Профессионал таълим тизими фаолиятида ўқитувчиларнинг стрессга чидамлилиги

Профессионал таълим тизими фаолиятида ўқитувчиларнинг стрессга чидамлилиги

Педагог касби бугунги кунда энг оғир муаммолардан бири ҳисобланади. Педагоглар ўртасида стресснинг пайдо бўлиши юқори эмоционал стресс, ижтимоий стресс (ўқувчи ва ҳамкасблари билан мулоқотнинг индивидуал моделини яратиш, жамоада мулоқотни мувофиқлаштириш), шунингдек, касбий фаолият жараёнида ахборотнинг ҳаддан ташқари юкланиши билан боғлиқ. Биз педагоглар фаолиятида касбий стресснинг пайдо бўлиши - касбий фаолиятнинг ноқулай омиллари натижасида юзага келган ва амалга оширилаётган тадбирлар самарадорлигини пасайишига, шунингдек шахснинг деформациясига олиб келадиган кескинлик ҳолати ва шахснинг характерологик фазилатлари ҳақида гапиришимиз мумкин.

Ушбу кескинлик ҳолати педагогнинг касбий фаолиятида тўсиқларни келтириб чиқаради; натижалар унинг коммуникатив фаолиятини тўсиб қўяди (таълим олувчи ва педагоглар жамоаси билан ўзаро алоқани бузади), жисмоний ва руҳий саломатликка таъсир қилади ва умуман педагогнинг мослашишига (стрессга барқарорлиги) таъсир қилади. Шундай қилиб, стрессга барқарорлик муаммоси педагог иш ҳажмининг кескин ошиши шароитида меҳнат унумдорлигини сақлаш ва ошириш муаммоси сифатида ишлайди.

Фаолиятдаги касбий стресс муаммоси мактабгача ёшдаги ўқитувчилар учун ҳам долзарбдир, бу ерда қўшимча стресс омилларини ҳам мутахассиснинг фаолиятига хос бўлган умумий стресс омилларига киритиш мумкин: ўқувчиларнинг эрта ёши, мулоқотни ташкил этишнинг ўзига хос хусусиятлари, тадбирларни ташкил этиш ва ҳк.

В.А.Бодровнинг таъкидлашича, стрессга чидамлилик - бу “инсоннинг экстремал экологик омиллар ва касбий фаолият таъсирига индивидуал мослашувининг зарурий даражаси билан тавсифланадиган инсоннинг интеграл хусусияти; организм ресурслари ва шахс психикасининг фаоллашув даражаси билан белгиланади ва унинг функционал ҳолати ва меҳнат қобилияти кўрсаткичларида намоён бўлади.” Бинобарин, В.А.Бодровнинг фикрига кўра, стрессга чидамлилик ва ҳиссий барқарорлик бир хил эмас.

Л.М.Митина ҳиссий барқарорлик “бу психиканинг хусусияти, бунинг натижасида ўқитувчи қийин эмоционал шароитда зарур фаолиятни муваффақиятли амалга оширишга қодир” деб ҳисоблайди.

Шундай қилиб, В.А.Бодров ва Л.М.Митинанинг қарашларини таҳлил қилиб, педагогик фаолиятда стрессга барқарорлигини инсоннинг ажралмас хусусияти сифатида аниқлаш мумкин, унинг таркибий қисми ҳиссий барқарорликдир, чунки ўқитувчи фаолияти қийин ҳиссий шароитлар билан боғлиқ.

Педагог-тарбиячининг тартибга солиш механизмларини ва стрессга барқарорликни намоён бўлишининг ўзига хос хусусиятларини аниқлайдиган хусусиятларини кўриб чиқамиз:

1) мотивация ва ниятлар;

2) функционал ва операцион ресурслар;

3) шахсият хусусиятлари ва билиш қобилиятлари;

4) эмоционал-иродали реактивлик;

5) профессионал тайёргарлик ва самарадорлик.

В.З.Коган ва унинг ҳамкасблари ўқитувчининг шахсий хусусиятларини ва уларнинг ақлий мослашув хусусиятларини аниқлаш мақсадида психодиагностик текширув ўтказдилар. Текшириув натижаларига биноан тўрт гуруҳ аниқланди:

1. Ақлий мослашув даражаси анча юқори бўлган ўқитувчилар. Улар стрессга чидамлилиги, муаммоларни ҳал қилишда оқилона ёндашиши, бошқалар билан зиддиятга тушмаслик қобилияти билан ажралиб туради.

