнде кӛруді жақсартады. А дәрумені шаштың, тырнақтың ӛсуі мен терідегі жасушалардың мүйізденуіне әсер етеді. Ол жетіспегенде тері құрғап жарылып, түсі күңгірттенеді. Май бездерінің құрамы ӛзгереді, кӛздің қасаң қабығы бұзылады. Адам іңірде, түнде нашар кӛреді. Бұл ауруды ақшам соқыр (куриная слепота) деп атайды. А дәрумені бауырда, сүтте, жұмыртканың сарысында кӛп болады. Ӛсімдіктердің қызыл, сары жемістерінде, сәбізде, қызанақта, ӛрікте, асқабақта кездеседі. А дәруменінің ағзаға қажет тәуліктік мӛлшері 2,5-10,5 мг.

D дәрумені (кальциферол) адамның терісінде күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен түзіледі. Ол кальций мен фосфордың ішектен бӛлінуін жылдамдатып, сүйек ұлпасының мықтылығына әсер етеді. Адам ағзасы D дәруменін тағамның құрамынан да қабылдайды. Жас сәбилерде D дәруменінің жетіспеуінен болатын ауру мешел (рахит) деп аталады. Мешел ауруына шалдыққан балалардың қаңқасы дұрыс қалыптаспайды. Аяқ сүйектері дене салмағының әсерінен майысады, сүйек баяу дамиды, ұйқысы қашады. Жұқпалы аурулармен кӛп ауырады. Сондықтан жас сәбилердің мешел ауруына шалдықпауы үшін күн сәулесіне шығарып шынықтырады. D дәрумені балық майында, бауырында, уылдырығында, жұмыртқаның сарысында, жануарлардың бауырында, сүт ӛнімдерінде мол. D дәруменінің қажетті тәуліктік мӛлшері 2,5 мг.

Суда еритін дәрумендер.

Жануарлар туралы біз білмейтін 10 таңғажайып дерек

Кейбір жануарлар біз ойлағаннан да біршама ақылдырақ болады екен.

1. Қарға 7 жасар баладан да саналы.

Қарға – таңғажайып жетелі құс. Сара Джелберттің (Окленд Университеті) бастамасымен жүргізілген ғылыми тәжірибе қарғалардың сана қабілетінің 7 жасар баланың санасына сәйкес келетінін дәлелдеді. Зерттеудің нәтижесі бойынша қарғалар Эзоп мысалындағы тапсырманы орындаған, яғни құмырадағы суға жету үшін ішіне тас толтырған. Ӛз түйсіктеріне бағына отырып қарғалар одан да күрделі логикалық тапсыпмаларды орындай алады екен.

2. Араның кішкентай миы ҥлкен проблемаларды шешеді

Ғалымдардың зертеулеріне орай, бал арасы санауды, ұқсас нысандарды санатқа бӛліп қарауды, бірдей немесе әртүрлі заттарды айыруды және симметриялы заттарды симметриялы емес заттардан айырып тани алуды біледі екен. «Үлкен сананың болуы үшін үлкен мидың қажеті шамалы», - дейді Королева Мария Ларс колледжі, биология және химия ғылымдары кафедрасының профессоры Читтка.

3. Ит санай алады және жҥздеген сӛздерді есінде сақтай алады

Британдық Колумбия Университетінің профессор-зоопсихологі Стенли Кореннің айқындауынша ит арифметиканың базалық білімін игеру қабілетіне ие екен. Зерттеуге орай, ит 1+1=3 деген сияқты қарапайым арифметикалық қателіктерді таба алған. Сонымен қатар, Кореннің айтуынша ит орташа есеппен 165 сӛзді түсіне алады. Ең саналы, ұғынатын иттер 250-дей ишара мен пәрмендерді түсіне алады. Ғалымдардың растауынша иттің санасы оның тұқымына байланысты екен. Ал ең белсенділері колли тұқымы болып шықты.

4. Балық санауды біледі

Тропикалық ӛзендерде тіршілік ететін балықтың әрекет ету мәнерін бақылаған ғалымдар осындай түйінге келіп отыр. Олар топтасып жүрген балықтың ішінен қаншасы дарақ балық екенін тани біледі екен. Падуан университеті, салыстырмалы психология кафедрасының профессоры Анджело Бисаццо балықтардың сана қабілеті басқа жануарларға қарағанда айқындылықпен ерекшеленетінін айтады.

5. Какаду тотықҧсы ӛте зерек

Вена университетінің зоологтары какаду тотықұсының құлыптарды ашу қабілетін байқап, таң қалуда. Сосын тәжірибе барысында, қораптың ішіне жаңғақ салып (құстарға кӛрсетіп), сыртын құлыптап тастайды. Оны ашу үшін ілгекті тартып, болтты шығару керек. Сосын ілікті алып тастап, құлыптың доңғалағын 90 градусқа бұру қажет. Пипин лақапты какаду аталған тӛрт алгоритмді орындауға екі сағатын жұмсаған.

6.Кәрісше сӛйлейтін піл

Кошик лақапты Азия пілі адамның айтқанын ұқсата алады. Ал кәріс тілін білетін адам оның не айтып жатқанын толық түсіне алады. Пілдің сӛздік қоры бес сӛзден тұрады дейді C rrent Biolog журналының зерттеушілері. Ол мынадай сӛздерді біледі: «ann ong» («сәлем»), «anja» («отыр»), «ani a» («жоқ»), «n o» («орнына қой») и « hoah» («жақсы»).

7. Алтын балықтардың музыкалық талғамы бар

Жуырдағы зертеу нәтижелеріне сенсек, алтын балықтар Бахтың композицияларын Стравинскийдікінен ажырата алады екен. Зерттеу барысында балықтарға «Токкату и фугу ре-минор» мен «Қасиетті кӛктем» музыкалық композицияларын қосып береді. Алтын балықтар әуеннің үні мен ырғағына мән беріп, тапсырманы мүлт кетпей орындайды. Нақтырақ айтсақ, олар бұрын тыңдаған сарынға сезіне бұрыла береді. Ал жаңа композиторлардың туындыларына бұрылып та қарамаған.

8.Жылан ӛз құрбандығын санамен ӛлтіреді

Жыландар тек түйсікпен ғана әрекет етпейді екен. Олар құрбандықтарын ӛлімінің соңына дейін бақылайды. Biolog Letter журналының зерттеулеріне орай жыландар құрбандықты аулау стратегиясын басынан соңына дейін толық ұйымдастырады екен. Ғалымдардың пайымдауынша жыландар туралы біздің кӛзқарасымыз енді ӛзгеріп келеді. Бауырымен жорғалаушылардың күрделі функцияларды орындауы енді бірінші рет байқалып отыр екен.

9.Жылқы ӛзінің иелерін ешқашан ұмытпайды

«Жылқылар адамның айтқан сӛздерін (пәрмендерін) ӛте жақсы түсінеді және есте сақтау қабілеті де жоғары», - дейді Ренн университетінің этологы Кэрол Сэнки. Ғалымдардың айтуынша жылқылар адам айтқан сӛздерді ажырата алады. Әсіресе, адамның дауысын дұрыс айырып тани біледі.

10. Дельфин – адамнан кейінгі ең ақылды тіршілік иесі

Эмори университетінің ихтиологы Лори Марино және оның әріптестері осындай пікір айтып отыр. Тарихта алғаш рет ғалымдар делфиннің дыбысын шынайы уақыт кӛлемінде адамның тіліне аудара алатын аппарат ойлап тапты. Ал бірінші айтылған сӛз «саргассум» (теңіз балдырының түрі) болды.

Жануарлар туралы мақал мәтелдер.

Ит тамағы үшін жүгіреді.

Құс тамағы үшін ұшады.

Тоты құс бойына қарап зорланады, аяғына қарап қорланады.

Қыран құс шашып жейді, қара құс басып жейді.

Қыран құстың баласы ұшса келмес ұяға.

Құс баласы қырымға қарайды.

Қаршыға ілген қазға сын. Қаршығалыға қоян кездеспейді, Жарақтыға жау жолықпайды.

Жарқанатқа жарықтан қараңғы артық.

Қаз келсе, жаз келер,

Қарға келсе, қатқақ келер.

Шағала келмей жаз болмас, Шаңқан келмей, боз болмас.

Жапалақ мақтанса

Жануарлар туралы мақал мәтелдер.

Жануарлар туралы жҧмбақтар.

Апан-апан, Ескі шапан.

Иір қобыз,

Жарық жұлдыз. (Түйе)

Кішкентай ғана бойы бар,

Айналдырып киген тоны бар. (Қой)

Асты тас,

Үсті тас,

Ортасында жанды бас. (Тасбақа)

Кезікті бір жануар,

Үстінде екі тауы бар. (Түйе)

Тастамайды бір елі,

Үйін сүйреп жүреді. (Ұлу, немесе тасбақа)

Тікірейіп құлағы Менен бұрын тұрады. Бойын жазып керіліп,

Беті-қолын жуады. (Мысық)

Еркін самғап ұшсын деп, Мәпелейміз,баптаймыз.

