Мемлекетік басқару теориясы

6.  ДӘРІСТЕР КЕШЕНІ  Тақырып 1. Мемлекеттік басқарудың теориялық­әдістемелік негіздері Дәріс мақсаты  ­  Мемлекеттік басқарудың теориялық  мәні.  Басқару ғылымының анықтамасы, пәні мен әдістері негіздерін түсіну. Мемлекеттік басқарудың эволюциясы мен басқару   мектептерін   зерттеу.   Мемлекеттік   басқару   объектілері   мен   субъектілерінің жүйесін анықтау. Дәріс жоспары: 1. Мемлекеттік басқарудың теориялық астары. 2. Басқару ғылымының анықтамасы, пәні мен әдістері 3. Мемлекеттік басқарудың эволюциясы мен басқару мектептері. 4. Мемлекеттік басқару объектілері мен субъектілерінің жүйесі 1. Мемлекеттік басқарудың теориялық астары. Мемлекеттік   басқару   теориясы   ­   әлеуметтік­экономикалық   және   қоғамдық үрдістері бойынша мемлекет іс­әрекеттерінің принциптерін, қоғам алдында жалпыұлттық, аймақтық және жергілікті деңгейде пайда болған маңызды мәселелер бойынша шешімдерін қабылдау мен іске асыру механизмдерін қамтиды.  Мемлекеттік басқару теориясының ең маңызды мақсаты барлық қоғамның жалпы мақсаттарына   жету   үшін   мемлекеттік   басқаруды   орнықты   ұйымдастыруды   ғылыми дәлелдікте болып табылу. Ғылымда, мемлекеттік басқару теориясының қалыптасуы мен эволюциясы бірнеше кезеңдерден   тұратынын   белгілейді.   Бұл   үрдіс   ХІХ   ғасырдың   соңғы   он   жылдықтан   ХХ ғасырдың   басынан   басталып,   әлеуметтік   пен   гуманитарлық   ғылымдарды дифференциялаумен,   әсіресе   социология,   саяси   және   экономика   ғылымдарының   жеке бөліну   үрдістерімен   тығыз   байланысты.   Осы   теориялар   атап   өткен   ғылыми   пәндердің түйіскен жерінен пайда болды.  Мемлекеттік басқару теориясының негізі болатын концептуалдық бағдарларын және принциптерін дербес зерттелетін сала ретінде қалыптасуына ХІХ ғасырдың аяғында ХХ ғасырдың басында өмір сүрген неміс ғалымы М.Вебер еңбек сіңірген. Атап айтқанда, осы адам   саясат   пен   билік,   бюракратия   мен   мемлекеттік   аппаратының   маңызды   субьектісі ретінде мемлекеттің негізгі нұсқаулары, концепциялары, бастаушысы мен құрастырушысы болып   табылады.   Осы   кезеңде   мемлекеттік   басқару   теориясын   жасауға   В.Вильсон, Ф.Гуднью және басқа да зерттеушілер өз үлестерін қосқан. Әкімшілік басқару теориясының дербес ғылыми бағыты ретінде дамуының бірінші кезеңі басталды.  Вебердің позициясын дұрыс түсіну үшін оның мемлекеттің мәні мен роліне берілген бағасы   өте   маңызды.   Ол   былай   жазған:   мемлекет,   сонымен   бірге   оның   негізін   салушы болған саяси одақтар ­  бұл адамдардың озбырлыққа сүйеніп, оны заң деп танып және құрал ретінде пайдаланып, басқа адамдарға жүргізілген үстемдік. Бюрократия   қазіргі   замандағы   мемлекеттік   басқару   теориясында   орталық   орын алады.   Сондықтан,   қарастырылатын   тұрғыдан   қарағанда   Вебермен   ұсынылған   идеялар қызығушылық тудырады. Олардың мәнісі, бюрократия қазіргі заманда тарихтың белгілі бір даму кезеңінде пайда болған тарихи феномен болып табылғанын мойындау және осы кезең жалпы  өзінің  табысымен   қызметкерлерін  қамтитын   қазіргі  заманғы  ұлттық  мемлекеттің пайда болуымен сәйкес келеді. Басқаша айтқанда, бюрократия – бұл капиталистік ақша шаруашылығын жүргізуден шыққан нәтижесі және бұрын болған мемлекеттік қызметкерлер үлгісінен, мысалы көне Қытайдағы атақты аталып кеткен мандариндерден немесе Орта ғасырдағы   феодалдық   княжестволардағы   басқару   жүйесіндегілерден   өте   қатты ерекшеленеді.  ХХ ғ. 20­50 жылдары мемлекеттік басқару теориясының дамуы жалғасын тапты. Осы   кезеңде   мемлекеттік   басқару   туралы   өріс   алған   айтыстар   мен   дискуссиялардың тенденциясы анық көріне басталды. Осы саладағы фундаменталдық еңбектер 30­жылдарда өмірге шықты. Біріншіден, Дж. Муни мен А. Рейли, Л. Галика мен Л. Урвиканың еңбектері классикалық болып табылды.  Мемлекеттік басқарудың теориясын зерттегенде әйгілі ағылшын экономисті Дж. М. Кейнстің   1936   жылда   шыққан   «Жұмыс   бастылықтың,   пайыздың   және   ақшаның   жалпы теориясы»   кітабында   айтылған   идеяларын   айтпай   кетуге   болмайды.   Бұл   идеялар экономиканы мемлекеттік реттеудің жетілдіруінде маңызды роль атқарады. Қарастырылып   жатқан   кезеңде,   американдықтар   ерекше   белсенділік   танытқан болатын,   себебі   олар   ХХ   ғасырдың   алғашқы   онжылдықтарда   бизнес   салаларындағы менеджменттің теориясы мен практикасын жасау бойынша кең көлемді іс атқарған еді. Атап  отырған   уақытта  «Ғылыми   менеджменттің  мектебі»,   «Классикалық  мектеп»   және «Адами   қарым­қатынастарының   мектебі»   атымен   әйгілі   болған   әкімшілік   басқару теориясындағы зерттеу және білім беру бағыттары пайда болды.  2. Басқару ғылымының анықтамасы, пәні мен әдістері Орыс   тілінде   «басқару»   термині   мемлекетті,   мекемені,   өндірісті,   ұйымды, техниканы, сонымен бірге автокөлікті басқару деген мағынада бірдей қолданылады. Бұл кез келген процесті басқару үшін қолданылатын ұғым. Ағылшын тіліндегі «менеджмент» сөзі   орыс   тіліне   аударғанда   «басқару»,   ол   негізгі   түбірі   латынның   «қол»   деген   сөзі. Алғашқыда бұл сөз малдарды басқару саласында, яғни атты басқару өнерінде қолданылған. Кейіннен бұл сөз қазіргі мағынасына ие болған. Нарықтық  экономикаға көшкен  соң «менеджмент», «менеджер»  ­ терминдерімен бірге   «басқару»,   «басқару   жүйесі»,   «директор»,   «жетекші»   сөздері   қолданысқа   енді. Менеджмент   ­     бұл   нарықтық   экономикадағы   басқару   шарты.   Мұның   субъектісіне төмендегілер жатады:    экономикалық әдіспен басқаруды қолдану; нарықтық сұранысты қадағалай білу; сатып  алушылардың  сұранысын  талап  ететін   өнімдерді  шығару  және  одан пайда таба білу; аз шығынмен көп пайда табуға ұмтылу; нарықтық өндірістік бағдарламасындағы сұраныстарын үнемі бақылау.   