Открытый урок родного (табасаранского) языка на тему Лексика

Составитель: Магомедова Лейла Абдулгамидовна,

учитель родного (табасаранского) языка

и родной литературы

МКОУ «Гимназия Табасаранского района»

     Дарснан тема: «Лексика» тема текрар, мюгькам ва уьмумиламиш   

                                  апIуб.

     Дарснан метлебар:

1.      Урхувалин: «Лексика» темайиан гъадагъу аьгъювалар текрар апIуб,

                      мюгькам ва уьмумиламиш апIуб.

2.      Артмиш апIувалин: урхурайидарин фикир апIувал, дикъат, улхуб

                                  гужли апIуб, артмиш апIуб.

3.      Тербияйин: гафнахьна маракьлу тербия тувуб, дидин

                                   метлеблувалихьна ихь улхбаъ, чIалнаъ; бицIидариъ

                                   уж'вал, инсандин эдеблувалин къайдйирин ерйир

                                   тербияламиш апIуб.

     Дарснан жюре: уьмумиламиш апIбан дарс.

     Дарснан алатар: китаб, словарар, газетар, журналар, карточкйир,

                                    кIажар-суалар, интерактивный доска, таблицйир, шикил

                                    «хьадукар».

Дарснан гидишат.

I.      Класс тешкил апIуб.

(Салам тувуб, баяр-шубар дарснахьна гьязур апIуб, дарснан тема ва метлеб пуб, хулан ляхин ахтармиш апIуб.)

     Мялим: Вилаятдиъ бабан чIалнан

                         Ухьуз вари аьгъю дубхьнадар сабан,

                         Хъа сиягьят апIуз хъюгъюрхьа

                         Ва варибдихьна ихь кьувватниинди хъуркьурхьа.

Дарснан метлебар.

    -Баяр-шубар, узуз ккундийиз, ичв учву гъийин дарснан тема дупну, хъа узу

      дидиъ учвуз кюмек апIурза, амма фикирлуди гъузай!

Дургъунагъ

     Мялумат тувраза учвуз дургъунагъ, вари хъайи-хъайиганси гъябгъбан бадали,

     Эгер узу ккебехъну гъузиш, фици учву гъавриъ ахъдичвахъа йиз?

     Хъа кюмек апIуз узуз, гьязур ву ккуни, багъри...                             ( Гаф )

    -Баяр-шубар, фици фикир апIурачва, хъа фу ву думу гаф?

- Фтиз ву гафар ва дурари фу улупуру?

     ( Гафну жюрбежюр шей'арин, касарин, лишнарин,

       гьяракатарин кьадарарин, гьядисйирин, гьяларин ччвурар улупуру.

           Гафар ихь улхбаз лазим ву, дурарин кюмекниинди ихь фикрар ачухъ  

       апIурхьа.)

      -Гьамус учвхьан шулин гъийин дарснан тема пуз? Фициб ляхин гъи ухьу

       гъабхуруш?

      -Ав, «Гафар, гафарин мяна, лексика». «Лексика» тема текрар апIурхьа.

     Мялим: Ав, гъи улхурхьа гафарикан, хъана дюзди лексикайикан. Ухьу

                        «Лексика» кIуру чIалнан илимдин пайнан вари темйирихъди таниш

                        гъахьунхьа, гьаци вуйиган гъи ухьу таниш гъахьиб мюгькам апIбахъ,

                        ижми апIбахъ, уьмумиламиш апIбахъ шулхьа.

     Хъа гъийин дарснан метлеб — учву «Лексика» кIуру чIалнан илимдин пайнаан гъадагъу вари

     аьгъювалар текрар, мюгькам, уьмумиламиш апIуб.

     ( Число бикIуб, дарснан тема «Лексика текрар апIуб».

II.   Мялимдин гаф.

     -Узуз гъийин ихь грамматикайин дарс ккебгъуз ккундузуз гьамцдар

      гафариинди:

              Ушвниан удубчIвру гаф ширин гъапиш,

              Аькьюл, асул, чан фикир дерин гъашиш,

              Чан хайирси халкьдин хайир ккун гъабшиш,

              Хъасин дугъаз бахтавар ву пуз шулу.

