Методы и приемы развития речи школьников на уроках осетинского языка.

Методы и приемы развития речи школьников на уроках осетинского языка.

Развивать речь школьников на уроках осетинского языка можно с помощью трех групп методов: имитативных, коммуникативных и метода конструирования. Все три группы методов сочетаются в работе учащихся и учителя, дополняют одна другую и в совокупности создают базу для системы развития речи учащихся, которая тесно связана с курсом осетинского языка.

Имитативные методы по-другому можно назвать методами «по образцу». В рамках «имитационных методов находят место и анализ образцовых текстов, и синтез собственных языковых конструкций, и поисковая деятельность - выбор слов и других средств языка, и моделирование образцовых текстов, и конструирование по этим моделям предложений и текста, и обобщение, вывод правил, и творчество - пересказы и письменные изложения с творческими дополнениями или изменениями, инсценирование, драматизация, чтение и пересказ» [10, с. 91].

Методы обучения речи «по образцу» имеют свой обширный набор приемов, типов ученических работ: это многочисленные виды пересказа прочитанных текстов, письменные изложения разнообразных типов: с языковым разбором текста, с иллюстрированием, с изменением жанра. В арсенал методов «по образцу» входят и более мелкие, частные упражнения: составление предложений или компонентов текста по типу данного или по модели, которая тоже, возможно, составлена учащимися; отработка произношения, интонации, пауз, ударений по примеру исполнения учителем, и особенно - по пониманию замысла автора - писателя или на основе исполнения различные рассказы и письменные сочинения по аналогии с прочитанным.

«По образцам» школьники работают над типами речи и над различными жанрами: над описанием, повествованием, рассуждением; над стилистическими, композиционными, содержательными особенностями рассказа, очерка, газетной заметки, отзыва о прочитанной книге или о спектакле, характеристики, а также над составлением так называемых «деловых бумаг» - объявления, заявления, делового письма, телеграммы, дневниковых записей.

Имитационный метод очень развит в школе, но он не может быть достаточным: обучение «по образцам» лишь подготавливает учащихся к другим методам развития речи.

Коммуникативные методы опираются на теорию речевой деятельности, в частности на анализ речевого акта: метод учитывает все его ступени - и ситуативную, и мотивационную, и восприятие собеседником, и обратную связь. «Коммуникативные методы имеют свой набор приемов, средств обучения, типов заданий упражнений: создание речевых ситуаций или выбор их из потока жизни; ролевые игры, походы и экскурсии, картины, специально организованные наблюдения, другие способы накопления материала, впечатлений; любые виды деятельности, которые могут вызвать потребность высказываний; создание сюжетов по воображению; выбор разнообразных жанров - докладов, выступлений по радио, телепередачи, рекламы» пунктуацию [24, с. 92].

Этот метод предполагает систему умений учащихся, реализуемых в процессе различного рода письменных и устных речевых упражнений - сочинений и пр. Обычно выделяют семь групп таких умений, в своей последовательности создающих методику:

- умения, связанные с темой сочинения, с ее пониманием, определением ее границ, субординацией тем, раскрытием темы;

- умение подчинить свое сочинение определенному замыслу, выразить в нем свою мысль, свою позицию, свои эмоции, отношение к лицам, их поступкам пр.;

- умения собирать, накапливать материал, отбирать важное, главное и второстепенное в соответствии с темой и замыслом;

- умение систематизировать материал, располагать его, обдумывать и составлять план, работать над композицией - началом, завершением;

- умения в области языковой подготовки текста: подготавливать словарь в соответствии с темой, выбирать слова, сочетания, фразеологию, о6разы; подготовка фрагментов будущего текста, в устном варианте - обдумывание интонаций, обращений и пр.;

- умение составлять текст - в устной речи - импровизировать, в письменной - записывать без ошибок, располагать текст на листах, делить его на абзацы;

- умение совершенствовать написанное, редактировать, проверять орфографию, пунктуацию[16, с. 93-94].

