Профессионал таълим тизими педагогик фаолиятида

Профессионал таълим тизими педагогик фаолиятида

касбий стресс феномени

Педагог касби стрессга мойил бўлган касблар тоифасига кириши билан боғлиқ, чунки ўқитувчи вақт ва маълумот етишмовчилиги, доимий очиқ алоқада бўлган шароитда одамлар билан, бу муҳим ҳиссий ва энергия харажатларини ўз ичига оладиган турли хил профессионал вазифаларни ҳал қилиши керак. Замонавий ўқитувчининг касбий фаолияти доимий равишда ва максимал даражада ўз ресурсларини сафарбар қилишни, унинг стресс ва мослашувчанликка чидамлилиги талабларини қўйишни талаб қилади. Стресс ҳолатини муваффақиятли енгиш ва унинг салбий таъсирини минималлаштириш қобилияти ўқитувчи учун муҳим маҳоратдир.

Стресс муаммоси анъанавий равишда олимлар ва амалиётчиларда катта қизиқиш уйғотади ва кўплаб фундаментал ва амалий тадқиқотларни бирлаштиради. Стрессни ўрганиш ва унга қарши курашиш бўйича катта илмий тажриба чет элларда тўпланган (В.Вундт, В.Жеймс, В.Кеннон, Р.Лазарус, Г.Селье ва бошқалар). Маҳаллий фанда стресс ва стрессга барқарорлик мавзусини ўрганишга қизиқиш доимий равишда ошиб бормоқда. В.А.Абабков, В.В.Бодров, А.В.Вальдман, М.М.Козловская, О.С.Медведев, Н.Е.Водопьянова, Л.А.Китаев-Смык, А.Б.Леонова, Ю.В.Щербатых каби таниқли психологлар ўқитувчининг стресс ва стрессга чидамлилигининг психологик муаммоларини очиб берадиган муаммо билан шуғулланган.

Педагогларнинг стресс ва стрессга барқарорлигининг ўзига хос хусусиятларини, уларнинг касбий фаолияти жараёнида турли хил шахсий омилларга боғлиқ ҳолда кураш стратегияларининг ўзига хос хусусиятларини тушуниш билан боғлиқ кўплаб саволлар мавжуд.

Л.Левининг стресснинг психосоциал назариясига кўра, психологик ижтимоий стимуллар танадаги ёки психоневрал оғриқли ҳодисалар билан биргаликда стрессни келтириб чиқаради, бу психосоциал стрессларни ўрганишга асосланган [36].

Америкалик психолог Р.Лазар ўзининг стрессни баҳолаш назариясида нафақат ташқи кузатилган, ёзиб олинган, балки психологик жараёнларни ҳам ҳисобга олиш зарурлигини таъкидлайди. Бундай жараёнлардан бири таҳдидларни баҳолаш жараёнидир. Стрессга қарши жавобни фақат таҳдид натижасида ҳосил бўлган мудофаа жараёнларини ҳисобга олган ҳолда тушуниш мумкин. Физиологик, шунингдек, таҳдидга бўлган муносабатларнинг хулқ-атвор тизимлари ички психологик тузилиш билан боғлиқ [37].

Психологик стресс назариялари ва тушунчаларини таққослаш шуни кўрсатадики, улар стресснинг мазмунли хусусиятларини икки томонини акс эттиради: бир томондан процессуал ва тартибга солувчи, бошқа томондан субъект ва корреляцион (сабаб-таъсир). Худди шу муаммонинг иккита жиҳати бир-бири билан чамбарчас боғлиқ - ҳар қандай касбий фаолият стрессни ривожланишига психологик сабабларни келтириб чиқариши ёки психологик ҳолат ва хатти-ҳаракатларда жисмоний ва ижтимоий муҳит омилларининг салбий таъсирини акс эттириши мумкин, шунингдек, шахслараро характердаги ҳар қандай психологик стресс, хулқ-атворда, шу жумладан инсоннинг меҳнат фаолиятида акс этади [38].

А.Б.Лионованинг тадқиқотларига кўра, стресс ривожланишининг турли хил назариялари, моделлари, тушунчаларини бирлаштирган учта асосий йўналиш мавжуд, яъни: экологик, транзакцион ва тартибга солувчи. “Улардан биринчисида стресс шахс ва атроф-муҳитнинг ўзаро таъсири натижаси сифатида тушунилади; иккинчисида - вазиятнинг мураккаблашишига одамнинг индивидуал мослашувчан реакцияси сифатида; учинчисида - қийин шароитларда фаолиятни тартибга солиш механизмини акс эттирувчи давлатларнинг махсус синфи сифатида” [39].

Педагогнинг касбий фаолиятини ўрганаётганда, мутахассиснинг касбий функцияларини бажариш жараёнида унинг касбий стрессига таъсирини ҳисобга олиш муҳимдир. Олимлар касбий стрессни касбий муҳит талаблари касбий фаолият субъектининг шахсий ва профессионал ресурсларидан сезиларли даражада ошиб кетадиган ва унинг касбий ривожланишига таҳдид соладиган шахс ва касбий муҳит ўртасидаги ўзаро таъсир жараёни деб ҳисоблашади.