Нарықтық   экономикада   соңғы   нәтиже,   айырбас   процесінде   ғана   алынады. Шаруашылық   субъектісі   негізделген   шешімді   қабылдауға   тиіс,   бұл   компьютерлік базасындағы жан­жақты ақпараттар арқылы көпнұсқалы есептілікті өткізуді талап етеді. «Менеджмент»   термині   АҚШ­та   пайда   болды,   қазіргі   уақытта   әлемнің   барлық оқыған адамы біледі. Көпшілік ұғымында менеджмент ­ еңбекті, интелектіні, басқа адамдарға мотивті пайдалана отырып, алға қойған мақсатқа жете білу. Сонымен, менеджмент – бұл, басқару функциясы, яғни экономикалық өндірістің кез келген саласында адамдарды басқаруы, кәсіби шеберлік түрі, осы арқылы ол табыс таба отырып соңғы нәтижеге жету. Басқа   ғылымдағыдай,   басқару   ғылымының   теориялық   және   практикалық   жағын бөліп   қарауға   болады.   Теориялық   мақсаттар   болып   жетекшілердің   ұйымды   тиімді басқаруына   мүмкіндік   беретін   жалпыланған   әдістемелік   нұсқауларды   бөлу   және   өңдеу үшін   практикалық   зерттеулердің   тәжірибесін   оқу,   білу,   жинақтау   табылады.   Ал практикалық   зерттеулердің   мақсаттарына   ұйым   мен   менеджмент   теориясына   жету негізінде нақыт бір ұйымды басқаруды жетілдіру жатады.  Басқару ғылымы төмендегілерді зерттейді: 1 2 ұйым құрылуының әдістері мен принциптерін, заңдарын; ұйымды   басқаруда   жетекшілік   ететін   жұмысшылардың   қызметі   негізінде жататын принциптер мен заңдылықтарды; ұйымды басқару бойынша жетекшілік ететін қызметкерлердің қызметін; жеке   тұлғаға   қатысты   (физиологиялық,   психологиялық   және   әлеуметтік) 3 4 ­ ­ ­ жетекшінің жауап беретін талаптарын; басқару процесінде адамдар арасында қалыптасатын қарым­қатынасты. 5 Бұл қарым­қатынас әртүрлі критерийлер бойынша жіктелуі мүмкін: ­ қоғам мен жекелеген адамдар сферасы бойынша қатынастар экономикалық, саяси, әлеуметтік, рухани және интеллектуалдық; сипаттамалары бойынша жеке тұлғааралық, тұлға және ұжым, ұжымаралық; ұйымға қатысты қарым­қатынас бойынша сыртқы және ішкі; қарым­қатынастардың өзара байланысының уақыты мен жиелілігі бойынша қысқа мерзімді, қысқа уақыттық және тұрақты; пайда болатын байланыс типі бойынша сызбалы, функционалды және жеке. ­ Басқару ғылымының әдістемелік негізі болып жүйелілік және жағдайлық тұрғылар табылады. 3. Мемлекеттік басқарудың эволюциясы мен басқару мектептері. Дүниежүзілік   ғылым   мен   практикада   мемлекеттік   басқару   әртүрлі   мектептері қалыптасқан.   Маркстік   мектеп   топтық   тұрғыға   негізделген   және   мемлекеті   қоғамда билеуші таптық саяси билігінің қаруы ретінде қарастырады. Осы тап диктатураны жүзеге асырады,   мемлекеттің   көмегімен   өзінің   мүддесін   бекітеді   және   қорғайды.   Көптеген ғалымдар жалпы халықтық мемлекет концепциясын қолдайды. Оған  мемлекеттік мектеп жақын   қарайды   –   мемлекетті   және   оның   іс­әрекетін   тарихи   үрдістің   негізгі   күші   деп санайтын бағыттағы мектеп. Бір   көне   жылдар   бойы   нарықтық   экономикада   мемлекеттің   рөлі   мен   орны анықтауда көп дискуссиялар болып жатыр. Осы проблема бойынша екі алып ғылыми мектеп және олардың базасында көптеген модификациялары   қалыптасқан.   Бірінші   мектеп   –   ағылшын   ғалымы   Д.Кейнстің (кейнсиандық), екіншісі – американдық экономист М.Фридменнің атымен байланысты. Бұл екі   ғалым   мектептің   дәлелдеп,   ұстанатын   бағалылықтары   бір­біріне   қарама­қарсы: кейнсиандықтар   нарықтық   экономикасы   реттеуге   мемлекеттің   беделді   түрі   араласуын қолдаса, басқа мектеп экономикалық өмірге мемлекеттің кеңінен арасуына қарсы шығып отыр. Кейнсиандық мектеп, сонымен қатар мемлекеттік дирижизм деп аталады. Мемлекет дирижер   ретінде   саналады   және   нарық   өзіндік   құрылымға,   қабілетсіз   болғандықтан, макроэкономикалық   тепе­теңдіктен   қамтамасыздандыр­ғандықтан,   реттеуді   керек еткендіктен   нарықта   беделді   түрде   саясат   жүргізіледі.   Тепе­теңдікте   дамудың   негізгі факторы   әртүрлі   рычагтардың   көмегімен   мемлекет   әсер   ететін   сұраныс   мерзімдік мақсаттарын, иерархиялық деңгейлер бойынша мүдделерін келістіріп, олардың арасындағы өзара қарым­қатынасты бақылайды, ақша­несие, салық саясатын беделді түрде өткізеді, бағаны, шығынды бақылайды. Сұранысты   ұлғайту   үшін   инвестицияға,   жұмыспен   қамтамасыз   етуге   қолдау көрсетіледі,   салық   өтеуі   қоғамның   бай   тобына   салынады   (қажеттілікті   арттыру), мемлекеттік   сатып   алу   және   қор   жинау   бюджеттік   дефицитті   арттыру   арқасында артылады. Кейнс әдістерінің директивті жоспарлаудан сапалық емес, сандық жағынан ғана айырмашылығы бар. Батыс   кризистік   жағдайда   кейнсиандық   әдістерді   қолданады.   Мысалы,   1980ж кризис   пен   инфляция   болған   кезде   АҚШ   мемлекеттік   шығаруды   көбейтіп,   салықты азайтып,   бюджеттік   дефициттік   жоғары   шекке   жетіп,   бірақ   бұл   жағдайда   экономика гүлденіп өсті. Реттеу әдістері алмасу теңдеуінің формуласынан шығады:  MV=PQ. Мұнда М­ ақша ұсыну, V – ақшаның айналу жылдамдығы, P – баға деңгейі, Q – тауардың физикалық көлемі. Баланстылықтың   шарты   болып   тұрақты   ақша   жүйесі   мен   еркін   бәсекелеу болғандықтан,   бұл   бағытты   қолдаушылар   инфляциялық   мемлекеттік   шығындарға,   яғни мемлекеттік   инвестицияны,   әлеуметтік   бағдарламаларды,   субсидияларды   шектеуге, ақшалық   эмиссия   мен   мемлекеттік   займдерге   қатты   лимиттерге,   тауарлар   мен   қызмет көрсетуге   бағаның   өсуіне,   қажеттілік   сұранысын   азайту   үшін   еңбекақысын   азайтуға, экспортты қолдау арқылы ұлттық валютаны девальвациялауға қарсы шығады. 