Метод конструирования - синтетический метод. Он связан с первыми двумя. В системе обучения «по образцам» виды текста анализируются и моделируются, и впоследствии конструирование собственных текстов осуществляется по этим моделям. Конструирование связано и с коммуникативным методом, поскольку он обеспечивает мотивацию речи, ее действенность, определяет социальные и личностные функции речи.

Метод конструирования текста располагает большим на6ором приемов и типов речевых упражнений; большинство из них обычно выполняют подготовительную или вспомогательную функцию: они вплетаются в процесс подготовки речевого упражнения на разных его этапах. Это словарная работа, работа над словосочетанием, работа над предложением, логическая: работа с понятиями и построение их определений, сравнение предметов, явлений природы по их признакам, упражнения, опирающиеся на теории текста: моделирование структуры текста образцов и подчинение собственного текста этой модели, редактирование своего текста; отработка типов связи в тексте; составление текстов различных функционально-смысловых типов: описания, повествования и рассуждения, а также разных жанров: рассказа, пейзажной зарисовки, описания картины, очерка, статьи в газету, письма, пьесы; передача сюжета в диалогической форме.

 Виды упражнений над развитием речи по осетинскому языку в средних классах

1. Бакæсут текст. Æрхъуыды йын кæнут сæргонд. Ныффыссут текстмæ гæсгæ фæрстытæ. Раттут сæ уæ кæрæдзимæ, афтæмæй саразут диалог.

Ирон литературæйы классикты уацмысты хорз зыны нæ адæмы царды уаг, йæ этнографи æмæ истори. Уыдон ирддæрæй равдисынæн парахатæй пайда кæнынц фразеологион дзырдбæстытæй.

Нæ классикты уацмысты фразеологион æрмæг адих кæнæн ис алыхуызон къордтыл: æхсæнадон царды уагимæ баст, удварнимæ баст, загъдаутæ, арфæтæ, æмбисæндтæ æ. а. д.

Ирон лæджы удварны историйы фидауц, хъæбатырдзинад, хорздзинад цы фразеологизмтæ нысан кæнынц, уыдонæн сæ фылдæр баст сты адæймаджы буары хæйттимæ: сæр, зæрдæ, цæст, фындз, æвзаг, къах, къух, арм æ. а. д. Зæгъæм: сæрæй дуæрттæ кæнын, зæрдæйы уидаг, мæ цæсты сындз, фындз æруадзын, йе ʼвзаг æй хæры, фарны къах, къæхтæ ныццæвын, сызгъæрин къухтæ, къух ауигъын, армыдзаг æ. а.д.

Фразеологизмтæн сæ фылдæр буары хæйттимæ баст кæй сты, уый æвдисы, ирон лæджы удыхъæд бæрзонд принциптæ, сыгъдæг намыс æмæ рæсугъд æгъдауыл амад кæй у. Ирон лæг йæ къух нæ лæвæрдта фыдгæнæг, къæрных æмæ æнæгъдаумæ, дзырдхæссæг æмæ уæйгæнæгмæ, знаджы раз «йæ сæр нæ къул кодта». (Дзодзыккаты Зæидæ)

2. Сæвæрут номдартæ бирæон нымæцы. Ставддæрæй фыст номдартимæ æрхъуыды кæнут хъуыдыйадтæ æмæ сæ ныффыссут.

Бæлас, уидаг, къалиу, æвзаг, тын, æгъдау, къуым, зæрдæ, хал, фæрдыг, дзæнгæрæг. [15 c.6]

3. Мивдисджытæйсаразутфæрсагмитæ: 1) фæсæфтуантæ –гæ æмæ–гæйæ-йы руаджы; 2) фæсæфтуан –гæ-йæ арæзт фæрссагмион формæмæ уыцы мивдисæджы æбæлвырд формææфтайгæйæ; 3) дзырды уидæгтæ фæлхатгæнгæйæ.

