План занятия по биологии

Cабақтың тақырыбы: Цитология пәні, міндеттері және зерттеу әдістері. Сабақтың мақсаты: Цитология жасушаны зерттейтін ғылым екендігін түсіндіруді жалғастыра отырып,  тереңдетіп білім беру. Цитологияның басқа ғылым салаларының дамуына тигізетін ықпалын ашып  көрсету. Сабақтың типі: Жаңа білімді беру. Сабақтың түрі: Дәріс Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия. Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. . Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі. ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру. ІІІ. Бекіту. ІV. Үйге тапсырма беру. Жоспар:  1. Цитология ғылымы 2. Қазіргі заманғы цитологияның негізгі міндеттері 3. Жасушаны зерттеу әдістері Цитология ғылымы Цитология(грек.kitos  – жасуша  және logos − ғылым)  – жасушаның  құрылысын, химиялық   құрамын   және   жасуша   ішіндегі   түрлі   құрылымдардың   атқаратын   қызметтерін   зертейтін биология   ғылымының   маңызды   салаларының   бірі.   Цитологияныңқарқынды   дамуының   нәтижесінде биология сипаттамалық ғылымнан эксперементтік ғылымға айналды. Қазіргі кезде цитология ғылымы жасуша құрылысын зерттеп қана қоймай, ондағы болатын күрделі физикалық химиялық процестерді де зерттейтін нақты ғылым саласы болып отыр. Цитология   цитохимия,   цитогенетика,   цитоэкология   және   биология   ғылымының   тағы   басқа   жаңа салаларының дамуына негіз болды. Цитохимиялық зерттеулердің бастамасы ең алғаш 1868 жылы швейцариялық биохимик И.Ф Мишердің лейкоциттердің ядросынан нуклеин қышқылдарын табуынан басталды. Кейіннен нәруыздың биосинтезі осы қышқылдардың қатысуы арқылы жүретіндігі анықталды. Цитогенетика   тұқымқуалаушылық   пен   өзгергіштіктің   заңдылықтарын   жасуша   деңгейінде   зерттеуге мүмкіндік берді. Америкалық ғалым Т.Морганның тұқымқуалаушылықтың хромосомалық теориясы негіз болды. Цитоэкология   қоршаған   ортаның   бұзылуына   байланысты   жасуша   құрылымының   өзгеруін,   соның салдарынан қауіпі аурулардың пайда болу себептерін және олардың алдын алу шараларын қарастырады. Цитология  ─  жасуша туралы ғылым Біржасушалы және көпжасушалы тірі организм дердің жасушасын зерттейді Жасушаның құрылысы және химиялық құрамы. Жасушада жүретін пластикалық  және энергетикалық алмасулар   (фотосинтез,   биосинтез).   Жасушаның   бөліну   жолдары   мен   дамуы.   Жасушаның   қоршаған ортаға сай бейімделуі Қазіргі   заманғы   цитологияның   негізгі   міндеттері: жасушалардың   химиялық   құрылымы   мен микроскопиялық әрі субмикроскопиялық құрылымдарын әрі қарай зерттеу; жасуша құрылымдарының қызметі мен олардың өзара әрекетін; жасушаға заттардың ену әдістерін, олардың жасушадан шығуын және осы процестердегі мембрананың рөлін сипаттау. Сонымен қатар цитология қозуды қабылдауды әрі өткізуді, жасушалар арасындағы өзара әрекетті, жасушалардың зақымдаушы әсерге әрекетін және т.б. зерттейді.   Зерттеу   нысандары   мен   әдістеріне   байланысты   цитологияның   мынадай   бөлімдері: цитогенетика,   кариосистематика,   цитоэкология,   радиациялық   цитология,   онкологиялық   цитология, иммуноцитология және т.