2. Қийинчиликларга дош бера оладиган, ҳаётнинг барча қийинчиликларини елкасида кўтарадиган, ўз позициясини фаол ҳимоя қиладиган ўқитувчилар. Агар уларга муаммоларни ҳал қилиш қийин бўлса, улар бутунлай ижтимоий фойдали фаолиятга шўнғийдилар, аммо шахснинг ҳимоя механизми бўлган бундай "чекиниш" узоқ муддатли ҳаракатлар жисмоний ва руҳий ҳаддан ташқари кучларни келтириб чиқаради ва касалликларга мойилликни оширади.

3. Шахсий соҳанинг маълум бир беқарорлиги ва невростеник реакцияларга мойиллиги бўлган ўқитувчилар. Улар ўзини ўзи англаш учун юқори ўзини ўзи бошқариш ва ғазабланиш билан бирлаштирилган хатти-ҳаракат реакцияларини, эҳтиёткорликни чеклаш тенденцияси юқори эҳтиёж билан ажралиб туради,. Асосий муаммо - бу ўз-ўзини англашни таъқиқлаш, ҳис-туйғуларни ҳаддан ташқари назорат қилиш, ўзига ва бошқаларга нисбатан ахлоқий талабларни ошириш. Бундай хусусиятлар ҳиссий тарангликни кучайишига шароит яратади, бу эса нотўғри мослаштиришни кучайтиради, ички зиддият ва хавотирни кучайтиради.

4. Руҳий беқарорлик, атроф-муҳит таъсирига нисбатан сезгирлик, хавотирга мойиллик, қўрқувга мойиллиги билан ажралиб турадиган, шахснинг аниқ невротик ривожланишига эга бўлган ўқитувчилар.

Стрессга чидамлиликнинг асосий кўрсаткичларидан бири бу касбий фаолиятдаги ҳиссий танглик даражаси бўлиб, у қуйидаги хусусиятлар билан тавсифланади (Шеффер талқинига кўра):

• бирон бир нарсага диққатни жамлай олмаслик, хотиранинг бузилиши, фикрлар кўпинча "йўқолади";

• ишдаги жуда тез-тез хатолар;

• жуда тез нутқ, ҳаяжонланишнинг кучайиши;

• ҳазил туйғусини йўқотиш;

• тез-тез чарчоқ ҳисси, тез-тез "асоссиз" оғриқ (жисмоний бўлмаган муаммолар туфайли);

• чекилган сигареталар сонининг кескин кўпайиши, алкоголли ичимликларга қарамлик;

• доимий овқатланиш етишмовчилиги ҳисси ёки овқатга иштаҳа ва таъмнинг етишмаслиги;

• ишни ўз вақтида тугата олмаслик, иш бир хил қувонч келтирмаслиги.

Буту талқинига кўра стресснинг асосий сабабларини:

• Касбий вазифаларни аниқ бажариш (сиз хоҳлаган нарсани эмас, балки кўпроқ керакли нарсаларни қилишингиз лозим);

• Вақт етишмаслиги (сизнинг доимо етарлича вақтингиз йўқ ёки сиз ҳеч нарсага вақтингиз йўқ, бирор нарса ёки кимдир сизни рағбатлантирса сиз доимо шошиласиз);

• Бошқалар билан мулоқот қилишда доимий зўриқишни ҳис қилиш (атрофдагиларнинг барчаси қандайдир таранглик нуқсони билан ушланган деб ўйлай бошлайсиз);

• Уйқу ва дам олишга доимий эҳтиёж (сиз доимо ухлашни хоҳлайсиз - шунчаки сиз ухлай олмайсиз, жуда кўп орзуларни кўрасиз, айниқса жуда чарчаганингизда);

• Ҳаётдан норозиликни ҳис қилиш (сиз деярли ҳеч нарсани ёқтирмайсиз, уйда, оилада доимий тўқнашувлар бошланган, тобора кўпроқ янги қарзлар пайдо бўлиб, камсуқумлик мажмуаси пайдо бўлади);

• Суҳбатдошнинг йўқлиги (сизнинг муаммоларингиз ҳақида суҳбатлашадиган одамингиз йўқ ва у билан бўлишиш истаги йўқ);

• Ҳурмат туйғусининг етишмаслиги (ўзингизни (уйда, ишда) ҳурмат қилмайсиз).

