Мактабгача таълимда экология

Mavzu: Aholi, ekologik adaptatsiya va ekologik
xavfsizlik.

Mavzu: Aholi, ekologik adaptatsiya va ekologik xavfsizlik.
Reja:

Odamzod paydo bo`lgan ilk davrlarda uning tabiiy ko`payishi nisbatan juda sekin bo`lgan. Yangi era boshlarida Yer yuzasida taxminan 250-300mln kishi yashagan bo`lib, shuning 100-140mln atrofdagisi Hindiston, 70mln.ga yaqini Xitoy, 10mln.dan oshig`i Osiyo va Shimoliy Amerikada yashaganligi fanga ma`lum. O`sha davrlarda Sobiq Ittifoq hududida 5-10mln kishi yashagan, Markaziy Osiyo va Kavkaz orti mintaqasida aholi ancha zich bo`lgan.
Hozir dunyo aholisining yiliga o`rtacha 80mln kishiga ortib borayotganligi e`tiborga olinsa, 2025-yilda sayyoramizda 8mlrd 206mln, 2050-yilda 9-10mlrd aholi yashashi bashorat qilinmoqda. (BMT bashorati)
Dunyo aholisining 80% qismi asosan balandligi dengiz sathidan 500m.gacha bo`lgan hududlarda (quruqlik yuzasining 28%ida) yashaydi. Afrika va Janubiy Amerika aholisining salmoqli qismi 500-1500m balandliklarda istiqomat qiladi.
Dunyo aholisining 70%i quruqlikning 7%ida mujassamlashgani holda, quruqlikning 50%ida aholining o`rtacha zichligi har kvadrat kilometrga 1-2kishidan ortmaydi. Yer yuzasining 15% qismida aholi deyarli yashamaydi. Aholi zichligi 1920-yilda 13kishidan, 1950-yilda -18, hozirda 40kishiga yetdi. Dunyo aholisining zichligi ham uning turli hududlarida turlichadir. Buni ushbu jadvalda ko`rishimiz mumkin.

Dunyo bo`yicha

40

Adaptatsiya (lot. Adaptatio-moslashuv) organizmning turli yashash sharoitlariga moslashishi, sezgi a`zolarining o`ziga ta`sir etadigan qo`zg`atuvchilarga moslashishi natijasida ularda sezgirlik darajasining o`zgarishi (ko`zning yorug`lik yoki qorong`ulikka moslashishi)

Adaptatsiya 2 turga bo`linadi:

Pozitiv adaptatsiyada kuchsiz qo`zg`atuvchi ta`siri ostida sezgirlik oshadi. Ko`rish analizatorida pozitiv adaptatsiya, qorong`ulik adaptatsiyasi deyiladi.

Negativ adaptatsiya 2xil bo`ladi:

Adaptatsiya hodisasini tahlil qilishning 2ta yondashuvi mavjud:
Birinchi yondashuvga muvofiq, adaptatsiya- jonli o`zini o`zi boshqaruvchi organizmning o`ziga xos xususiyati bo`lib, u atrof-muhit sharoitining ta`siri ostida xususiyatlarining barqarorligini ta`minlaydi, bu esa rivojlangan adaptatsiya qobiliyatlari bilan ta`minlanadi.
Ikkinchi yondashuv uchun, adaptatsiya dinamik shakllanishi, insonning atrof-muhit sharoitlariga moslashishi jarayonidir.
Inson biosabsik tizim bo`lganligi uchun adaptatsiya muammolari 3 darajaga qarab tahlil qilinishi kerak:



Adaptatsiya organizmning tashqi muhitda yashab qolishi yoki nobud bo`lishini muammo qilib qo`yadi. Har qanday tirik organizm yashashi uchun ushbu muammolarni hal etishi kerak bo`ladi. Adaptatsiya cheksiz va to`xtovsizdir. Inson moslashish haqidagi yetarli bilimlarga ega bo`lsa, o`z hayoti uchun zarur bo`lgan muammolarni oson hal etadi.Olimlar o`simlik va hayvonlarni iqlimlashtirish yo`li bilan organizmlarni o`z maqsadlariga muvofiq o`zgartirish mumkin ekanligini isbotlab berganlar.Natijada hozirgi davrdagi xilma-xil o`simlik va hayvon turlari yangi sharoitga moslashgan va o`z nasliy tabiatini o`zgartirgan.
Zahiriddin Muhammad Bobur Afg`oniston, Hindiston kabi mamlakatlarda bo`lganda, u joylarning tabiati va o`ziga xos xususiyatlarini jonajon vatani Andijon bilan taqqoslaydi. U Hindistondan tustovuqlar, to`tiqushlar, bulbul kabi qushlar va boshqa hayvonlardan o`z Vataniga olib keladi.
Ko`rib turganimizdek, aql-zakovatli inson hozirgi davrda, ya`ni yangi sharoitda tabiat bilan uyg`unlashgan holda ish ko`rishi lozim ekan. Aks holda sayyoramizda yashab qolishiga kafolat berish qiyin bo`lib qoladi.

