КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЫЛМ жанЕ гылым

МИНИСТРЛП

ТАРАЗ МЕМ.ЛЕКЕТПК ПЕДАГОГИКА.ЛЬЩ УНИВЕРСИТЕП

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТЖ ПЕДАГОГИКАЛЬЩ УНИВЕРСИТЕТШЩ ХАБАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ТАРАЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО ПЕДАГОГИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА

BULLETIN

OF ТНЕ TARAZ STATE PEDAGOGICAL UNIVERSITY

(41)

2020

Казакстан Республикасы мэДениет, ау;парат жэне спорт министрлЈаА;парат жане мура.гат комитетј, Букаралык акпарат куратын есепке кою туралы kya,Tik №576З-Ж (а.нашкд тфкелген уакдты ж. №576З-Ж_ Астана К.)

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ КЛТТЫК МЕМЛЕКЕТПК КАТАП ПАЛАТАСЫ ISSN улттык ОРТАЛЫЕЫ

СЕРТИФИКАТ

Юнеско, Франция, Париж 5. серия.лык басылымдарды тфкейтП1 ISSN халыкаралыц орталыгында тфке,Мп, халыкаралык немер берћген (22.01.2013ж.)

ISSN 2306 - 8167

Халыкаралык стандарт ИСО 3297 — 98 «Акпараттау жане к№жаттау (ISSN) сериялы басы.лымнын халыкаралык стандартты номер“, ме,млекетаралык стандарт ГОСТ 7.56-2002 «Сериялы басылымдардыц халыкаралык стандарттау номер“

Журнал гуманитарлык :ылымдар.• тарих, (отан, жаты), философия, саясаттану, элеуметтану, ДЈнтану, мэдениеттану, этномэдениеттану, кукыктану, экономика, педагогика, этнопедагогика, психология, дефектология; филология (mi.1 жэне здебиет): казак, орыс, шет Ti_1depi; жаратылыстану гылымДары: математика, физика, информатика, географ. биологи, химия, экологИ ГЫ,1ЫМДар багыты бойынша азекпп пщырыптардагы мамиаларДы жариятайбы.

Журнал }фзсщстан РеспубликасынДа жогары пеДагогикатьщ берут жацгырту жагДайынДа маца маманДар ДайынДау жэне тарбиелеуДе eckiHi езгертјп, жаца форматарды жасауга бспытта_пан.

Ре	экономкжа гы,-љпщарыныц докторы, профессор, (бас редактор), ТарМПУ ректоры
Энвер Капаган	PhD, Карабюк университеп, Typik Республикасы
Сийка ЧавдароваКостова	PhD, профессор, София университет( Болгария Респуб
Скоробогатова НВ	пскжология гы.љпџарьп-љщ кандццаты, доцент, ФГБОУ ВО ”Шадринск мемлекетт-:к педагогика.гљщ университет;”, Ресей Федерациясы
Фњлютина Т.Н	педагопжа Еы.љпџарыныц кандцдаты, профессор, ФЛОУ ВО ”Шадринск мемтекетпк педагогикальщ университ*, Ресей Федерациясы
тбеков МБ.	докто ы, о есс , Та УШУ
Телеубаев Ж С.	ауы.гппаруапљм..-љ№ы Еьпымдарьжьщ докторы, профессор, Тар№ПТУ
Абдыкадырова ТР.	педагопжа Еыгљтџарыныц докторы, профессор, ТарУПТУ
Тиарова А.Н_	филология Еыльпџарыныц кандидаты, доцент, ТарМПУ
Шутанов ХГ	филолопш ;ы.тьпщарынын кандидаты, профессор, ТарМПУ
Токбергенова З.С.	таут Еы.лымдарыньщ кандидаты, доцент, ТарМПУ
Исабекова ГЪ.	PhD, доцент, ТарМПУ
Егембердиева C_LLI_	ф.мм_ю, доцент
Абдрахман Г.К.	филология Еыльтџарыныц кандидаты, доцент, ТарМПУ
Т аеваР_С_	ИЮ, доцент, Т УШУ
Игисинов С	PhD,Ta МЕТУ
т                ШТ Гизатуллина ГА	гы.гљпџа            кандидаты, Т философњя гы.лымдарынын кандидаты, ТарМПУ

Тылыми басы.лым

Тар.МПУ ХАБАРШЫСЫ

Жылына 4 рет жарыкка шыгады

Тараз мемлекећк педагогикальщ университет“ Еылыми-педагогикальщ журнал, 2020

Обыденкина Л.В., Абиева АЛ. Влияние информационных технологий

объчення на развития языковых компетенций младших школьников .      Рахметова УМ. Студенттер мен окутпыларт «елкетану» IkHiH окытудыц	87
манызды т№стары..   Сарыбекова К.Н., Есеналы АА. Педагогикальщ тренинг - м:џа.лћ1 мен окушы	94
арасында№ы карым-катынас кхра.лы.	98
Садибекова МО. Казахстан Республикасында EIHk.1}03HBTi 6i,TiM берудј дамыту	103
Тереалиева Н.Ж. Уставы жаксыньщ №станымы жаксы..      ФИЛОЛОГИЯ пл ЖЭНЕ ВДЕБИЕТ: $АЗА$, ТЫС, ШЕТ ПЛДЕР1	107
Abitayeva А.», Toishybekova G.A. Methods of leaming 01' acquinng languages.......	110
Абитаева АД. езге                6apiH    Адай Р., Мамбетов Ж. «Кобыланды батыр» жырын мультимедиялыъ; к»а.лдар	112
аркьты окыту......	115
Гученко В.А. Бытовой н духовный аспект романа М. Булгакова «Белая гвардия»	119
Искакова СБ. Стилевые доминанты в поэзии Ербола Жумагулова..	122
Кенжекулова Ф.щ., Байсеит АД. Темђ)бек Кожакеев-сатира сан.лагы.....	128

