млзмұны

бет 1. Экономикалык теорияның пәні және әдіс- 11 тәсілдері.

1.1. Экономикалық теорияның пэні. 11 Экономикалык теория, саяси экономия жэне экономике арасындағы өзара байланыс. Экономикалық теорияның тәрбиелік, тэжірибелік жэне танымдық функциялары.

1.2. Экономикалық теорияның курсының 16 логикасы жэне қүрылымы.

1.3. Негізгі экономикалық түсініктер: 17 қажеттіліктер, экономикалық игіліктер, қорлардың шектеулілігі. Балама шығындар. Өндірістік мүмкіндіктер қисығы. Балама шығындардың өскелеңдігінің заңы.

1.4. Экономикалық теорияның зерттеу-талдау 23 әдістері: формалды логика, материалистік диалектика, экономикалық модельдер жэне эксперименттер. Экономикалық категориялар және заңдар.

            1.5. Позитивті жэне нормативті экономика.                 25

1.6. Экономикалық теория жэне экономикалык 26 саясат.

2.              Қоғамдық өндірістіц негіздері.   29

2.1.       Адам жэне экономика. Адамның 29 экономикалык қызыметтері (іс-әрекеттері).

2.2.       Экономикалық мүдделер жэне 30 экономикалык мінез-қүлықтың өзге де жігерлендіргіштері.

2.3.       Тиімділікті көздейтін адамның 30 ұтымдылыққа ұмтылған мінез құлқының

эртүрлі модельдері.

2.4.       Экономикалық қорлар жэне өндіріс 32 факторлары. Қорлардың шектеулілігі, олардың қол жетерлілігі, қайта өндірілгіштілігі, ауыстырымдылығы. Жер

3

(табиғи қорлар), еңбек, капитал, кәсіперлік қабілеті өндіріс факторлары ретінде.

2.5.       Қоғамдық өндірістің құрылымы. 34 Материалдық жэне материалдық емес өндіріс. Қоғамдық өндіріс нәтижелері: заттар, қызыметтер, байлық.

2.6.       Өндіріс және ұдайы өндіріс. Өндіріс, 36

тарату, айырбастау және тұтыну. Жэй және үлғаймалы (экстенсивті жэне интенсивті) үдайы өндіріс.

2.7.       Экономикалык игіліктердің шеңберлі 38 айналымы жэне экономикалык агенттердің өзара іс-әрекеттері. Экономикалык игіліктер және оларды сатылау, игіліктердің толық және жартылай бірін бірі толықтыруы немесе бірінің орнын бірінің басуы. Экономикалык агенттер (нарықтық жэне нарықтық емес).

              ЭКОНОМИКАЛЫҚ                            ДАМУДЫҢ 43

ТҮПКІЛІКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ.

3.              Меншік қарым-қатынастары және олардың 43 экономикадағы орны.

3.1.       Меншіктің экономикалык жэне құқықтық 43 мазмұны. «Иемдену - меншіктен айыру» қарым -қатынастары. Меншіктің объектілері және субъектілері.

3.2.       Меншік жэне шаруашылық жүргізу: (кұқық 45 құрылымы, құқықты табыс ету, міндеттерді келістіру). Меншік түрлері. Қогамда меншік

түрінің көп болуының объективтік қажеттігі.

3.3.       Қазақстан Республикасында меншік 46 қатынастарын қайта құру. Меншікті мемлекет иелігінен алу жэне жекешелендіру: кезеңдері, түрлері, әдістері, мэселелері.

4.              Қоғамдық шаруашылыкгың негізгі 50 нышандары. Коғамдық өндірісті ұйымдастырүдың товарлы түрі.

4.1.       Қоғамдық өндіріс нышандары ұгымының 51 сипаттамасы. Қоғамдық шаруашылықтың

4

негізгі нышандары: натуралды жэне товарлы.

Натуралды           шаруашылық    жэне     оның эволюциясы.

4.2.       Товарлы шаруашылық: мэні, пайда болу 53 жағдайлары мен себептері. Еркін бәсекелестік товар шаруашылығы жэне ұй ымдастырыл ған нарық. (бәсекелестік және оның түрлері). Товар айырбастау.

4.3.       Еңбек құн теориясы товардың қасиеттері 53 туралы. Құн заңы. Құн жэне баға.

4.4.       Субъективті бағалау теориясы салыстырмалы 55 кұндылық негізінде товар айырбасы туралы. Шекті құндылық ұғымы.

4.5.       Ақшаның пайда болуы мен мэні. Ақшаның 56 қызыметтері. Қазіргі заман ақшасы оның табиғаты жэне негізгі түрлері. Ақша айналымының заңы.

5.              Экономикалык жүйелердің негізгі типтері     60

5.1.       Экономикалық құбылыстарды зерттеуге 60 жүйелі түрде кірісу. «Жүйе» түсінігінің мінездемесі, оның іргелі қасиеттері. Экономикалык жүйе оның элементтері.

5.2.       Экономикалық жүйелердің типтерін 61 сатылау: Дәстүрлі экономика, жоспарлы экономика, нарықтық экономика, аралас экономика. Экономикалық жүйелерді салыстырмалы түрде талдау.

5.3.       Экономиканың үш негізгі сұрагы жэне 61 олардың әртүрлі экономикалык жүйелердегі шешімі.

6.              Нарыктык        шаруашылықтың      жалпы 66 сипатгамасы.

6.1.       Товар-ақша қатынастарының эволюциясы 66 жэне нарықтың қалыптасып дамуы.

6.2.       Нарықтың заты. Нарық механизмнің негізгі 67 элементтері: сұраныс, ұсыныс, бага, бэсеке. (Нарықтың затының басты тәржімелері. Нарық жэне либералды экономикалық теориялар. Нарық жөніндегі

5

жаңаклассиктердің ойлары. Монетаризм нарық жөнінде. Нарық қатынастар жүйесі ретінде. Нарық қатынастарының субъектілері.).

6.3.       Нарық түрлері жэне оларды сатылау (өнімнің 70 экономикада тағайындалган орны бойынша жэне заңға сәйкестігіне байланысты). Өнімдер нарығы, өндіріс факторларының нарығы, зиялы товарлар нарығы, көлеңкелі нарық.

6.4.       Нарықтың           инфрақүрылымы.         Нарықтың 77 функциялары.     Нарықтық        экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктері.

7.              Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері. 82

7.1.       Сұраныс заңы. Сүраныс қисығы. Сұранысқа эсер 82 ететін факторлар.

7.2.       ¥сыныс заңы. ¥сыныс қисыгы. ¥сьшысқа эсер 86

ететін факторлар.

7.3.       Сүраныс пен үсьшыстьщ өзара эрекетгестігі. 88 Нарықгық тепе-теңдік, (нарық, тепе-теңдік баға).

