Нумизматик манбаларда Кушон давлати ҳукмдор титулларининг ифодаланиши.

Нумизматик манбаларда Кушон давлати ҳукмдор титулларининг ифодаланиши.

Аннотация: Мақолада Кушон империясида ҳукумдор титулининг пайдо бўлиши ва тараққиёти нумизматик манбалар асосида баён этилган.

Калит сўзлар: Нумизматика, титул, эволюция, Юечжи, Санаб, Сотер Мегас, Девапутра, Шаонаношао.

Аннотация: В статье на основе нумизматических источников описывается возникновение и развитие титула правителя в Кушанской империи.

Ключевые слова: нумизматика, титул, эволюция, Юеччи, Санаб, Сотер Мегас, Девапутра, Шаонаношао.

Annotation: The article describes the emergence and development of the title of ruler in the Kushan Empire on the basis of numismatic sources.

Keywords: Numismatics, title, evolution, Yuechji, Sanab, Soter Megas, Devaputra, Shaonanoshao.

Нумизматик манбалар орқали ҳукмдор титулларининг ёритилиши муҳим аҳамиятга эга бўлиб, Кушон давлатида ҳукмдор титулларининг пайдо бўлиши ва эволюциясига оид асосий назарияларни ўрганиш имкониятини вужудга келтиради. Марказий Осиё ҳукмдор титуллари, тадқиқотчиларда узоқ вақтдан бери қизиқиш уйғотиб келган ва уларни ўрганишда айниқса, Б. И. Вайнберг, В. Б. Хеннинг, И. М. Дьяконов, Е. В. Зеймал, C. П. Толстов, О. И.Смирнова, Э. В. Ртвеладзе, Ғ. Бобоёров каби таниқли олимларнинг изланишлари диққатга сазовор. Тарихдан маълумки, бирор-бир давлатнинг сиёсий аҳамияти, турли омилларга қўшимча равишда ҳукмдорнинг фахрий титули ёки катта ном билан белгиланади. Ушбу титуллар ҳукмдордан ўғлига мерос сифатида ёки бощқа тенг ҳуқуқли ворислар билан ҳокимият учун кураш жараёнида қўлга киритилади. Кушонларда дастлабки тангаларнинг зарб қилиниши баъзи тадқиқотчилар исмини “Герай”, бошқалари еса “Санаб” деб ўқишган ҳукмдорнинг тангаларидан бошланади. Герай тангаларининг ўнг томонида сочлари хафсала билан таралган, пешонасига тасма боғланган, юзларида ғайрат-шижоат барқ уриб турган эркак кишининг белигача тушган сурати берилган. Танганинг терс томонида от минган шоҳ, унинг орқасида гулчамбар тутган Ника (Зафар) маъбудаси парвоз қиляпти ҳамда “Кушон ҳукмдори Герай Санабники” деб ёзиб қўйилган[1]. Таниқли олим В. Л. Лившицнинг таҳминига қараганда “Герай” сўзи исм эмас балки сифат (эпитет) бўлиб, турк тилида “Донгдор зот”, “Санаб” сўзи эса Санобар сўзининг қисқартирилган шакли бўлиб, “балогардон”, ”ёвқур” маъноларини англатади. Кушон мис чақалари бундан ҳам ҳайратомуз ва сирлирокдир. Уларда ҳукмдорнинг исми йўк, фақат мансаби ва лақабини англатувчи “Василевс Басилеон” (шоҳлар шоҳи) титуллари мавжуд. Кадфиз II ва Хувишкалар ҳам “Василевс Басилеон” титулларида ҳукмронлик қилишган[2].

Дастлаб бу тангаларнинг орқа томонида юнон худоси Зевс тасвирлансада, кейинчалик вақт ўтиши билан танганинг орқа томонига Зевс ўрнида от сурати зарб қилина бошланди. Тангада жойлаштирилган от сурати янги давлат пайдо бўлганлигидан далолат беради. Демак, дастлабки Кушон давлати Шимолий Бақтрияда ташкил топган, унинг пойтахти эса айнан Далварзинтепа бўлган деб айтишимиз мумкин.