Н.В.Самукинанинг таъкидлашича, “Касбий стресс - бу ходимнинг ўзи бажараётган касбий фаолияти билан боғлиқ бўлган эмоционал салбий ва экстремал омилларга дуч келганида пайдо бўладиган стрессли ҳолати” [40].

Тадқиқотчилар эмпирик равишда педагогик фаолиятда етакчи стресс омилларини аниқладилар. Бунга қуйидагилар киради: ўқитувчининг ақлий тузилмаларида касбий қийинчиликларни келтириб чиқарадиган муаммоли психологик-педагогик вазиятлар ва вазифалар. Педагогик қийинчиликлар, бир томондан, педагогик вазиятнинг мураккаблиги билан, иккинчи томондан, ўқитувчининг операцион ва шахсий ресурслари билан белгиланади [41]. Педагогик фаолиятда касбий стрессни белгилайдиган омиллар қуйидагилардир: ўқитувчилар меҳнатининг психологик жиҳатдан мураккаб объекти ва педагогик ишчилар касбий фаолиятининг стрессли ўзига хослиги [42].

Кўпгина олимларнинг фикрига кўра, инсон психикасининг индивидуал (темперамент, асаб тизимининг хусусиятлари, ёшга боғлиқ ривожланиши), шахсий (мотивация, характер, қадрият, муносабат) соҳалари таркибий қисмлари, шунингдек, унинг когнитив ва операцион-фаоллик потенциаллари руҳий стрессга қаршилик кўрсатадиган ресурслар вазифасини бажаради [43].

Олимлар стрессли шароитларни енгиб ўтишга қаратилган жараёнлар, яъни курашиш хатти-ҳаракатлари (инглизча coping - енгиш) бўйича тадқиқотлар олиб боришмоқда.

Адаптив механизмларни ўрганиш жараёнида олимлар енгиш стратегияси, ресурсларни енгиш ва ўзини тутиш хатти-ҳаракатларидан иборат курашнинг учта омил моделини шакллантиришди. Қаршиликка қарши кураш стратегияси - бу шахснинг қабул қилинган таҳдидга бўлган ҳақиқий муносабати, стресс омилини бошқариш усули сифатида тавсифланади. Ресурсларни енгиш - бу нисбатан барқарор шахсият хусусиятлари, бу стрессни енгиш учун психологик асос яратади ва кураш стратегияларини ишлаб чиқишга ёрдам беради. Қарама-қарши курашиш ресурсларини ҳисобга олган ҳолда, енгиш стратегияларидан фойдаланган ҳолда тартибга солинадиган ва шакллантирилган шахснинг хатти-ҳаракатлари енгиш хатти-ҳаракатлари деб таърифланади [44].

Стрессли вазиятда мақсадли фаолият, эътиборни алмаштириш ва тақсимлаш деярли мумкин эмас, ҳатто фаолиятнинг умумий тормозланиши ёки тўлиқ тартибсизлик бўлиши ҳам мумкин. Шу билан бирга, кўникмалар ва одатлар ўзгаришсиз қолади ва онгли ҳаракатларнинг ўрнини босиши мумкин. Стресс шароитида ҳислардаги хатолар (кутилмаган тарзда пайдо бўлган душманларнинг сонини аниқлаш), хотира (таниқли одамларни унутиш), кутилмаган стимулларга адекват реакциялар бўлиши мумкин.

         Бироқ, баъзи одамлар учун аҳамиятсиз стресс энергия кучланишига, фаолликнинг кучайишига, фикрнинг аниқлиги ва равшанлигига, саҳна туйғуларига олиб келиши мумкин. Ушбу ҳолат одамнинг стрессли ҳолатига олиб келиши ёки йўқлигини олдиндан аниқлашнинг иложи йўқ. Стрессли муҳитда ўзини тутиш кўп жиҳатдан одамнинг шахсий хусусиятларига боғлиқ: вазиятни тезда баҳолаш қобилиятига, кутилмаган вазиятда тезкор йўналтириш кўникмаларига, кучли иродали ўзини ўзи белгилашга, қатъиятлиликка, ҳаракатларнинг мақсадга мувофиқлиги ва чидамлиликни ривожлантиришга, шу каби вазиятдаги хатти-ҳаракатларнинг тажрибасига боғлиқ.

"Стресс" тушунчаси остида бўлган одамларнинг аксарияти ташвиш, қайғу, кучли салбий ҳиссий тажрибаларни тушунишади. Бу қисман тўғри, аммо фақат қисман, чунки катта қувонч, кутилмаган муваффақият, зафар ҳам стрессдир. Аксинча, стрессни эмас, балки стресс ҳолатини келтириб чиқарадиган стресс омилидир.

         Стресс - бу организмнинг унга қўйилган ҳар қандай талабга хос бўлмаган жавобидир. Стресс - бу тананинг носоғлом бўлмаган реакцияси, танани кўпроқ ёки камроқ функционал қайта қуриш, мослаштиришни талаб қилади. Руҳий стресс, қобилиятсизлик, ишончсизлик, мақсадсиз мавжудот энг зарарли стрессдир.