7.4.       Созылмалық түсінігі. Созылмапық 91 коэффициенттері. Сұраныстың бағаға жэне табысқа байланысты созылмалылығы. ¥сыныстың бағаға байланысты созылмал ыл ығы.

7.5.       Тұтынушылық мінез қүлық. Тұтынушының 94 пайдалылықты максималдауын кардиналистік және ординалистік тэржімелеу.

ЖЕКЕ-ДАРА ¥ДАЙЫ ӨНДІРІС: МӘНІ М ЕН 98 ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ.

8.              Кәсіпкерлік қызмет, оның негізгі түрлері мен 98 бағыттары.

8.1.       Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық 98 заты, оның сипаттық белгілері. Кәсіпкерліктің негізгі тәржімелері: классикалық, жаңа классикалық, инновациялық.

8.2.       Кәсіпкерлік         қызметтің         түрлері. 100

6

Кәсіпкерліктің үйымдық формалары, олардың артықшылықтары мен кемшіліктері.

8.3.       Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік: 104 экономикалық және құқықтық

жағдайлары,        қалыптасу        жэне     даму проблемалары.

9.              Жеке-дара ұдайы ендіріс теориялары.     108

9.1.       Өндіріс    факторларьша   деген    сұраныстың 108 туындылығы.

9.2.       Өндіріс функциясы. Жалпы, орташа жэне 109 қосымша шекті өнім факторлар тиімділігінің (өнімділігінің) көрсеткіштері ретінде.

9.3.       Шекті өнімділіктің кему зандылығы. 112 Өндірушінің шығьшдарын минималдау және пайдасын максималдау принціпі.

10.           Кәсіпорын          капитальшың   (қорларының) 115 айналымы

10.1.   Кәсіпорындар      капиталының . шеңберлі 115 айналымы және толық айналымы. Негізгі

жэне айналмалы капитал.

10.2.   Негізгі калиталдың табиғи жэне моральды 117 тозуы. Амортизация.

10.3.   Инвестициялар өндірістік капиталды 120 қаржыландыру көзі ретінде. Инвестициялар құрылымы.

10.4.   Жалпы жэне таза инвестициялар.            122

10.5.   Өндіріс уақыты жэне айналым уақыты.

10.6.   Кәсіпорынның айналмалы қорлары.

11.           Кәсіпорынның (фирманың) шығындары мен 125 табысы.

11.1.   Бухгалтерлік жэне экономикалық шығындар. 125 Таза ақша ағымы. Дисконтталған құн. Ішкі табыс нормасы.

11.2.   Түрақты, өзгермелі жэне жиынтық 126 шығындар. Орташа шығындар. Шекті (қосымша) шығындар. Өндірістің көлемінің әсері. Трансакциялық шығындар.

7

11.3.   Фирманың           жалпы, орташа және     шекті 132 (косымша)    табысы.            Бухгалтерлік, экономикалык және мөлшерлі пайда.

11.4.   Бағаны. косымша (шекті) шығындарды жэне 132 косымша (шекті) табысты салыстыру. Жетілген бәсекелік нарықтағы фирманың орны.

12.           Өндіріс факторларының нарығы және 136 факторлык табыстар

12.1.   Өндіріс факторларының нарықтық бағасы 136 және өндіріс факторының шекті қосымша өнімі.

12.2.   Өндіріс    факторларының            бірін     бірі 138 толыктыруы    жэне     алмастыруы.     Өндіріс факторлары нарығындағы тепе-теңдік.

12.3.   Фактор иесінің табысы өндіріс 140 факторларының бағасы ретінде.

12.4.   Енбек ақы, енбек факторының бағасы ретінде.     142

12.5.   Пайыз капитал иесінің факторлық табысы 147 ретінде.

12.6.   Пайда кэсіпкбрдің факторлық табысы ретінде.    150

12.7.   Жер рентасы - жер иелерінің факторлық 151 табысы ретінде.

                  ҮЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА            ДЕҢГЕШНДЕГІ 155

ҮДАЙЫ ӨНДІРІС

13.           ¥лттык экономика жүйе ретінде. Негізгі 155 жалпы экономикалык көрсеткіпггер.

13.1.   Коғамдык ұдайы өндірістің нэтижелері жэне 155 олардың жалпы (жиынтық) ұлттық өнім (Ж¥Ө) арқылы өлшеп көрсету.

13.2.   Табыстар мен шьн'ыстардьщ шеңберлі 158 айналымдарьшың макроэкономикалық моделі.

13.3.   Накты жэне номинальды Ж¥Ө. Екі рет 160 санаудан кұгылудың мэселесі. Ж¥Ө есептеудің эртүрлі эдістері (табыстар арқылы, шыгындар арқылы, қосылған құн арқылы). Жалпы ішкі өнім.

13.4.   Ж¥Ө өндіру жэне пайдалануының маңызды 164

баптары. Ж¥Ө жэне таза ұлттық өнімнің, ұлттық табыстың, жеке қолданбалы табыстың

арасындағы байланыс.

13.  5.Нақты жэне потенциалды Ж¥Ө. Ж¥Ө және 165 таза экономикалык дәулеттілік.

13.6. ¥лттық есептеу жүйесінің (¥ЕЖ) жалпы 166 сипаттамасы.

14.  Макроэкономикалық тепе-теңдік.           169

14.1.  Макроэкономикалық тепе-теңдік. 169 Макроэкономикаяық тепе-тендіктің классикалық теориясы.

14.2.  Жеке,       жалпы және     нақты   тепе-тендік. 170 Вальрас моделі және Патинкин моделі.

14.3.  ¥лттық экономика ауқымында тұтыну 173

мен қор жинаудьң кейнсшілдік талдауы. Тұтынуга бейімділік жэне қаражат жинақтауга бейімділік.

14.4.  Инвестициялар және оның қызметтік 173 ролдері. Инвестициялар жэне қаражат жинақтау: тепе-тендік мәселесі. Үлттық табыстың тепе-тендік көлемін анықтау.

14.5.  Мультипликатор. Дефляциялық және 175 инфлящиялық жыртылыстар. Мультипликаторлық өсу. Туынды инвестициялар жэне акселератор.

Үнемшілдік парадоксы.

14.6.  (AD-AS)   моделіндегі      макроэкономикалық 182 тепе-тецдік.

15.  Ауытқымалы экономика 191

15.     1.Нарықты            экономиканың 191 ауытқымалылыгы. Циклдық           ауытқудың сыртқы       жэне     ішкі      себептері.

15.2.  Экономикалық цикл жэне оның түрлері: 192 қысқа мерзімдік, (Китчиннің циклы), орта мерзімдік (Жуглар циклы) жэне ұзақ

мерзімдік циклдар (Кондратьевтің ұзын толқындары).

15.3.  Инвестициялардың түрақсыздығы 195 ауытқулардың маңызды факторы

9

ретінде. Ауытқулардың    фазалары. Экономикалық         конъюктураның           негізгі көрсеткіштері    және     олардың циклдың эртүрлі фазаларындағы қозғалысы.