     -Гъи ихь дарснан тема чIалнаъ айи гафарихъди, гафарин мянайихъди

      аьлакьалу вуйихь.

      Хъа му гафариъ аьхю мяна а. Яна мушваъ кIураки, инсан бахтавар шулу,

      эгер ухьу сар-сариз ужуб гаф гъапIиш, дюзди фикир гъапIиш, аькьюллу

      гъахьиш, сар-сариз уж'вал гъапIиш.

Хъа гаф фу ву?

– Гаф учв арайиз хурайи сесерин ва дурарик кайи мянайин сабвал ву.

Фу гъапну гаф-чIалнакан машгьур табасаран шаир Гюлбика Уьмаровайи?

 Мягьямед: «Гафарикан ширин, ккуни

Халачиси дубхнайи чIал.

КIван гьенг вува назук, мани

КIаз гьиссарин шагьид йиз чIал».

1-ПИ ТАБШУРУГЪ. «ГАФ ХАБАРСУЗДИ КIУРАЙИБ ДАР».

Гафнан кьувват аьхюб ву. ТIагърушназ дупнадар ихь халкьди абйирин мисалариъ гафнакан, дидин мяналуваликан.     

     -Гьаму гафариз тялукь вуди гьамцдар мисалар пуз шулу:

1.      Уччву гаф йиччвтIан ширин шул.

2.      Гаф сифте дубжну ккун, хъа адапIну.

3.      Инсандиз мелз саб, ибар кьюб гьаддиз тувна: сабан йип, кьюбан

хъебехъ.

     -Учвуз фицдар мисалар аьгъячвуз гафнакан, дурарин фици гъаври шулачва?

Баяр-шубари мисалар кIуру:

1.      Уччвуб гафну гъван гъюдли апIур.

2.      Мелзну йиччвра хуру, балара.

3.      Йиччв, йиччв гъапну кIури, ушвниъ меъли шлуб дар.

4.      Вахтниинди гъапи аьриф гаф хян абцIну девлеттIан багьади шул.

5.      Гапри гъапIу зиян сагъ шул, хъа гафну гъапIу зиян затра сагъ даршул.

6.      Халкьдин чIал я масу тувруб дар, я масу гъадабгъруб.

7.      Гаф жикъиб, мяна ярхиб ужу шул.

8.      Дугъри гаф кьутIкьлиб шул.

9.      Гафар дапIну фикир мапIан, фикир дапIну гафар апIин.

     Мялимди: Гъачай, гьаму мисалариъ кIурайиганси гьарсаб гаф фикир дапIну

     апIурхьа, мяна гъадабгъурхьа, ихь улхбаъ гъяни, сюгьюр кайи гафар ишлетмиш апIурхьа,

      улхуб уччву апIурхьа, ихь гафарин кьадар артухъ апIуз чалишмиш шулхьа. Сар касдиз ужуб гаф апIувал, дугъаз дюз насигьят тувувал – му садакьа тувувалик гьисаб шула.

ЧIалнакан мялимдин гаф.

      ЧIал — инсанар чиб-чпихъди улхбан алат ву. Диди жямяаьтдигъ яшамиш

     хьуз кюмек апIуру. ЧIалну багахь апIуру гизаф жюрбежюр инсанар. ЧIалнан

     кюмекниинди ухьхьан ихь фикрар ачухъ апIуз шулухьхьан.

     Бабан чIал ухьу гъахьихъанмина ухьуз ерхьурайи гафар ву.

     Ихь гьюкуматдиъ гизаф миллетар яшамиш шула, чпин текрар

     даршлу чIаларихъди. Урусатдиъ гьюкуматдин чIал урус чIал гьисаб апIурашра,

     имбу халкьарин чIаларра дургундар. Дурарихьан азадди чпин чIалариинди

     улхуз шулу, гьаци вуйиган, чIал имиди халкьра гъубзра.