Педагог-тарбиячи фаолиятида ҳиссий стресснинг кучайиши стрессга чидамлилигини пасайишига ва тегишли оқибатларга олиб келади:

I. Когнитив таъсир:

1. Диққатнинг концентрацияси ва ҳажми камаяди, онгнинг диққатни сақлаб қолиш қийинлашади, кузатув кучи заифлашади.

2. Чалғитиш кучаяди, ўйланган ёки айтилган нарсанинг мавзуси кўпинча гапнинг ярмида ҳам йўқолади.

3. Қисқа ва узоқ муддатли хотира ёмонлашади, хотира ҳажми пасаяди, кўпайиш ва ҳатто таниш бўлган нарсаларнинг хабардорлиги заифлашади.

4. Жавобларнинг тезлиги олдиндан айтиб бўлмайдиган бўлиб қолади, жавобларнинг ҳақиқий тезлиги пасаяди, бунинг ўрнини босишга уринишлар шошилинч, тезкор қарорларни қабул қилишга олиб келади.

5. Хатолар чачтотаси кўпаяди, юқорида айтилганлар натижасида мотор ва когнитив вазифалардаги ҳаракатларнинг нотўғрилиги кучаяди, қабул қилинган қарорлар ишончсиз бўлиб қолади.

6. Ташкилотнинг кучи ва узоқ муддатли режалаштириш заифлашади, онг мавжуд шароитларни аниқ баҳолай олмайди ёки узоқ муддатли оқибатларни башорат қила олмайди.

7. Фикрлашдаги хаёлот ва бузилишлар кучаяди, ҳақиқатни баҳолаш самарасиз бўлади, объектив танқидий ёндашув кучи заифлашади, фикрлаш чалкаш ва мантиқсиз бўлади.

II. Ҳиссий оқибатлар:

1. Жисмоний ва психологик стресс кучаяди, мушакларнинг реактивлик қобилияти пасаяди.

2. Оғриқли шубҳа кучаяди, хаёлий касалликлар ҳақиқий стресс бузилишларига қўшилади ва соғлиқ ва ўзини яхши ҳис қилиш ҳисси йўқолади.

3. Шахсият ўзгаради: озода ва ғамхўр одамлар ярамас бўлиб қолиши мумкин.

4. Шахсиятнинг мавжуд муаммолари кучаяди, одамга хос хавотир, сезгирлик кучаяди, ўзини ҳимоя қилиш ва душманлик тенденцияси кучаяди.

5. Ахлоқий ва эмоционал чекловлар сусаяди, ўзини тутиш ва жинсий назорат нормалари заифлашади (ёки аксинча, реал бўлмаган қатъий), эмоционал портлашлар сони кўпаяди.

6. Тушкунлик ва ночорлик пайдо бўлади, ақлий куч заифлашади, воқеаларга таъсир ўтказиш ёки ушбу ҳодисаларга ва ўзига нисбатан муносабат имконсизлиги ҳисси пайдо бўлади.

7. Ўз-ўзини ҳурмат қилиш кескин пасаяди, қобилиятсизлик ва фойдасизлик ҳисси ривожланади.

III. Умумий хулқ-атвор оқибатлари:

1. Нутқ билан боғлиқ муаммолар кўпаяди, мавжуд бузилишлар, дудуқланиш ва қатъиятсизлик кучаяди ва бу илгари соғлом бўлган одамларда пайдо бўлиши мумкин.

2. Ҳақиқий ёки хаёлий касалликлар туфайли шахсий манфаатдорлик сусаяди ва ишдан кечикиш ёки йўқлиги учун уйдирма одатий ҳолга айланади.

3. Гиёҳванд моддалар ва зарарли дориларни истеъмол қилиш тобора кўпайиб боради, алкогол, кофеин, никотин, буюрилган ва ретсептсиз ёзилган дори-дармонларни истеъмол қилиш янада ошиб боради.