15.4.  Аграрлық дағдарыстар, олардың 196 өндірістік дағдарыстардан айырмашылығы. Құрылымдық дагдарыстар.

16.     Жумыссыздык пен инфляция экономикалык 200 түраксыздықтың көрінісі ретінде

16.1.  Жұмысбастылық пен жұмыссыздық 200 ұғымдарының мазмұны. Жұмыссыздықтын көрсеткіштері. Жүмыссыздықтың негізгі түрлері (формалары).

16.2.  Қазіргі замандағы жұмыссыздықтың 201 себептері. Толық жұмысбастылық жэне жұмыссыздықтың табиғи деңгейі.

Жұмыссыздықтың Ж ¥Ө көлеміне ықпалы. Оукен заңы.

16.3.  Қазақстан Республикасындағы 202 жұмыссыздықтың ерекшеліктері мен себептері.

16.4.  Инфляция үғымының мазмұны. Қазіргі 204 заман жағдайындағы инфляцияның себептері. Инфляцияның түрлері. Инфляцияның экономикалык жэне әлеуметтік салдарлары. Филлипс қисығы.

17.     Мемлекеттік реттеу: пайда болуы, 212 мақсаты, құралдары.

17. 1.Нарық экономикасын мемлекеттік реттеудің 212 қажеттігі. Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары, қызыметтері, қүралдары. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі моделдері.

17.2.  Өтпелі экономика жағдайында мемлекеттік 217 реттеу.    Қазақстан         Республикасындағы мемлекеттік реттеудің ерекшеліктері.

17.3.  Ақша-несие жүйесі. Ақша үсынысы. Ақша 221

үсынысының мультипликаторы. Ақшаға сүраныс. Ақша сұранысының эртүрлі

ю

1. Экономикалык теорияның пәні және әдіс-тәсілдері.

1.1.      Экономикалык теорияның пэні. Экономикалык теория, саяси экономия жэне экономике арасындағы өзара байланые. Экономикалык теорияның тэрбиелік, тэжірибелік жэне танымдық функциялары.

1.2.      Экономикалык теорияның курсының логикасы жэне құрылымы.

1.3.      Негізгі экономикалык түсініктер: қажеттіліктер, экономикалык игіліктер, қорлардың шектеулілігі. Балама шығындар. Өндірістік мүмкіндіктер қисығы. Балама шығындардың өскелеңдігінің заңы.

1.4.      Экономикалык теорияның зерттеу-талдау әдістері: формалды логика, материалистік диалектика, экономикалык модельдер жэне эксперименттер. Экономикалык категориялар жэне заңдар.

1.5.      Позитивті жэне нормативті экономика.

1.6.      Экономикалык теория жэне экономикалык саясат.

1.1. Экономикалык теорияның пәні. Экономикалык теория, саяси экономия жэне экономике арасындағы өзара байланые. Экономикалык теорияның тәрбиелік, тәжірибелік жэне танымдык функциялары.

Экономикалык теорияның пәні - адамдардың материалдық қажеттілігін максимальды қанағаттандыру мақсатымен шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану мэселесін зерттеу. Экономикалык теория адамдардың өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін таңдауды қалай жасайтынын зерттейтін гылым.

Экономикалык теорияны оқу адамдардың қажеттілігін қанағаттандыратын баламалардың арасында негізделген таңдау жасаған кезде көмектеседі.

Экономикалык теорияны алғашқы кезде политэкономия деп атаған. Бұл атау гректің полис — қала, мемлекет, қоғам, демек осыдан политейя — қоғамды күру, ойкос - үй, жэне номос - заң деген сөздерден шыққан. Демек, бұл ғылымды мемлекет, қала жэне үй шаруашылығын жүргізу заңдарын

зерттейді деуге болады.

Ең алғашқы байлықты зерттейтін ғылымның өкілдері

12

меркантилистер болған. Бұл ғылым ең алғашқы капитал жинау кезінде пайда болған. Ол кезде шаруашылықты дамытуға ақша жетіспеген. Сондықтан ақша байлықтың символы ретінде, биліктің материалдық қүралы ретінде қызымет етіп меркантилистердің зерттеуінің басты объектісі болған. Олар алтын мен күмісті байлықтың абсолюттік формасы деп, ал сыртқы сауданы байлықтың көзі деп есептеген.

Адамдарға тамақ, киім, үй, жиьаз, ыдыс, компьютерлер, автомобильдер, білім жэне тағы басқа товарлар мен қызыметтер қажет. Жұмыс күші, кәсіпкерлік қабілеттер, капиталдық жэне табиғи қорлар адамдардың қажеттілігін қанағаттандыратын товарлар мен қызыметтер өндіру үшін пайдаланылады.

Қоғамдық өндірістің жэне айналымның дамып күрделіленуіне байланысты саяси экономияның пәнінің мазмүны да кеңейіп күрделілене береді. Саяси экономияға шаруашылық механизмінің қызмет істеу процесстерін, экономикалық қатынастардың түрлерін жэне олардың арасындағы тәуелділіктерді зерттеу (мысалы, экономикалық циклдер және жұмыссыздық пен инфляция, еңбек ақы мен баға арасындағы өзара байланыстарды зерделеу) кірістіріледі. Сондықтан теориялық қолданбалы бір қатар бағыттар қалыптасады: оның ішінде микроэкономика мен макроэкономика бар.

Микроэкономика мен макроэкономика (оларды қазіргі кезде "экономике" деп атайды) қазіргі заманның шаруашылық механизмін (оның ең маңызды: нарық, бизнес, мемлекет элементтерімен) жетілдіру мәселелерін шешуде зор жетістіктерге жетті.

Микроэкономика - экономикалық талдаудың бір бөлшегі, ол жеке адамдардың, үй шаруашылықтарының, фирмалардың шешім қабылдауын зерделейді. Дара фирмалардың пайдалары, өндіріс шығындары, жүмыскерлердің еңбек ақысы микроэкономика құралдарын пайдаланып талданады. Микроэкономика дара фирмалардың іс-әрекетін, дара тұтынушының мінез-қүлқын микроскоппен қарағандай зерделейді.

Макроэкономика - экономикалық талдаудың бір бөлшегі, ол экономиканы түтас алып, оның мінез-қүлқын зерделейді.

13

Макроэкономика жұмыссыздық, ұлттық табыс, мемлекеттік бюджет сияқгы кең экономикалық көріністерді зерттейді. Макроэкономика барлық экономиканы тұтас немесе оньщ ірі салаларын тұтас алып олардың іс-әрекетін зерделейді. Макроэкономика экономиканы биіктен кұс ұшатын жоғарьщан қарастырады деуге болады.

Микроэкономикалық талдаудьщ негізін қалаушы ағылшын

А.Маршалл (1842-1924 ж.), ал макроэкономикалық бағыттың негізін қалаған оның шэкірті Дж.Кейнс (1883-1946 ж.) деп есептеледі.