Бошқа бир Кушон ҳукмдори Сотер Мегас тангаларида эса “Буюк ҳалоскор шахоншоҳ” ёзувлари зарб этилган[3]. Бу тангалар қайси Кушон подшоси томонидан зарб этилгани ҳақида тинимсиз мунозаралар ҳозиргача давом этиб келмоқда. М. Е.Массон, Э. В.Ртвеладзеларнинг фикрича уларни Кудзула Кадфиз замонида зарб этишган. Брасей, Роберт эса “Сотер Мегас” (Буюк қутқарувчи) титули Кудзула Кадфизнинг ўғли Вима Такто номидан зарб қилинган тангаларда илк бор қўллаган деган фикрда[4]. Кадфиз I даврида зарб этилган тангаларда “Кудзула Кадфиз “yavig” деган титул учрайди[5]. Қадимги туркча сўз ҳисобланган “yavig” – кўчманчи халқларда раҳбар, ҳукмдор маъносини англатган. Кудзула Кадфиз кхароштхи ёзувида “Kushana Yavugasa” яъни “Ябғу Кушон” титулида ҳам ифодаланади[6]. Кадфиз I ҳукмронлигининг иккинчи ярмида зарб эттирган тангаларда ҳиндча “Махараджа, Раджатираджа” яъни “Буюк Шоҳ, Шоҳлар Шоҳи” титуллари пайдо бўлади. Ушбу титулнинг зарб этилишига Кадфиз I Ҳиндистон ҳудудларини ҳам истило қилганлиги сабаб бўлиши мумкин.        

Кудзула Кадфизнинг вориси Вима Тактонинг кўплаб тангаларида “σωτήρ μέγας” (“Буюк халоскор” – Бақтрия тилида “ΒΩΓΟ ΣΤΟΡΓΟ3” ) титули жойлаштирилган. Халоскор, қутқарувчи ғояси юнон худолари учун ҳос бўлиб, Зевс нажоткор, халоскор каби сифатларда эсланган. Афғонистондан топилган Рабатак ёзувларида Кушонлар ҳукмдори Канишка I “ΒΩΓΟ ΣΤΟΡΓΟ ΚΑΝΗЮΚΕ ΚΟЮΑΝΟ ... ЮΑΟNΑΝΟ ЮΑΟ Ι ΒΑΓΟΠΟΟΡΟ” яъни ”шоҳлар-шоҳи худо шоҳ Канищка кушон” титулида ифодаланади. Санскрит ёзувларида ҳам шунга ўхшаш титулларда rajatirajasa ma[ha](tasa) tratarasa…devaputrasa vazeṣkasa guṣanasa ёки қисқача “rājātirāja devaputro Kāniṣko” каби титулларда Кушон ҳукмдорлари илоҳийлаштирилган.

Хулоса ўрнида, нумизматик манбаларни чуқур таҳлил қилиб ўрганилганда, Кушон давлатида титулларни вужудга келиши ҳамда тараққиёти, танга зарб қилдирган ҳукмдорнинг ҳукмронлик вақти, унинг тасвири, сулолавий тамғалар тасвири, қандай фахрий номни ўзига қабул қилганлигини, динга бўлган муносабатлар, Кушон давлатчилигидаги бошқарувда титулларнинг аҳамияти қандай бўлганлиги каби кўплаб давлатчилигимиз тарихи учун муҳим бўлган маълумотларни ўрганишимиз мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

1.  Ртвеладзе Э.В. Древные монеты Средней Азии.1987.98-бет.

2.  Ртвеладзе Э.В. История государственности Узбекистана. Ташкент.2009.

3.  Ртвеладзе Э.В.Ш.Пидайев “Каталок древний монет южного Узбекистана” 1981.с 102-103.

4.  Bracey, Robert. “The Coinage of Wima Kadphises”, Gandaran Studies.2009.P 107.

5.  Верма Т.П. The Evalution of Kushana Titles. Journal of the Numismatic Society of India

6.  Chattopadhay B. The age of the Kushanas: A Numismatic study- Calcutta.1967.P.76.