т

Мукашева А. Абай кара ce№epiHiH такырыптьщ                                                 131

Мукашева А. Абай мхра.ларынщ№ы танымдык135

ШЬЕАРМАШЫЛЬЩ МАМАНДЬЩТАР
Бердимуратов Р. Курашда тактик тайёргарликнинг ахамияти..	139
Бекбергенов З. Телевидение режиссёри санъати.	142
Алламуратов F.A. Керкем шьњармада портрет хам онын турлерн..                                                                                                                                                                                                                                  Кожалепесов С. С. Санъат ва маданият сохасида ахборот-коммуъшкация	145
тизимларннинг ахборот хавфсизлигини бахолаш модетларнни куриш..	150
Бабаджанова АЖ. Ёшлар тарбняснда хуждий тарбня ва снёснй маданият	154
Примбетова Н.Р. Балалар куранышы-хаммемнздин бахтымыз.            Сапарбаева ГА. Жаслар менен ислесиУде маденият райларыньщ ахмиетли	158
роли..... Уразова ЛК. Культурно-досуговые ъчреждения каракалпакстана в военные	160
годы.......	163
Xodjametova G. Muzika oqitiw processinde nota sawati hAm oqitiw fonnasi....... .	167
Botwova X.T.Marosim f01k101i va uning o'ziga xos xususiyatlari.	170
Xodjaeva N.L. Хот dwijorhgi texnikasining amaliy ko'mkmalai....	177

Bekbergenov Balalardi1i muzikaliq thlimi tirbiyasm dyretiwde qollanilatu$in pedagogikaliq texnoliya......180

Qudaynazarov А. Teatr=tomosha tadbirlarini loyihalashtirishda kompozicion
tuzilishi	184
Asqarova Z. Qaraqalpaq milliymuzikalarinjaslar$a [iyretiw.                       Султанова З. Формирование компетентной личности, совершенствования	187
профессиональной подготовки нразвитњя качеств....... —        Allamuratova U., Maxammatdinova L. Qaraqa1paq dAstanla1i [izindiler ayiiw	192
usilla1i.. Allamuratova Г., 2Maxammatdinova L. keleshek dwladti mddeniyatqa	197
qiziqtiriwda. milliy muzika sirlarini1i dlumyeti. Джумашев А.М., Уразова ЛК. Культурная жизнь города Нукуса 70-90- е годы	200
ХХ века (по мемуарам н воспоминаниям)....	204
Сапарбаева Г., Утепбергенов Х. MAdeniy ilajlardi1i tdrbiyaliq ihmiyeti.	207

212

TapMny Xa6apu_lblcbl,                           

Shaxstlñ muzlkallq talaplan muzlkahq tárbiyadan, áslrese baslawlsh klasslarda balalar ushm amaléan joqarl kórkemlikke iye namalardlñ shertlllwmen, mugallim_lllñ sabaq bansmda ocpwshlda muzlkaga boléan sú»spenshllikti payda ete allwman éárezll. Bul bala tárepmen muzlkaél boléan ishki luwh1Y talaptlñ, zánirliktlñ sanali moymlamwma tán allmwma allP keledi.

Biz bul waziypalardl órmlay otmp, óclltlwdlú izbe-izligi, bir pútmligi, •sltemaliliél prmciplermen kellP sluqsaq, ócptlw, muzlkamñ mádemyatti qállplestmwge, shaxs tárbiyasma táS1r etedi dep oyla»mz.

ÁDEBIYATLAR

1 .Karimova. D. Musiqiy pedagogik mahorat asoslañ. T. Ïqtisod moliya. 2008.

2.Azizxodjaeva.N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahomt. Oquv qollanma.-T.:

2006, 160b.

3.Begmatov.S., Karimova D. 6-sinf musiqa darslik. T .,-2006

4.Golish.L.V., Fayzullaeva.D.M. Pedagoglk texnologiyalami  va rejalashtinsh.-T.: 2010 146 b. 5-6 bb.

5.Didaktika. -1997 yil. «Fan» nashñyoti. Buxoro 254b

6.Ïshmuxammedov R.J.. Înnovatsion texnalogiyalar. Istedot -2008.

AHAaTna

M¥FU1iuepi 6anaHb1 ecry Ea6ineriHe aañb1HaaY%1 KepeK. CoaaH KeñiH TeXHO,10rHW1b1k.: xa36anapab1 gepTTeyai 6aCTaHb13.