4. Мемлекеттік басқару объектілері мен субъектілерінің жүйесі Мемлекеттік  басқарудың   объектісі  мен  субъектісі   жөніндегі  мәселе   мемлекеттік басқару теориясының негізгі әдістемелік мәселелерінің бірі болып табылады. Оны шешу ­ мемлекеттік   басқарудағы   субъект   пен   объект   қатынастарын   түсінуге   және   объектінің демократиялық сипатын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұл   мәселеде   ешқандай   проблема   жоқ   тәрізді:   басқару   субектісі—мемлекет,   ал объектісі—қоғам. Бірақ бұлай қорытынды жасау асығыстық. Осы жерде мемлекет деген түсінікті анықтап алу қажет: субъект ретінде біз мемлекетті немесе адамдардың саяси одағын қарастырамыз ба, әлде саяси­құқықтық институт ретінде мемлекетт қарастырамыз ба? деген орынды сұрақ туындайды. Соңғысын, яғни саяси­қүқықтық институт ретіндегі мемлекетті біз басқару субъектісі ретінде қарастырамыз. Жалпы, «кім басқаруға тиіс» деген сұрақ ежелден келе жатыр. Бұл сұрақты ертедегі грек  философы   Платон   қойған.  Демократияны   жақтаушылар   халық   басқаруға  тиіс   деп санаса, элитарлық демократияның өкілдері басқару міндетін жүзеге асыру үшін арнайы дайындықтан   өткен   элитаны   басқару   субъектісі   деп   білді.   Авторитарлық   режимді қорғаушылар мемлекет пен қоғамды таңдаулы тұлғалар ­ көсемдер мен лидерлер басқару керек деп есептейді. Саясат субъектісі деп мемлекеттік биліктің бірден­бір бастауы болып табылатын және   тікелей   немесе   өкілдері   (мемлекеттік   биліктің   заң   шығарушы   органдары   және жергілікті   өзін­өзі   басқару   органдары)   арқылы   өзінің   билігін   жүзеге   асыра   отырып, мемлекет пен қоғамды басқаруға қатысатын субъектіні айтамыз. Оған халық, оны құрайтын әлеуметтік   топтар   (халықтың   көрнекті   өкілдері,   еңбек   ұжымдары,   қоғамдық­саяси ұйымдар және тағы басқа қоғамдық бірлестіктер) жатады. Олар тікелей немесе өз өкілдері арқылы   маңызды   саяси   мәселелер   бойынша   шешім   қабылдауға   қатысады.   Билік қүрылымдарының өкілдерін сайлау жэне референдум ­ осындай шешім қабылдаудың негізгі процедуралары болып табылады. 2   тақырып.   Басқарудағы   жүйелілік   көзқарас,   басқару   функциялары   мен құрылымы. Дәріс   мақсаты:    Экономикалық жүйенің құрылымдық құраушыларын анықтау. Мемлекеттің   функциялары және олардың жіктелуін қарастыру, мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын құру Дәріс жоспары: 1. Жүйелердің анықтамасы мен олардың қасиеттері 2. Экономикалық жүйенің құрылымдық құраушылары 3. Функциялардың мәні, анықтамасы және жіктелуі 4. Мемлекеттің  функциялары және олардың жіктелуі 5. Мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын құру 1. Жүйелердің анықтамасы мен олардың қасиеттері   Басқаруда жүйелілік теориясын қолдану 50­ші жылдардың аяғында пайда болды. Басқару ғылымының бұл түріне еңбегі сіңген американдық ғалым Дж.Пола Гетти. Жүйе – бұл бір­бірімен байланысты болатын бөліктерден тұрады. Бұлардың әрқайсысының өзіндік мәні   бар.   Бұл   қарым­қатынас   кейіннен   қолданылып   жүргендіктен,   оны   теорияға   және практикаға әсерін толықтай бағалау мүмкіндігі болмай отыр. Дегенмен, қазір оның әсері үлкен және болашақта өсуіне сенімі мол. Жүйелі негізде, болашақта қарастырылатын жаңа білімдер мен теорияларды синтездеу мүмкіндігі бар. Жетекшілер өзгеріп отыратын ұйымдарды жүйе ретінде білулері тиіс, себебі бұл басқару   процесінде     жүйелік   теориясын   қолдану   үшін   қажет.   Жүйелілік   тұрғыда жетекшілер   ұйымды   сыртқы   орта   өзгерісі   жағдайында   әртүрлі   мақсаттарға   жетуге бағытталған адам, құрылым, міндет пен технология секілді өзара байланысты элементтер жиынтығы ретінде қарастырулары керек. Мемлекеттік   басқару   жүйесі   –   ұлттық   мемлекеттің   және   қазіргі   заманғы   саяси жүйенің   қалыптасу   кезеңінде   пайда   болған   тарихи   феномен.   Басқару   мәселелеріне қызығушылық   антик   әлемінде   (Платон,   Аристотель),   мемлекеттің   әлеуметтік­саяси жүйелерінің   аспектілерін  зерттеуді   бастағаннан   бері   пайда   болды.   Дегенмен,   XVІІ­ХІХ ғасырларда өндірістік революция басталғаннан бері еңбектің және әкімшіліктің жоспарлы және ғылыми ұйымдастыру мәселелері шынында көтерілген кезде­ақ мемлекеттік басқару механизмдері   мен   институттары,   сондай­ақ   мемлекеттік   басқару   идеялары   қалыптаса бастады. Осы үрдіске әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдарының дифференцияциясы, әсіресе, социология, саяси мен экономика ғылымдарының бөліну үрдістері қосылды.  Басқару универсалдық феномен болып көрінеді, өйткені ол материалдық әлемнің барлық   жүйелерінде   орын   алады   деп   айтуға   болады.   Басқару   –   табиғи   (эволюциялық) немесе жасанды жолмен пайда болған, ұйымдасқан жүйелерінің функциясы. Биологиялық, әлеуметтік,   экономикалық,   саяси,   кибернетикалық   және   басқа   жүйелердегі   басқаруды ажыратады.   Біз   үшін   мемлекеттік   басқару   аса   маңызды   болады.   Кез­келген   ұйымдық жүйені осы феноменсіз елестетуге болмайды. Барлық айырмашылықтарға қарамастан осы жүйелерде оларға универсалдық сипат беретін   жалпы   белгілері   мен   ерекшеліктері   бар.   Басқару   –   көпқырлы   және   күрделі құбылыс. Бұл бірыңғай анықтама және бірыңғай басқару теориясы жоқ екенін көрсетеді. Дегенмен,   басқару­кибернетикалық   феномен,   ол   кибернетикалық   принциптермен   және ақпаратты   қабылдау,   сақтау,   тапсыру   мен   өңдеу   заңдылықтарымен   байланысты. Сондықтан, мемлекеттік басқарудың негізгі принциптері мен нұсқаулары, кибернетиканың пайда   болғанынан   және   оның   принциптерінің   жұмыс   істеуінен   біржолата   қалыптасқаны анық.  2. Экономикалық жүйенің құрылымдық құраушылары Экономикаға   жоғары   дәрежедегі   динамикалылық   пен   өзгерістік   тән.   Бір шаруашылық кезең ішінде халық шаруашылығында өндірілетін және нарыққа жіберілуді И. Шумпетер әлеуметтік өнім деп атады. Бірақ оның ерекшелігі, бірыңғай жоспар бойынша жұмыс істейтін, кейбір адам топтарының немесе қоғам бөлігінің жоспарлық қызметінің нәтижесі   деп   есептелмеді.   