Згъорын, уарын, уарзын, кусын, дзурын, зарын, рувын.

4. Хæццæйæ лæвæрд хъуыдыйæдтæй саразут йæ хъуыдымæ гæсгæ баст радзырд.

Гæды

Гæды йæ лæппынæй фæтарст. Иухатт уасæг рудзынгмæ сгæпп кодта. Æфсин æрбазгъордта. Гæды йæ лæппынмæ цæры хæдзары къуымы. Уасæджы æддæмæ асырдта. Йæхи уасæгыл ныццавта. (Багаты Лади)

5. Бакæсут таурæгъ. Раттут текстæн æндæр сæргонд. Сбæрæг ын кæнут йæ темæ æмæ йæ сæйраг хъуыды. Радзурут текст хи ныхæстæй.

Зæрæмæджы чиныг

Уæлладжыры комы мидæгау, иу рæсугъд уæлвæзы, лæууы Зæрæмæджы хъæу. Бæрзонд фæцыдысты ныр дæр йæ рагон мыггагон мæсгуытæ – фидæрттæ, сæ алыварс та батыгуыртæ сты чысыл хæдзæрттæ. Уыцы мæсгуытæй иу у Сикъоты мыггаджы. Иу хатт, бирæ æнусты размæ, Сикъоты ног чындз донмæ рацыди. Уыди ирд сæрдыгон райсом. Æвиппайды чындз ауыдта сызгъæрин цъиу – бæрзонд тахти арвыл æмæ сызгъæринау æрттывта хуры сæууон тынтæм. Ахæм æнахуыр диссаг фенгæйæ, чындз дзыхълæуд фæкодта. Цъиу ленкгæнæгау йæхи рауагъта æмæ йе уæхскæй чиныг, сызгъæринæй фыст чиныг райста, бахаста йæ сæ мæсыгмæ æмæ радзырдта йæ хабæрттæ. Чиныг хæзнайау бавæрдтой мæсыджы, мæсыг та уæдæй фæстæмæ ссис дзуары бынат. (Журнал «Мах дуг»)

6. Ссарут, æрмæстдæр астæуккаг рæнхъы хъæлæсонтæ кæм ис, уыцы дзырдтæ. Зæгъут, цавæр ныхасы хæйттæ сты. Ныффыссут семæ хъуыдыйæдтæ.

Уарзондзинад, дуне, хъæу, иннæтæ, ныхæстæ, цæсгом, бон, кæддæриддæр, фæзæгъы, æркæсдзысты, хæдæфсарм, уæлæмхасæн, æхсæв, бæрæггæнæн, æхсызгон, фæлварæн, дæсныйад, хабар, цингæнгæйæ, фыстæг, кæсæн, дзаума, хъуымац, арм, бафиппайын, наукон, программæ.

7. Бакæсут текст рольтæм гæсгæ.

Банхъæлмæ уал кæсæм

Иу китайаг хуымгæнæг цæрæнбонты уæхскуæзæй фæкуыста, фæлæ йын бынтæ скæнын нæ бантысти. Уыйхыгъд æй цард сарæзта зонды фæндагыл. Бон-сауизæрмæ йæ фыртимæ йæ зæхмæ зылди, мамæлайы къæбæр амалгæнгæйæ, сæ бонтæ æрвыстой.

Иуахæмы фырт йæ фыдæн афтæ:

– Баба, æнамонд хабар – нæ ефс* фесæфти.

– Афтæ æнхъæл цæмæн дæ, æмæ уый æнамонд хабар у? – загъта фыд. – Банхъæлмæ уал кæсæм.

Цасдæр рæстæджы фæстæ ефс фæзынд, йемæ ма емылыкк* дæр æрбакодта.

Лæппу йæ фыдмæ цингæнгæ базгъордта:

– Баба, амондджын хабар – нæ бæх емылыккимæ æрбацыд!