AHHOTaUHfl  no HOTaMB HaqaT1bHb1X Knaccax MY3b1Ka.T1bHbN 111KOna-X HrpaeT po,lb yqaLIJHXCH. Flpe*ue, tieM HaqaTb YPOKH MY3b1KH, npenoaaBare,1H

K,1aCCOB aO,TÆHb1 nurOTOBHTb peõëHKa K cnyxoB0MY BOCIIPHHTHFO. 3aTeM HatlHHaTb H3YMaTb no TeXHO,10rHHeCKHM MeTOaauM H3Y1eHHe HOT.

Annotation

Leaming music in elementary grades in music schools plays a huge role for students. Before startmg music lessons, primary school teachers must prepare the child for aud1t01Y perception. Thenbegintostudfihestudyoftechnologicalnotes.

UDK.221-(78-79); 19-20

MAROSIM FOLKLORI VA UNING 0' ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

Botn•ova X.T.

Andijon Davlat Universiteti, San'atshunoslik fakulteti, Uzbekistan

"Insonga sihat-salomatlik tilash, uning tunnushida to'kin-sochinlik, kundalik hayotida omad keltlrish yoki inson hayotinmg muhlm nuqtalanni qayd etish, nishonlash maqsadlda maxsus o'tkaziladigan, xalq orasida qat'iy an' anaga aylanib qolgan xatti-harakatlar marosun"

Taniqli olim Bahodir Sanmsoqovning ta'fifidan ma'lum bo'ladiki, maroslm xalq orasida qat'iy an 'anaga aylangan tadblr hisoblanar ekan.

Inson tug'ilgamdan to hayotdan ko'z yumguniga qadar o'nlab marosimlar guvohiga aylanadi. Gohida uning markaziy qahramoni- gohida ishtirokchi, gohida oddiy kuzatuvchi

                                                  Taprvłny Xaíapujbłcbl,      2020

bo'ladi. Ammo marosimlar hayotning ajralmas qismi sifatida hamisha hamrohlikda sodir bo'laveradl.

Marosim amb tilidagi "marsum” so'zidan olingan bo' lib, 1 — chizilgan; 2 — rasm qilingan; 3 — odat bo'lgan ma'nolarini anglatadi. Muayyan qoidalar asosida chizilgan, millat tomonidan rasm qilingan va odat tusiga kirgan tadbłrlami esa shaltli ravishda uch mrga bo'lish maqsadga muvofiqdir.

l . Oilaviy mansimlar. Ular, odatda, biror shaxs yoki oila a'zosi hayotidagi muhim voqealar munosabatl bilan amalga oshłriladi. Oilaviy marosłmlar ishtłrokchilari qarindoshlar, quda-andalar. do 'stlar, tamsh-bilishlar, qo'shnilar va mahalladoshlar ishtłrokida o'tadi.

2.      Tabiatda ro'y bergan o'zgafishlar, muawan odat, rasm-msum bilan aloqador va ma 'lum darajada zamrat oqibatida tashkil qilinadigan mansimlar. Bunday marosimlar bahor, yoz, kuz, qish fasllarida uyushtinladi. Ularda biror qishloq, mahalla, tuman aholisi qatnashadi. "Shox moylar”, "Susł xotłn”, "Choy momo”, "Darvishona” kabllami shular jumlasiga kilitłsh mumkin.

3.      Umumxalq bayTamla1i munosabati bilan tantanali ravishda o'tkaziladigan marosimlar. Bunday marosłmlarga Mustaqillik bayrami, Navro'z bayrami, lydi Ramazon, lydi Qurbon, Hosil bayramlari nisbat beriladi. Umumxalq bayramlari butun mamlakat miqyosida nishonlanadi. Har bir oila bunday marosimlarga o' zining hissasini qo'shishga harakat qiladi.

Oilaviy marosimlar. Xalq tajnbasidan o'tib, an'anaviy tus Olgan oilaviy marosimlar, asosan, uch turclan iborat bo'ladi. Ulamł to'y, motam, biror oila a'zosi hayotldagi muhim voqea (kasaldan tuzalłsh, ilmiy daraja olłsh, haj safanni bajo keltinsh va boshqalar)ning ro'y berishi munosabati bilan o'tkaziladigan yig'inlar tashkil etadi.

Odatda, yangi oilaning paydo bo'lłshi mkoh to'ylari bilan boshlanadi.Qizni tłumushga bełish harakatini oilasiga sovchi kelish belgilagan.Mahmud Koshg'ariyning "Devonu lug'otit-turk” asarida "sav” so'zining xabar berish ma'nosi borligi qayd etilgan.Shu ma'lumotga asoslanib "sovchi” milliy tilimizdagł eng qadimgł so' zlardan emasmikan, degan fikrga bonsh mumkin.Chunki sovchi bo'lajak kelin oilasiga kuyov haqida, uning shu qizga uylanish niyati borlłgi haqida, kuyovga esa kelinning rozi, rozi emaslłgi haqida xabar bełuvchi elchi hisoblanadi.To'y marosimi ham to'y Olib kelish, indovchi yuborish, ziyofat berish, yor-yor aytish, tortłshmachoq, ayrim vlloyatlarda kampir o'ldi, qo'l silatdi kabi qator kichlk sahnali mansimlardan iborat bo'ladi.Aslini ołganda, har bir to'y kelin va kuyov yashaydigan hudud aholłsi tomonidan Ylllar davomłda o'ylab topilgan sahna — ssenariy asosłda o'tkaziladi. Umng ishtirokchłsi boshqa bo'ladi, xolos LI.B.45J.