Совет Одағьшың тарауы, тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы жэне олардың экономикасының дамуы қоғамга меншіктің көп түрлерін дамыту жэне шаруашылық жүргізудің көп түрлерін дамьпудың реттелген нарықтық экономикаға немесе аралас экономикаға көшу үшін қажет екенін анық дэлелдеді. Экономиканы нарыкгық ретгеу дамудьщ басты механизмі болады, ал нарықгык емее қозғаулар тек осы ретгеуді толықтыру үшін ғана пайдаланылатын болады.

Экономикалық теорияның дүниетанымдық қызыметі. Экономикалық теория экономикалық білімдердің негізін қалаушы пэн ретінде етудентгерді дайьщдаудьщ барлық мамандықгарына барлық дайьшдау бағытьшда оқылады. Экономикалық теория негіздері баеқа экономикалық пэндерді оқыған кезде фундамент болады. Экономикалык теория дүниетанымдық пэн. АҚШ та экономика 1994 жылы «Мақсаттар 2000» Білім жөніндегі Занда ең маңызды сабақтардың бірі ретінде юргізіліп мектепте балалар бақшасынан бастап 12 класстық оқушыларына дейін оқытылады. АҚШ та жоғарғы мектепке дейінгі экономикалық білімнің үлттық ерікті мазмұндық стандартгары жасалған.

Экономикалық білімнің мойындалған бағалылығы онын адамдарға қазіргі замандағы әлемді түсінуге, болашағын құрғанда шешім қабылдауға жэне негізігі институттарды күшейтуге көмектееетіндігі. Экономикалық теориядан хабары жоқ студенттер институтгы бітірген кезде тиімсіз жағдайда қалуы мүмкін. Нарықтык экономика жағдайында қоғамның эрбір мүшесі өзінің пайдасы мен шығьшдарын еалыстырып, өзіиің шектеулі қорларын тиімді пайдалана білуге тиісті. Экономикалық теория курсьш оқудың қоғамның барлық мүшелері үшін маңызды екені күмәнсіз. Экономикалық теория етуденттерге экономиканы жүйе ретінде түсінуге, экономикалык дамудьщ заңцылықтары жөнінде товарлар

14

мен қызыметгер, өндіріс, шыгындар, паида, сұраныс, ұсыныс, табыстар, қорлар, оларды тиімді пайдалану жөнінде түсінік береді. Экономикалық принциптерді танып білу адамға, үжымға, қоғамға экономикалық негізделген дұрыс шешімдер қабылдау үшін қажет.

           Экономикалық        теорияның        тәрбиелік         қызметі.

Экономикалық теорияны оқу дербес ойланып экономикалык; негізделген шешімдер қабылдай алатын экономикалық сауатты азаматтар мен мамандарды тәрбиелеуге жағдай жасайды.

Джон Мейнард Кейнс (1883-1946 гг.): «Экономистер мен саяси ойшылдардың идеяларының - олардың пікірі дүрыс болса да, бұрыс болса да адамдар ойлағаннан элде қайда зор маңызы болады. Негізінде тек солар ғана әлемді билейді.

Тәжірибеде жұмыс жасайтын адамдар ездерін интеллектуальдық ықпалдарға көнбейміз деп ойлағанмен эдетте бір ертеде өтіп кеткен экономистің құлы болып жүреді.»1 деп жазған.

Кедейлік пен теңсіздік, жұмыссыздық, инфляция, экология, согыс, тұрақсыздық мэселелері сирек қорларды тиімді пайдалануға тіреледі. Адам Смит, Давид Риккардо, Джон Стюарта Милль, Карл Маркс жэне Джон Мейнард

Кейнс - осы ұлы экономистердің идеялары элемге зор ықпал етеді.

Экономикалык теорияның колданбалы қызметі. Көптеген елдердің Президенттері экономика бойынша кеңесшілерді жалдап экономикалык; саясат жөнінде олардың ұсыныстарын пайдаланады. Жаьандану ғасырында көптеген елдер экология, иммиграция, кемсіту, бэскелестік, экономикалық өсу, салық салу, толем балансы, әлемдік сауда мэселелеріне көңіл аударуда.

Біз күнде оз табысымызды көбейту жөнінде, ақшаларымызды, өзге қорларымызды өзімізге неғүрлым көп пайда келтіріп жүмсау жөнінде шешімдер қабылдаймыз. Біз ел президентін немесе парламент депутатын сайлау жөнінде шешімдер қабылдаймыз. Дүрыс шешімдер қабылдау үшін бізге экономикалық білімдер қажет, сонда біз биік мансапты көздеген үміткерлердің багдарламаларын талдап түсіне

1 Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. Пер. с англ. М. 1978. с. 458

аламыз. Ал саяси кайраткерлер экономиканы одан да терең біліп, мемлекеттің даму стратегиясын дұрыс анықтап, дұрыс

экономикалық саясатты құрып және қолдана білуге міндетті.

Экономикалык теорияның кэсіпкерлер үшін де тәжірибелік маңызы бар. Экономикалык теорияны меңгерген кәсіпкер инфляция

күтілген жағдайда, немесе экономикалык кұйзеліс күтілген жағдайда

тиімді шешімдер қабылдай алады. Экономистер, финансисттер, аналитиктер ірі фирмаларда басшы қызметтерді атқарады. Экономика адамдарға мамандық таңдағанда, товарлар мен қызметтер сатып алғанда, инвестициялар салғанда экономикалык негізделген таңдау жасауга мүмкіндік береді. Дегенмен экономикалык теория дара адамның байуының құралы емес, ол товарлар мен қызметтердің ондірісін, таратуын, айырбасын және тұтынуын барлық қоғам тұрғысынан қарастырады.

1.2. Экономикалық теорияның курсының логикасы

жэне құрылымы.

Экономикалык теорияның курсында келесі концепциялар, үғымдар, мәселелер қарастырылады:

Жалпы экономикалык теория. Негізгі экономикалык концепциялар: шектеулілік, балама кұн, таңдау, онімділік, экономикалык жүйелер, экономикалык институттар, өзара тәуелділік. Экономикалық агенттер, меншік: экономикалык мүдделіліктер, бәсекелестік және оның түрлері; экономикалык игіліктер жэне оларды сатылау, игіліктердің жэне табыстардың айналымы; шығындар мен нәтижелер; жалпы, шекті жэне орташа көлемдер; сыртқы әсерлер: экономикалык талдаудағы қысқа мерзімді жэне ұзақ мерзімді ауқымдар.

Микроэкономика. Негізгі экономикалык концепциялар: ұсыныс заңы, сүраныс заңы, нарық, баға, айырбас.

Бәсекелестік және нарық қүрылымы, табысты үлестіру. Мемлекеттің экономикадағы ролі, нарықтың дэрменсіздігінің оқиғалары. Макроэкономика микроэкономикадан күрделі болғандықтан оның тақырыптары микроэкономикадан кейін орналасқан.