4. Хулқ-атворни энергия билан таъминлаш даражаси пасаяди, энергия таъминоти камаяди ёки кундан-кунга ҳеч қандай сабабсиз сезиларли даражада ўзгариши мумкин.

5. Уйқу тартиби бузилади, кетма-кет 4 соатдан ортиқ ухлаш ёки бедор туриш қийинлашади.

6. Мижозлар ва ҳамкасбларга нисбатан цинизм кучайиб боради яъни, айбни бошқаларга юклаш истаги ортиб боради.

7. Янги маълумотлар эътиборсиз қолдирилади, ҳатто потенциал фойдали маълумотлар ёки янги ташаббуслар рад этилади.

8. Масъулият бошқаларга берилади, жавобгарлик чегараларини қайта кўриб чиқиш тенденцияси кучаяди.

9. Муаммолар юзаки равишда ҳал қилинади: вақтинчалик чора-тадбирлар ва қисқа муддатли ечимлардан фойдаланиш хулқ-атвор йўналиши сифатида қабул қилинади, "чуқурроқ қазиш" ёки муаммони ўрганишга уринишлардан воз кечилади, баъзи жойларда "лавозимларни топшириш" кузатилади.

10. Ажабтовур хатти-ҳаракатлар пайдо бўлади, ғалати хулқ-атвор, олдиндан айтиб бўлмайдиган ва ўзига хос бўлмаган хатти-ҳаракатлар пайдо бўлади.

11. Ўз жонига қасд қилиш хавфини ўз ичига олган баёнотлар берилиши мумкин: "барчасига чек қўй", "вазият мантиқий эмас" каби иборалар.

Ҳамма одамларга хос бўлган стресс омиллари билан бирга ўқитувчи фаолиятида бир қатор профессионал стресс омиллари мавжуд:

• сурункали интенсив психоэмоционал фаолият - фаоллик интенсив мулоқот билан шерикни мақсадга мувофиқ идрок этиш ва унга таъсир қилиш билан боғлиқ: педагоглар орасида бу фаолият алоқани доимий равишда ҳиссий жиҳатдан мустаҳкамлаш ва нутқ муҳитининг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ;

• масъулиятни ошириш - ташқи ва ички назорат режимида доимий иш: ўқитувчиларда ҳамдардлик туйғуси ҳукмронлик қилади. У ўқувчиларни тарбиялаш ва ривожлантириш, уларнинг ҳаёти ва саломатлиги учун, шунингдек, фаолиятда доимий ўз-ўзини назорат қилиш ва фидойилик кўрсатишга масъулдир.

• психологик жиҳатдан қийин контингент-педагоглар руҳий жиҳатдан соғлом, лекин аномалияларга эга бўлган яъни ҳулқ-атвор бузилиши, шунингдек, асаб тизимининг анормаллиги ва ақлий заифлиги бўлган болалар билан ишлайдилар.

• кузатиш ва баҳолаш объекти бўлиш, ўз малакасини доимий равишда тасдиқлаш зарурияти - ўқитувчи-тарбиячи ўқувчилар, ҳамкасблар ва ота-оналарнинг "кўз ўнгида" туради ва ҳар доим ишдан ташқарида ўзини тутиши ва фаолиятида бенуқсон бўлиши керак.

• фаолиятнинг вақтинча номувофиқлиги ўқитишнинг энг ёрқин ўзига хос хусусияти билан боғлиқ бўлиб, унинг таъсири йиллар ўтган сайин ортиб боради. Ўз фаолиятининг таълим мақсадларини амалга ошириш учун педагог ҳафтанинг маълум бир кунида, маълум бир вақтда, маълум бир аудитория билан боғланиш, маълум мавзуни очиб бериши, тушунтиришга тайёр бўлиши керак.

Шундай қилиб, педагогнинг касбий фаолиятидаги асосий психологик муаммо - бу муайян хатти-ҳаракатлар учун ички қайта қуриш зарурлиги, барча кучларни фаол ва мақсадга мувофиқ ҳаракатлар учун сафарбар қилиш, бу мослашишга ёки стрессга чидамлилигига таъсир қилиш билан боғлиқ бўлган даврий равишда юзага келадиган кескинлик ҳолатидир.

Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, фаолиятга тайёрлик ҳолати бир нечта таркибий қисмларни ўз ичига олади:

1. Интеллектуал - вазифалар, масъулиятлар, мақсадга эришиш воситаларини билиш, фаолиятни башорат қилиш;

2. Ҳиссий - муваффақиятга ишонч, илҳом, масъулиятни ҳис қилиш;

3. Мотивацион - қизиқиш, муваффақиятга эришишга интилиш, вазифани муваффақиятли бажариш зарурати;

4. Метин ирода - кучларни сафарбар этиш, вазифани бажаришга жамланиш, шубҳаларни бартараф этиш.

Педагог-тарбиячи ишида тайёргарликни шакллантириш унинг турли таркибий қисмлари қарама-қарши йўналишларга эга бўлиши билан мураккаблашади. Демак, интеллектуаллик ҳам тайёргарликнинг таркибий қисмидир, чунки у вазифалар ва масъулиятларни тушунади, шунингдек фаолиятнинг асосий таркибий қисми - ўқитилаётган мавзуни билиш ва унинг муаммоларини тушунишдир. Ҳиссийлик - ҳозирги пайтда кайфият, ва ҳиссийлик коммуникатив маданият сифатидир. Тайёргарликнинг ушбу икки таркибий қисми ўртасида келишмовчилик муносабатлари ривожланиши мумкин. Бинобарин, тарбиячи кун давомида бир неча бор тайёрлик ҳолатини шакллантириши, унинг барча таркибий қисмларини уйғунлаштириши керак.

Шундай қилиб, педагогнинг стрессга чидамлилиги касбий фаолият самарадорлиги ва ишончлилигини таъминлашнинг энг муҳим омилидир. Стресс ҳолатлари жисмоний ва руҳий саломатликка таҳдиддан ташқари, иш самарадорлиги ва сифатини сезиларли даражада пасайтиради, фаолиятнинг психофизиологик харажатлари даражасини оширади, шунингдек, бир қатор қабул қилиниши мумкин бўлмаган ижтимоий-иқтисодий ва ижтимоий-психологик оқибатларга олиб келиши мумкин: касбий фаолиятидан қониқишнинг пасайиши, педагогнинг шахсий ва характеристик хусусиятларининг деформацияси.

Стресснинг педагог шахсига таъсири ва касбий фаолият натижасида стрессга барқарорлиги пасайиши жараёнида биз инсон томонидан ишлаб чиқилган психологик ҳимоя механизми - эмоционал реакция синдромини шакллантириш танланган психотравматик таъсирларга жавобан ҳис-туйғуларни тўлиқ ёки қисман чиқариб ташлаш шакли ҳақида гапириш мумкин.

Куйиш динамик жараён бўлиб, стресс ривожланиш механизмига тўлиқ мос равишда босқичма-босқич содир бўлади. Юздаги ҳиссий реакция билан, стресснинг барча уч босқичи: 1) асабий (ташвишли) кучланиш - бу сурункали психоэмоционал муҳит, беқарорлаштирувчи вазият, масъулиятнинг кучайиши ва контингентнинг қийинлиги билан ҳосил бўлади; 2) қаршилик - одам ўзини ёқимсиз таассуротлардан озми-кўпми муваффақиятли ҳимоя қилишга ҳаракат қилади; 3) чарчаш - ақлий ресурсларнинг реакцияси, ҳиссий оҳангнинг пасайиши.

Ҳар бир босқичга кўра, кучайиб бораётган ҳиссий реакцияни алоҳида белгилари ёки аломатлари пайдо бўлади. Асабий (хавотирли) “таранглик” босқичи қуйидаги аломатлар билан тавсифланади:

1) “травматик ҳолатлар тажрибаси” - касбий фаолиятнинг қийин ёки умуман муқаррар бўлган шикаст омилларини англаш;

2) “ўзига нисбатан норозилик” - ўзига, эгаллаб турган лавозимига, танлаган касбига, ўзига хос вазифаларига норозилик;

3) “қафасга қамалиш” - умидсизлик ҳисси, эмоционал ва интеллектуал тиқилинч ҳолат, боши берк кўчанинг пайдо бўлиши;

4) “хавотир ва тушкунлик” - вазият ёки шахсий ташвиш, ўзига, танлаган касбига бўлган умидсизлик тажрибаси; ҳиссий чарчашни ривожланишида ташвишли зўриқишнинг шаклланишидаги авж нуқта.