Ya'ni iqtisodły ta'minlamsh, el-yurtdagi hunnati, to'y xarajatiga munosabati to'yning uyushtirilish sifatini belgilaydi.To'y marosimlarinmg shaltlari hayotnmg o'tishi bilan o'zgarib tuadi.Masalan, uzoq qadimgi zamonlar kuyov bo'lmłsh yigit uylanajak qizni jismoniy jihatdan yengishi lozłm bo'lgan.Keyinchalik bu shałt qizga talab chiqayotgan yigitlar o'ltasidagi kurashga ko'chgan.Yana ham keyinroq bu shartlar ham o'zgargan. Har bir harakatda so'z ishtłrokidagł udumlar bo'lgan.Hozir bu udumlar ko'proq sovchllaming so'zga ustalłgi bilan kelin tarafni ko'ndinsh, kuyov do'stlariga samolar berish, qiz kuyovnikiga kelganida, yangalammg qłzni kuyov tarafga topshinsh lavhalalicla saqlanib qolgan. Ayrłm hududlarda yor-yor, kelin salom odatlaridan tashqari o'lan aytishadi. Qizlar bir taraf, yigitlar bir taraf bo'lib, lirik mazmundagi tortishuv o'tadi. Masalan. Toshkent viloyatining Angren tumanida o'lan ayłish odatiga alohlda e'tibor benladi. Respublika o'lan aytish tanlovimng doimiy o'tkazłlishi esa bu jam rivojiga turtki bo'ldi, deyish mumkin.

Yigit:

O'yna tlilib deganda, o'yna turib,

O 'Itanaman — kuyaman sem ko' rib,

O 'Itanganda — kuyganda seni ko 'lib,

Emaklaysan — kulasan, labing błu•ib.

Kiygan to 'ning yarashgan bo'yginangga,

TapM11Y Xa6aplJblcbl,

Men bilmadim ne so' z bor o'yginangda, Ennaklasam ermaklay labim burib Indamasdan bonb yot uyginangga.

To'y davomida kelin gulxan atrofida aylantiriladi.Bu udum payti yor•yor aytib turiladi.Yor•yor tugagach, navbat kelin salomga keladi. Toshkent va aynm boshqa hududlarda kelin salom to'yning ertasiga aytlladi [2].

Oilaviy marosimlar qatondan o'rin Olgan yana bir to'y bolaning tug'ilishi bilan bog'lanadi va beshik to'y deb yuritiladi. Odatda, bola tug'ilganidan keyin 7-21 kun orasida aqiqa marosimi o'tkaziladi. Undan keyin beshik to'yi qilinadi.Beshik to'yi yangi tug'ilgan farzandning blrinchl beshikka belamshl bilan boshlanad1.Beshik to'Y1da sumay, doira va boshqa tomoshalar ko'rsatiladi.Quloq cho'zdi o'yinlari o'tkaziladi.Hamma tomoshalar tugaganidan so'ng ko'p farzand ko'rgan. piri badavlat kayoni ona bolani maqtaydigan, unga yaxshi tilak tilaydlgan qo'shiq aytadi.Besh1k jihozlari tanor bo'lgamda, kayvoni ona bolani "shunday belaynnzmi?" deb teskari yotqizad1.Hamma xotinlar "yo'q, yo'q" deb javob beradilar. Shu yo'sinda bola bir necha mafia beshikka nobop yotcpziladi va "shunday belaymzmi?" deb so'raladi va yana "yo'q, yo'q" javobi olinadi. OX11'i "Ha" bilan bu marostm tugaydi. Shundan so'ng bolaga onalik qllayotgan ayol chaqaloqni beshikka belab turib, qo'shiq aytadl:

Qoch-qoch babasi,

Keldi beshlkning egasi.

Ota-onang gapinshsa,

Qichcprishsa, yana qo'rqma!

Qo'slnqning clavomida it, mushuk, eshak va boshqa hayonlar ovoz chiqarsa, qo'rqmasligi kerakhgi aytilgan. Bola belamb bo'lgandan so'ng beshik ustldan sochqi sochiladi va isiriq tutatiladi. Uning aytimi quyidagicha:

Isirtq, isiriq, Chatnasm, isiliq, Tutasin isiriq.

Bolamga ko'z tegmasin.

Kim qo'zimga ko'z qilsa, Ko'zlari oqib tushsin.

Shundan keyin beshikdagi bola maxsus xonaga olib chiqiladi, mehmonlarga osh tarqatiladl. xotmlar tuli matolar. kiyimliklar bilan chorlanadi,

O'zbeklarda esda qoladlgan to'ylardan biri xatna (sunnat) to'yi hisoblanadi. Bu to'y xatna, sunnat, chupron, chukron, qo'lim halollash kabl nomlar bilan atab kelmgan.