Бейбітшілік құсы,- деп,

Қайсы құсты мақтаймыз. (Кӛгершін)

Қанаты бар ұшпайды,

Жұрт айламен,ұстайды. (Балық)

Күндіз соқыр не деген? Түнде қалай кӛреген? (Үкі) Білесін мекен даласын, Бірден тауып аласың,

Салыр алып дорбаға,

Жүреді ылғи баласын. (Кенгуру)

Жер бетінде жатқан арқан,

Ұстауға оны бәрі де қорққан. (Жылан)

Қара арғымақ мінгенім, Қыр айнала жүргенім.

Сегіз найза сенгенім,

Он екі қылыш ілгенім. (Бүркіт)

Ӛзі ширақ, ӛзі қу,

Жүрген жері айқай-шу. (Түлкі)

Бір аң бар қайраты кӛп, болған күшті

Басынан ӛткізеді әрбір істі. (Арыстан)

Әр түрлі, орта бойлы, ұзын құлақ,

Ӛзіне міндетпесе, қызмет қылмақ. (Есек)

Белестен шапқан бесті ат,

Бүкір келген желісті ат

Бейғам елде іздейді,

Малдан күдер үзбейді. (Қасқыр)

Кілемнің түрлеріндей жүндері бар,

Айбаты жан шыдамас үндері бар. (Жолбарыс)

ІV. Қорытынды.

Бұл авторлық бағдарлама оқушыларға туған жеріміздің тарихын, мәдениетін, табиғатын танып білуге, пайымдауға, бақылауға кӛмектеседі. Оқушылардың ӛз бетімен ізденуге, атабаба даналығын бойға сіңіруге, тӛзімді, жігерлі болуға баулиды. Ӛсімдік, жануар әлемін зерттеу әдістері сипатталған, ӛздік жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемелік нұсқасы ретінде пайдалануға болады.

Жұмыс барысында оқушылар ӛткен тақырыптарды жете меңгеру үшін, тәжірибе жасау, ӛзіндік жұмыс арқылы кӛз жеткізді. Зерттеу жүргізуде ең маңыздысы-мәселені түсіне білу. Оқушыларға ӛздерін қызықтыратын құбылыстар мен жағдайларды анықтау үшін әртүрлі тапсырмалар беріледі.

Оқушылар осы тапсырмаларды орындау арқылы құстар,

жануарлар, ӛсімдіктердің тіршілігі туралы мағлұматтар алды. Осы «Жас ғалым» үйірмесі арқылы кейбір оқушыларымыз мектепшілік және аудандық ғылыми жобалар сайысына қатысып, жүлделі орындар алды. Олар: Мустакова Гульсая , Бисенова Жәния,

Қанат Аружан, Ильясова Аружан. Жоспарланған тақырыптар «Жас ғалым» үйірме жұмысына әдістемелік құрал ретінде қолдануға мүмкіндік береді. Аталмыш бағдарлама жалпы білім беретін мектептің бастауыш сынып оқушылары мен мұғалімдеріне игі істерін тигізеді деген оймен құрастырылған .

V. Қолданылған әдебиеттер:

1.Сұрақ және Жауап энциклопедиясы.

2.«Қазақстан ұлттық энциклопедиясы»

3.Иманбекова Б. И

«Мектептегі ғылыми-әдістемелік жұмыс». Алматы, 2003 4.Иващенко А. А.

«Қазақстанның ӛсімдіктер әлемі» Алматыкітап, 2004 5.Ковшарь А. Ф., Ковшар В. А.

«Қазақстандағы жануарлар әлемі» Алматыкітап, 2005 6.Қоғамдық тамақтандыру ӛнімдерінің технологиялары К. Күзембаев.

7.«Қазақстан қызыл кітабы беттерінен» Алматы, 2004

8.«Қазақстан қорықтары» І, ІІ том. Санат баспасы, 2007 Дарбаева Т., Отаубаева А., Цыганкова Т.

9.«Батыс Қазақстан облысының ӛсімдік әлемі» Орал, 2001

10.Денсаулық журналы 2009ж. №2

11.Сдықов М. Н. «Жайық қалашығы» Орал, 2009

12.Пайдалы кеңес журналы №2, 2008 ж.

13.Тамақ ӛнімдерін тану. К. Күзембаев Астана-2010 ж.

14.Тамақ кәсіпорнының маманы А. Күзембаева

15.Салауаттану оқулығы. Алматы 2006 Ғаламтор желісі

«Бізді қоршаған орта» ҥйірмесінің бағдарламасы

Құрастырған: Куспанова К.Б.

Ақжайық ауданы Краснояр ЖББОМ

Рецензенттер: БҚО ББОӘК әдіскері - Сагынаева Д.Қ, Ақжайық БББ әдіскері - Исеева А.Е.

Тҥсінік хат

Республикасының «Білім туралы» заңында ұлттық және Қазақстан жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға қажетті жағдайлар жасау білім беру жүйесінің басты міндеті болып табылады.

Қазіргі кезде білім беру саласының негізгі мақсаты – тәрбиелі де білімді ӛз-ӛзіне сенімді,жаңаша,тәуелсіз ойлай алатын,ӛзіндік шешім қабылдай алатын, жауапкершілігі мол тұлға қалыптастыру. Осы мақсатты жүзеге асыру –баланың білім игеру кезіндегі ӛзіндік іс- әрекеттері мен ізденуін белсендіріп, шығармашыл қабілетін дамыту арқылы шешілмек. Шығармашылық шеберлікті бірден, тек сабақ үстінде дамыту мүмкін емес. Сол себепті танымдық тапсырмалар арқылы баланың интеллектуалды және шығармашылық мүмкіндіктерін қалыптастырып бір жүйеге келтіру керек.

Бастауыш сынып - баланың дүниетанымын,логикалық

ойлауын дамытудың негізгі кезеңі. Бала ақыл-ойының даму үшін есте сақтау мен ойлау қабілетінің мәні ӛте зор. Бұлардың бәрі қоршаған орта және ӛзі туралы білімді меңгеруі, мінез-құлық нормаларын игеруі,есте сақтау және ойлау қабілеттерімен тығыз байланысты.

Оқушылардың ұлттық дүниетанымын қалыптастыруда қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің алатын орнын ерекше.Ӛйткені, дәстүрлі мәдениетте халықтың ғасырлар бойы жинақталған бай тәжірибесі сақталған, ұлттық рухани байлықтың қайнар кӛзі мен мүмкіндігі кӛрініс тапқан. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларын ата-баба ізімен шебер сӛйлеуге ,тілдерін дамыта түсу,олардың үлгі ӛнегесін бойларына дарыту басты мақсат. «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» дейді ұлы жазушы М.Әуезов. Балаларды мектеп табалдырығын аттағаннан бастап дұрыс сӛйлеуге, дұрыс ойлауға, қоршаған ортаныңқұдіретін түсініп,табиғат пен адамарасындағы байланысты ұғындырып, табиғат және оның байлығын қорғауға тәрбиелеу.

Бізді қоршаған орта»курсы бойынша бағдарлама 4 сыныпта аптасына 1 сағаттан,барлығы 34 сағат.

Мақсаты:

• Оқушыларға айнала қоршаған ортаны адам ӛмірімен байланыстыра отырып білім беру.

Оқушыларға қоршаған ортаның бір–бірімен үнемі байланыста болатынын ұғындыру

• Оқушыларда алғашқы экологиялық ұғымдарды қалыптастыру және табиғатқа деген жауапкершілік сезімдерін дамыту.

• Оқушыларды ӛз бетінше жұмыс істеуге үйрету, ӛздігінен зерттеу жұмыстарын жүргізуге баулу, қосымша пәндерді оқып- үйренуге негізгі біліктіліктермен қаруландыру.

• Оқушыны ӛз пікірі бар, құзыретті тұлға ретінде бағыттап тәрбиелеу.

• Оқушыға сенімділік білдіру, пәнге деген қызығуларын арттыру, жеке шығармашылық деңгейін кӛтеру.

Міндеттері:

• Оқушылардың ойлау мен танымдық қызметі, түсініктерін, шығармашылық қабілеттерін дамыту.

• Ауызша, жазбаша әңгімелеу дағдыларын қалыптастыру. Оқулық арқылы тіл мәдениетін, сӛздік қорын, дүниетанымын молайту. Адамның табиғаттағы орнын ажырата білулері тиіс

Кҥтілетін нәтиже:

• Адамның табиғатқа деген сұранысы мен қамқорлығы, туған ӛлке мен атамекен, тұрмыстық ғимараттар, оның табиғаттан алынып жасалатыны, тұрған мекені мен оның құрауыштарының қажеттілігі туралы ой-ӛрістері дамиды.

• Оқушылар оқу материалын негізге ала отырып, кӛрген – білгенін кӛкейге тоқып, кӛп үйреніп ізденудің арқасында шешен сӛйлеуге жаттығады. Танымдық, шығармашылық қабілеттері артады.

• Оқушылардың ӛзіндік ізденісі нәтижесіндегі күнделікті ӛмірдегі оқиғаларды және фактілерді түсінуі арқылы танымдық қызығушылығы дамиды, зерттеу, тұжырым жасау дағдылары қалыптасады және назар аудару, елестету,есте сақтаулары арта түседі.

Пәнаралық байланыс: Қазақ тілі, әдебиеттік оқу, ӛзін – ӛзі тану, дүниетану, бейнелеу ӛнері, еңбекке баулу, математика.

Курсты ҧйымдастыру формасы:

Іздену, есептеу, пікір алмасу, топпен жұмыс, танымжорық, зерттеу жұмысы әдістерін пайдалану.