б. дамуда. Жасушаны зерттеу әдістері. Жасушаның негізгі бөлімдерін: мембрана, цитоплазма, ядроны, сондай ақ цитоплазмадағы әртүрлі органоидтер мен молекулалардың құрылысын зерттеу үшін әртүрлі оптикалық құралдар қолданылады. Цитологияда қолданылатын негізгі құрал   жарық микроскопы. Оны пайдалану үшін   әртүрлі   бояулармен   боялған,   қалыңдығы   5­7   мкм   жұқа   кесінділер   дайындау   қажет.   Мұндай кесінділерден жарық жақсы өтіп, заттардың бейнесі анық көрінеді. ─ Жарықтың   әсерімен   көрсететін   микроскопта   жетілдірілген   окуляр   пайдаланылады.   Ол   зерттейтін объектіні экранға 1000 есеге дейін үлкейтіп түсіре алады. Қазіргі уақытта цитолог мамандар 800­1300 есе   үлкейтіп   көрсететін   биологиялық   микроскоптарды   пайдаланады.   Кейінгі   кезде   жасушаны молекулалық   деңгейде   зерттеу   үшін   1931   жылы   Девиссон   мен   Калбек   ойлап   тапқан   электрондық микроскоп па пайдалануда. Жасушадағы   жеке   химиялық   заттардың   оқшаулануын,   химиялық   құрамын   зерттеу   үшін   цито−және гистохимия әдістері кең қолданылады. Олар реактивтер мен бояғыштардың цитоплазманың белгілі бір химиялық заттарына таңдап әсер етуіне негізделген. Цитология­жасуша   туралы   ғылым.Жасушаны  зерттейтін   ғылымды цитология деп   атайды(грекше “цитос”­жасуша,”логос“­ғылым). Цитология ғылымы біржасушалы,көпжасушалы ағзалар жасушасының құрылысын,   құрамын   және   қызметін   зерттейді.Ал   жасуша   бүкіл   тірі   денелердің   ең   қарапайым құрылысын, қызметін және дамуын сипаттайды.  Сондықтан да цитологияның зерттейтін құрылыстары мен   заңдылықтары   цитология,тәнтану,эмбриология,физиология,генетика,биохимия,молекулалық биология   және   т.б.   ғылым   негіздерінің   қалануына   жол   ашты.Цитология   бөлімі­цитохимия   пәні жасушаның химиялық құрамының құрылысын,олардың түзілуін,  жасушадағы таралуы мен белсенділігін және   оның  қызметінің   өзгеруіне   байланысты   химиялық   қосылыстардың   өзгеріп   отыруын зерттейді.Цитхимияның   негізгі   жетістіктерінің   бірі­нуклеин   қышқылдарының   ақуыз   молекуласын синтездеудегі   генетикалық   рөлін   анықтау.   Жасушаның   белсенді   қызметіне   байланысты   ақуыздың өзгеріске ұшырау себептерін және олардың зат айналымындағы рөлін зерттеу де цитохимияның үлесіне тиеді.  Бұдан   біз   цитология   ғылымының   көп   саланы  қамтитынын   байқаймыз.Өзінің   даму   бағытында цитология қатар медицина,ауылшаруашылық,химия,физика,математика және т.б. ғылымдармен де тығыз байланысты. Бұл ғылымдардың жетістіктері мен әдістері цитологиялық зерттеулерде кең көлемде қолданылады.Сондай­ақ цитологияның   жетістіктері   көптеген  ғылымның   негізін   салуда   маңызды   рөл   атқарады.  Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясының жасалуы алдында ағзаның жасушалы құрылысты екендігі туралы өте маңызды жаңалық ашылған болатын. Осы ашылған жаңалық органикалық дүние бірлігінің өте нанымды дәлелінің бірі болды.