Макроэкономика. Негізгі экономикалык концепциялар:

Жалпы ішкі өнім, жұмыссыздық, инфляция жэне дефляция,

16

жиынтық сүраныс және жиынтық үсыныс, мемлекеттік бюджет, салықтар, монетарлық саясат, фискальдық саясат, ақша.

Әлемдік экономика. Негізгі экономикалық концепциялар: Халық аралық еңбек бөлінісі жэне мамандандыру. Абсолюттік артықшылық, салыстырмалы артықшылық, валюталардың айырбас курсы, төлемдік баланс. Өсу мен тұрақтылықтың халық аралық жақтары.

Өтпелі экономика: Негізгі экономикалык концепциялар: бағаны босату, меншікті жекешелендіру, шаруашылық жүргізу инфрақүрылымы, экономиканың қүрылымын қайта құру, жаьанданудың үлттық экономиканың стратегиясын таңдауға эсер етуі.

1.3. Негізгі экономикалык түсініктер: қажеттіліктер, экономикалык игіліктер, қорлардың шектеулілігі. Балама шыгындар. Өндірістік мүмкіндіктер қисығы. Балама шыгындардың өскелеңдігінің зацы.

Адамдардың қажеттіліктері бар, олар әртүрлі товарлар мен қызметтерге мүқтаж. Мұқтаждық адамның өзіне бір нәрсенің жетіспеуін сезінуі.

Қажеттіліктер - адамдардың табысы шексіз болса адамдар тұтынатын товарлардың барлығы. Әр адамның бәсекелес қажеттіліктері бар, бірақ қорлары шектеулі болғандықтан ол қажетгіліктерінің бәрін бір мезетте қанағаттандыра алмайды. Бүл сиректіктің нақтылығы. Сондықтан эр адам тандауға

тиісті. Таңдау дегеніміз бір нәрсені жасау немесе сатып алу болғандықтан, екінші бір нәрсе керек болғанмен, жасалмай немесе сатып алынбай қалады. Сондықтан сиректік әлемінде эрбір қанағаттанған қажеттілік тағы бір немесе бірнеше қажеттіліктердің қанағаттанбауының себебі немесе оларды қанағаттандырудан бас тартудың себебі болады.

Адам, фирма немесе үлт альтернативалармен (баламалармен) кездескендіктен таңдау жасалуы қажет, ал экономикалык теория сізге таңдауды қалай жасау керек екенін зерттеуге көмектеседі. Мысалы кейде сіз шектеулі табысыңызды қалай жүмсайтыныңыз жөнінде шешім қабылдайсыз. Сіз шектеулі уақытыңызды қалай өткізу жөнінде шешім қабылдайсыз. Сіз фирмаңыздыц шектеулі қаржыларын жарнамаға жұмсау немесе жаңа товарларды жасауды ғылыми

17

зерттеуге жұмсау жөнінде таңдау жасап, шешім қабылдайсыз. Экономикада біз адамның заттарды қалай жасау, қандай кезде жасау, кіммен бірге жасау жөнінде таңдау жасау жағдайындағы мүмкіндігін қарастырамыз. Экономикалық теорияның мақсаты -

таңдауды қалай жасауды түсіну.

Өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жэне сату үшін адамдар экономикалық игіліктерді жасайды. Адамдардың қажетгіліктерін қанағаттандыратын, айырбастау үшін шығарылған затты товар деп атайды. Дүкендерде адамдардың қажетгіліктерін қанағаттандыратын сату үшін шығарылған көптеген товарлар бар. Мысалы нан, картоп, алма, автомабиль, компьютерлер тағы басқа товарлар. Адамдар дәрігердің еміне мұқтаж, оқытушының сабақ беруіне, кеңесшінің кеңесіне, адвокат пен парикмахердің қызметіне тағы баска мамандардың қызметтеріне мұқтаж болуы мүмкін. Қызметтер — сатуға

арналған            және                    адамның            қажеттіліктерін

қанағаттандыратын   қолға   үсталмайтыи экономикалык игіліктер.

К. Маркс қоғамның байлығы товарлардың өте зор жиынтығы, ал товар сол байлықтың элементарлы түрі деп жазған.2

             Адамдардың қажеттіліктері         шексіз жэне үдайы өсе түседі.

Адамдардың қажеттіліктерінің шексіздігінің мысалы ретінде А.С. Пушкинның «Балықшы мен балық туралы ертегісін», қарастырсақ, кемпір шалдан эуелі алтын балықтан жаңа кір жуатын табақ сұрауды талап етеді, содан кейін жаңа үй сұрауды талап етеді, содан кейін бекзада болғысы келді, одан кейін ханзада, патша әйел болғысы келді. Ең ақырында кемпір теңіз тәңірісі болғысы келді, ал алтын балық маған қызмет етсін деп

талап етті.

Өндірістік мүмкіндіктер деп игіліктерді өндірудш мүмкіндіктерін атайды. Қөптеген өндірістік қорлар шектеулі болғандықтан, ал адамдардың қажеттіліктері шексіз болғандықтан, барлық адамдардың материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкін емес деп есептеледі. Адамдар барлық өздеріне қажет товарлардың бәрін иелене алмайды, нәтижесінде олар товарлар мен қызметтердің кейбіреулерін таңдап, өзгелерінен бас тартуға міндетті.

2 К.Маркс. Капитал. . том ІМ. Политиздат. 1968

18

Сондықтан эрбір қоғам экономикалық жүйенің қандай болмасын бір түрін пайдаланып, адамдардың қажеттілігін толығырақ қанағаттандыру үшін шектеулі қорларды қалай пайдалану жөнінде таңдау жасауға тиісті. Ол үшін қоғам табиғи, капитал жэне еңбек қорларының толық қамтылуын және өндірістің толық көлемін қамтамасыздандыруға міндетгі. Толық қамтылу деген жарамды қорлардың толық пайдаланылуы. Барлық жарамды жерлерге егін егу қажет, станоктер мен тракторлар пайдаланылуы қажет, екі смен пайдаланылса өте жақсы, еңбек ресурстарын түрақты жұмыспен қамтамасыздандыру қажет.

Өндірістің толық көлемі деген өндірістік қорларды тиімді пайдалану деген үғым. Қөптеген өндірістік қорлар шектеулі болғандықтан толық қамтылу экономикасы жэне өндірістің толық көлемінің экономикасы товарлар мен қызметтерді шексіз өндіруді қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан қандай товарлар мен қызметтерді әндіру жөнінде шешімдер қабылдануға тиіс. Экономия мәселелерін көрсету үшін бірнеше шарттаарды қабылдайық:

•      Тиімділік. Экономика толық қамтылу жағдайынада жэне өндірістің толық көлемі жағдайында жүмыс жасайды.

•      Қорлардың саны түрақты.