Курсты қорытындылау формасы:

Ӛз тұжырымдары,есептеулері, ізденістерін презентациялау, тест, сайыс түрінде.

Оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау жҥйесі:

• Рефлексия.Ӛз - ӛздерін бағалау, сайыс, тест

Арнайы курстың мазмҧны мен қҧрылымы.

І.Қазақстан тарихынан. (5с.)

Қазақ мемлекеті (хандығы). Егеменді қазақ елі.Үш би, билік айту ӛнері. Шешендік ӛнер.

ІI. Салт -дәстҥр,әдет- ғҧрып. (5с.)

Қазақтың киіз үйі. Ұлттық киімдер, оған қатысты ырымдар мен тыйымдар. Ұлттық музыкалық аспаптар. Ұлттық ойындар. Сандар мағынасы.

ІІІ.Қазақ батырлары, ӛнер қайраткерлері. (4с.)

Қазақ батырлары. Қару- жарақ атаулары. Ақын-жыраулар, күйшілер.

ІV. Біз –табиғат қорғаны (8)

Табиғат сыйы. Пайдалы қазбалар. Су-тіршілік кӛзі. Экологиялық проблемалар. Кездейсоқ оқиғадан шығу. Тау жыныстары мен минералдар.

V. Ӛсімдік пен жануарлар әлемі. (6с.)

Қазіргі экологиялық жағдайлар. Қазақстан қорықтары. Ұлттық бақтар. Қызыл кітапқа енген құстар мен балықтар. Табиғат достарының ережелері.Танымжорық

VІ.Туған ел .Отан (3с.)

Отан отбасынан басталады. Адам және мәдениет. Қазақстан – ғарыштық мемлекет.

VІІ. Қорытынды. (3с.)

Тест . «ХI ғасыр кӛшбасшысы» сайысы. «Білгіштер клубы»

Курс бойынша кҥнтізбелік-тақырыптық жоспар. 4 сынып. (Барлығы 34 сағат. Аптасына 1 сағат.)

№	Тақырыбы	Сағат саны	Кҥтілетін нәтиже	Уақыт
	І.Қазақстан тарихынан 5 сағ
1	Қазақ мемлекеті (хандығы)	1	Қазақ халқының егемендікке жету жолындағы күрескер, ұлылардың ӛмірімен жете танысу арқылы батыл, шешен, қайсар, ержүректік қасиеттері дамиды.
2	Егеменді қазақ елі	2
3	Үш би, билік айту ӛнері	1
4	«Шешендік ӛнер» әліппесі	1
	ІI. Салт –дәстҥр,әдет- ғҧрып 5 сағ
1	Қазақтың киіз үйі	1	Қазақтың салт-дәс түр,әдет- ғұрып нақыштарын сақтап қалу үшін ат салы сады. Ұлтымыздың басқа елдерден ерекшелігін айқын дайтын белгілерді анықтайды.
2	Ұлттық киімдер,оған қатысты ырымдар мен тыйымдар	1
3	Ұлттық музыкалық аспаптар	1
4	Ұлттық ойындар.	1
5	Сандар мағынасы	1

	ІІІ.Қазақ батырлары, ӛнер қайраткерлері 4 сағ
1	Қазақ батырлары	1	Қазақ халқының батырлары,ӛнер қайраткерлерінің еңбегін бағалап оларды үлгі тұтады.
2	Қару- жарақ атаулары	1
3	Ақын-жыраулар, күйшілер	2
	ІV. Біз –табиғат қорғаны 8 сағ
1	Табиғат сыйы	1	Табиғат сыйын,
2	Пайдалы қазбалар	1	байлығын қорғай біледі, Экология лық проблемалар ды шешу жолда рында ӛз үлес терін қосуға тыры сады. Ӛңіріміз дегі тау жыныс тары, минералдар туралы мәлімет жинақтай алады.
3	Су –тіршілік кӛзі	2

4	Экологиялық проблемалар (дӛңгелек үстел, пікірталас)	2
5	«Кездейсоқ оқиғадан шыға білу»шығарма- шылық сабақ	1
6	Миниралды сулар. Сарыағаш шипажайы.	1
V. Ӛсімдік пен жануарлар әлемі 6 сағ
1	Қазіргі экологиялық жағдайлар «Іскерлік ойын»	1	Қазақстан қорықтары мен ұлттық бақтарын қорғау, сақтауға тырысады. Қызыл кітапқа енген құстар мен балықтардың қазіргі жағдайын біліп отырады.
2	Қазақстан қорықтары	1
3	Жануарлар тіршілігі.Жануарлар тіршілігіне не қажет	1

4	Қызыл кітап құпиясы	1
5	Табиғат достарының ережелері	1
6	Танымжорық	1
Т VI. Туған ел. Отан 3 сағ
1	Отан отбасынан басталады	1	Туған еліміздің мәдениетін жоғары деңгейде ұстайды. Бәсекелестікке қабілетті бола алады.
2	Адам және мәдениет	1
3	Қазақстан – ғарыштық мемлекет.	1
VІІ.Қорытынды. 3 сағ
1	Тест		Ӛткен материалдарды қайталайды, ӛз білім деңгейлерін қӛрсетеді
2	«ХI ғасыр кӛшбасшысы»
	сайысы
3	«Білгіштер бекеті» сайысы

Сабақ жоспарының ҥлгілері

Сабақ №7 Сабақтың тақырыбы: Ұлттық киімдер, оған қатысты ырымдар мен тыйымдар.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды халықтың ӛткен тарихына кӛз жібере отырып, ой-ӛрісін, ұлттық ӛнерге, киімге қызығушылығын ояту.

Ұлттық киімдердің түрімен, киімге салатын ою түрімен танысу.

Дәстүрді насихаттау, әдемілікке, сұлулыққа тәрбиелеу. Сабақтың әдісі: сұрақ- жауап, пікірталас, әңгімелеу, жасап кӛрсету.

Сабақтың тҥрі: Сарамандық

Сабақтың кӛрнекілігі: Сюжетті суреттер, «Ұлттық киім» альбом, дайын киімдер үлгілері, зергерлік бұйымдар, түрлі қағаз бен желім.

Сабақтың барысы:

I.Ҧйымдастыру кезеңі.

Психологиялық дайындық II.Қызығушылығын ояту

Сұрақ- жауап: -Ұлттық киімді қай кезде киеміз?

-Қандай ерекшілігі бар?

III. Нақты ұғым беру

Қазақтың ұлттық киімдерін мынадай топтарға бӛлуге болады:

1. Іштік киім

2. Сыртқы киім

3. Сулық киім

4. Ерлер бас киімі

5.Әйелдер бас киімі

6.Аяқ киімдер

Ер адамдардың сырт киімдерінің бірі - шапан. Ол ою - ӛрнегі және кестесімен, басқа халыққа ұқсамайтын киім үлгісімен ерекшеленеді. Ұлттық киімдер зермен кӛмкерілген ою-ӛрнектер, бағалы тастармен әшекейленеді Зер – сән бұйымдарын жасауға пайдаланатын әдемі, сары түсті жіп.

Ер адамдар тақия, бӛрік, тымақ, қалпақ киген. Тымақ пен бӛрікті сеңсеңнен, аң терілірінен жасап, барқыт қылсым, атласпен тыстайды. Тышоң бӛріктердің бірнеше түрі бар.

Тымақ – Қазақстанның солтүстік аймақтарында қыс ӛте суық болғандықтан, шопандар мен жылқышылар үшін таптырмайтын бас киім. Ал жаздың ыстық күндерінде тақия киген дұрыс. Ерлер киетін тақиялар «Қошқармүйіз», «шырмауық» ӛрнектерімен кестеленеді.

Киімге қатысты тыйымдар мен ырымдар:

1. Киім кию оң қолдан басталады.

2.Киімді желбегей жамылып жүруге болмайды.

3.Кӛпшілік алдында жалаңаш- жалпы жүруге болмайды.

4.Ӛте ұзын немесе ӛте қысқа киім киюге болмайды.

5.Киім киюдің алдында оны сілку керек.

6.Қыздарға ер баланың киімін киюге болмайды.

7.Шалбарды және етікті отырып киеді.

8.Киімнің жағасын басуға болмайды.

9.Жастық орнына шалбарды жастауға болмайды.

10.Бас киімді тебуге, лақтыруға, теріс киюге болмайды.

11.Бас киімді босағаға емес тӛрге іліп қояды.

12.Аяқ киімді тӛңкеріп қоюға, теріс киюге болмайды.

IV.Бекіту

Шығармашылық жҧмыстар.

-Қазақ халқының қандай ұлттық киімдерін білесің ?

-Ерлер мен әйелдердің киімдеріндегі ерекшеліктер қандай? -Ұлттық киімдерге байланысты қандай нақыл сӛздер айтуға болады?

- Қандай ереже, қағида айтуға болады?

V.Қорытынды

Сарамандық жұмыс

- Сырт киімдер моделін суретте кӛрсетілген үлгі бойынша құрастырыңдар.

- Ӛз бетінше қазақ халқының киім үлгілерін жасау.

- Кӛрме ұйымдастыру.

№ 14 сабақ Сабақтың тақырыбы: Пайдалы қазбалар. Сабақтың мақсаты: Пайдалы қазбалардың түрлерімен таныстыру.

