Методическая разработка" Применение на уроках татарского языка приема моделирования" ( 6- 8 классы_

Багаутдинова Раушания Тел дәресләрендә модельләштерү алымы куллану Соңгы   елларда  белем   сыйфатын   күтәрүнең  бик  күп  юнәлешләре,  инновацион ысуллары  барлыкка  килде.  Яңа технологияләр, метод  һәм  алымнар  укыту­тәрбия бирүнең   нәтиҗәлелеген   раслый   баралар.   Элек   кулланган   метод   һәм   алымнарны яңарту, камилләштерү дә инде яңалык түгел. 80 нче елларда мәгариф өлкәсендә киң кулланылыш   тапкан   проблемалы   укыту,   икенче   яшьлеген   кичереп,   үстерелешле укытуга юл салды. Бу технологиянең нигезендә эзләү­эзләнү ята: аның асылы ­ фикри эзләнү, гипотезалар, чагыштырулар аша нәтиҗәгә килү. Эзләнүгә корылган һәр нәрсә укучыда   интелектуаль   кызыксыну   уята,   мөстәкыйль   рәвештә   белем   алу   юлларын эзләүгә этәрә. Үзе ирешкән кечкенә генә уңыш та укучыда канәгатьләнү хисе тудыра. Эзләнүгә корылган бу эшчәнлекнең төп максаты ­ шәхеснең иҗади, уйлап табучанлык сәләтләрен үстерү, укучыда алдан күрүчәнлек, интуиция, нәтиҗә ясап бәяли белү сыйфатларын үстерү. Үстерелешле   укытуның   төп   эчтәлеген   профессор   Ә.З.Рәхимов   болай   ача: «Иҗади   үсеш   технологиясе   өч   киттан   тора.   Шуларның   беренчесе   ­   төшенчәнең эчтәлеген һәм аңа билгеләмә бирү буенча эш итү  асылын гомумиләштерү, икенчесе ­ укучылар эшчәнлеген төркемнәрдә оештыру булса, өченчесе ­ модельләштерү.»   Модельләштерү   ул,   гади   генә   әйткәндә,­   теоретик   мәгълүматны   кыска   бер фикер итеп схематик рәвештә күз алдына китерү. Модель төзү­ иҗади эш. Аның аша укучылар   төшенчәнең   үзенчәлекләрен,   төп   билгеләрен   һәм   эчке   бәйләнешләрен ачалар.  Шулай   итеп,   ул   белем   алуга   кызыксыну   уяту   чарасы   булып   тора. Модельләштерү дәрестә төшенчә өстендә эш белән нык бәйләнгән. Дәреснең мөһим этабы булып төшенчә формалаштыру тора, чөнки ул фикер йөртүнең төп формасы булу белән бергә укучыларда фәнни белемнәр булдыруның иң әһәмиятле чарасы да. Төшенчә   формалаштыру   дигәндә,  аның   эченә   кергән   мөһим   билгеләр   җыелмасын табу һәм төшенчәгә кергән предметларның күләмен ачу күз алдында тотыла.   Һәр   укытучының   төп   бурычы   ­   иҗади   шәхес   үстерү   һәм   формалаштыру. Иҗадилыкның   бер   алымы   булган   модельләштеруне   дәреснең   һәр   этабында кулланырга мөмкин. Укучылар күрү органнары аша, ишетеп кабул итүгә караганда, күбрәк   материалны   колачлаган   мәгълүмат   ала.   Сөйләп   аңлатуга   караганда,   күз алдына образ тудыру укучы хәтерендә ныграк кала. Шактый катлаулы темаларны да укучы җиңел генә үзләштерә ала. Модельгә таянып, аның өстендә укучылар башка биремнәрне дә үти алалар: ­­модельгә таянып билгеләмә чыгару; ­­чагыштырып карау; ­­өлешләп карау; ­­билгеләмәнең дөреслеген дәреслектән тикшерү һ. б. Укытучыга   модельләштерү   алымы   укыту   процессын   бертөрлелектән   коткара, өйрәнә   торган   объектка   кызыксыну   уята.   Укучы   иҗади   яктан   үсә,   төрле проблемаларны   җиңелрәк   чишә   башлый.   Шулай   итеп,   укучының   тормышта социальләшүенә, белем сыйфатын күтәрүгә зур йогынты ясала. Практикада кулланылган модельләрнең кайбер үрнәкләрен тәкъдим итәм. 1.                                                  АВАЗЛАР                          СУЗЫК АВАЗЛАР                           ТАРТЫК АВАЗЛАР                   КАЛЫН          НЕЧКӘ                 ПАРЛЫ                         ПАРСЫЗ                   АРТКЫ            АЛГЫ          ЯҢГЫРАУ         ЯҢГЫРАУ  САҢГЫРАУ                    САҢГЫРАУ 2.                                                   Сингармонизм законы                                                         сузыклар ярашуы сузыклар гармониясе    рәт гармониясе                                               ирен гармониясе            буйсына            буйсынмый                        [о],[ө]  авазларына карый            я гел калын,              кушма сүзләр                 икенче иҗектә [о],[ө] ишетелсә дә,     я гел нечкә                алынмалар                           ы, е языла 3                                                           Исем сүз төркеме кем?нәрсә?                                         ялгызлык                       уртаклык   саны              берлек                      күплек тартым белән төрләнә килеш белән төрләнә Б.К.                 И.К.                Ю.К.               Т.К.                    Ч.К.               У.в.К.                                                          ия___________ җөмләдәге роле хэбэр_________ аергыч тәмамлык __   __   __ хэл __  .  __  .  __ Сыйфат  4. сүз төркеме                                             предметның билгесен белдерә                                                 асыл                      нисби          төрләнми                                                                              кайдагы? нинди?                     кайсы?     дәрәҗә                  дәрәҗәсе юк   гади                                         чагыштырма                                         артыклык                                       кимлек (төсләрне генә белдерә)        җөмләдәге роле аергыч (исемне ачыклый)                                                 хәбәр (җөмлә ахырында)                                                  хәл (фигыльне ачыклый) 5.                                                               