     Ихь бабан чIал — табасаран чIал вуйихь. Ухьу гизаф дамагълу вухьа, ихь чIал

     мукьан уччвуб ва девлетлу вуйивалиинди. Ихь чIал варитIан читин чIаларикан

     саб вуди гьисаб апIура. «Фонетика» темайихъди ухьу таниш шлуган, учвуз

     аьгъю гъабхьунчвуз, фукьан ихь табасаран алфавитдиъ гьярфар ва сесер аш,

     дурар фици арайиз гъюраш, фицдар группйириз жара шулаш, фицдар

     читинвалар алахьураш. Хъанара ихь чIалнан грамматика падежариинди

     девлетлу ву. Дурар 46 а.

       Гъийин йигъаз табасаран чIалниинди мектебариъ урхуб-бикIуб гъябгъюра,

     кIул'инди вуйи предметси педучилищейиъна вузариъ кивра, ихь чIалниинди

     художествоейин эсерар дикIура, газетар, журналар, учебникар ва жюрбежюр

     пособйир чапдиан адагъура, халкьдин арайиъ бикIуб ва урхуб гъябгъюра.

        Жвуван вая жара миллетарин чIалар ужуди аьгъю апIуб инсандин аьхю

     бахт ву. Хъа жвуван чIал ккун апIуб багъри Ватан ккун апIбак гьисаб ву.

   2-ПИ ТАБШУРУГЪ. «ЛЕКСИКАЙИН РАЗМИНКА».

   Мялим: -Табасаран чIалнан лексикайик фицдар гафар кахьра?

1.      Асул табасаран гафар;

2.      Жара чIалариан гъафи гафар.

Асул табасаран гафар аьхюну пай ву. Мушвак чIалнаъ айи гафарин

80-85% гафар кахьра.

      - Фицдар гафариз асул табасаран гафар кIуру?

      - Лап бинайиантина ихь чIалнаъ айи гафариз асул табасаран гафар кIуру:

         дада, бай, риш, бицIи, чру, саб, кьюб, узу, уву, лихуб, жаргъуб ва гь.ж.

         Фицдар жара чIалариан ихь чIалназ дуфна гафар:

      - Фарс ( иран ) чIалнаан, аьраб чIалнаан, азербайжан ( тюрк ) чIалнаан, урус

       чIалнаан.

3-ПИ ТАБШУРУГЪ. «ВАРИТIАН ГИРАМИ ГАФАР».

  Мялим: Сабпи ражну ухьу улхидихьа ухьуз таниш вуйи, гирами

       гафарикан.

         Гьарсар касдиз гирами гафар а, амма варитIан багьалу, лазим гафар фундар гьисаб апIурачва?

     - Дада. Ватан. ЧIал. Халкь

     - Му гафарин мяна варидариз таниш вучвуз. Гъачай, гьамус гьаму гирами вуйи гафарикан шиърарихъ хъпехъурхьа. Дурар гьязур дапIна Исамутдинди, Забидайи, Самирайи, Мадинайи, Мягьямедди, Ибрагьимди.

Шиърар:

1.      «Табасаран» ( Гьяжирамазан Аликперов )

2.       «Дадайиз» (Шихмягьямад Гьямидов )

3.      «Вардин девлет» (Юсуф Базутаев )

4.      «Баб» (Ю. Базутаев)

5.      «Йиз кьибла» (Ю. Базутаев)

6.      «Багъри чIал». Г. Уьмарова.

Мялимди: Баркаллагь шиърар гъурху баяр-шубариз. Якьин ухьуз варитIан гирами гафарикан ву гъурху шиърар. Дада, Ватан, ЧIал. Шаирари ватандихьна, дадайихьна ва багъри чIалнахьна вуйи ккунивал варитIан кIван мани гафариинди, назук гьиссариинди улупура.

III.            3-ПИ ТАБШУРУГЪ. «ЛИНГВИСТИКАЙИН РАЗМИНКА».

Лексикайиан вари ккудушдар текрар апIуб.

     ЧIалнан илмин табшуругъар ( лингвистическая разминка )

     Лексикайин мянайиинди къайда аьгъю апIуб ва бикIуб.

1.      ЧIалнаъ айи вари гафарин хазнайиз сабишв'инди кIуру?