Адам ӛміріндегі маңызына, алыну жолдарына тоқталу.Ӛз ойларын ашық

білдіріп, пікірлерін қорғай білуге, ӛздігінен ізденуін,

шығармашылығын, танымдық қабілетін дамыту.

Табиғатты аялай білуге, ел байлығын үнемдеп пайдалануға тәрбиелеу.

Сабақтың әдісі: Түсіндіру,оқулықпен жұмыс, дәптермен жұмыс,сұрақ –жауап, ойын, кесте толтыру.

Сабақтың кӛрнекілігі: Пайдалы қазбалардың түрлері, кесте, суреттер, слайд

Пәнаралық байланыс: Әдебиеттік оқу, қазақ тілі.

Сабақтың барысы:

І Ҧйымдастыру

- Психологиялық дайындық.

- Қайырлы күн деп айтамыз

- Түсте бірге қайтамыз

- Отбасының гүліміз

- Кӛңілді ӛтер күніміз

3топқа бӛлу

- 1 топ – «Әктас», 2 топ – «Күміс», 3 топ – «Қола». Ӛткен сабақты еске түсіру

Есте сақта!

«Пайдалы қазбалар – жер қойнауынан немесе жер бетінен қазып

алынатын тау жыныстары. Бұл табиғат байлықтары адамның қажетіне жаратылады»

ІІІ Кіріспе

Пайдалы қазбалар қолданылуына қарай3 ке бӛлінеді.

Пайдалы қазбалар

Жанғш

Кенді

Кенге жатпайтын

Тас, кӛмір,

мұнай,газ

Темір,мыс,қорға -сын,алюминий, алтын,күміс

Тұз,әктас,мәрмәр, гранит,құм,саз

1.Жанғыш пайдалықазбалар

2.Кенді пайдалы қазбалар

3.Кенге жатпайтын пайдалы қазбалар

Қазақтың тұңғыш геологы Қаныш Сәтпаев

Қазақтың тұңғыш геологы Қаныш Сәтпаев туралы әңгімелесу

Отанымызға, елімізге, халқымызға, табиғи байлықтарымызға тіреу де, сүйеу де, қорған да бола білген академик, ғалым, қоғам қайраткері, Жезқазған мыс рудасын ашуға кӛп еңбек сіңірген осы Қаныш Имантайұлы Сәтбаев болатын.

Қазақстанның кең байтақ жерінде пайдалы қазбаның барлық түрі кездеседі. Солардың кейбірі мыналар:мұнай, кӛмір, газ, қорғасын, алюминий, күміс, алтын т.б. Осының ішінде біздің Ақтӛбе ӛңірінде Жем, Кеңқияқ, Жанажол аймақтарында мұнай және газ ӛндіріледі. Алтынды елді мекені аймағында алтын ӛндірілсе, Хромтауды хромның кен орны деп мақтан етеміз.

Оқушы ойын тыңдау І топ: Жанғыш пайдалы қазбалар.

ІІ топ: Кен пайдалы қазбалар.

ІІІ топ: Кенге жатпайтын пайдалы қазбалар.

Сурет бойынша жұмыс

Суретті толықтыру, қандай қазбадан жасалғанын айту Пайдалы қазбалардың шартты белгілері:

- Әрбір пайдалы қазбаның ӛзіне тән мынадай шартты белгілері бар.

Тас кӛмір - Мұнай- Газ- Темір - Алтын -

Мыс - Тұз - Әктас - Саз - Алюминий – А

Дәптермен жҧмыс:

Пайдалы қазбалардың атын жазу, шартты белгілердің суретін салу

Ойын «Сен –маған, мен-саған» сұрақ қою ІV. Сабақты қорытындылау:

Ұсынылған тізімдегі қазба байлықтарды қасиеттерімен байланыстар. Нұсқалармен жұмыс.

Таскӛмір, құм, мұнай, саз, темір, әктас

1. Жанғыш 9. Су ӛткізгіш

2. Қатты 10. Сусыма

3. Сұйық 11. Судан жеңіл

4. Судан ауыр 12. Газтәріздес

5. Қара түсті 13. Ақ түсті

6. Сары түсті 14. Ериді

7. Морт сынғыш 15. Созылмалы

8. Иісі бар 16. Су ӛткізбейді

ҚАЗБАЛАР

кӛмір, шымтезек, темір, қорғасын, гранит, әктас, мұнай, табиғигаз

мыс, алтын, алюминийқұм, саз, тұз

VІ. Оқушыларды бағалау.

№ 15 Сабақтың тақырыбы: «Су – тіршілік кӛзі»

Сабақтың мақсаты: Су және оның маңызы туралы білімдерін тереңдету.

Білімділік: Су –тіршілік кӛзі екенін, пайдасы, маңызы, қасиеті туралы білімдерін кеңейту.

Дамытушылық: тәжірибе жасау барысында бақылағыштық, дәм сезу дағдыларын жетілдіру.

Тәрбиелік: Қоршаған ортаны қорғау, суды ластамауға,

ұқыптылыққа, жинақылыққа тәрбиелеу.

Сабақтың кӛрнекілігі:суреттер, су, сүт, қасық, бояу түрлері, шырын, түтікше, жұмыртқа, тұз, стакан, қар, мұз, бу

Қолданылатын әдістер: түсіндіру, сұрақ – жауап, ойын, кӛрсету, тәжірибелер, суреттерді құрастыру.

Сабақтың барысы

Ҧйымдастыру кезеңі:

«Жылулық шеңбер» Самал жел бізді желдетші, Күн нұры бізді жарқырат. Таза ауа дем берші,

Мӛлдір су бізді салқындат.

-Балалар, «су» деген сӛзді естігенде кезде кӛз алдарына ең алдымен не елестейді? (балалардың жауаптары тыңдалады) -Дұрыс айтасыңдар әрине. Суды адамдар не үшін пайдаланады? Жануарлар мен ӛсімдіктерге не үшін қажет? (балалар ӛз ойларын ортаға салады).

-Ал судың пішіні болады ма? (тарелкага суды құйып кӛрсету) Ӛте дұрыс, жарайсыңдар! -Ал енді мен сендерге жұмбақ жасырайын.

-Ал сендер суға байланысты қандай мақал-мәтелдер билесіңдер?

1. Судыңда сұрауы бар.

2. Су анасы - бұлақ, Сӛз анасы - құлақ.

1. Судың жолын құм бӛгер, Ердің жолын сұм бӛгер. 1. Сумен ойнама - батарсың, Отпен ойнама - жанарсың.

1. Түнгі су - ну, күңдізгі су - бу.

Жұмбақтар: (жауабын тапқан бала сол суреттерді тақтаға іледі)

1 Дәміде жоқ, түсі жоқ,

Пайдаланбас кісі жоқ. (Су)

2 Моншағым кӛктің,

Тестім түбін шӛптін. (Тамшы)

3 Кӛз жасын тӛгіп елжіреп,

Жүреді кӛкте кӛлбіреп,

Жел қуса кетер селдіреп. (Бұлт)

- Міне осылардың барлығы сумен байланысты. Балалар ал сендер білесіңдер ме су қайдан, қалай пайда болатынын? (балалардың жауаптары тыңдалады) Дұрыс айтасыңдар. Ендеше мен сендерге толығырақ түсіндіре кетейін.

Су ӛмір бойы айналымда болады. Ол жаңбырмен жерге түседі, арық болып ағып, ӛзенді құрайды, ал содан кейін қайтадан күн шуағымен бу болып аспанға кӛтеріліп, жер бетіне жаңбыр болып, қайта оралады. Жаңбырдан аққан кішкентай сулар бірігіп, жылғалар болып, үлкен теңіз құрайды.

Табиғаттағы судың айналымы туралы сызба-нұсқасы (№1 қосымша)

(Балалардан сызбаны қайтадан қайталатқызып сұрау) Ал, енді сендермен бірігіп бірнеше тәжірибелер жүргізіп кӛрейік.

I Тәжірибе «Су - мӛлдір»

● Балалардың алдына екі шыны ыдыс тұрады: біреуіне су, ал екіншісіне сүт құйылған. Екі ыдысқа да қасық салып, қайсысынан кӛрінетінін, қайсысынан кӛрінбейтінін бақылайды. Суы бар ыдыстан қасықты кӛруге болады, ал сүт тұрған ыдыстан қасық кӛрінбейді. Яғни, «Су – мӛлдір, сүт мӛлдір емес».

● Балаларға бояу беріп, судыңда түсін ӛзгертуге болатынын да тәжірибе жүзінде біледі.

II Тәжірибе «Суда дәм жоқ»

● Балалар түтікше арқылы су ішіп кӛреді. Онда дәм бар ма? Оларға салыстыру үшін шырынның дәмін кӛрулерін ұсынады. Суға қант қосып, дәмінде ӛзгертуге болады. Балалар ӛз ойларын айтады, неліктен судың дәмі ӛзгергендігін.

III Тәжірибе «Судың иісі жоқ»

● Балалар суды иіскеп кӛреді, судың иісінің жоқ екенін сезінгенше, тағы да қайталап иіскету керек. Ал екінші ыдыста түссіз тәтті суға ванилин араластырған суды құйып, балаларға иіскету керек. Балалар екі ыдыстағы судың айырмашылықтарын айтады.

Сергіту сәті

Ал, балалар тұрайық, мойнымызды бұрайық,

Қолымызды созайық, су ішінде қалықтап,

Қане, жүзіп алайық,

Оңға бір, солға бір қарап, денемізді бұрайық.