Ekologik ekspertiza – atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan samarali foydalanish yoki jamiyatning ekologik xavfsizligini ta`minlash talablariga xo`jalik yuritish faoliyati va uning ishlab chiqarish natijalari javob bera olishini maxsus vakolatlangan davlat organlari tomonidan olib boriladigan alohida nazorat turidir.
Ekologik ekspertiza 2000-yil 25- mayda qabul qilingan va shu yilning 1-iyulidan kuchga kirgan ,,Ekologik ekspertiza to`g`risida``gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni huquqiy-ekologik mexanizmni shakllantirishda va uni hayotga tatbiq etishda kata hissa qo`shdi.
Ekologik ekspertiza to`g`risidagi qonunning asosiy maqsad va vazifalari – mo`ljallanayotgan xo`jalik va boshqa xil faoliyatni rejalashtirish hamda amalga oshirishdan avval, ushbu faoliyatni ekologik talablar, xususan, fuqarolar sog`lig`iga qay darajada ta`sir etishi mumkinligini aniqlash, shuningdek, atrof tabiiy muhitini muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo`yicha nazarda tutilayotgan tadbirlarning ekologik talablarga javob bera olishi yetarliligi va ilmiy asoslanganligini aniqlshdan iborat.
Ekologik eksoertiza davlat, jamoat va ixtisoslashtirilgan firmalar tomonidan o`tkazilishi mumkin.Lekin Davlat ekologik ekspertizasida otish inson faoliyatining yuqorida sanab o`tilgan barcha jabhalari uchun majburiydir.Davlat ekspertizasini o`tkazish muddati 30 kundan oshmasligi va ayrim, o`ta murakkab sharoiylarda, Tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi raisi – bosh davlat eksperti ruxsati bilan 2 oydan oshmagan muddatga uzaytirilishi mumkin.

Umuman olganda, ekologik ekspertizalash jarayoni 5 ta bosqichni o`z ichiga oladi.
-ekspertizani belgilash;
-axborotlarni to`plash, umumlashtirish va baholash;
-dastlabki xulosani shakllantirish, u bilan jamoatchilikni tanishtirish;
-ekspertiza xulosasini taqdim qilish,yuqori vakolatli organlar tomonidan tasdiqlash;
-nizolarni hal qilish;

Ekologik xavfsizlikning muhim jihatlaridan biri bu ekologik muammolarni o`rganish va uning inson hayot faoliyati xavfsizligiga ta`sir qiluvchi ekologik muammolarni o`rganish bilan bevosita va bilvosita bog`liq.
Ekologik muammolarni o`rganishda eng avvalo, quyidagi muhim yo`nalishlarni o`rganish lozim;
- biogeotsenozlarning fan-texnika va jamiyat taraqqiyoti tufayli yuzaga kelgan ekologiyasini,ularga antropogen ya`ni, insonning tabiatga bo`lgan ta`sirlarining turli ko`rinishlarini;
-o`zgargan muhitning inson va jamiyatga ko`rsatgan aks ta`sirini;
-insonning ma`naviy jihatdan tubanlashishi ya`ni,yovuzlik, bosqinchilik, zo`ravonlik va shu kabilar.

Ekologik ekspertizada tabiiy muhitga zarar yetkazish orqali xalq xo`jaligiga yetkaziladigan zararlar ham hisoblanadi.Zararlarni nirlamchi va ikkilamchi xillari bor. Birlamchisi ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq, ikkilamchisi chiqarilgan mahsulotni ishlatish, ishdan chiqqanlarini yo`qotish bilan bog`liq.
Tabiiy muhitga keltiriladigan zarar iqtisodiy va ekologik bo`lishi mumkin.Iqtisodiy zarar muhitning ifloslanishi natijasida biror xo`jalikning dehqonchiligi va chorvachiligiga keltirilgan zarar bo`lib , uning o`rnini pul bilan qoplasa bo`ladi.
Ekologik zarar biror shaxs yoki aniq tashkilotga tegishli bo`lmay, u tabiiy muhitni zararlash orqali inson salomatligiga va faoliyatiga salbiy ta`sir ko`rsatadi.
Xulosa sifatida umumlashtir tabiiy muhitga keltiriladigan zararlarning quyidagi guruhlarini ko`rsatish mumkin;
1.Havoni tabiiy muhitga va inson salomatligiga zarar keltiruvchi moddalar bilan ifloslantirish;
2.Xo`jasizlik bilan suvni isrof etish va suv havzaalrini ifloslantirish;
3.Yerlarni sanoat, qurilish, maishiy chiqindilar bilan ifloslantirib, ularni qayta tiklash ya`ni rekultivatsiya choralarini ko`rmaslik;
4.O`rmon, to`qay va cho`l o`simliklarini yo`qotadigan ishlar;
5.Ovchilik qoidalarini buzish va jonivorlar yashaydigan muhitni ifloslantirish;

O`z ish faoliyati yoki layoqati tufayli tabiatga zarar keltirgan shaxslar tashkiliy, iqtisodiy va hatto jinoiy javobgarlikka tortiladi.