Сан сүз төркеме      белдерә предметның санын, исәбен, тәртибен ничә?ничәнче?күпме?никадәр? төркемчәләре төп                 тәртип                    бүлем                     чама                        җыю ясалышы тамыр кушма парлы тезмә                                                         җөмләдәге роле ия _______                                                       хәбәр_________                                                       аергыч                               исемләшә 6.                                                            Рәвеш сүз төркеме эш яки хәлнең билгесен белдерә ничек?кайчан?кайда?кайдан?күпме?никадәр?            төрләнми                                                        төркемчәләре саф         урын          вакыт       охшату­чагыштыру       сәбәп­максат    күләм­чама          ясалышы тамыр ясалма кушма парлы тезмә                                                       җөмләдәге роле аергыч хәл 7.                                                     Фигыль                                                         сүз төркеме                                                             белдерә                                         эшне,хәрәкәтне, торышны формасы барлыкта                      юклыкта   заманы          үткән                                           хәзерге                               киләчәк билгеле         билгесез                      нишли ?                     билгеле           билгесез нишләде ?     нишләгән?                                       нишләячәк?              нишләр? зат­сан белән төрләнә төркемчәләре хикәя фигыль__________                                                   боерык фигыль__________                                                   шарт фигыль__  .  __  .  __                                                   сыйфат фигыль                                                   хәл фигыль__  .  __  .  __                                                  исем фигыль________  инфинитив __________ 8.                                           Сыйфат фигыль фигыль төркемчәсе билгеләре сыйфат билгеләре                                 фигыль билгеләре нинди?кайсы? соравына                       барлыкта­юклыкта була җавап бирә исемне ачыклый                              заманасы бар            хәзерге  заман     үткән заман    киләчәк заман сыйфатланмышы  төшеп калганда исемләшә                  ­учы,­үче              ­ган, ­гән        ­ыр, ­ер                                                                  торган                ­кан, ­кән        ­ачак,­әчәк  ­ячак,­ячәк  ­асы,­әсе җөмләдә аергыч була сыйфатланмышны югалтып, исемгә әйләнә ала 9.                                   Сүзләр арасында бәйләнеш     тезүле                                                                        ияртүле теркәгечләр       интонация      санау җыючы каршы куючы        каршы кую                                       ­бәйлек сүзләр бүлүче                                                                                            ­хәбәрлекле мөнәсәбәт ­ зат­санда ярашу ­ килеш кушымчалары ­ янәшә тору ­ бәйлекләр 10.                                                         Аергыч иярчен кисәк исем белән белдерелгән кисәкне ачыклый нинди?кайсы?ничә?күпме?кемнең?нәрсәнең? аерылмышы бар          белдерелә             сыйфат, сан, рәвеш, сыйфат фигыль, алмашлык, иялек килешендәге исем 11.                                                   Тәмамлык                                                      иярчен кисәк                              фигыль белән белдерелгән кисәкне ачыклый кемне?нәрсәне?кемгә?нәрсәгә?кемнән?нәрсәдән?кемдә?нәрсәдә? туры тәмамлык                                                  кыек тәмамлык Т.К.дәге исем                                                              Ю.К., Ч.К., У.в.К.дәге исем              белдерелә             исем, исем фигыль, исемләшкән сыйфат, исемләшкән сыйфат фигыль 12.                                               Иярчен тәмамлык җөмлә баш җөмләнең тәмамлыгы урынында килә кемгә?                     кемне?                      кемнән?                 кемдә? нәрсәгә?                     нәрсәне?                   нәрсәдән?             нәрсәдә? төзелеше аналитик                                                                   синтетик          бәйләүче чарасы көттерү паузасы                                                              төшем килеше ки теркәгече                                                                     юнәлеш килешендәге исем мөнәсәбәтле сүзләр                                                         дип сүзе ярдәмендә Шул рәвешчә,  барлык иярчен җөмлә төрләрен модельләштереп өйрәтеп була.  Рус теле дәресләрендә “ Части речи” темасын өйрәнгәндә куллану да нәтиҗәле була.     Күргәнебезчә,   шушы   схемалар   балаларга   күп   информацияле   терәк   ярдәмлек булып торалар.