-Ал, балалар жаңа ғана біз сендермен жұмбақтардың жауабын шештік, бірнеше тәжірибелер жасадық. Ал енди мен сендерге бир еки сыйқыр кӛрсетейін….

I Сиқыр (фокус) кӛрсету: (осы сәтте жай ғана музыка ойнап тұрады)

Керек заттар:шикі жұмыртқа, стақан, бірнеше шай қасық тұз.

1.Стақанға таза су құйып, суға шикі 2.Жұмыртқаны стаканнан шығарып

жұмыртқаны саламын.Жұмыртқа қоя тұрып, стақандағы суға тұзды су түбіне батып кетеді Жақсылап ерітемін.

3.Енді жұмыртқаны қайтадан ♦Тұз судың тұздылығын арттырады. судағы

осы суға саламын. Жұмыртқа тұздың мӛлшері кӛбейген сайын оның

суға батқан жоқ! тығыздылығы күшейіп, ол суға түскен кез

келген зат батып кетпей су бетінде қалқып жүреді.

II Сиқыр (фокус) кӛрсету:

Керек заттар: стақан, су, бояу (марганцовка)

Бірінші стақанға су құямын. Балаларға айтамын мұқият қарап отырыңдар деп….Еш нәтиже шықпады. Екінші стақанға су құймастан бұрын сыйқырлы сӛз айтамын (сим салабим!) ішіне су құямын, сол сәтте судың түсі қызыл түске боялады. Балалар аңтаң болып қалады…

Дидактикалық ойын: «Табиғат аясында»

Шарты: Балаларды екі топқа бӛліп, алдарына бір бірден А4 қағазы мен қоса түрлі түсті қима суреттерді беремін. Сол суреттер арқылы балалар ӛз еріктері бойынша қандайда бір компазиция құрап, дайын болған бейнені әңгімелеп берулері керек. Яғни, сурет бойынша жұмыс жасайды. (№2 қосымша) Міндеттері: Баланың тез ойлау қабілеттерін дамытып қана қоймай, дайын болған суретті мазмұндап беруге дағдылану. Тіл байлығын дамыту.

Сабақты қорытындылау:

Сонымен балалар, бүгіңгі сабақта не туралы айтылды?

Жер бетінде су қандай күйде кездеседі?

Су қайдан пайда болады екен?

Сендермен бірге қандай тәжірибелер жасадық?

(балалар жауаптары)

Су түссіз, бояу қосқанда ӛзгереді.

Су-дәмсіз, бірақ қант қосқанда дәмі ӛзгереді. Судың пішіні болмайды.

№ 18 сабақ Сабақтың тақырыбы:Минералды сулар:

Сарыағаш шипажайы.

Сабақтың мақсаты: Қазақстанның минералды су кӛздері туралы және Сарыағаш шипажайы туралы түсінік беру. Минералды су кӛздерінің маңызын түсіндіру.

Табиғатты қорғауға және оны аялай білуге, Отанға деген сүйспеншілікке тәрбиелеу.

Сабақтың кӛрнекілігі: бӛтелкедегі минералды су, суреттер

Сабақтың барысы

І.Ҧйымдастыру кезеңі:Алдымызда қандай мереке келе жатыр? Ей, қазақтың ұланы, Болғайсың дала қыраны. Жер-суын қорғау бабаңның Ӛлмейтін мәңгі ұраны.

ІІ.Ҥй жҧмысын тексеру: картадан теңіз,кӛлдерді кӛрсету.

ІІІ. «Ой қозғау» Сӛзжҧмбақ

1. Сӛзжұмбақ арқылы сабақтың тақырыбын анықтау.

Сұрақтар:

1. Судың қатты күйі./ мұз/

2. Құз бен тастың бұзылуынан, температура, су, жел, ӛсімдіктер

3. салдарынан жер бедерінің ӛзгеруі қалай аталады?/табиғи/

4. Жанармай алынатын майлы, қоймалжын зат. /мұнай/

5. Қазба жұмысын жүргізетің адам.

/археолог/

6. Тӛбелер, таулар физикалық картада қандай түспен кӛрсетілген?

7. /жасыл/

8. 500м биік /тау/

9. Ойпат физ.картада қандай түспен кӛрсетілген?

10. Шойынды бӛліп алу үшін қандай пеш қажет?

11. Қызғылт түсті қызғылт металл?

12. Қарағандыда ӛндірілетің пайдалы қазба. /кӛмір/

13. Жер беті алғашқыда газдан және неден тұрды?

14. Мысты басқа металдарға қосу арқылы алатын металл.

/қол

15.Картада ақ мұнара таңбасымен белгіленетің қазба байлық атауы. /газ/

16.Жердің беткі бетінің қабатының пішіні. /бедер/ Жауабы: минералды сулар.

-Кез келген адам судың қасиетің білуі қажет. Бұл адам үшін маңызды. Сусыз тіршілік жоқ. Су – жердің негізгі байлықтарының бірі. Егер тұщы су жойылып кетсе, тіршілікке қауіп тӛнеді.

2. Судың құрамын кӛрсету.

Судың құрамы Оттегі

Сутегі

3.Топ бойынша жҧмыс.Мәтінді бӛліктерге бӛліп оқу.

1 - ші топ:Ыстық минералды су кӛздері.

2–ші топ: Бұлақтар.

3 - ші топ: Сарыағаш шипажайы.

4.Осы тұста оқушылардың зерігіп кетпесі үшін сергіту сәті ӛткізіледі.

Олар ӛзен мен кӛлдерге байланысты жұмбақтар шешіп, жазылғансұрақтар ға жауап беріп, аталған ӛзен-кӛлдерді картадан кӛрсетеді.

Мойны сұрақ белгісі,

Бұл қандай кӛл құсы ? (Аққу)

Сурет артындағы сұрақ:

Каспий теңізіҚазақстанның қай тұсында орналасқан?

Кеудесі қайқаңдап,

Жүреді байпаңдап. (Қаз)

Сурет артындағы сұрақ: Арал теңізі

Қазақстанның қай тұсында орналасқан?

Суға батпайды, қолға ұстатпайды.

(Балық)

Сурет артындағы сұрақ: Балқаш кӛлі

Қазақстанның қай тұсында орналасқан?

Тәулік бойы бақалап,

Мезгілімен жатпайды. (Бақа)

Сурет артындағы сұрақ: Зайсан кӛлі

Қазақстанның қай тұсында орналасқан?

Шуға бӛлеп жағаны, Қанаттарын қағады.

Айдын судың түлегі,

Шабақ іліп жүреді. (Шағала)

Сурет артындағы сұрақ: Есіл ӛзені Қазақстанның қай тұсында орналасқан?

5. Сарамандық жұмыс. Алдарында тұрған судың дәмін татып кӛріп, ӛз пікірлерін айту.

XX ғасырда ұдайы ӛсіп келе жатқан техногендік әрекеттерге байланысты экологиялық жағдай күрт шиеленісті. Жер бетіндегі сулар ластанды. Осындай жағдайға байланысты жер асты суларының маңызы ӛте күшейді. Әсіресе адамзатты сапалы ауыз сумен қамтамасыз етудің маңызы зор.

Жер асты сулары жалпы кӛлемі жағынан теңіздер мен мұхиттардағы сулардан кейінгі екінші орында. Судың еріткіш рӛлі аса зор. Жер қойнауындағы химиялық заттар су ерітіндісі арқылы кӛптеген жаңа қосылыстар түзе алады.

Қазақстанда Минералды сумен емдейтін ―Алмаарасан‖, ―Ақжайық‖, ―Қапаларасан‖, ―Жаңақорған‖, ―Кӛктем‖, ―Мерке‖, ―Мойылды‖, т.б. курорт, санаторийлер жұмыс істейді.

Тереңдік жағдайларына қарай жер асты сулары екіге бӛлінеді:

І. Грунт

ІІ. Артезиан

Мойынқұмда 300 - 500м тереңдікте 50 мың шаршы км жер асты теңізі бар. Қазақстанда Алмаарасан, Қапаларасан, Сарыағаш, Жаркентарасан және 300 - ден аса минералды бұлақтар зерттеліп, шипалық қасиеттері анықталды.

6. Қосымша тапсырма. 1-ші топ Артезиан суы

2-ші топ Грунт суы 3-ші топ Минералды су Қорытынды:

Экологиялық есеп

Пәтердегі су краннан дұрыс жабылмаса 6 минутта 1 стакан су ағады. Осылай тұра берсе 1 сағатта және 1 тәулікте қанша литр су бекерге ағып шығын болады?

Бағалау.

№ 20 Сабақтың тақырыбы: «Қазақстанның қорықтары»

Сабақтың мақсаты: Қазақстанның қорықтарымен танысу. Қорықтардағы қорғауға алынған ӛсімдіктер мен жануарлар туралы оқушыларға мәлімет беру. Оқушылардың ӛздері дайындап келген қорықтары туралы пікір таластыру арқылы балалардың сӛйлеу тілдерін дамытып, ой - ӛрістерін кеңейту. Балаларды табиғат байлықтарын сақтауға, қорғауға, сҥюге тәрбиелеу.

Сабақтың әдісі: сұрақ – жауап, ізденіс, кӛрнекілік, ойын. Пәнаралық байланыс: әдебиеттік оқу, сурет салу. Сабақтың кӛрнекіліктер: интерактивті тақта, ребус.