Әлеуметтік   өнім   барлық   қоғамның   өндірістік   қызметінің нәтижесі болып табылады. Бірақ   та   бір   мәселені   айтпай   кетуге   болмайды,   өйткені   оның   мағынасын   дұрыс түсіну үшін аса маңызды болады. Экономикалық жүйе әрбір нақты тарихи кезеңінде ерекше және нақты түрде болып көрінеді. Мысалы, алғашқы қауымдық, антикалық, феодалдық, капиталистік дәуірдегі экономикалық жүйелері туралы айтуға болады. Әлі күнге дейін әр түрлі мемлекеттерде әр түрлі экономикалық жүйенің түрлері бар. Мысал ретінде, сыртқы экономикалық   байланыстары   шектелген,   тәуелсіз   өндірістік­шаруашылық   жүйесі   болып саналатын жабық немесе автаркиялық экономика туралы келтіруге болады. Автаркиялық   экономикалық   жүйені   құру   әрекеттерінің   біреуі   –   бұл   айтулы орталықтандырылған­жоспарлық   немесе   әміршілдік­әкімшілік,   көбінесе   тоталитарлық мемлекеттерде,   оның   ішінде   бұрынғы   Кеңес   Одағында   үстемдік   жағдайда   болған экономикалық жүйе. Дегенмен, оның нағыз автаркиялық экономика моделінен маңызды параметрлері   бойынша   айырмашылығы   бар.   Себебі,   халықаралық   сауда­саттықтың қажеттілігін   теріске   шығармай,   ол   жан­жақты   өзара   тиімді   сауда   –   экономикалық байланыстарды   басқа   мемлекеттермен   орнатуға   әрекеттенген.   Ақырында,   осы экономикалық жүйенің түрі де өзінің тиімсіздігін көрсетіп, басқа ашық экономика түріне жол берді. Ашық   экономикалық   жүйе   әлемнің   шаруашылық   байланыстарымен     қарым­ қатынаста   болуына   және   халықаралық   еңбектің   бөлінісіне   барынша   бағытталған.   Негіз болатын принциптері мен параметрлері бойынша ол нарық экономикаға сай келеді. Нарық принциптеріне негізделген экономикалық жүйенің ең басты айырмашылық ерекшелігі, әр түрлі   контрагенттердің   арасындағы   еркін   бәсекелестіктің,   жеке   өндірушілер   арасында еңбек   бөлінісінің   және   жеке   меншіктің   үстемділік   орнатқан   экономикасында   болып табылады.   Оның   басқа   бір   ерекешелігі   –   бұл   тауар   мен   қызмет   нарығында   бір­бірінен тәуелсіз анонимдік сатушылар мен сатып алушылардың қызметінен және өзара әрекетінен туындайтын ұсыныс пен сұраныстың небір тепе­теңдік дәрежесі. Қарастырылып жатқан мәселені түсіну үшін, экономиканың түрі едәуір мөлшерде қоғамдық түріне байланысты екенін ескерту керек. Шынында да, азаматтық қоғам мен нарық   экономикасы   бір­бірінен   жеке   бола   алмайды.   Сондықтан,   кәсіпкершілік   қызмет белгілі бір ортада атқарылатынын ескерту керек. Біздің айтып тұрғанымыз бұл физикалық немесе географиялық, әлеуметтік немесе құқықтық, технологиялық немесе экономикалық орта. Экономикалық, өндірістік­шаруашылық жүйе немесе сала барлық қоғамның қызмет салаларының   жұмыс   істеуінің   материалдық   базасы   болып   табылады.   Оның   негізгі функциясы   жалпы   қоғамның,   сондай­ақ   оның   жеке   мүшелерінің   материалдық қажеттіліктерін қанғаттандыру. Адамдарды қажет игіліктермен барынша көп қамтамасыз етуге   мүмкіндігі   бар   экономикалық   жүйе   ең   жақсы   деп   саналады.   Тарихи   тәжірибеде көрсеткендей,   нарық   экономикасы   басқа   экономикалық   жүйелерінің   түрлерімен салыстырғанда, ең тиімді екенін көрсетті. Ол адамзатқа материалдық прогреске қарқынды қадамдар жасауға мүмкіндік берді, қалың бұқара топтарының материалдық әл­ауқатының көтерілуіне теңдесі жоқ жағдай туғызады. Экономикалық жүйенің құрылымдық жоспарына барлық қарапайым және күрделі өндірістік­шаруашылық   бірліктері   және   олардың   құқықтық,   салалық   және   кеңістік тұрғыдан шыққан жинақтары жатады. Бұл біріншіден, заңды тұлға статусы бар (қоғамдар мен   серіктестіктер,   акционерлік   қоғамдар,   несиелік   және   сақтандыру   мекемелер, қаражатты­өнеркәсіптік топтар) алуан түрлі кәсіпорындар. 3. Функциялардың мәні, анықтамасы және жіктелуі Кейнсиандық пен этатизмнің жақтаушылары,  керісінше тура қарама­қарсы бағытты ұстанады.   Яғни,   олар   еркін   нарықтың   күші   жетпейтін   әлеуметтік   пен   экономикалық міндеттердегі   сол   функциялардың   орындалуы   үшін   мемлекеттің   кең   түрде   араласуын қолдайды.   Ал,   авторитаризм   мен   тоталитаризм   жақтарына   келетін   болсақ,   олардың көпшілігі экономиканы жаппай мемлекеттендіру мен азаматтық қоғам институттарының мемлекетке   толық   бағынуы   үшін   келіседі.   Сонымен   бірге,   патерналистік   деп   аталатын келісім бар, олардың жақтастарының үлкен әсері ХІХғ. Англияда өкімет басында тори болған   кезеңде   және   ХХғ   60   жылдарында     Францияда   Ш.деГолля   президент   болғанда болды. Олар өздерінің азаматтары туралы мемлекеттің отандық қамқорлығын жақтады, өйткені оларға азды­көпті өміріне қанағат етерлік жағдай қамтамасыз етеді. Қоғам мен экономика функциялары тұрақты өзгерістерге шалдығатын динамикалық организм болып саналады. Осы мәнде қоғам мен экономика көптеген функцияларды бірге орындайды. Мемлекет туралы да айтуға болады және де барлық жағдайларда кез келген қоғамға,   әр   экономикаға   және   әр   мемлекетке   тән   жалпы   функцияларды   бөліп   алуға болады. Сонымен қоса функциялары, сипаты, қалпы мен мазмұны тарихымен, жүйесімен, ұлттық­мәдени   сипаттамасымен   анықталатын   әрбір   жеке   алынған   мемлекеттің,   ұлттық, аумақтық   немесе   олардың   жергілікті   типтерінің   әрбіреуі   үшін   сипатталатын   арнайы функцияларын айтуға болады. адамдардың өзара іс­әрекетінің қолайлы жағдайларын жасау немесе Жалпы алғанда, мемлекеттік басқару жүйесі келесі функцияларды орындайды: ­ елдің экономикалық, әлеуметтік және технологиялық дамуының негізгі бағыттарын жоспарлау мен даярлау; ­ ұйымдастыру; ­ ­ ­ ­ ­ «Мемлекет   функциясы»   түсінігі   мемлекеттің   іс­әрекетінің,   оның   заңдылық, атқарушылық  және сотқа жататын  органдарының негіз болатын бағыттарын белгілеу үшін қолданылады. Олардың басты міндеті – қоғамның тиімді тіршілік әрекетін қамтамасыз ету. Атап   айтқанда,   функцияларында   мемлекеттің   мәні,   оның   қоғам   алдында   тұрған   негізгі міндеттерін шешудегі ролі көрсетіледі. қоғамдық өмірдің түрлі саласындағы іс­әрекетін реттеу; еңбектік қатынастарды бақылау мен реттеу; ғылыми­техникалық дамуды қамтамасыз ету; барлық деңгейдегі білім жүйесін қолдау; әлеуметтік саланың үздіксіз қызмет істеуін қамтамасыз ету. 4. Мемлекеттің  функциялары және олардың жіктелуі. Кез келген тарихи тұрпаттағы мемлекетті ғылыми тұрғыдан танып­білу биліктің ерекше   ұйымы   ретіндегі   мемлекеттің   ғана   емес,   жалпы   қоғамның   да   негізгі   сапалық сипаттамалары мен бағыт­бағдарын білдіретін оның функцияларын қарастыруды көздейді. Мемлекеттің функциялары ­ бұл мемлекеттің жалпы адами мәні мен әлеуметтік тағайындалуы   көрініс   табатын   және   нақтыланатын   оның   ішкі   және   сыртқы   қызметінің негізгі бағыттары.  