•      Өзгермейтін технология.

•      Экономика тек екі товар ендіреді деп алайық, нан мен станоктар.

Нан түтынушылық товарлардың (біздің қажеттіліктерімізді тікелей қанағаттандыратын), ал станок өндіріс құралдардың өкілі ретінде қарастырылады.

Кесте 1.1. Қорлардың толық қамтылуы жағдайында нан мен станоктарды ендіру мүмкіндіктері (жорамал деректер).________

Өнім түрлері                 Өндірістік альтернативалар (баламалар)

                                            А             В             С           D             E

Нан, млн.                   0              1             2            3             4

Станоктар, мың.         10            9             7            4             0

А альтернативасы кезінде тек станоктар өндіріледі, демек өндірістік бағыттагы товарлар өндіріледі, ал Е альтернативасы кезінде барлық қорлар тек нандар әндіруге бағытталады демек тұгыну товарлары ғана өндіріледі. Егер біз нан өндіруге қорларды көбірек пайдалансақ, онда станок өндіруге жұмсалатын қорларды

19

азайтуға тура келеді. Егер біз ағымдағы тұтынуды көбейтіп нан өндіруге қорларды көп бағыттасақ, болашақ өндіріс потенциалы

төмендеп кетеді.

График 1.1. Өндірістік мүмкіндіістер кисыгы

Нан(млн)

Кесте 1.1. талдау толық қамтылу жэне өндірістің толық көлемінің экономикасы кез келген уақытта У өнімін көбірек өндіру үшін X өнімінің бір бөлшегін азайтуға міндетті екенін көрсетеді. Экономикалық қорлардың шектеулілігі сондай экономикаға бір мезгілде X пен У қатар көбейтуге мүмкіндік бермейді.

Өндірістік мүмкіндіктер қисығының графигін станоктарды өндіру жөніндегі деректерді тік сызыққа орналастырып, ал нан өндірудің деректерін көлденен сықыққа орналастырып қарастырайық. Өндірістік мүмкіндіктер қисығының эрбір нүктесі

нан немесе станоктардың максимальды өндіріс көлемін көрсетеді. Қоғам осы өнімдердің қандай қатынаста болу керегін қалайтыньш анықтауға тиісті; нан көбейсе станоктар азаюға тиісті және керісінше. Қорлардың шектеулілігі кедергі жасағандықтан, өндірістік мүмкіндіктер қисығының сыртында орналасқан нүктелерде, мысалы W нүктесінде, өндіріс кұралдарын өндірудін немесе түтыну товарларын өндірудің қандай да болмасын ара қатынастарының сабақтастығыны мүмкін болмайды.

Балама шыгындардыц өскелеңдігінің заңы. Қорлар шексіз қажеттіліктермен салыстырғанда сирек кездеседі, сондыктан оларды балама қолдану үшін таңдау жасау қажет.

20

Өнімді өндірудің балама шығындары дегеніміз сол өнімніц белгілі мөлшерін өндіру үшін оларды өндіруден бас тартуға тура келетін өзге өнімдердің мөлшері.

Біздің мысалымызда        X нанның қосымша бірлігін өндіру үшін бас тартуға тура келетін         У (станоктардың саны), өнімді өндірудің балама шығындары, немесе сол X бірлікті өндірудің шығындары.

1.1. кестенің деректерін талдаған кезде біз А баламасынан баламасына қарай жылжу процессында нанның қосымша бірліктерін өндіру үшін бас тартуға тура келетін станоктардың саны көбейе тұсетінін көреміз. Бүл өте маңызды экономикалық принцип. А нүктесінен В нүктесіне өткенде нанның бір қосымша бірлігін өндірудің шығындары станоктардың бір бірлігіне тең, бірақ В нүктесінен С нүктесіне өткенде, нанның бір қосымша бірлігін өндірудің шығындары станоктардың екі бірлігіне тең, С нүктесінен D нүктесіне өткенде, нанның бір қосымша бірлігін өндірудің шығындары станоктардың үш бірлігіне тең, D нүктесінен Е нүктесіне өткенде нанның бір қосымша бірлігін өндірудің шығындары станоктардың төрт бірлігіне тең.

Нанды өндіруді көбейту үшін неліктен станоктарды өндіруді көбірек азайту қажет? Өйткені экономикалық қорлар бір өнімді өндіргенде толық пайдалануға келмейді. Егер біз нан өндіруді көбейтсек, біз бидайды көптеген жерлерге еге бастаймыз, бидай егуге қолайсыз жерлерді де пайдалана бастаймыз, станок өндіруде өнімдірек болатын капитал жэне еңбек қорларын нан өндіру үшін пайдаланамыз. Қорлар бірін бірі толық ауыстыра алмағандықтан, бір өнімді өндіруден көбірек қорларды екінші өнімді өндіру үшін бағыттай бастау қажеттігі балама шығындардың өскелеңдігі заңының негізі болып табылады.

Экономикада толық емес қамтылу жағдайында және қорларды тиімсіз пайдаланған кезде не болатынын зерттейік.

1.2.графикте толық емес қамтылу жэне қорларды тиімсіз пайдалану өндірістік мүмкіндіктер қисығының ішінде орналасқан нүктемен көрсетіледі. Мысалы U нүктесі сондай нүкте. Толық қамтылу жэне өндірістің толық көлеміне жылжығанда қоғам оқшалар көрсеткендей бір өнімді немесе екі өнімдіде өндіруді көбейтуге болады. Қорларды толық пайдаланбау қоғам үшін игіліктерден айрылумен тең. Егер капиталдық қорлар толық

21

пайдаланылмаса, олар товарларды аз шығарады, бірақ олар физикалық жэне моральдық тозуға ұшырайды, еңбек қорларын толық пайдаланбау жұмыссыздыққа, халықтың өмір деңгейінің төмендеуіне соқтырады, товарлар жеткіліксіз өндіріледі, жиынтық сұраныс төмендейді, жұмысшылар біліктілігін жоғалтады, еңбек қорларының миграциясы өседі. Табиғи қорлардың толық емес жэне тиімсіз пайдаланылуы қоршаған ортаның ластануына себеп болады. Мысалы, мұнай өндірген кезде жолсерік газ көбінесе жағылып жіберіледі, бұл қоршаған ортаның ластануына соқтырады, ал елдің оңтүстік аймақтары көрші елдерден табиғи газды АҚШ тың миллиондаған долларын жұмсап сатып алалы.

График 1.2. Қорлардың толық пайдаланылмауы және өндірістік мүмкіндіктердіц қисыгы

Нан (млн.)

Қазіргі кезде экономистер өндірістік қорлардын шектеулілігінің салыстырмалы екенін мойындайды. Өндірістік қорлар тек адамдардың шексіз қажеттіліктермен салыстырғанда ғана шектеулі. Елдің тұрғын халқының саны бала тууының көбеюіне байланысты немесе иммиграцияның өсуіне байланысты өсуі мүмкін, жоғары білімді мамандардың саны жоғары білікті мамандардың саны жэне кәсіпкерлердің саны өсуі мүмкін. Жерд* мелиорациялау арқылы жердің құнарлылығы мен ауылщаруашылық дақылдарының өнімділігі өсуі мүмкін.