Сабақтың барысы:

I. Ҧйымдастыру кезеңі.

Балаларды сабаққа дайындау

Оқушылар үш топқа бӛлініп отырады.

Психологиялық дайындық.

Балалар, бүгінгі сабағымызға қонақтар келіп отыр, солармен сәлемдесіп алайық.

Амансың ба, алтын күн!

Амансың ба, кӛк аспан! Амансың ба, достарым!

Амансыздар ма, қонақтар!

Сабағымызды бастайық.

Жамандықты тастайық.

2 - слайд тақтадағы ребусты шешкізу:

- Балалар, қазақстанда неше қорық бар?

Қане, атап жіберейікші. 3 – слайд кӛрсетіледі Қорықтар:

1) Ақсу – Жабағылы қорығы

2) Барсакелмес қорығы

3) Марқакӛл қорығы

4) Үстірт қорығы

5) Батыс Алтай қорығы

6) Алакӛл қорығы

7) Қорғалжың қорығы

8) Алматы қорығы

9) Наурызым қорығы

4 - слайд

I – топ Ақсу – Жабағылы қорығы, Наурызым қорығы, Алматы қорығы.

II – топ Қорғалжың қорығы, Марқакӛл қорығы, Үстірт қорығы. III – топ Батыс – Алтай қорығы, Барсакелмес қорығы, Алакӛл қорығы.

Сергіту сәті:

Музыка ойналады, оқушылар кӛздерін жұмып, музыканы тыңдайды.

Тыңдап болған соң, сол музыкаға байланысты суреттер салады немесе не естіді соны айтқызу.

Қорықтар дегеніміз не?

Қорық деп – ӛсімдіктер мен жануарлар қорғалатын тұтас табиғи аймақты айтамыз.

Видео роликті кӛрсету.

Картадан қорықтарды тапқызу.

«Мазайка» ойынын ойнату.

5 - слайд « Қызғылт фламинго» суреті шығады Сұраққа жауап:

1. Маңғыстау облысы орналасқан қорық (Үстірт)

2. «Ән салғыш құмдар» құмды тӛбесі бар қорық ( Алматы)

3. Екі ӛзеннің атауынан құрылған қорық атауы (Ақсу - Жабағалы )

4. Суда жүзетін құстарды қорғау мақсатында құрылған қорық (

Қорғалжын)

5. Қылқанды Тайга орманы орналасқан қорық (Батыс - Алтай) 6. Наурызым орығы қайда орналасқан? (Қостанай) Табиғатқа байланысты тыйым сӛздер бар:

1. Құмырсқаның илеуін бұзба.

2. Жүрген жеріңде қоқыс қалдырма.

3. Аққуды атпа.

4. Жас шыбықты кеспе.

5. Құстың ұясын бұзба.

6. Саяхатқа шықсаң, отты сӛндіруді ұмытпа.

«Сандар сӛйлейді» ойыны 7 - слайд 12, 98, 19, 227, 9, 1, 64, 04, 14, 0.

Жауабы: Ақсу - Жабағылы қорығында ӛсімдіктердің 1404 түрібар.

Алакӛл қорығы 1998 жылы құрылған.

Батыс Алтай қорығында құстардың 120 түрі бар.

Алматы қорығы1964 жылы құрылған.

Үстірт қорығында сүтқоректілердің 227 түрі бар.

Туған жерге, табиғатқа байланысты қандай мақал - мәтелдер білесіңдер?

Таулы жер бұлақсыз болмас, Сулы жер құрақсыз болмас.

Су жүрген жер береке

Ел жүрген жер мереке.

Жер кӛңді жақсы кӛреді Ат жемді жақсы кӛреді.

Табиғат - халық қазынасы

Табиғатсыз адамның күні жоқ,

Оны айтуға табиғаттың тілі жоқ.

Қорытындылау

Бүгінгі сабақта қорықтарды қорғау туралы не білдік, соны топтастырып жазайық:

«Топтастыру әдісі»

№ 25- сабақ Сабақтың тақырыбы: Жануарлардың тіршілігі. Жануарлардың тіршілігіне не қажет?

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды жануарлардың топтарымен таныстыру, олар

жайлы қысқаша мағлұмат беру, олардың тіршілік етуіне қажетті жағдайларды білу;

2. Оқушылардың танымын кеңейту, материалды тез қабылдауына жол ашу, ӛз пікірін айтуға тӛселдіру;

3.Қоршаған ортаны, жануарларды қорғауға, аялауға тәрбиелеу.Сӛздік қорларын байыту.

Сабақтың тҥрі: Аралас сабақ

Сабақтың формасы: жаппай, топпен, жұппен, жеке

Сабақтың әдісі: түсіндіру, сұрақ-жауап, іздендіру, жүйелеу. Сабақтың кӛрнекілігі: Жануарлар тіршілігі. Жануарлардың тіршілігіне не қажет?слайд

Кҥтілетін нәтиже: Жануарлар тіршілігі жӛнінде кӛптеген мағлұмат алады.

Сабақтың барысы: І. Қызығушылығын ояту

1. Сұрақ-жауап

─ Ӛсімдіктің тірі организм екенін дәлелде.

─ Ӛсімдіктің мүшелері және оның қызметі жайында айт.

─ Күзде жапырақ неге сарғаяды?

─ Шырынды және құрғақ жемістерге мысал келтір.

─ Ӛсімдікке не керек?

─ Ӛсімдіктердің кӛбею түрлері қандай? (тұқым, түйнек, пиязшық)

2.Жҧмбақтар шешу 1)Мұхиттағы алып,

Фонтанда балық. (Кит)

2)Ӛзінің үйі – қақпаны,

Шыбындарды аңдып жатқаны. (Ӛрмекші)

3)Үсті-басы жолақ,

Құйрығы шолақ. (Зебра) 4)Орманда жоғары Жерлерге қонады.

Тұмсығын балға етіп

Ағашты соғады. (Тоқылдақ)

ІІ. Операциялық кезең

1.Слайд шоу «Жануарлар тіршілігі. Жануарлардыңтіршілігіне не қажет?1.

1.Жануарлардың топтары:

• Сүтқоректілер

• Құстар

• Жорғалаушылар

• Қосмекенділер

• Балықтар

• Бунақденелілер

1.2. Жануарлар тіршілік ету үшін қажетті жағдайлар:

• Ауа

• Қорек

• Жылу

• Жарық

• Су

1.3. Сүтқоректілер (1 сүтқоректінің суретін салу)

• Сүтқоректілер ─ жануарлардың аздаған тобы.Олар құрлықта да, суда да ӛмір сүре береді. Олардың миы басқа жануарлармен салыстырғанда үлкен болады. Құрлық пен теңіздің ең үлкен сүтқоректілері ─ кит пен піл.

Чемпион сүтқоректілер

• Ең ірі кеміргіш

• Су шошқасы

• Ең ірі аю

• Поляр аюы (500кг)

• Ең ұйқышыл

• Ұйқышыл тышқан

• Ағашта тіршілік ететін ең ауыр сүтқоректі

• Орангутанг (90 кг-ға дейін)

1.4. Құстар(1 құстың суретін салу)

• Құстар ─ омыртқалы жануарлар.Олардың қауырсындары жылуды сақтауға және ұшуға кӛмектеседі.Олар артқы екі аяқтарымен жүреді, ал алдыңғы аяқ-қолдары қанатқа айналған. Құстардың барлығы жұмыртқа салады.

Ұзақ ӛмір сүретін құстар:

Сібірлік ақ тырна, какаду және қаз рекорд жасап, 80 жыл ӛмір сүрген

• Құс жұмыртқалары

• Түйеқұс ең үлкен жұмыртқа салады.Оның жұмыртқасының ұзындығы – 20 см, одан 24 омлет дайындауға болады.

• Ең кішкентай жұмыртқаны колибри салады. Оның ұзындығы 1 см.

• Құстың миы ма, әлде ақылы ма?

• Қарғалар мен кӛгершіндер қарапайым сандарды қоса алады.

• Тотықұстар және қарала торғайлар адамның сӛзін ұқсата алады, ал кейбір тотықұстар заттарды атап, санай алады. 1.5. Бауырмен жорғалаушылар мен қосмекенділер

(1 бауырмен жорғалаушы мен қосмекендінің суретін салу)

Кӛптеген қосмекенділер ─ су жануарлары болып табылады.

• Ал жорғалаушыларды құрғақ шӛлейттерден де, батпақты жерлерден де ормандарда да табуға болады.

Ғажайып фактілер

• Ірі қолтырауынның салмағы 450 кг тартады және 100 жастан астам ӛмір сүреді.

• Ең ұзын бауырмен жорғалаушылар ─ жыландар.1912 жылы табылған ӛлі питоны ӛлшегенде 10 м-ді құраған.

• Ең ауыр жылан ─ анаконда, салмағы 200 кг.

1.6. Балықтар (1 балықтың суретін салу)

Балықтар ─ судағы тіршілікке бейімделген жануарлар.

Олардың 22000-нан астам түрі бар деп есептеледі.

• Ең үлкен балық ─ кит акуласы. Ол 18 метрге жетеді.Алайда салмағы 15 тоннаға дейін жететін кит акуласы тек ұсақ организмдермен ғана қоректенеді.