Мемлекет   функцияларын   қоғамдық   өмірдің   салаларына   байланысты,   атқаратын міндеттеріне   қарай   ішкі   және   сыртқы   деп   топтастыруға   болады.   Мысалы,   экологияны қорғау,   экономиканы,   мәдениетті,   ғылым   мен   білім   беруді   дамыту   —   бұл   оның   ішкі функцияларын   қүрайды.   Елдің   қорғанысы,   бейбітшілікті   қамтамасыз   ету   мен   әлемдік тәртіпті қолдау және тағы басқалар мемлекеттің сыртқы функцияларына жатады. Бүгінде экономикалық функция адамға, мемлекетке, әлемдік нарыққа аса қажетті өнімдерді   өндіретін   экономиканың   қүрылымын   қайта   құру,   әлемдік   нарықта   бәсекеге қабілетті   және   Қазақстан   үшін   стратегиялық,   әлеуметтік   маңызды   өндіріске   қолдау көрсету, өндірушілерді, оның ішінде шағын кәсіпкерлікті қолдау, мақсатты бағытталған инвестициялық   саясат,   ішкі   және   әлемдік   нарықта   қазақстандық   компаниялардың мүдделерін қорғау, аграрлық секторда жүргізілген реформалар, ең алдымен, жерге жеке меншік қүқығын қамтамасыз ету, инфляция қарқынын төмендету және баға өсуін тежеу сияқты мемлекет қызметінің бағыттарын қамтиды. 5. Мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын құру Объективті   негізде   экономикалық,   әлеуметтік   және   әкімшілік­саяси   салада қоғамдық   ортада   түйіседі.   Көрсетілген   салалар   мемлекеттік   қызметте   және   өздігінен жүзеге   асырылады.   Мемлекеттік   басқарудың   ішкі   жекелей   жағдайлары   мен факторларының   басқа,   мемлекеттік   аппараттың   кадрын   айтуға   болады.   Солардың дайындық шегі мен жете білушілігінің арқасында мемлекеттік басқару қабілеті мен сапасы анықталады.   Керісінше,   кадрлардың   төмен   жете   білушілігі   негізінде   мемлекеттік аппараттың келеңсіз құбылыстары өріс алады. «Мемлекеттік   механизм»   түсінігімен   қатар,   теория   және   практика   жүзінде «мемлекеттік аппарат» түсінігі де кеңінен пайдаланылады. Әрине, бұл түсініктердің ара қатынастары туралы мәселе туады. Мазмұны жағынан, бір­бірімен өте жақын және көп жағдайда   бір­біріне   сәйкес   келгенімен,   алайда   олардың   айырмашылықтары   да   бар.   Ол айырмашылық мынада: мемлекеттік аппарат мемлекеттік механизмнің мемлекеттік қызмет принциптеріне негізделген буындарын ғана қамтиды. Мемлекеттік   аппараттың   маңызды   ерекшелігі,   оның   барлық   буындарының   ішкі бірлігінің   болуында.   Мемлекеттің   бір   бөлігі   болып   отырып,   олар   бір­біріне   қарсы келмеулері  керек.  Керісінше, олар  күш  біріктіріп,  адамдардың  түрлі  саладағы  тіршілік тынысын   қамтып,   қоғамды   біртұтас   басқаруды   қамтамасыз   етулері   керек.   Олардың тарапынан   алауыздық,   мемлекет   саясатын   жүргізуге   қайшы   келетін   әрекеттер   жасау орынсыз болмақ. Сөйтсе де, мұндай бірлік түрлі мемлекеттік органдардың функцияларын араластыру мүмкіндігін білдірмейді. Тақырып   3.   Мемлекеттік   басқару   үрдісінде   мемлекет   пен   қоғамның   өзара әрекеттесуі Дәріс     мақсаты:    Мемлекеттің   негізгі   сипаттамаларын   жасау.  Мемлекеттің қоғамдық функциялары және мемлекеттік басқарудың түрлерін анықтау. Дәріс жоспары: 1. Мемлекет қоғамдық үрдістерді басқару субъектісі ретінде.  2. Мемлекеттің негізгі сипаттамалары. 3. Мемлекеттің қоғамдық функциялары және мемлекеттік басқарудың түрлері. 1.Мемлекет қоғамдық үрдістерді басқару субъектісі ретінде.  Басқарушылық   тәжірибеде   басқарушылық   қызметті   жүзеге   асыру   негізгі   2 бағытта   дамыды:   1)   Мемлекеттік   басқару;   2)   Қоғамдық   басқару.   Олар   өте   тығыз байланысады, бірін­бірі толықтырады және бірегей басқарушылық «қалыпқа келтіруді» құрайды, әлеуметтік жүйені толығы мен жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Дәл   сол   уақытта   мемлекеттік   және   қоғамдық   басқару   өзара   бөлінеді.   Алайда қоғамдық органдардың басқарушылық қызметінің көлемі және сәйкесінше мемлекеттік аппарат   қызметі   жетекшілік   етуде   ұйымдастырудың   әртүрлі   деңгейінде   орналасқан. Мемлекеттік   басқарудың   маңыздылығы   әлеуметтік   рөлі   мен   қоғамдағы   мемлекеттің орнынан бастау алады. Тек қана қоғамдық өмірдің қайта құруда экономикалық, саяси және   әлеуметтік   реформалар,   әлеуметтік   процестердің   кешенін   жалпы   реттеуде, мемлекеттің алатын орны зор. Мемлекет экономика салаларымен, әлеуметтік қабаттар және   жалпы   қоғам   масштабында     әкімшілік­саяси   құрылыс   арқылы   басқаруды қамтамасыз   етеді.   