Осындай дәлелді  өсімдіктер мен жануарлардың жасуша құрылымының ұқсастықтарынан да көруге болады. емес,сонымен биологиямен ғана         тек     Жасуша   теориясының   ашылуы.Жасуша   теориясы   дегеніміз­тіршіліктің   негізін   құрайтын   жасуша­ лардың құрылымы,көбеюі және көпжасушалы ағзаларды қалыптастырудағы қызметі туралы жинақталған ұғым.   Жасуша   теориясының   даму   тарихы   300   жылға   созылды.Оны   зерттеуде   әр   түрлі   оптикалық әдістердің дамуы микроскоптың жетілдірілуіне негізделді.Алғашқы микроскопты 17 ғасырда ағылшын мен   эволюциялық физигі   Роберт   Гук   (1635­1703ж.)жасаған.   Ол   микроскоппен   1662   жылдан   бастап   түрлі объектілерді:тығын шұрықтарын (пораларын),қымызды қамыс және басқалардың ішкі қуыстарын көрді. Гуктің   микроскопы   қаралатын   затты   жүз   еседен  астам   ғана   үлкейтіп   көрсететін   болған.Роберт   Гук өсімдіктерді микроскоп арқылы қарап отырып,олардың ұлпаларынан ара ұясы тәрізденген құрылысты тапқан.Ол осы ұяларды грек сөзімен “целлюл­ла“­“жасуша” деп атады.Бұл жерде Роберт Гук тіршілігін жойған жасушалардың ұяшығын ғана көрген еді.17 ғасырдың 70­жылдарынан бастап голландық Антони Ван Левенгук объектіні үш есе үлкейтетін микроскоп жасап,оның көмегімен судағы біржасушалы ағза­ кірпікшелі кебісшені тұңғыш рет көрді.Тірі жасушаны алғаш рет 1839 жылы чех ғалымы  Ян Пуркинье көрген   еді.   Ол   жасушаның   ішіндегі   сұйықты   протоплазма   немесе   алғышқы плазма деп   атады.Қазір протоплазма   тек   тарихи   дерек   ретінде   ғана   пайдаланылады,оны   ғылыми   тілде цитоплазма дейді. Протоплазма дегеніміз­жасуша     сұйықтық   пен   ядро.Роберт   Броун   жасуша протоплазмасының   тұрақты   бөлігі­ядроны   ашты.19   ғасырдың   басында   жануарлар   мен   өсімдіктердің жасушалары кеңінен зерттеліп,олардан алынған мағлұматтар 1838­1939 жж.ботаник Маттиас Шлейден мен зоолог ТеодорШваннға жасушалардың құрылысы туралы ортақ қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Олардың   тұжырымдауы   бойынша,өсімдіктер   мен   жануарлар   жасушаларының   құрылыстары   өте   ұқсас және тіршіліктің дербес  иесі екендігі,тірі  ағзаның ең ұсақ бірлігі,сонымен  қатар жасушасыз тіршілік болмайтындығы   туралы   ғылымға   дұрыс   түсінік   берді.Осыдан   кейін   жасушаның   тіршілік   үшін маңыздылығы   терең   және   жан­жақты   зерттеле   бастады.Мәселен,1858   жылы   Рудольф   Вирхов   әрбір жасуша   өзіндей   жасушаның   бөлінуі   арқылы   пайда   болатынын   анықтады.Карл   Бэр   сүтқоректілердің жұмыртқа   жасушасын   ашып,көп   жасушалардың   дамуы   бір   жасушадан   басталатынын   және   аталық сперматозоид   пен   аналық   жұмыртқа   қосылғанда,зигота   түзетінін   анықтады.К.Бэрдің   бұл   жаңалығы жасушалардың ағза дамуындағы маңызын дәлелдеді.