Капиталдық қорлар да ұдайы көбеюде. Ғылыми — техникалык

22

1.4. Экономикалық теорияның зерттеу-талдау әдістері: формалды логика, материалистік диалектика, экономикалық модельдер және эксперименттер.

Экономикалық категориялар және заңдар.

Экономикалық теория әлеуметтік ғылым, ол да биология физика, химия ғылымдары пайдаланатын зерттеу эдістерін пайдаланады. Басқа гылымдар сияқты экономикалық теория да модельдер мен теорияларды пайдаланады. Экономикалык модельдер немесе теориялар әлемнің қарапайымдалған елестері, оларды біз нақты дүниенің феномендерін түсіну, түсіндіру және жорамалдау үшін қолданамыз. Әрине ғылымдар арасында айырмашылықтар бар. Әлеуметтік ғылымдар, әсіресе экономикалық теория, зерттеудің лабораториялық әдістерін сирек қолданады. Әдетте әлеуметтік ғылымдар, эсіресе экономикалық теория, нақты дүниеде болған уақиғаларды қарастырып өзінің модельдері мен теорияларын тексеру үшін қолданады.

Бүдан көп ғасырлар бұрын адамдар жерді тақтайдай тегіс деп ойлаған. Логикаға сәйкес жердің шетіне жеткен адам ғарышқа қүлап түсуге тиісті деп есептелген. Дегенмен кейбір адамдар жер шар формалы, егер адам үзақ уақыт жүрсе немесе жүзісе сапарын бастаған жерге қайтып келе алады деп есептеген. Христофор Колумб өзінің жер шар формалы деген моделін немесе теориясын дәлелдеп шықты, үзак уақыт кем емен жүзіп жүріп ол ғарышқа күлап түскен жоқ, өйткені жердің шеті жок; ол жердің тақтайдай тегіс емес екенін анық дэлелдеп шықты. Модельдің пайдалылығы оның жорамалдарын дәлелдейтін эмпирикалық деректерді дэлелдерді жинақтау арқылы дәлелдене алады.

Экономикалық моделдер немесе теориялар төрт түрде болуы мүмкін:

•      Сөйлемдер

•      Цифралар кестесі

•      Графикгер

•      Математикалық теңдестіктер.

Экономикада эртүрлі эксперименттер өткізіліп олардың он нэтижелері бүкіл экономикаға таратылуы мүмкін. Экономикалық теория мемлекеттің экономикалық саясаттын жасаған кезде және басқа жағдайларда эксперимент әдісін

24

пайдалануы мүмкін.

         Экономикалық          теорияны         оқудың         мақсаты         -

экономикалық талдау эдістерін пайдалану көмегімен таңдау мэселесін және экономикалық жолдарды қалыптастыруды зерттеу. Экономикалық құбылыстарды зерттеген кезде оларды логикалық, диалектикалық өзара байланыста жиынтық күйінде зерттеу қажет. Экономикалық теорияның міндеті деректерді экономикалық принциптерді анықтау үшін жинақтап, жүйеге келтіріп, тұжырымдап пайдалану.

Экономикалық қүбылыстарды зерттеген кезде экономисттер индукция жэне дедукция әдістерін пайдаланады. Индукция эдісі фактілерден теорияны шығарады. Индукция жекеден жалпыға, фактілерден теорияга карай жүреді. Дедукция жалпыдан жекеге, теориядан фактілерге қарай жүреді. Индукция мен дедукция бірін бірі өзара толықтыратын зерттеу әдістері.

Экономисттер фактілерді тауып жинақтап, нақты экономикалык мәселелерді: жұмыссыздық, инфляция, экономиканыц салаларындагы ондіріс рентабельділігін зерттейді. Осындай талдауды өткізетін сипаттаушы немесе эмпирикалық экономика.

Фактілерден түжырым жасап шығаруды экономикалық теория немесе экономикалык талдау деп атайды. Тұжырымдар немесе экономикалык заңдылықтарды анықтамалау «принцип», «заң», «модель» деп аталады. Сұраныс пен үсыныс заңы, рационалды адамның рационалды мінез қүлқының моделі, құн заңы, сұраныс пен үсыныс детерминанттары осындай тұжырымдар.

1.5. Позитивті және нормативті экономика.

Позитивтік экономикалық ғылым субъективтік бағалар мен пікірлерден азат фактілермен жұмыс жасайды. Позитивтік экономикалык ғылым фактілерді анықтап экономикада бар нәрселерді зерттейді. Мысалы, позитивтік сөйлем: «өткен жылы инфляция деңгейі 6% болды», «өткен жылы жылдық орта еңбек ақының деңгейінің өсуі 5% болды».

Нормативтік экономикалык гылым экономикада не болуға тиісті деген субъективтік бағалар мен пікірлерді білдіреді. Мысалы «инфляцияны ауыздықтау қажет»,

25

экономикалык көрсеткіштерді талдап, экономикалык теорияның принциптерін пайдаланып мемлекеттік стратегияны, макроэкономикалық саясатты құрады, нарықтың дағдарыстары мен сәтсіздіктерін жұмсарту үшін монетарлық жэне фискалдық саясатты түзейді. Экономикалык саясаттың қызметтері - мақсаттарды анық қалыптастыру, саясаттың баламаларын қарастырып және нэтижелерді бағалау.

Стратегияның негізі. Стратегия деген сөз гректің Strategos деген сөзінен шыққан, генералдар өнері деген мағына береді.

Стратегия - үзақ мерзімді толық, жан-жақты, кешенді жоспар, ол үйымның миссиясын іске асырып, мақсаттарына жету үшін жасалады.

Стратегиялық жоспарлар кең зерттеулер мен нақты деректерге негізделуге тиісті.

Елдің эакономикалық стратегиясын жэне үкіметтің экономикалык саясатын анықтау үшін олардың көмегімен мемлекеттің жеткісі келетін мақсаттарын анықтау қажет.

Экономикалык жүйенің негізгі әлеуметтік мақсаттары: 1 .Экономикалык өсу

1.   Экономикалык еркіндік

2.   Экономикалык тиімділік

3.   Экономикалык теңдік

4.   Экономикалык қауіпсіздік

5.   Түргын халықтың жұмыспен толық қамтылуы

6.   Бағаның түрақтылығы

7.   Бәсеклестікке қабілеттілік

Осы негізгі әлеуметтік мақсаттар адамдардың көңіл күйіне, экономикалык жэне әлеуметтік жағдайына байланысты өзгеріп, өзге мақсаттармен толықтырылуы мүмкін. Соңгы жылдарда адамдарды экология, жаьандану, энергетикалық қорлар мәселелері толқытуда. Экономикалык мақсатттар бірін бірі өзара толықтыруы да, біріне бірі қайшы келуі де мүмкін. Сондықтан компромисс қажет, демек мақсаттардың арасында таңдау жасау қажет, ал ол оңай жұмыс емес. Мысалы отандық өндірушілерді қорғау (экономикалык қауіпсіздік) товарлардың бәсекелестікке қабілеттілігін төмендетуі және тұтынушылардың көңілі толмауына (экономикалык еркіндік) соқтыруы мүмкін.