Азаматтардың   қоғамдық   бірігуінде   басқару,   осы   ұйымның масштабымен шектеледі. Мемлекет (оның мекемелері орнында) көптеген және күрделі қоғамдағы қызметтерді  атқарады, соған байланысты әлеуметтік жүйені басқару  оның жүрегі болып саналады. Егер   мүмкін   емес   іс   демесек,   онда   әлеуметтік   және   экономикалық   үрдістерді басқарудағы мемлекет ролінің сандық айтылуы тіпті қиын. Ол соншалық кең және көп бейнелі,   өйткені   оны   қандай   да   болмасын,   сандық   немесе   статистикалық   бірліктерінің өлшемдерімен көрсету мүмкін емес. Үкіметтің қамқорлығымен  өндірілетін ұлттық өнімнің көлемін, мемлекеттік инвестициялардың  меншікті салмағы мен абсолюттік өлшемдерін, білім   мен   ғылыми   зерттеулерді,   халықтың,   жоқ­жітік   топтарына   әлеуметтік   көмек   пен денсаулық сақтауды және сол сияқты дұрыстығын анықтау мүмкін. Дегенмен, қоршаған ортаны   қорғау,   жұмысшылардың   еңбегі   мен   денсаулығын   қорғау,   тұтынушылардың мүдделерін қорғау, экономиканың белгілі салаларында баға белгілеу үшін бақылау мен бос жұмыс   орындарына   бірден   кіргізуді   қамтамасыз   ету   бойынша   мемлекет   шараларының пайдалы коэффициент әсерін өлшеу мен нақты анықтау күмәнді. Бір жағынан, мемлекет құқықтық нормалардың және «ресми (заңды) зорлық­зомбылық» пайдаланудың көмегімен елге қажетті тәртіп белгілейді және қуаттайды. Екінші жағынан, ол өзі қоғамға бағынады, қоғамға қызмет көрсетеді, қоғаммен сайланады. Басқаша   айтқанда,   кез келген қоғамда қоғам мен мемлекет арасында пайда болатын өзара іс­қимыл болады, оның сапасы мен деңгейі   басқару   саласындағы   саясаттың   тиімділігімен   анықталады.   Қоғам   мемлекетке тәуелді,   онсыз   екеуі   де   өзінің   тиімді   қалыптасуына,   ал   экономика   азды­көпті   тұрақты пайдасына кепілдік бере алмайды.  2. Мемлекеттің негізгі сипаттамалары. Мемлекет   түсінігін   анықтау   барысында   біркелкі   қоғамдық   құбылыстарды   әр адамның әрқилы қабылдау мұмкіндігін білдіретін субъективті сипатын ғана емес, сонымен қатар   олардың   объективті   жағдайларын   да   ескерген   жөн.   Бұл   жерде   сөз,   ең   алдымен, құбылыс ретіндегі мемлекеттің күрделілігі мен көпқырлылығы және соған сәйкес оның түсінігін анықтау варианттарының көптігі туралы болып отыр. Осыған байланысты белгілі австриялық заңгер Г.Кельзен: «мемлекет түсінігін анықтаудағы қиыншьылықтар аталмыш терминмен   көптеген  әр  түрлі   нысандар  мен  құбылыстар   белгіленетіндіктен  одан  сайын күрделене түседі» деп атап өтеді. Жалпы алғанда мемлекет түсінігінің өзі кең және тар мағынада қолданылады. Кең мағынада мемлекет деп қоғамның өзін немесе оның қандай да бір ерекше нысанын айтады. Ал тар мағынасында мемлекетке басқару органдары немесе субъектілері, ұлттар, белгілі бір елдің халқы тұрып жатқан аумақ жатқызылады. Қазіргі заманғы мемлекеттануда мемлекет түсінігі жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі   көзқарастар   қалыптасып,   олар   оны   бірнеше   мағынада,   атап   айтқанда,   зандық, әлеуметтік,   нормативтік   және   органикалық   мағынада   қарастырады.   Заңдық   көзқарас тұрғысынан   мемлекет   заңды   тұлға,   «құқықтық   феномен»,   ерекше   корпорация   ретінде қарастырылып,   басқа   корпорациялардан   тек   ұлт   немесе   ел   масштабында   белгіленген қүқықтық тәртіппен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекет мәселелері белгілі жағдайда ұлттық қүқықтық тәртіп мәселелері ретінде қарастырылып, адам­дардың дұрыс іс­әрекетін және тәртібін бейнелейтін құқықтық тәртіп ретінде анықталады. Мемлекет пен құқық арасындағы қатынастар жеке адам мен құқық арақатынасы сияқты бірге қарастырылуы тиіс деп ұйғарылады. Бүл Кельзеннің ойы бойынша мемлекет құқықты шығаруы мен   бекітуіне   қарамастан,   жеке   тұлға   ретінде   өзінің   тәртібі   мен   іс­әрекетінде қүқықпен байланысты болу қажет екендігін білдіреді. Әлеуметтік   аспектіде   мемлекет   өзінің   қүқықтық   тәртібі   мен   құқықтық   өміріне тәуелсіз   болатын   небір   «әлеуметтік   жалпыға   бірдейлілік»,   әлеуметтік   қоғам   болып саналады және оған (оның пайда болуы және қызмет ету кезінен бастап) түрлі органдар бойынша   билікті   бөлу   сипаты   тән.   Автордың   көзқарасы   бойынша   «барлық   іс­әрекетті Үкімет бір өзі жасайтын және билікті де өз қолында шоғырландыратын бір де бір мемлекет жоқ».   Қоғамда   әр   кезде   бірнеше   әкімшілдік   құрылымдар   болған   және   бар.   Олардың қызметінің   нәтижесіңде   қоғамдағы   қатынастардың   басым   бөлігі   туындап,   басқару   мен бағындыру актілерінің көбі пайда болды. Ал олардың жиынтығы «әлеуметтік мемлекет» деген ұғымды білдірді. Мемлекеттің мәні, адамдар өміріндегі оның орны мен рөлі жөнінде өткен ғасырда либералдар мен этатистер арасында туындаған пікірталас жалғасын табуда. Мемлекетті бұрынғыдай күштеу машинасы, қысым көрсету құралы ретінде біржақты түсіндіру әлі де болса   сақталуда.   Қазіргі   кезде  мемлекет   көбінесе   қолында   билігі   бар  саяси   күштердің немесе тұлғалардың меншігі ретінде қарастырылады. Кейбір мемлекеттанушы ғалымдар мемлекетті әрбір адамға қайырым жасауға міндетті, жалпыға бірдей игілікті қамтамасыз ететін құрылым ретінде сипаттайды. 3.   Мемлекеттің   қоғамдық   функциялары   және   мемлекеттік   басқарудың түрлері. Мемлекеттік басқару – көптеген әр түрлі  функцияларды  орындауға  талапталған күрделі   институт.   Ол   мемлекеттік­әкімшілдік,   мәдени­әлеуметтік   және   өндірістік құбылыстарды,   сонымен   бірге   табиғи,   экономикалық,   техникалық   және   басқадай құбылыстарды қамтиды. Көптен көп, қазіргі жоғары дамыған қоғамдарда басқарудың көп деңгейінің жүйесі құрылады, оған жататындар: 1)дәстүрлі адамдық қатынастар (жанұя); 2)кәсіпшілдік қатынастар; 3)нарықтық (бәсекелестік) қатынастар; 4)мемлекеттік реттеу; 5)идеологиялық қатынастар мен жаппай ақпараттық құралдар. Осының   барлығын   есептегеннің   қажеттісі,   мемлекеттік   басқарудың   әр   түрлі органдарының тік және көлденең өзара қатынастарының сипатын анықтайтын үйлесімдері, құрылымдық кепілдері көптеген оъективтік және субъективтік факторлармен ескеріледі. Сондықтан   таңданатыны   жоқ,   өйткені   әр   түрлі   мемлекеттерде   олар   өзіндік өзгешеліктерімен   болады.   Мемлекеттік   басқару   жүйесіне   мемлекеттік  биліктің   басқару түрін,   қызметін,   құрылымын   және   басқадай   өлшемдерін   таңдау   елеулі   әсерін   тигізеді. Басқару   түрінен   және   оның   қызметіне   әжептәуір   дәрежеде   әртүрлі   мемлекеттік органдардың тиімді қызмет істеуі байланысты болады.  