( Лексика )

           2. ЧIалнан лексика аьгъю апIру илимдиз кIуру?

( Лексикология )

3.      Гаф арайиз гъюбан бадали сесерилан гъайри дидик фу кади ккунду?

( Мяна )

4.      Кьюб вая сабшвнуб мяна хъайи гафариз кIуру?

( Гизаф мянйир хъайи гафар )

5.      Гафарикан гизафдарихъ чпин диш мяна ктарди, сарун фициб мяна хъади шулу?

( ИлтIибкIу мяна )

6.      Мяна жигьатнаан сабсдар вуйи вая лап багахьлу вуйи гафариз кIуру?

( Синонимар )

7.      Сесериз лигну чпин арайиъ саб тафавутра адру, амма мянайиз лигну чиб жа-жара гафариз кIуру?

( Омонимар )

8.      Чпин мянайиз лигну чиб-чпиз къаршу ( аькси вуйи ) гафариз кIуру?

( Антонимар )

Ахтармиш апIуб.

     Проектордик дюзи жавабар улупуб — урхурайидари тетрадар гьюдюхюру ва ахтармиш апIуру ляхнар. Дюзи жавабнахъ дивру «+», кьиматар дивуб: вари дюзди - «5», 1-2 гъалатI - «4», 3-4 гъалатI - «3».

     Мялим: Магьа, ухьу кIваин гъапIунхьа ухьу таниш гъахьи темйир (къайдйир).

4-ПИ ТАБШУРУГЪ

Гьамус урус писатель Аркадий Гайдардин «Ярхла уьлкйир» кIуру повестдиан саб чIукIнахъди таниш хьидихьа.

Шубубпиб – гергмиб, амма цIиб бицIиб, хилихъ хъапIру сяътиз ухшар вуйиб, кIакI хьайи стрелка алиб. Дугъу (Петькайи) думу шейъ за гъапIу. Стрелка гъутIубччву, минди-тинди гъажабгъу ва хъанара чан йишвахь дийибгъу.

«……………………..», – гъаври гъаши Петька. (Компас).

Мялим: - Фу гъибихънийи Петькайиз? (Компас).

- Фици аьгъю гъабхьунчвуз? (Лексикайин мянайиинди).

- Фу ву гафнан лексикайин мяна?

- Ухьуз таниш дару гафнан мяна ухьхьан наънан аьгъю апIуз шулу? (Гъаврикк ккаъбан словариан).

- Компас шлиз лазим ву? (Сейир апIрудариз).

– Гафар дюзди дикIбан къайдйир фуну жюре словариан аьгъю апIуз шулу?

(Орфографияйин словариан).

5-ПИ ТАБШУРУГЪ

Дургъунагъар адашвай. Суалариъ зарафат айивал фит’инди аьгъю шулаш, йипай.

1.      Фуну рягъюхьди кушар жвурхуз шулдар? (Даттлин рягъюхьди).

2.      Узу дагъдинра шулза, ккуртдинра. (КанчI).

3.Фуну крандиан шид убхъуз шулдар? (Гъагъар заъру крандиан).

4. Фуну багъдиан вичар итIуз шулдар? (Лампайин багъдиан: багъ «фитиль»).

Мялим: Фициб мянайиъди ишлетмиш дапIна гафар? (ИлтIибкIу мянайиъди).

6-ПИ ТАБШУРУГЪ

Диш мянайиъди тувнайи гафарин ибарйир дикIай

Хулар дивуб, планар дивуб

Дяхнин удар, гафарик дюзвалин удар

Арфарин рамаг, фикрарин рамаг

Вахт йибкIуб, гьяйванат йибкIуб

УчIру гаркIал, учIру мелз

Гъюдли стул, гъюдли хасият

Мялим: ахтармиш апIинай, тетрадар гьюдюхну.

7-ПИ ТАБШУРУГЪ

     -Гьамус баяр-шубар гъачай адабшвурхьа М. Митаровди дюзмиш гъапIу литературайин дургъунагъ. Хъа думу гафнахъди предложенйир дюзмиш апIидихьа.

Дургъунагъ

Хьадну шулу швнуб гъат

Алди гъалин чру палат.