To'y egasming qo'li ochtqhgi, ko'pincha, shu to'yda aniqlangan. Ona taraf toy va kuyov tarafni smpolar bllan siylagan. Ota taraf ymrtga osh bergan, qarmdosh-urug' va tanishlarga dasturxon yozgan. Chorva bilan shug'ullanadigan hududlarda, albatta, ko'pkari, uloq Qadimgi an'analarga ko'ra, Xorazmda "01tin qovoq", Andljon, Farg'onada "Quloq cho'zma", Toshkentda "Bola mast"laro'tkazilgan. Masalan, Toshkentdagi odatga ko'ra to'y bolaga zarar qilmaydigan turli ichimliklar berilib mast holatga keltinshgan. Shundan so'ng bola, tog'asi, amakisi yoki qo'shni yigitlardan birming yelkasiga opichilgan. Ziyofat to'pwnaclan ma'lum masofada uyushti1ilgan.Belg11angan vaqtga bolani uyga yetkanshdan avval xonadonma-xonadon kirib chicplgan. Bu paytda mana shunday qo'shiq aytilgan:

Masjid bo'lsa, madrasa, Ho yallo, yallo, yallo. Bir Odil poshsho bo'lsa, Ho yallo, yallo, yallo. Har kim sevganin olsa, Ho yallo, yallo, yallo.

Taprvłny Xaőapujbłcbl,

Professor B. Sarimsoqovning yozishicha: "Chorqarsak xatna to'yming eng qiziq va hal qiluvehi nuqtasi sanaladi. To'y ishtirokchilari katta doira shaklida mradilar.lchkl qatordagłlar tiz cho'kishib turishadi.O'rtaga bir yoki ikki yigit tushib chalinayotgan qarsak ritmi asosida chorqarsakning błrinchl (chaqłriq) bo'lłmł "Yallama yonm” qo'shig'iga o'ymashadi”

13.B.1131.

Qo'shiq matni:

Bundan bordim, otibsiz, Par yostłqqa botibsiz.

Par yostłqm ko' tarsam, Gulday łoza yotibsiz.

Naqarot:

Yallama Y'Q1im, yallola,

Yallolashaylik, yallolashaylik. To'ltta-beshta bir bo'lib, Hasratlashaylik.

Hasrat bog'ingdan,

Quralay ko' zingdan. O 'Idira bersang, kuydira ber, Shakkar so' zingdan.

O'zbekistommłzning viloyat, tumanlari ko'p. Har bir hudud to'y marosimlałini o'tkazishda o' z udumlariga ega.Shunmg uchun uylanish, qiz uzatish, beshik, xatna to'ylanda umumiy milliy odatlar asos bo'lsa-da, ulardagi kichik, juz'iy tadbirlarda bir qator farqlaming kuzatilłshi tabiiydir.

Xalq marosłmlałi qatoridagi motamlar eng qadimiylaridan hisoblanadi. Yaratilganiga qafiyb 3000 yil bo' Igan "Avesto”da ham vafot etgan oclamm dafn cłllish bo'yłcha ma'lumotlar bor. Mahmud Koshg'ariyming "Devonu lug'otl-t-turk” asarida esa motam marosimida ayđiladigan cło' sliłq — marsiyalardan misollar keltirilgan.

O'zbek motam marosimlari juda ko'p turli hajmda o'tkaziladigan yig'inlardan iborat. Uch, yetti, yiginna, qirq kunllklar; qor yog'di, gul, shir oshi, qovoq kabi movliyatlar shular jumlasldandff.

Marsiyalarda hayotdan ko'z yumgan odamning hayotligidagi fazilatlari, uning mehribonlłgi, i»nonli ekanlłgi esga olinadł:

Baland tog'lar past bo' Idimi, voy otam, O 'Igamngiz rost bo 'ldlłnł, voy otam.

Shamol kelmay o'chdi chirog'łm, voy otam, Kuz kelmay xazon bo'ldi bog'im, voy otam.

Shu tarzda Oła, ona, bola, aka, uka, umuman, qarindosh nomlari tilga olinadi. Amaki, tog'a, xola, ammalar ham Oła, ona nomi bilan atalaverad1.Bunday cło' shłqlar marsłya deyiladi. "Marsiya” arab tilidan olingan bo'lib ('43), "motam she'ri” ma'nosini anglatadi. Xalq orasida marsiyani ”aym yig'lash” deb ham atashgan. Zavqiyning "Yuzingm ko'rsatib” so'zlałi bilan boshlanadłgan muxammasida: "Sani dardi firoqing afiib-aytib yig'lay o'lguncha” misrasida ham aym yig'lash ma'nosi yo'q emas. Odatda, motam marosimi hayotdan ko'z yumgan shaxs vafotłga Ylllik ma 'rakalar o'tkazish bilan yakunlangan 14.B.57J.

O'zbek xalqi qadim zamonlardan dehqonchilik, bog'bonllk, chorvachilik bilan shug'ullangan. Dehqonchilik ham, chorvachillk ham mutlaq tabłat mułuxwati va mjiqllklari bilan bog'liqdir. Elta bahordan kech kuzgacha dehqon dalada mehnat cł11adi.Qishda esa yerga iloji boncha ko'proq nam singdinsh choralarini ko'radi. Chorvador esa yil davomłda chowani semirtirish, ko'payftilish bilan band bo'lad1.Binobarin, yil fasllarimng qulay kelishi dehqon xłrmoniga ximłon qo'shadi, chorvador mehnati samarasini ro'yobga chiqaradi. Shuning uchun otalar va momolar yomg'ir chaqirish, yomg'ir to'xtatish, shamol chaqirish va to'xtatłsh tajribasmi ipidan ignasigacha keyingi avlodga meros qilib qoldirishga odatlangan. Natijada, Xaőapujbłcbl, Nol,

o'nlab marosimlar kashf eti1gan.Marosim1ar esa, albatta, so'zning sirli ta'sili bilan yashagan, amalga oshłrilgan.