Қазіргі   жағдайда   сондай­ақ,   мемлекеттік   басқару   органдарының   қызметінің күрделілігі мен құқықтық реттеу көлемі, оған сәйкес жекеленген лауазымды адамдар мен әкімшілдік мекемелердің жазылған құқықтық нормалардың бұзылуының саны өседі. Саяси плюрализм   ұсынылатын   шаралардың   тиімділігін   күшейте   отырып,   қабылданатын шешімдердің сипатына әсер етеді. Ол әртүрлі түрдегі ықпалды мүдделі топтардың саяси әсерін күшейтуге әкеліп соғады.  Мемлекеттік басқарудың мәні оның ұйымдастырылуының мақсатының, қызметінің қағидаларында,   басқару   үрдістерінде,   қызмет  сипатында,   ставкасы   мен  динамикасында, көлденең және тік құрылымында ашылады. Осы элементтердің әрбіреуі азды­көпті күрделі жүйені құрайды.   Бұл жүйелер өзара тығыз байланыста және олардың қандай болмасын бірінің   өзгеруі   немесе   жаңаруы   басқаларында   сондай   не   басқадай   өзгерістер   туғызуы мүмкін. Олардың   бәрі жиынтық жүйе құрайды. Әрбір элементтерді жеке алып қарауға және жүйеден бөлек бағалауға, талдауға болмайды.  Егер   мүмкін   емес   іс   демесек,   онда   әлеуметтік   және   экономикалық   үрдістерді басқарудағы мемлекет ролінің сандық айтылуы тіпті қиын. Ол соншалық кең және көп бейнелі,   өйткені   оны   қандай   да   болмасын,   сандық   немесе   статистикалық   бірліктерінің өлшемдерімен көрсету мүмкін емес. Үкіметтің қамқорлығымен  өндірілетін ұлттық өнімнің көлемін, мемлекеттік инвестициялардың  меншікті салмағы мен абсолюттік өлшемдерін, білім   мен   ғылыми   зерттеулерді,   халықтың,   жоқ­жітік   топтарына   әлеуметтік   көмек   пен денсаулық сақтауды және сол сияқты дұрыстығын анықтау мүмкін. Дегенмен, қоршаған ортаны   қорғау,   жұмысшылардың   еңбегі   мен   денсаулығын   қорғау,   тұтынушылардың мүдделерін қорғау, экономиканың белгілі салаларында баға белгілеу үшін бақылау мен бос жұмыс   орындарына   бірден   кіргізуді   қамтамасыз   ету   бойынша   мемлекет   шараларының пайдалы коэффициент әсерін өлшеу мен нақты анықтау күмәнді. Бір жағынан, мемлекет құқықтық нормалардың және «ресми (заңды) зорлық­зомбылық» пайдаланудың көмегімен елге қажетті тәртіп белгілейді және қуаттайды. Екінші жағынан, ол өзі қоғамға бағынады, қоғамға қызмет көрсетеді, қоғаммен сайланады. Басқаша   айтқанда,   кез келген қоғамда қоғам мен мемлекет арасында пайда болатын өзара іс­қимыл болады, оның сапасы мен деңгейі   басқару   саласындағы   саясаттың   тиімділігімен   анықталады.   Қоғам   мемлекетке тәуелді,   онсыз   екеуі   де   өзінің   тиімді   қалыптасуына,   ал   экономика   азды­көпті   тұрақты пайдасына кепілдік бере алмайды.  Қоғам мен экономика функциялары тұрақты өзгерістерге шалдығатын динамикалық организм болып саналады. Осы мәнде қоғам мен экономика көптеген функцияларды бірге орындайды. Мемлекет туралы да айтуға болады және де барлық жағдайларда кез келген қоғамға,   әр   экономикаға   және   әр   мемлекетке   тән   жалпы   функцияларды   бөліп   алуға болады. Сонымен қоса функциялары, сипаты, қалпы мен мазмұны тарихымен, жүйесімен, ұлттық­мәдени   сипаттамасымен   анықталатын   әрбір   жеке   алынған   мемлекеттің,   ұлттық, аумақтық   немесе   олардың   жергілікті   типтерінің   әрбіреуі   үшін   сипатталатын   арнайы функцияларын айтуға болады. адамдардың өзара іс­әрекетінің қолайлы жағдайларын жасау немесе Жалпы алғанда, мемлекеттік басқару жүйесі келесі функцияларды орындайды: ­ елдің экономикалық, әлеуметтік және технологиялық дамуының негізгі бағыттарын жоспарлау мен даярлау; ­ ұйымдастыру; ­ ­ ­ ­ ­ қоғамдық өмірдің түрлі саласындағы іс­әрекетін реттеу; еңбектік қатынастарды бақылау мен реттеу; ғылыми­техникалық дамуды қамтамасыз ету; барлық деңгейдегі білім жүйесін қолдау; әлеуметтік саланың үздіксіз қызмет істеуін қамтамасыз ету. Тақырып   4.   Мемлекеттік   басқару   үрдісінде   мемлекеттік   саясатты   жүзеге асыру. Дәріс       мақсаты  ­  Мемлекеттік   саясатты   жасақтау   негіздерін   зерттеу. Мемлекеттік билік түсінігін анықтау. Дәріс жоспары: 1. Мемлекеттік саясатты жасақтау негіздері 2. Мемлекеттік билік түсінігі. 1.Мемлекеттік саясатты жасақтау негіздері Мемлекеттік саясат­ көп жақты түсінік, мемлекет және қоғамның жағдайын және ішкі   процестерін   бейнелейді.   Мемлекеттің   саясаты   ауқымы   бойынша   бүкіл   қоғамды қамтиды,   яғни,   тіршілік   әрекетінің   негізгі   саласы   ретінде   танылады.   Ол   стратегиялық бағыты бойынша қоғам дамуының жұмысын болжайды. Ол әрбір адамның экономикалық, саяси және т. б. құқықтар мен бостандықтарын қамтамасыз етеді. Алдымен   мемлекеттік   басқарудың   мақсатын   ерекше   атап   өту   керек.   Берілген мақсат   мемлекет   және   қоғамның   стратегиялық   бағытының   дамуын   білдіреді.   Ерекше әлеуметтік   маңызын   ескере   отырып,   стратегиялық   мақсат   Қазақстан   Республикасының Конституциясында бекітілген. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 бабында «Қазақстан   Республикасы   өзін   демократиялық,   зайырлы,   құқықтық   және   әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары   мен   бостандықтары».   Берілген   мақсат   қоғаммен   бекітілген,   өйткені Конституция халықпен 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған. Халық мемлекет билігінің қайнар көзі ретінде республикалық референдум арқылы оны іске асырады   және   өзінің   қатынасы   арқылы   мемлекет   дамуының   стратегиялық   бағытын анықтайды.  Сонымен қатар, мемлекеттің және қоғамның болашақтағы жағдайын анықтайды. Стратегиялық   мақсат   жоғарғы   заңдық   күшіне   ие   болады   және   басқа   деңгейдегі мақсаттарды қалыптастыру негіз болып табылады.  