Хъа аязлу кьюрд диди

АдапIуру гъяцIлиди.

( Гьар )  

          Предложенйир:

1.      Узу гьар кивунза.

2.      Гьар'ин уччвуб жакьв дубсна.

3.      Баяр-шубари мектебдин гьяятдиъ гьарар кивра.

4.      Хьадукра вари гьарар чру шулу.

8-ПИ ТАБШУРУГЪ

Гафарин диктант

     Гафарин мянайин гъаврикк ккаъбиинди гафар дикIуб:

1.      Йискьубан вахт, кьюрдун кьяляхъ ва хьадан улихь гъюрайиб.    (Хьадукар)

2.                  Гьяфтайин юкьудпи йигъ. (Хамис)

3.                  Гужли микI. (Кулак) 

4.                  Ушвар дисру ваз. (Рамазан

5.                  Календарин хьубпи ваз. (Май)

6.                  Абйирилан гъурубкьу мал-девлет. (Ирс)

7.                  Варж йис. (Аьсир)

8.                  Гизаф мани (йигъ). (ЦIюхъюм)

9.                  ЧIалнан сесерикан улхру илим.  (Фонетика)

     Взаимопроверка ( сар-сарин тетрадар гьюдюхну ахтармиш апIуб )

     Дюзи жавабар доскайик улупуб.

              Рягьятвалин дакьикьа (физкультминутка)

     Гьамус, бицIидар, гъудужвай!

     Ухди хилар за апIинай, ис апIинай.

     Гъваларихьинди, улихь, кьяляхъ,

     ИлтIикIай арчул терефназди, гагул терефназди

     Явашди дусай — хъана ляхнихъ хъюгъяй.

9-ПИ ТАБШУРУГЪ

                                               «Гафар-чвйир» (Синонимар).

Мялим: – Фуну гафарикан улхуб гъябгъюра? (Синонимарикан).

– Фицдар гафариз кIуру синонимар?

– Гьаз дурариз чвйир пуз шулу?

          Ляхин — пише, кеспи, гъуллугъ.

          Уччвур — гюзел, гюрчег, успагьи.

     Тувнайи гафарихъ синонимар дикIай.

          Меъли -                                             инсан -

          кьаби -                                              ччим -

         гъабгъу -                                           аваза –

10-ПИ ТАБШУРУГЪ

ГАФАР-КЬЮДЮХРАР (Омонимар.)

Ваз ( гьудубчIвру ) - луна — ваз ( вахт ) - месяц.

Таб ( дагъдин ) - вершина — таб ( хилин ) - вена.

     Тувнайи предложенйириъ омонимар улупай. Дурари фу улупураш тяйин апIинай.

     Вичун багъ, кюкю адабшвну, гизаф уччву дубхьнайи.

     Лампайин багъ жикъи дубхьнайи, ва хулаъ мучIу шулайи.

11-ПИ ТАБШУРУГЪ

ГАФАР-ДУШМНАР (Антонимар)

Йигъ — йишв, ухди — кьанди, синоним — антоним.

      Тувнайи абйирин гафариъ ва мисалариъ антонимар агай.

1.      КIубнир сабан йикIур, усалур — агъзурбан.

2.      КIаж жикъиб, мяна ярхиб ужу шул.

3.      Меъли кучIалтIан, кьутIкьли гьякь ужу ву.

4.      Закурин аштIан, гъийин шурпа ужу шул.

5.      Жарарин гьяйвниин элеур, рякъюн кьялаъ элдеур.

12-ПИ ТАБШУРУГЪ

СЛОВАРАР

Мялимдин гаф.

Словарарин гъаврикк ккауб.

     «Словарь — думу алфавитдин къайдайиъ айи аьлам (бютюн завар-хядар ) - вселенная ву. Уччвуди фикир гъапIиш, словарь — думу вари китабарин китаб ву. Дидиъ учIвра вари имбу китабар, анжагъ дурар душв'ан адагъну ккунду».

( Анатоль Франц )

      -Фицдар шулу словарар? Лигай гьаму выставкайиз. ( Словарарин выставка улупуб ).