Professor Mamatqul Jo'rayevning "O' zbek mavsumiy marosim folklori” kitobinio'qigan kitobxon o'zbeklarda Yllnmg 365 kunidagi deyarll har bir kun dehqonchilik, bog'dorchllik, chorvachillk kasbi bo'yieha o'zining maxsus nomi, marosim bilan bog'lłq jihatlari borligiga ishonch hosil cłlladi.

O'zbek mavsumiy marosim folklQ1i yil fasllarida o'tkaziladigan marosimlardan iborat, Bahorgi mavsum marosimlari loy tutish, shox moylash, Navro'z, yomg'łr chaqirish, darvłshona; yozgi marosłmlar Choy momo; kuzgi marosimlar shamol chaqllish; qishki marosimlar yas-ymsunlardan lboratdir.Yuqonda qayd etllganlardan tashqari yozgł to'qson, chilla, qishkl to'qson, chilla, ayamajuz, hut•yut deb nomlanadigan o'nlab udumli muddatlar ham ma 'lum darajada marosim qo'rinishlariga ega.

Masalan, loy tutish marosimłda muayyan hududda yashaydigan aholi afiqlami łozalash, dalaga suv chiqarishni osonlashtirish uchun hasharga chiqadi.Xotiralardan błricla baxshi Bo'ra Ahmedov Sherobod tumanida shunday marosim o 'tkazllayotganda, hasharchilar yomdan o 'tib qolgan.Unga loy tutishgan. Shunda baxshi; Hojakam haj ga ketdi, Bilmadim kujo ketdi.

O 'n Ikkl jumurtqadan Qirq sakkiz jo'ja ketdi. topishmog'mi aytgan.

Ishlayotganlar bir yil, o'n ikki oy, qirq sakkiz mehnat haftasi yashiringan topishmoqni topa olmaganlar va baxshi aficł łozalash ishidan ozod qolgan. Shox moylar marosłmł bahorda qo'sh chiqansh bilan bog'liq bo'lgan. Dehqonlar yil davomida ekm-tikm mo'l-hosil berishiga umid Clilib błrinchi qo'sh haydaydigan ho'kiz shoxiga zig'ir moyi surganlar,Marosimda dehqonchllik pin — bobodehqondan mo'l hosil bo 'lishim tilab niyat qłlishgan.

Yomg'ir chaqłrish marosimi, asosan, bahorda yomg'ir yog'magan yillarda o'tkazilgan.Qadimda muqaddas Yada toshl bo'lgan ekan.Mana shu tosh yordamida yomg'ir chaqłrishgan.Mahmud Koshg'ariy "Devonu lug'oti-t-turk” asarida shaxsan o' zi yoz kunlanda yong'in bo'lganda, bu tosh mo'jizasi bilan yomg'ir chaqirillb, yong'm o'chłrilganiga guvoh bo'lgamni yozad1.Keyinchalik yomg'ir chaqinladigan hududlarda "Susł xotin” mansimi o'tkazłlgan. Bu marosłm bir joyda ayollar, bir joyda erkaklar ishtirokida o'tkazilgan:

Susł xotin — sulton xotin,

Ko' lankasi maydon xotin. Suv xotin — suvsiz xotin, Ko'ylaklari bo'z xotin.

Hosillar mo'l bo'lsin, suv xotin,

Dehqonmng uyi to'lsin, suv xotin. Kazzobmng uyi kuysin, suv xotin, Suv xotin — suvsłz xotin.

Yuqołida keltililgan matnga o'xshagan qo'shłqlar yordamida kichik hududlarda yomg'ir chaqirib lalmi yerlarda ekilgan bug'doylaming łułish va o'sishi uchun imkon yaratishga urimlgan.

O'zbek xalqining bayram marosimlari ham ko'p. Ularda O' zbekistonda yashovchi butun aholi ishtirok etadi.Xususan, łunumxalq bayramlanning eng azizi Mustaqillik bayramidir.1991 yil 31 avgust kuni O'zbekiston mustaqil davlat deb e'lon qilindi.l sentabr Mustaqillik kuni deb belgilandi.1991 yil I sentabrdan boshlab har yili butun O'zbekiston mustaqil yurt sifatida o'zining ozodlikka erishganini nishonlab kelmoqda. Mamlakatning pofiaxti Toshkentda, Qoraqalpog'iston pofiaxti Nukusda, hamma viloyatlar markazlarida, tumanlar markazlałida katta tantanalar uymshtiri1di.Toshkentda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev butun o'zbek xalqiga, O'zbekistonda yashovchi hamma millat vakillariga qarata nutq so'zlaydi.yurtimizdagi boshqa hududlarda ham mahalliy rahbarlar

Xa6ap11]blcbl, NOI,

O'zbekiston mustaqilligi sharafiga nutq so'zlaydilar.Katta bayram konserti uymshtiriladi.Bu konsertlarda xalq qo'shlqlari, rasm-nusumlafi, dostonlardan parchalar, askiyalar, xalq raqslari, ama11Y san'at namunalari namo»sll etiladi,Kuzg1 ekmlar sayillari o'tkaz11adi.O'zbek1ston Mi111Y bog'idagi tantanalar televideniye orqali butun dunyoga ma'lum cplinadl [5.B117-119].