Мемлекеттік басқарудың негізгі функционалдық құрылымы бойынша мемлекеттің функциялары заң шығарушы, атқарушы, сот және бақылауды жатқызады. Келесі басқару функциалары былай бөлінген: ұсыныс (басқару жүйесі), жоспарлау, кадрларды қамтамасыз ету, реттеу, бақылау. Берілген функциялардың мазмұнды анализ арқылы   мемлекеттің   әлеуметтік   процестерге   қатысты   оның   мінезін   типтік   көріністі, басқару ізбасарды алуға болады. Ұйым, құрылым жұмысын еңгізеді және мемлекет басқару субъектісінің құқықтық мәртебесін (мемлекеттік органдардың), қоғамдық жүйе объектісінің құқықтық мәртебесін анықтайды;   мемлекеттік   басқарудың   субъектілері   мен   объектілердің   арасындағы   өзара байланысын қалыптастырады (басқару процестерін). Жоспарлауға алдын­ала белгіленген шаралардың жүйесі, тәртіпті сақтау, жұмыстық қорытынды түрін және орындалу уақыты кіреді. Жоспарлау 2­ге бөлінеді: 1. болжау; 2. жобалау. Болжауға арнайы ғылыми зерттеулердің негізінде қоғам жұмысының дамуы жатады. Жобалауға мемлекеттік басқарудың бір немесе бірнеше мақсатын жүзеге асыруға байланысты шаралардың жүйесін қалыптастыру процессі жатады.  Кадрлық   қамтамасыз   етуге   мемлекеттік   басқару   жүйесіндегі   мамандарды   тиімді қолдану, бөлу, дайындауға байланысты сұрақтардың жиынтығын шешу жатады. Реттеу қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, адамдардың және олардың ұжымдарының мүмкін болатын және міндетті әрекеттерінің шегін анықтайды. Әсіресе   құқықтық   реттеуді   бөліп   қарастыруға   болады.   Азаматтардың   тәртібін заңдық   нормалар   арқылы   мемлекет   жүзеге   асырады.   Сонымен   қатар,   құқықтық   реттеу пәнін   анықтайды,   әдісін   реттейді,   қоғамдық   қатынастардың,   субъектілердің   құқықтық жағдайын және құқықтық қатынастарын қалыптастырады. 2.Мемлекеттік билік түсінігі. Билік жалпы түрде субъектінің (индивидтердің, ұйымдардың, ұжымдардың) басқа субъектінің   тәртібін   (жеке   адамның,   ұжымның,   ұйымның)   еркін   жеке   пайдасына   не басқаның назарына бағындыру қабілеттілігі.  Билік құбылыс  ретінде мынандай белгілермен  сипатталады: Билік әлеуметтік құбылыс, яғни қоғамдық; Билік қоғамның барлық даму кезеңдеріндегі белгісі болып табылады.  Билік   қоғамның   тұрақты   қосағы,   себебі   қоғамның   өзі   күрделі   ұйымдасқан   жүйе (әлеуметтік организм), ол әруақытта басқаруды қажет етеді, яғни жүйені жөнді қызметке қабілетті жағдайда болуын қолдау процессін тәртіпке салу ­ қызмет істеу жағдайлары. Генезис көзқарасынан (пайда бөлу) қоғамды басқару қажеттілігі, онда мынадай феноменнің болуын қамтамасыз етеді, яғни биліктің. Бірақ керісінше емес, әлеуметтік процесстерді тәртіпке   салу   көзделіп   жүргізіле   бастағанда,   себебі   қоғамда   билік   және   оның орындаушылары пайда болды. Билік әлеуметтік басқарудың нақты құралы себебі басқару тек   әлеуметтік   емес,   көбінесе   техникалық,   яғни   техникалық   жүйені   басқару   (мысалы автомобиль   жүргізу).   Сонымен,   басқару   ­   өте   үлкен   (кең)   құбылыс,   таза   әлеуметтік құбылыс болып табылады. Оның мәні биліктің белгілерінде толығырақ көрсетіледі. Билік   қоғамдық   қатынастардың   қалпында   ғана   өмір   сүре   алады,   яғни   адамдар арасындағы қатынастарда (жеке адамдардың олардың ұжымдарының, басқа да әлеуметтік құрылымдардың). Билік қатынастары адам мен заттың жне адам мен жануардың арасында болуы   мүмкін   емес   (тіпті   жануарлар   адамдардың   меншігінде   болса   да   және   оның болашағымен   басқаруға   құқығы   болса   да).   Осындай   қасиетгер   биліктің   келесі ерекшеліктерінің сипатына байланысты қамтамасыз етіледі. Билікті іс жүзіне асыру интеллектуальды — ерекші процесс, билік импульс, билік ететін   субъектіден   шығатын,   алдымен   бағынушының   еркін   және   тәртібін   анықтаудан (камтамасыз ету, белгілеуден) бұрын, олар саналы түрде оны қабылдауы керек (түсінуі керек). Осыған байланысты билік катнасының субъектісі бола алмайтындарға санасы мен еріктерінің бұзылғандары жатады. Қоғамдық   қатнастардың   қалпындағы   биліктер   өмір   сүреді   жэне   іс   жүзіне асырылады, коғамдык қатнастардың түрлеріне жатады және билік қатынастарының айтары бар. Билік қатнастары әруақытта екіжақты қатынастар, біреуі билік субъектісінен (билік етуші) субъектіден, ал екіншісі — билікке бағынушылар. Жалпы әлеуметтік тұрғыдан олар нағыз   субъектілер,   яғни   санасы   және   еркі   бар   адамдар,   дегенмен   нақтылы   билік катнастарында   билікке   бағынушы   субъектілер   билік   етуші   субъектінің   билік   ықпалын жүргізетін объект ретінде болады. Биліктің маңызды белгілеріне оның әр уақытта өз күшіне негізделгендігі жатады. Нақтылы күштің болуы әрбір субъектінің билеушілік санасын белгілейді. Билік күшінің әртүрлі табиғаты болуы мүмкін: ол дене күші, мылтықтың күші (шоқпар, мылтық, атом бомбасы),   интеллекіуальды   күш,   бедельдік   күш,   сеңціру,   эстетикалык   ықпал   жасау ( сүлулық ықпалы) т.с.с. Соған байланысты күшті мәжбүрлеумен ауыстыруға болмайды: «күштің   беделі»   және   «беделдің   күші»   ­   бүлар   әртүрлі   заттар.   Мәжбүрлеу   алдын­ала субъектінің   еркіне   қарсы   ықпалды   дене   күшін   жұмсау   арқылы   жүргізуді   болжайды   не сондай   корқыту   арқылы   мәжбүрлейді.   Мұнда   «қыстау»   түсінігі   төлеміне   карай «мәжбүрлеуден» кендеу. Қыстау мәжбүрлеумен әр уақытта байланыста емес: оның өзінің жанама сипаты бар және өз негізінде белгілі тәуеклдіктегі ерікті бағынушылық жағынан болжайды,   дегенмен,   сондай   тәуеділікті   сендірушілікті   болжайды.   Сонда   олардың айырмашылығы   неде?   Ойымызша,   қыйнау   процессінің   ерекшелік   сипатына   жататыны билікке бағынушы, биліктің ыкпалымен езінің ықыласына жэне бағалы бағдарына қарсы эрекетін   саналы   түрде   сезінеді.   Сендіру   оқиғасында   билікке   бағынушы,   билік субъектісімен   ұсынылған   тәртіп   варианты   екіжақтың   да   мүддесіне   сай,   билікке бағынушының   бағалылықжүйесіне   кіретіндігін   болжайды   Билік   тек   саналы­еріктегі