      -ЧIалнан лексикайин девлетлувал жюрбежюр словарариъ тяйин апIуру. Чпин вазифйириз лигну, словарар швнуб жюрейиндар шулу, месела: гафнан гъаврикк ккаурудар ( толковый словарар ), гафар фици арайиз гъафидар вуш улупрудар ( этимологияйин словарар ), кьюб чIалнандар, орфографияйиндар, терминариндар, жара уькейин гафариндар, синонимариндар, антонимариндар, фразеологияйиндар ва гь.ж.

      Табасаран чIалназ гьелелиг вари жюрейин словарар адар.

      Табасаран чIалнан гьамцдар словарар а: ( Словарарин выставка улупуб )

      Табасаран чIал'инди удучIвнайи словарарикан мянфяаьт ктабгъуз дубгъай. Дурар ичв урхбаъ ва уьмриъ ишлетмиш апIинай.

ЦIийи гафарин зиин ляхин.

     Гафар: нефес — дыхание                                                 гъат — слой

                  макан — родное место

                  сюгьюрчи — волшебник

                  аьяндар — знаток, ученый

                  якьут — драгоценный камень

                  мержан — коралл

                  жюр'этлу — смелый, храбрый      

13-ПИ ТАБШУРУГЪ

     Мялимди шиклик улупу темайихъди аьлакьалу гафар дикIуб.

1.      Гьава: мархь, йиф, аяз, тIурфан, кулак, микI, деккучIимир, кьюркьлин цIа, диф, амс, кьюрд, хьадукар, хьад, чвул.

2.      Шиклиан гафар ва предложенйир дюзмиш апIуб ва дикIуб.

Гафар:

      Хьадукар, гьарар, кюкйир, табиаьт, хяр, укIар-кIажар, ппазиппендйир, чру, гъатху, уччву хяр, йимишдин гьарар.

Предложенйир:

     Хьадукра табиаьт уягъ шулу. Йимишарин гьарари кюкйир адашвна. Жил чру дубхьна. ХутIлин кьялаъ нир гъябгъюра. Нир'ин гъяд ал. Душв'ин бицIидар дийигъна. Дурар табиаьтдиин гьяйран духьна. Хяраъ гизаф гъатху кюкйир кудучIвна. Ппазиппендйир тIирхура.

14-ПИ ТАБШУРУГЪ

Карточкйирихъди ляхин

    Устлиин ал суалар кайи карточкйир. Баяр-шубар нубатнахъди удучIвури доскайихьна, гъадабгъури карточка жаваб тувру душвак кайи суалназ.

IV.  Уьмумиламиш апIуб. Дарснан натижа.

    Мялим: Ихь дарс аьхирихьна гъюра. Гьамус ихь дарснан натижа адабгъурхьа.

Суалар:

    Грамматикайин фуну пай текрар гъапIну ухьу?

    Фтиз кIуру лексика?

    Фицдар гафариз кIуру синонимар?

    Фйир ву омонимар?

    Фицдар гафариз кIуру антонимар?

    Фтиз лазим ву вари гьадму гафар?

    Наан аьгъю апIуз шулу гафнан лексикайин мяна, аьгъю апIуз синонимарикан, антонимарикан, эгер читинвалар алахьиш?

    Фицдар шулу словарар?

–   Баркаллагь, баяр-шубар! Ужуди ляхин гъапIунчва, амма варитIан ужудар жавабар вуй...

    Ужуди ва фикир дапIну жавабар тунийи...

    Ичв кьиматар...

Натижа:

    Ужур, рягьимлу, тербиялу инсандин улхбаъ гьарган сюгьрин, гъяни гафар а. Дурарикан артухъси манишин, шадвал, акв гъюз хъюбгъру. Дурари кюмек апIуру  гьятта пашманди айи, ясана хъял, гиран кайи инсандин гьевес, гевюл ачухъ апIуз.

V.    Хулан ляхин.

     Хьадукракан ва йискьубан жара вахтарикан вуйи абйирин гафар, мисалар, дургъунагъар агуб, дурар тетрадарик дикIуб ва дургъуб.