O'zbek xalqimng eng qadlmg bayramlaridan biri Navro'z hisoblanadl. Nauo'z — yangi kun ma'nosini ifodalaydi. Abu Rayhon Bemniy o'zimng "Qadlmgi xalqlardan qolgan yodgorllklar" asarida Navro'z bayrami Jamshldmng taxtga o'tlrgan kunidan boshlab nishonlangani haqida ma'lumot beradi. Bahorgi kun va tunmng teng kelish kunini 3-4 ming yil oldin kashf qilish, 21 martm yangi YII bayrami sifatida tantanali nishonlashning o'zi yutmizda ilm taraqqiyoti qanchalar rivojlangani haqida ma 'lumot beradi. Quyoshning hamal burjiga klrishini amq belgllash astwnonuya fani kashfiyotl hisoblanadl. Flrdavsiyning "Shohnoma" , Umar Xayyomning "Navro'znoma" , Alisher Navoiyning "Tarixi muluki Ajam" asarlarida bayramni o'tkazish talixi, odatlari haqida tafsilotlar bor. Masalan, Umar Xayyom Navro'z kuni bosh kohlll podshoh oldiga may to' Ia oltin jom, uzuk, dirham, dinor, alpa ntholi, qilich, o'q-yoy, dovot va qalamdan iborat sovg'a olib kellshmi va tabriklar izhor qilishini yozadi.

Navro'z kuni, shu kun atrofida odamlar ko'k somsa, ko'k chuchvara, ko'k varaqi somsa, sumalak va boshqa turli taomlar tayyorlaganlar. Toshkentda halim pishirish odati bo'lgan.Navro'zda maxsus xalq qo'shiqlanni ayt1Sh rasm hisoblangan.Ulardan jarchilar qo'shig'i, Navro'z keldi, yoz keldi, Navro'z o'lanlari mashhur edi.

Xususan, "Navro'z olqishi"da shunday deyilgan:

Eskl yil ketdl,

Yangi yil keldi.

Doshqozonlar tizilsin, Sumalaklar suzilsin.

Bug'doylar pishib chosh bo'lsin, Yeganimiz osh bo'lsin.

Muhammad Rizo Ogahiy o'zining lilik ijodida Navro'z bayrami haqida diqqatga loyiq ma 'lumotlar berad1.Xususan, shoir Navro'z kuni taqdlr og'ir sinovdan o'tkazayotgan, betob, g'arib odamlami ziyorat qilish savobli ekanini ta'kidlagan. Navoiy va Ogahiy an'anasi keyinchalik Mucpmiy, Furqat. CHo'lpon, Oybek, H.Olimjon ijodlda davom ettinldi. Sobiq sho'ro tuzumlda Navro'z bayramiga qayta-qayta hujumlar u»lshtirilgan. Harakatning eng og'ir payti 1986 yilga to'g'ri keldi. Bu yili Navro' z bayrami nishonlanmagan.O'zbekistonmng mustaqilllkka erishuvi Navro'zga bo'lgan munosabatda aniq ko'rinadi. 1990 yilda Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan Navro'z umumxalq bayami sifatida keng nishonlandi. Shundan buyon Navro'z bayrami o' zbek xalqining ornqib kutadigan shodiyonasiga aylandl.

Umumxalq bayramlari qatoridan munosib o'rin olganlari slfatida Ramazon hayiti va Qurbon haylti bayramlarini ham ko'rsatish mumkin. Yurtimiz mustaqil bo'lganidan beri islom clini bilan bog'liq bu ikki bayram alohida nishonlana boshlandi. Har yili ramazon oyida islom cliniga e'tiqod qiluvchilar 30 kun davomida ro'za tutishadi. Og'iz ochar payfti bo'lgamdan so'ng 30 kun yosh bolalar ramazon aytishadi. Qadim zamonlarda ramazon aytish o'spu•in yigitlar zimmasida bo'lgan.Qishloq yo shahar ko'chasining o'ltasida yakkaxon qo'shiqchl atrofida 5-6 ta do'stlan bilan ramazon afigan.Davramng Ikki chekkasida xurjun xalta bilan ikki figit eshik oldiga borib davraga qaytgan.Xonadon egalari ramazonchllarga hadya — ehsonlar chiqarib berishgan. Marg'ilon shahndagi qariyalaming eslashlcha, bu o'z vaqtidajuda fayzli va orziqib kutilgan daqiqalardan iborat bo'lgan ekan:

Ramazon afiib keldik eshigingizga, Xucloyun o' g'il bersm beshlgingzga. Ramazon yo ramazon, may ramazon,

Muhammad ummatiga may ramazon.

Makkada bir yog'och bor, boshi qora, Xudoyim o' g'il bersin, qoshi qora.

X'a6apu_lblcbl, NOI,

Ramazon yo ramazon, may ramazon,

Muhammad ummatiga may ramazon.