– Афтæ æнхъæл цæмæн дæ, æмæ уый амондджын хабар у? Банхъæлмæ уал кæсæм.

Лæппуйы æрфæндыд емылыккыл абадын. Багæпп ын кодта йе рагъмæ. Бæх йæ фæстæгтыл алæууыд æмæ йæ разыввытт ласта. Лæппуйæн йæ къах асасти.

– Баба, æнамонд хабар – мæ къах асасти, – дзуры фырт йæ фыдмæ.

– Уый дæм æнамонд хабар цæмæн кæсы? Багæдзæ уал кæн.

Лæппуйæн йæ фыды ныхас æхсызгон нæ уыди, фæлæ дзургæ ницы скодта.

Къорд боны фæстæ хъæуы фæзындысты императорæй æрвыст лæгтæ – хъуамæ фæсивæды акодтаиккой хæстмæ. Зæхкусæджы хæдзармæ дæр æрбацыдысты, фæлæ, лæппу цæуынхъом дæр нæу, уый куы федтой, уæд æй ныууагътой.

Æрмæст уæд бамбæрста фырт: амонд æмæ æнамонд кæрæдзиуыл баст сты, бирæ хатт амонд йæ фæдыл æнамонд расайы, æнамонд та – амонд. Цæвиттон, зын сахат æппæтæй хуыздæр хос – банхъæлмæ кæсын.

Журнал «Мах дуг»-æй

Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ:

а. Сбæрæг кæнут тексты сæйраг хъуыды.

æ. Радзурут текст хи ныхæстæй.

б. Литературæйы теорийæ спайда кæнут, афтæмæй сбæрæг кæнут тексты бабаст, кульминаци æмæ райхæлд.

в. Сымах та куыд хъуыды кæнут: цы у амонд? Кæмæй ис зæгъæн: уый амондджын адæймаг у?

г. Бакæсут æмбисæндтæ. Æрдзурут сын сæ хъуыдыйыл.

Амонд фæндонæй нæу.

Амæндты сæр – уарзондзинад.

Амæндтæ куыстæй цæуынц.

8. Бакæсут æмбисæндтæ. Бамбарын сын кæнут сæ хъуыды. Зæгъут, кæцы дзырдты райдайæны ис зылангон æмхъæлæсонтæ. Æзылангон æмхъæлæсонтæ та?

Бæлас уидагæй рæзы. Кæрдæг кæм нæ зайы, уым хор дæр нæ зайы.

Хъæд мын зæгъ, æмæ дын бæстæ зæгъон.

9. Бакæсут æмдзæвгæ аив.

Ды дæ нæртон

О Иры дзыхъхъ, æртхутæгдон уыдтæ,

Æртхутæджы бын цас фæкодтай дзир-дзур.

Дæ фæстаг зынг нæ ахуыссыд уæддæр,

Ыссыгъдис æмæ фестадис зæрин хур.

Ыссу бæрзонддæр арвы цъæхыл, Ир,

Ды – хуры лæппын, хуры фæдыл ахæт.

Дæ ном, дæ кадæй дунетыл æрзил,

Ныфс райс, нæ зæххыл чи нæма уыд, ахæм.

Куыд цæрæццаг уыд де ’ртхутæг кæддæр,

Дæ ныфс уæд афтæ алкæд дæр æвдудон.

Цыфæнды зын дыл сагъуыйа, уæддæр

Ды дæ нæртон æмæ дын нæй фæцудæн. (Хостыхъоты Зинæ)

Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ:

а. Сбæрæг кæнут æмдзæвгæйы сæйраг хъуыды. Зæгъут, цавæр æнкъарæнтæ æвдисы автор.

æ. Бакæсут амындтæ æмæ фæдзæхстытæ. Уæ зæрдыл сæ бадарут. Ба-цамонут дзырдты зылангон æмæ æзылангон æмхъæлæсонтæ.