“Қаршилик” босқичида симптомларнинг намоён бўлиши кузатилади:

1) “Етарли даражада танланмаган жавоб” – “Мен хоҳлайман ёки хоҳламайман” тамойили бўйича ишчи алоқалар, алоқа жараёнида танланган жавоб туфайли ҳиссий қайтишни чеклаш;

2) “Ҳиссий ва аҳлоқий тартибсизлик” - танланган эмоционал жавобда ўзини оқлаш зарурати;

3) “Ҳис-туйғуларни тежаш кўламинини кенгайтириш” - одамлар билан тўқнашиш ва натижада профессионал соҳадан ташқарида - қариндошлар, дўстлар ва танишлар билан мулоқотни камайтириш;

4) “Касбий вазифаларни қисқартириш” - ҳиссий харажатларни талаб қиладиган профессионал фаолият вазифаларини соддалаштириш, осонлаштириш ёки камайтириш.

“Чарчоқ” босқичи қуйидаги аломатларни ўз ичига олади:

1) “ҳиссий етишмовчилик” - интеллектуал, иродавий ва ахлоқий қайтишни рағбатлантирадиган, кучайтирадиган вазиятларда шериклик ва ҳамдардлик етишмаслиги;

2) “ҳиссий ажралиш” - ҳиссиётларни касбий фаолият соҳасидан деярли тўлиқ чиқариб ташлаш;

3) “шахсий ажралиб чиқиш ёки шахссизлаштириш” - касбий ҳаракатлар субъекти - шахсга бўлган қизиқишни тўлиқ ёки қисман йўқотиш;

4) “психосоматик ва психовегетатив касалликлар” - ақлий ва жисмоний фаровонлик даражасидаги намойишлар: ёмон кайфият, уйқусизлик, қўрқув, юракдаги ноқулайлик, қон томир реакциялари, сурункали касалликларнинг кучайиши.

Реакцияларнинг ҳиссиётлар даражасидан психосоматика даражасига ўтиши шундан далолат берадики, ҳиссий мудофаа энди стрессни ўз-ўзидан енга олмайди ва ҳиссиётлар энергияси шахснинг бошқа қуйи тизимлари ўртасида қайта тақсимланади.

Шундай қилиб, ҳиссий реакция, касбий шахс деформациясининг бир шакли бўлиб, педагог-тарбиячининг касбий фаолияти ва унинг шериклари билан муносабатларига салбий таъсир қилади.

Стресс муаммоси бўйича ўтказилган назарий тадқиқотлар қуйидаги хулосаларни чиқаришга имкон берди:

1. Стресс - бу шахсда экстремал шароитлар таъсирида вужудга келган ва психика тизимларининг мослашиш механизмларини бузадиган умумий психофизик стресс ҳолати.

2. Стресснинг ривожланиши босқичларга боғлиқ: кучланиш, қаршилик, чарчоқ ва фазалар: эмоционал хулқ-атворли, автоном (профилактика-ҳимоя вегетатив фаолиятининг субсиндроми), когнитив (стресс ҳолатидаги ақлий фаолият ўзгариши субсиндроми), ижтимоий-психологик (стресс ҳолатидаги мулоқотнинг субсиндроми).

3. Педагогларнинг стрессга барқарорлиги муаммоси юкларнинг кескин кўпайиши, психологик саломатликни мустаҳкамлаш, ўта муҳим ҳаётий вазиятларни бартараф этиш шароитида касбий фаолият самарадорлигини сақлаш ва ошириш муаммоси сифатида ишлайди.

4. Стрессга барқарорлик - бу шахснинг экстремал экологик омиллар ва касбий фаолият таъсирига мослашишининг зарурий даражаси билан тавсифланадиган инсоннинг интеграл хусусияти.

5. Педагог фаолиятидаги касбий стресс омиллари: сурункали интенсив психоэмоционал фаоллик, масъулиятнинг кучайиши, психологик жиҳатдан қийин контингент, кузатиш ва баҳолаш объекти бўлиш, уларнинг малакасини доимий равишда тасдиқлаш зарурияти.