1.7.Бунақденелілер (1 бунақденелінің суретін салу) Бунақденелілер кез келген жерде ӛмір сүреді және қорек талғамайды.Олардың басында кӛздері, аузы, екі мұртшасы орналасады. Бунақденелілердің кӛбісінің қанаттары бар. Бунақденелілер туралы цифрлар

Қоңыздар 400000

Кӛбелектер 165000

Құмырсқалар 140000

Шыбындар 120000

Cәйкестендіру тесті

Тӛмендегі жануарлардың қайсысы азықтың қай түрімен қоректенеді?

1.Тиін А.Ағаш, бұта жапырақтары

2.Қанқыз Ә.Бидай, жүгері дәндері

3.Құр Б.Ӛсімдік бітесі

4.Жұлдызқұрт В.Қарағайдың, шыршаның бүрі

5.Ит Г.Қарағай мен шыршаның қылқан жапырағы

6.Тауық Д.Ет

Қызыл кітап туралы қысқаша түсінік беру және онда кездесетін кейбір жануарларды кӛрсету

ІІІ.Рефлексия

─ Сабақтан ӛзіңе қандай құнды материал алдың?

─ Не түсінбедің? ─ Не білгің келеді?

Сабақ № 32 Оқушыларының білім деңгейін тексеру барысындағы қорытынды тест тапсырмалары

I-нҧсқа Ӛтілген кҥні:__________

1.Қазақстан кӛлемі бойынша әлемде нешінші орын алады?

а) 7 ә) 8 б) 9

2.Жер беті жӛніндегі карта:

а) табиғат зоналары ә) саяси әкімшілік б) физикалық 3.Қазақстанда кӛп кездеседі:

а) ойпат жерлер ә) тӛбелі жазықтар б) таулар

4.Республикамыздың солтүстігінде орналасқан-

а) сортаң далалар ә) батпақтанған жерлер б) құнарлы топырақты далалар

5) Каспий маңындағы ........а) тегіс жазық ә) тӛбелі жазықтар

б) ойпат жерлер

6. Жазықтар болады а) тегіс, тӛбелі ә) жатық, тегіс б) аласа

,рельевті

7.Ауадағы ең кӛп таралған газ : а) азот ә) оттегі б) су

булары

8) ―Ауадай қажет‖ сӛзі нені білдіреді?

а) кӛмір қышқыл газы ә) инертті газдар б) оттегі 9.Крахмал мен қантты түзу үшін ӛсімдіктерге қажетті газ:

а) озон ә) кӛмір қышқыл газы б) азот

10.Жердің беткі қабатындағы атмосфера құрамына кіреді ?

а) су булары ә) бұлттар б) инертті газдар

11)Атмосфера қабаттарынан кейін не басталады ?

а) су булары болмайтын кеңістік ә) бос кеңістік

б) ауасыз кеңістік

12)Атмосфера құрамына кіретін , Жерді зиянды сәулеленуден қорғайтын газ:

а) оттегі ә) озон б) азот

13.Ауа райының бір жерде жыл сайын қайталануы – бұл

а) жергілікті ауа райы ә) жергілікті климат б) жергілікті

маусымдық ӛзгеріс

14)Ауа қабаты мен жердің ӛзара ықпалы неге байланысты ?

а) ауа райына ә) бұлттылыққа б) климатқа

15.Жылудың жер бетіне таралуына зор әсер етеді:

а) күн сәулесі ә) бұлттар б) жел

16.Ӛзеннің кӛлге, теңізге барып қосылатын жері-

а) саласы ә) арнасы б) сағасы

17.Жер бетінде неше мұхит бар? а) 2 ә) 3 б) 4

18) Ең суық мұхит: а) Атлант ә) Солтүстік мұзды мұхит

б) Үнді

19. Ғаламшардағы ең үлкен мұхит: а) Атлант ә) Тынық

б) Үнді

20.Жер бетінің су алып жатқан бӛлігі... а) екіден бір ә) үштер екі б) тӛрттен екі

Орындаған оқушының аты-жӛні:__________________________

II-нҧсқа

1.Тиімді құм тоқтатқыш,қысқы азық, ―тамырдағы шӛп‖ деп атайды:

а) құм қияғы ә) түйе ошаған б) ақсексеуіл

2.Шӛл ӛсімдіктері арасында таптырмайтын күзгі және қысқы жайылымның

негізгі азығы: а) құмқияқ ә) жусан б) сүттіген

3.Күріш, мақта, жүгері, жүзім ӛсіру үшін жалпы жағдай:

а) ылғал сүйгіш ӛсімдіктер ә) құрғақшылыққа тӛзімді ӛсімдіктер

б) жылу сүйгіш ӛсімдіктер

4.Бақша шаруашылығы қандай шӛлді жерлерде дамыған ?

а) Қызылорда облысы ә) Оңтүстік Қазақстан облысында

б) Алматы облысында

5. Солтүстік аудандарда жүгері не алу үшін ӛсіріледі?

а) Жемшӛп ә) Шӛп б) сүрлем

6.Күрішті негізінен қайда ӛсіреді?

а) Қызылорда облысында ә) Семей облысында б) Оңтүстік

Қазақстан облысында

7.Еділбай тұқымы , оңтүстік –қазақ меринос тұқымы:

а) жылқы ә) қой б) ешкі

8. Шӛптің биіктігі 3 м ,жапырақтары ұзын, жіңішке , сабағының ұшында масағы бар .Құрылыста ,сонымен қатар жылыту және

орау материалы ретінде пайдаланылады: а) қамыс ә) қоға

б) құрақ

9.Суқоймасының үстін не толығымен жабады ?

а) балдыр ә) балық оты б) элодей

10.Су лилиясы: а) сары тұңғиық ә) лотос б) ақ

тұңғиық

11. Жұмыртқасын суға салатын ғаламшардағы нң қомағай жыртқыш:

а) сүңгуір қоңыз ә) инелік б) суаршын

12.Күн тӛңірегінде Жермен бірге неше ғаламшар айналады?

а) 7 ә) 9 б) 10 21

13. Күн тӛңірегінде айналатын ғаламшарлар :

а) құс жолын ә) ғарыш жүйесін б) күн жүйесін

құрайды 14.Глобус - бұл : а) жердің бейнесі

ә) жердің кішірейтілген үлгісі б) жер бетінің кішірейтілген бейнесі 15.Біздің мемлекетіміз Қазақстан қайда орналасқан ?

а) Азияда ә) Еуропада б) Еуразияда

16.Мұздық құрлық деп қай құрлықты атайды?

а) Антрактида ә) Арктика б) Австралия

17. Ең ыстық құрлық а) Австралия ә) Оңтүстік Америка б)

Африка

18.Барлық жануарларды неше топқа бӛлуге болады ? а) 2 ә) 3 б) 4

19 Қос мекендіні тап. а) жылан ә) бақа б) кесіртке

20.Шалғын жануарын ата: а) ақбӛкен ә) түлкі б) бӛдене

Орындаған оқушының аты-жӛні:__________________________

Оқушылардың білім деңгейін тексеру барысындағы тест тапсырмаларының дұрыс жауаптары

10		11		12		13		14		15		16		17		18		19		20
	б		ә		а		ә		а		б		а		а		б		ә		б

а ә ә б б б а б ә а Қорытынды

Үйірме жоспарындағы берілген тапсырмалар арқылы оқушылардың пәнге деген қызығушылылықтарын арттырып қана қоймай,қиялын,логикалық ойлауын, сӛйлеу тілін дамытуға ерекше кӛңіл бӛлген дұрыс деп айтамын.

Жинақталған құралда тапсырмалар оқыту мен дамытуға арналған. Сол себепті логикалық, құзыреттілікке бағытталған тапсырмалар жеке тұлғаның ӛзіндік ойлау қабілетін дамыту мен қалыптастыру болып табылады. Яғни, назар аудару, елестету, есте сақтаудың түрлері, сұрыптау, зейінді дамыту және ойша тұжырымдама жасау.

Бұл баланың ой-ӛрісін дамытып қана қоймай, оны байқағыштыққа, шапшаңдыққа, ойын дәлелдеуге үйретіп, әрі оны жалықтырмайды. Әр сабақ сайын тапсырмалар қиындайды, кӛлемі кӛбейіп, тапсырманы орындау жылдамдығы артады.

Беріліп отырған материалдың алуан түрлігі оқушының танымдық қабілетін белсендіріп, дүниетану сабағына қызығушылығын арттырады.Оқу үрдісін ұйымдастырған кезде саяхат, экскурсия, сайыс, дӛңгелек үстел т.б. сабақтардың формалары ұсынылады. Сабақта сұрақтар мен тапсырмалар білімді әр түрлі деңгейде қабылдауға, оқушының жас ерекшелігіне, жеке қабілетіне бағытталып жасалды. Бастауыш буында алған білім одан кейінгі алатын білімнің іргетасы екені бәріне мәлім. Дүниетану пәні жаратылыстану бағытында жүргізілетін пәндердің негізі болады.

Оқушылардың дүниетану пәні бойынша білім кӛрсеткішіне салыстырмалы талдау.


Оқу жылы	сыныбы	Оқушы саны	Білім кӛрсеткіші
2012-2013 ж.	2	18	77%
2013-2014 ж.	3	17	87%
2014-2015 ж.	4	16	87%

Қолданылған әдебиеттер:

1.Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. 2010 жыл

2. «Білім туралы» Заң ҚР Астана, 2008 жыл.