Odatda, ramazon oyi ramazon hayitl bilan yakunlangan. Ammo yil davomida ramazon aytuvchilar ham bo'lgan. Toshkent viloyati Angren tumanida yashagan marhum Oltivoy Ota yil — O'n ikki oy otda qishloqma-qishloq ramazon ayftgan. Har Xll yaxshi niyat qilgan odamlar unga sovg'a-salomlar berganlar. Ota ehsonchiga bitta non berib, duo qillb ketavergan, ramazonni aytavergan [6.B.38].

Xullas, islom dinimiz bilan bog'liq umumxalq bayrami yiliga ikki mafia: Ramazon va Qurbon hayfi slfatlda nishonlangan. Bu davrda qurbi yetgan odamlar iqtisod1Y qiynalgan yurtdoshlariga zakot, fitr ehsonlarini berishgan.

Shunday qillb, o'zbek xalqi qadim zamonlardan o'z hayoti davomida tuli marosimlar o'tkazgan va bu marosimlarda Yaratgan Tangndan yaxshi orzu-istaklaming ro'yobga

qadrlangan.

ADABIYOTLAR

1. Sarimsoqov B. folklori / O'zbek xalq og'zaki poetik ijodi. T.: O'qituvchi,

1990. -B. 116-141.

2. Sarimsoqov B. O'zbek marosim folkolori. —T.: Fan, 1986.

3.Jo'rayev M. O'zbek mavsunny marosim folklori. — T.: Fan, 2008.

4.Jo'rayev M. Nauo'z bayrami. — T.: Fan. 2009.

5.Shodiyev B. Navro'z bayrami. — T.: O'zME, 2001.

6.Qoraboyev U. O'zbekiston bayramlari. — T.: O'qituvchi, 1991.

636eKCTaHHb1H KernereH OÕJ1b1CTaPb1 MeH ayaaHaapb1 6ap. ap 0611b1CTa YHneHY TOñnaPb1H eTKi3Y aacrypi 6ap. HeKe, KYñey, õeciK, cyHaeTTey - xanr1b1Fa opTax ¥TITTb1X aacrypnep 6011FaHb1MeH. KIL11iripiM ic-apeKeTTepae Keñõip añb1PMa111b1J1b1KTap Gap.

EH KOHe paciMaepaiH õipi - aga T¥TY KegeHi. 3000 •.kbLTIFa yaKb1TTaH õepi -aa NIaPh¥Ub1 xepney Ma-TliMeTTep 6ap. Maxwa

«AeBOHY ce34iri-rŸpiK» KiTa6b1Haa aga T¥TY Mb1CanaaPb1 KeJITipinreH.

Annotation

There are many regions and districts of Uzbekistan. Each area has its own tradition of wedding ceremonies. So while maniage, bridegroom, cradle, and circumcision are common national traditions, there are some differences in the small. mmor actW1ties.

One of the most ancient ceremonies is the mourning pertod. Avesto, which has been created for almost 3,000 years, is also known for its bulial. The book Devonu Dictionary-TTurk by Mahmud Koshgari provides examples of mourning.

AHHOTaUHH

ECTb MHOrO 06nacTeñ H pañ0HOB V36eKHCTaHa. B KŒ+UOM pañ0He eCTb CBOH TPaZUIUHH CBaaeÕHb1X nepeMOHHñ. TaKHM oõpa30M, XOTH 6paK, NeHHX, KOJIb1ÕeJ1b H oõpe3aHHe AB-TIÆOTCI OÕLUHMH HaUHOHW1bHb1MH TPåUHUHAMH, B HeÕ01bL11HX, HegHat1HTE1bHb1X aenax eCTb HeKOTOPb1e Pagm1ZIHH.

OAHa 113 APeBHeñL11HX gePeMOHHñ - TpaypHb1ñ nepH04. ABecT0, KOTOPb1Ï-1 C03aaH B Te^tleHHe IIOHTH 3000 ner, TaK3Ke H3BeCTeH CBOHM 3aXOPOHeHHeM. KHHra Maxwa KowrapH Devonu Dictionary-T-Turk 11PHMePb1 -rpaypa.

                                                                                           ТарМПУ Хабаршысы,            2020 ж.

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТПК ПЕДАГОГИКАЛЬЩ

УНИВЕРСИТЕТШЩ ХАБАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ТАРАЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО

ПЕДАГОГИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА

BULLETIN OF ТНЕ TARAZ STATE PEDAGOGICAL UNIVERSITY

(41)

2020

Редактор: Султаналиева ХА.

Техникалык редактор: Абдрасилов ХИ.

Мукаба дизайны: Саменов М.

Баспа кћаптыц iLIIki мазмџ-љжа жауап бермейј. Автордын дайын файлынан а.лынпн.

Басуъа 13.03.2020 жылы цол;оЙьтды.

ITiI_IIiMi 210 х 297, 1/16. кназ. Ecerri 6eri 17,8; Шартты 6eri 10,9

Тара.лымы 300 дана. Тапсырыс №139

Подписано в печать 13.03.2020 г.

Формат 210 х 297 1/16. Бумага офисная.

Уч. изд.л. 17,8; Усл.п.л.1О,9 Тираж 300 экз. заказ №139

ТарМПУ, Редакцињлык баспа 6e,1iMi

OSOOOO, Тараз 5, Теле би 62