Дæхицæн аргъ кæн, æмæ дын адæм дæр аргъ кæной. Цыфæнды уавæры дæр дæхи дарын зон. Сывæллонæн æппæты раздæр йæ уды æнæниз æмæ сыгъдæгыл бакус.

б. Сахуыр кæнут æмдзæвгæ наизусть.

10. Рафыссут æмбисæндтæ. Æрдзурут сын сæ хъуыдыйыл. Ссарут дзы антонимтæ. Зæгъут, цавæр ныхасы хæйттæ сты.

1. Хæларæй цæрын мыды кæхц у, хæрамæй цæрын бындзы цæф у. 2. Фыдбылыз – дард, амонд – хæстæг. 3. Хæрдмæ цæуын кæм хъæуы, уым уырдыгмæ цæуын дæр бахъæудзæн. 4. Æдылы дзурæгмæ зондджын хъусæг хъæуы. 5. Æмбаргæ лæг зынгæй йæхи тавгæ кæны, æдылы та дзы йæхи судзы. 6. Æнæууæнк æууæнкджыны дæр йæхи хуызæн æнхъæлы. 7. Лæг тыхæй æнцон абырсæн у, фæлæ зондæй абырсын зын у.

11. Бамбарын кæнут омонимты нысаниуджытæ. Ныффыссут дзырдтимæ хъуыдыйæдтæ.

Арм, арфæ, ахсын, æвзаг, бал, кæсæг, ных, уарын, тас, сис, сом, ра-хиз, мæй, къах, æргъæвæг.

12. Бакæсут сонет.

Сонет

Уæлвонг хъуыдытæм нал тасы мæ зæрдæ,

Æрхуымæй мыл нытталынг вæййы бон…

Уæдæ зæгъын æвзонгадæн хæрзбон, –

Ныхгæнæнт мыл йæ ахсджиаг къæсæртæ.

Мæ Ирыстон ма у мæ цин, мæ рис,

Йæ разы дæн мæгуыргурау къæмдзæстыг.

Мæ лæмæгъæй… нынныхъуыр уæд дæ цæссыг, –

Дæ райст-бавæрд бæлццоны ныфс фæци.

Æмæ цы сты фæндонхорзтæ, фæндтæ,

Куы лæууой ивылд доны раз æдзынæг.

Куынæуал тыхсай хионыл, æрвадыл?!

Уæдæ, фæлдисæг, кæд æцæгæй дæ,

Уæд баууæнд мæ Иры къæссы дзыллæйæн

Сæ Тых, сæ Ныфс, сæ Æфсымæрдзинадыл!

Хаджеты Таймураз

Фæрстытæ æмæ хæслæвæрдтæ:

а. Сбæрæг кæнут сонеты сæйраг хъуыды. Зæгъут, цæуыл сагъæс кæны автор æмæ цавæр æнкъарæнтæ æвдисы.

æ. Ссарут тексты омоним æмæ синонимтæ.

б. Бæрæггонд дзырдтæн зæгъут сæ антонимтæ.

в. Бакæсут амындтæ æмæ фæдзæхстытæ. Уæ зæрдыл сæ бадарут. Ссарут дзы антонимтæ.

Æппæлын æмæ фауын цæмæй хъæуы, уый зон. Адæймаг кæй дæ, уый рох ма кæн. Хатыр кæнын зон.

13. Рафыссут хъуыдыйæдтæ. Бæрæггонд дзырдтæ ивут синонимтæй.

1. Цыди Дзахо уыцы тыгъд уынджы. 2. Агаги бавнæлдта Тæубойы риумæ, майдантыл йæ уырзтæ æрхаста, цыма сын тæригъæд кодта, афтæ. 3. Фæлæ дзы уæддæр фылдæр ацæргæ адæм фæбады. 4. Бон-изæрмæ къуымты зылд æмæ бустæ кодта – ахæм адæймаг уыд. 5. Дзахо фестъæлфыд. (Хуыгаты С.)