3.1-4 сыныптарға арналған «Жаратылыстану» бағдарламасы. Астана 2013жыл.

5.4 сыныпқа арналған дүниетану әдістемесі.Алматыкітап 2011жыл.

5.«Менің елім Қазақстан». Алматы 2003 жыл.

6.«Балалардың Жаңа энциклопедиясы». Алматыкітап 2012 жыл.

7.«Мен және бәрі,бәрі,бәрі» «Аруна» баспасы 2006 жыл. 8.«Дүниетану» оқушының жеке жұмыс істеуіне арналған тапсырмалары бар дәптер. 4- сынып. Алматы 2010 жыл.

9.КовшарьА.Ф.Қазақстанның Қызыл кітабы беттерінен. Алматы. Алматыкітап ААҚ.2004 жыл.

10.Бастауыш мектеп. 2008 жыл. №2 10-11-беттер

иииииии

Скачано с www.znanio.ru

Батыс Қазақстан облыстық білім басқармасының мектепке дейінгі, жалпы орта, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының облыстық оқу-әдістемелік кабинеті

Орал, 2016 Батыс Қазақстан облыстық білім басқармасының мектепке дейінгі, жалпы орта, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының облыстық оқу-әдістемелік кабинетінің сараптама кеңесінде қаралып, облыс педагогтарына…

Мазмҧны 1. «

Тақырыбы: «Поэзия баспалдағы» 3 - 4 - сыныпқа арналған ҥйірме бағдарламасы Құрастырушылар:

Аталған бағдарламада белгілі ақындардың поэзиясын тереңірек оқытуға және оларды мәнерлеп оқу дағдысын жетілдіру кӛзделіп отыр

Бастауыш сынып оқушыларының балалар әдебиетін, ақындар поэзиясын тереңірек оқуын жан-жақты қалыптастыру

Берілген мәтіннен тілдік-кӛркемдік ерекшеліктерді байқау қабілеті артады; Ҥйірменің мазмҧны мен қҧрылымы: «Поэзия баспалдағы» үйірме бағдарламасы 3-сынып

Кҥнтізбелік-тақырыптық жоспар

Елбасы Нұр ата 1

Аурудың аты. Қ.Мырза Әли 1

Сен құрметте оны. 1

Тәуелсіздік толғауы. Менің Қазақстаным

Кҥнтізбелік-тақырыптық жоспар

Логогриф. М.Әлімбаев 1

А.Байтұрсынов 1

Сабақтың тақырыбы: Билер сӛзі –нақылдың кӛзі

Оқушылармен амандасу, түгелдеу, оқу құралдарын тексеру, сыныптың тазалығына кӛңіл бӛлу

Шу ӛзенінің бойындағы Жайсаң жайлау деген жерде дүниеге келіп, 1756 жылы дүние салған

Ендігі біздің үшінші ауылымыз Қазыбек би ауылы

АЗЫБЕК ПЕН БҦХАР Бұқар жыраудың ӛте қартайған кезінде кӛңілін сұрамақ болып Қаздауысты Қазыбек би келеді

Кекшіл болма - Кесапаты тиер еліңе

Елінде кәрің болса - жазулы тұрған хатың

Жол қуған олжаға жолығады.

Жаңа сабақ. Ой шақыру:. -

Тӛле, Қазыбек, Әйтеке билердің ақылына жүгінген

V. Сергіту сәті. Мақал - мәтел жарысы:

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды Әбу

Сен құрметте оны! Түсіндін, бе, қарағым?

Сабақтың тақырыбы: Өгіз бен бақа

Бір Өгіз айдын шалқар көлге келді

Осындай әуре болған жаннан қапты

Шарықтау шегі Бақаның ісіп- қабынуы

Жаңа сабақ: Балалар мен сендерге жұмбақ жасырамын сол жұмбақтардың шешуі арқылы, сӛзжұмбақ шешеміз

Оқушыларға мысал ретінде бірнеше шарадалар жасырылады

Отан қорғаушы екенін сезіндіру

Баласы-Бӛкенбай қарындасы-Қарылғаш Әкесі-Тоқтар Қобыланды

Оқушыларды мәнерлеп оқуға жаттықтыру- поэзия әлеміне қадам басу

Е.Ӛтетілеуов. «Ең күшті адам».

Дыбыстау мүшелері негізі үш бӛліктен тұрады: 1

Бұл сӛздер сӛйлемдегі басқа сӛздер мен сӛз тіркстерінен кӛтеріңкі оқылып, тыңдаушының назарын ӛзіне аударады

Логогриф- шараданың бір түрі, кӛбінесе ӛлеңмен жазылады

Ж»-дан бастасаң,ӛлеңмін Аузындағы адамның (Сыр-қыр-жыр) 2

Күн жылынып қалады, Ӛлең айтып би билеп, Құстар қиқу салады

Сауамын ...........(сиыр)

Терісін илеп масаның,

Біресе шиқылдаған ащы дауыс

Бір түйір ірімшікті тауып алып,

Нұрынды күн секілді кӛріп тұрмын,

Тәккапарлық, ерлікті Асқар таудан үйренгем

Мен – қара кӛз сҧлумын, «сайтан» қызбын,

Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.

14.11.2018

Мақал мәтелдердің тәрбиелік мәні

ж и н а ғ ы

Орал, 2016

Мазмҧны

Кіріспе

Ҥйірме бағдарламасы «Поэзия баспалдағы» 3 және 4-сынып

Кҥнтізбелік-тақырыптық жоспар

ҚАЗЫБЕК ПЕН БҦХАР

ЖАҚЫНЫҢ ҤШІН ЖАҚСЫНЫҢ ЖАҒАСЫНАН

4-сыныпқа арналған сабақ ҥлгілері

Сабақтың тақырыбы: Шарадалар

Сабақтың тақырыбы: Қобыланды батыр

Қорытынды

Қосымша материалдар

Ӛлең қҧрауға ҥйрету Шарты

Ҧсынылатын ҧйқас тҥрлері

Егіз ҧйқас Шалыс ҧйқас

Ахмет Байтҧрсынҧлы Бҧлбҧл мен есек

Қасым Аманжолов Мен – табиғат бӛбегі

Жҧбан Молдағалиев Мен қазақпын (ҥзінді)

Логогрифтер

Метаграммалар

Шарадалар

Әдібай Табылдиев

Аққала – ақ бала

Мҧхтар Шаханов

1-4 сыныптарға арналған

Тҥсінік хат

Негізгі бӛлім «Қызықты математика» бағдарламасы 1-сынып

Қызықты математика 1-класс. 33 сағат Аптасына 1 сағат

«Қызықты математика» бағдарламасы 2 – сынып

Қызықты математика 2-класс. 34 сағат Аптасына 1 сағат

3 – сынып

Қызықты математика

Логикалық есептер

Кӛңілді санау

«Сиқырлы таяқша.»

«Графикалық диктант.»

«Вьетнам» ойыны

Қорытынды

Тҥсінік хат

І.«Ғажайып табиғат» ҥйірмесінің тақырыптық-кҥнтізбелік ҥлгі жоспары (2-сынып)

(3-сынып)

2.1.«Ғажайып табиғат» ҥйірмесінің тақырыптық-кҥнтізбелік ҥлгі жоспары (3-сынып)

(4-сынып)

(4-сынып)

Сабақ жоспарларының ҥлгілері. (2 сынып)

Сабақ жоспарларының ҥлгісі (3-сынып)

Орал қаласындағы ескерткіштер

Орал қаласындағы ескерткіштер

«Ақжайық – ару мекені»

3.4. Жҥргізілген ғылыми жобаның ҥлгісі

Кіріспе

Зерттеу

Зерттеу бӛлімі

Ауыр сӛмке арқалаудың салдары

Тҥсінік хат

Бесіктің жасалуы

Қорытынды

Тҥсінік хат

Кіріспе бӛлім

Негізгі бӛлім

Қҧрт жасалу формасына қарай 4 тҥрге бӛлінеді

Қорытынды

Қазақстанда ӛсетін дәрілік ӛсімдіктер

Майда еритін дәрумендер

Жануарлар туралы біз білмейтін 10 таңғажайып дерек

Тҥсінік хат

Сабақ жоспарының ҥлгілері

ҚАЗБАЛАР

Батыс Қазақстан облыстық білім басқармасының мектепке дейінгі, жалпы орта, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының облыстық оқу-әдістемелік кабинеті

Мазмҧны 1. «

Тақырыбы: «Поэзия баспалдағы» 3 - 4 - сыныпқа арналған ҥйірме бағдарламасы Құрастырушылар:

Аталған бағдарламада белгілі ақындардың поэзиясын тереңірек оқытуға және оларды мәнерлеп оқу дағдысын жетілдіру кӛзделіп отыр

Бастауыш сынып оқушыларының балалар әдебиетін, ақындар поэзиясын тереңірек оқуын жан-жақты қалыптастыру

Берілген мәтіннен тілдік-кӛркемдік ерекшеліктерді байқау қабілеті артады; Ҥйірменің мазмҧны мен қҧрылымы: «Поэзия баспалдағы» үйірме бағдарламасы 3-сынып

Кҥнтізбелік-тақырыптық жоспар

Елбасы Нұр ата 1

Аурудың аты. Қ.Мырза Әли 1

Сен құрметте оны. 1