Тірі ағзалар жасушаларының химиялық құрамы мен зат алмасуының ұқсастығының ашылуы жасуша теориясын дамытып,барлық органикалық әлемнің шығу тегі түсті. Сонымен жасуша теориясының негізгі қағидалары төмендегідей:1)жасуша­барлық тірі ағзалардың ең кіші негізгі   өлшемі:2)әр   түрлі   ағза   жасушаларының   құрылысы,химиялық   құрамы,зат   алмасуы   және   негізгі тіршілік   әрекеттері   ұқсас:3)жасушалар   бастапқы(аналық)жасушаларының   бөлінуі   арқылы   пайда болады.Атқаратын   қызметі   мен   құрылысына   қарай   жасушалардың   пішіні   алуан   түрлі   болып   келеді. Ағзалар   жасушаларының   құрылысына   қарай   екі   топқа   бөлінеді.Оның   бір   тобына   құрылысы   өте қарапайым болып келетін бактериялар мен көкжа­сыл балдрлар жатады.Олардың толық қалыптасқан ядросы   болмайды,бұларды прокариоттар деп   атайды.Ағзалардың   екінші   тобына   ядро   және   арнаулы қызмет   атқаратын   органоидтары   болады.Мұндай   ағзаларды эукариоттар деп   атайды.Эукариоттарға біржасушалы   жасыл   балдырлар,қарапайымдар,жо­ғары   дәрежелі   гүлді   өсімдіктер   және   сүтқоректі хайуанаттар,т.б.жатады.  Ал   вирустар­тіршіліктің   жасушасыз   ерекше   пішіні.Қорта   келгенде,жасуша теориясы”жасушаның“барлық   тірі   ағзалар   құрылымының   бірлігі   екенін,жануарлар   мен   өсімдіктер жасушаларының өзара ұқсас екенін толық дәлелдейді.Бұл ұқсастық бүкіл тірі ағзалардың шығу тегінің бір   екенін   айқын­дай   түсті.Жасуша   теориясы   тіршілікті   материалистік   тұрғыдан   түсінуге,ағзалар арасындағы болды. Микроскоп.Жасушалардың   мембранасына,ядросына   және   цитоплазмасының   құрамына   кіретін молекулалар мен органоидтарды жарық немесе электрондық микроскоп арқылы көруге болады.Жарық арқылы   көрсететін   микроскоп   зерттейтін   заттарды   100­3000   есеге   дейін   үлкейтіп   көрсетеді,  ал жетілдірілген  окулярды  қолданып,зерттелетін  объектіні  экранға түсіргенде  оны 100 мың  есеге  дейін үлкейтуге болады. Биологияның арнаулы саласы­биохимия жасушаның химиялық құрамын молекулалық деңгейде   зерттеу   үшін   центрифуга   деп   аталатын   күрделі   құралды  пайдаланады.Ол   өте   жылдам айналып,жасушаның  құрылымдық   бөліктерін   бір­бірінен   бөліп   алады,себебі   оның   бөліктерінің  Жасушаның   аса   нәзік   құрылысы   мен   қызметін   зерттек   тек тығыздықтары   әр   түрлі   болады. цитологтардың,   биохимиктердің,   физиологтардың,генетиктер   мен   биофизиктер   күш­жігерін ұштастырудың   нәтижесінде   ғана  мүмкін  екені   өзінен­өзі  түсінікті.Жасуша   теорясы  негізінің   қалануы және   жетілдірілген   техникалық   құралдардың   шығуы   жасушаның   құрылысы   мен   химиялық   құрамын, атқаратын ашты. эволюциялық   дамуының байланысты   бірыңғай   дәлелдей   ашуға   екенін   негіз   кең   қызметін   жол   зерттеуге       ішіндегі     Бекіту.Цитология ғылымы нені зерттейді? Жаусшаны зерттеудің қандай әдістерін білесіңдер? Цитологиялық зерттеулердің басқа биологиялық ғылымдар үшін маңызы неде? Үйге тапсырма: оқу, мазмұндау, конспект жазу. Пайдаланылған әдебиеттер:  Тіршіліктану: Жалпы білім беретін мектептің 10­11­сыныптарына арналған оқулық. Алтыншы басылымы. ”Мектеп” баспасы.