Экономикалык стратегия мен экономикалык саясатты

27

жасаған кезде осы мақсатқа жетуге арналған саясаттың эртүрлі варианттарының қандай нәтижелерге жеткізетінімен есептескен жөн.

РЕЗЮМЕ

•      Экономикалық теорияның пәні - адамдардың материалдық қажеттілігін максимальды қанагаттандыру мақсатымен шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану мәселесін зерттеу. Экономикалық теория адамдардың өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін

таңдауды қалай жасайтынын зерттейтін ғылым.

•      Экономикалық қүбылыстарды зерттеген кезде экономисттер индукция және дедукция эдістерін пайдаланады.

•      Индукция әдісі фактілерден теорияны шығарады. Индукция жекеден жалпыға, фактілерден теорияға карай жүреді.

•      Дедукция жалпыдан жекеге, теориядан фактілерге қарай жүреді.

•      Индукция мен дедукция бірін бірі өзара толықтыратын зерттеу эдістері.

•      Позитивтік экономикалық ғылым субъективтік бағалар мен пікірлерден азат фактілермен жұмыс жасайды. Позитивтік экономикалық ғылым фактілерді анықтап экономикада бар нәрселерді зерттейді.

•      Нормативтік экономикалық гылым экономикада не болуға тиісті деген субъективтік бағалар мен пікірлерді білдіреді.

•      Экономикалық теория экономикалық саясатты қүрудыи негізі ретінде қызмет етеді. Экономикалық теория экономикалық саясатты жасап шыгару үшін қолданылады.

Сүракггар:

1.               Экономикалық теорияның зерттейтін пэні қандай?

2.               Экономикалық теорияның атқаратын қызметтері қандай?3. Экономикалық теорияның пайдаланатын эдістері қандаЙ?

4.   Экономикалық теория мен саяси экономия және экономике арасында қандай байланыс бар?

5.   Позитивтік жэне нормативтік экономикалық ғылымды калай түсінесіз?

28

2.   Қоғамдық өндірістің негіздері.

2.1.      Адам жэне экономика. Адамның экономикалық қызыметтері (іс-эрекеттері).

2.2.      Экономикалық мүдделер жэне экономикалық мінез- құлықтың өзге де жігерлендіргіштері.

2.3.      Тиімділікті      көздейтін         адамның           ұтымдылыққа ұмтылған мінез құлқының эртүрлі модельдері.

2.4.      Экономикалық қорлар жэне өндіріс факторлары. Қорлардың шектеулілігі, олардың қол жетерлілігі, қайта өндірілгіштілігі, ауыстырымдылыгы. Жер (табиғи қорлар), еңбек, капитал, кәсіперлік қабілеті өндіріс факторлары ретінде.

2.5.      Қоғамдық өндірістің құрылымы. Материалдық жэне материалдық емес өндіріс. Қоғамдық өндіріс нәтижелері: заттар, қызыметтер, байлық.

2.6.      Өндіріс жэне ұдайы өндіріс. Өндіріс, тарату, айырбастау жэне тұтыну. Жэй жэне үлғаймалы (экстенсивті жэне интенсивті) үдайы өндіріс.

2.7.      Экономикалық игіліктердің шеңберлі айналымы және экономикалық агенттердің өзара іс-эрекеттері. Экономикалық игіліктер жэне оларды сатылау, игіліктердің толық жэне жартылай бірін бірі толықтыруы немесе бірінің орнын бірінің басуы. Экономикалық агенттер (нарықтық жэне нарықтық емес).

2.1. Адам жэне экономика. Адамның экономикалық қызметтері.

Адам жэне экономика тығыз байланысты. Адам көптеген экономикалық игіліктерді жасап шығарады жэне барлық экономикалық игіліктердің негізгі тұтынушысы адам.

Экономика - түтынуға қажет игіліктерді өндіруге бағытталған адамдардың экономикалық қызметін үйымдастыру әдісі.

Адамға тамақ, киім, жылу, қауіпсіздік, әлеуметтік қатынастар, ықпал ету, билік қажет. Өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін адам мақсатты орындауға бағытталған еңбек процессында табиғи заттарды өзі жасаған еңбек құралдарын пайдаланып өзгертіп, өзге адамдармен қызметтес болып, олармен өз еңбегінің нәтижелерімен айырбас жасайды.

29

Адам қоғам мүшесі. Ол өзге адамдармен жұмыс жасағанда да, дем алғанда да карым қатынаста болады. Адамдардың

қажеттігін қанағаттандыру үшін қоғам экономикалык игіліктерді - товарлар мен қызметтердің өндірісін ұйымдастырады. Адам өзінін, қажеттіктерін қанағаттандыруга мүдделі. Өзінің қажетгіліктерін қанағаттандыру үшін адам жүмыс жасайды, ақша табуға және өзінің материалдық эл ауқатын жоғарылатуға тырысады. Өзінің қажетгіліктерін қанағаттандыру үшін адам өзі жұмыс жасауға немесе өзге адамды өзіне жұмыс жасауға мәжбүр етуге тиісті.

Адамды еңбек етуге көндірудің екі түрі бар: экономикадан тыс жэне экономикалык көндіру. Адам жұмыс берушіге тәуелді және ж азалаудан қоры қаты н болса экономикадан тыс көндіру орын алады. Мысалы құл қожайынынан қорықады сондықтан оның бұйрықтарын бүлжытпай орындайды. Жүмысшы жұмыс берушіден тәуелсіз, басы бос болған кезде экономикалык көндіру қолданылады.

Бүл жағдайда жұмысшының материалдық мүдделілігі маңызды роль атқарады.

2.2. Экономикалық мүдделер жэне экономикалык мінез-құлықтың өзге де жігерлендіргіштері.

Экономикалык мүдде (қызығушылык) - финанстыК немесе материалдық угыс алуға ¥мтылу немесе шығыннан құтылуға ¥мтылу адамды итермелейтін зор күш.

Жігерлендіру - өзін және өзге адамдарды жеке мақсаттарын немесе үйымның мақсаттарын іске асыруғя үмтылдыру. Еңбекке жігерлендірудің неше түрлі теориялары бар олардың бәрі адамдардың қанағаттандыруға ұмтылатын қажеттіліктерінің бар екеніне сүйенеді. Егер адамның барлык қажеттілігі кднағатганған болса оны ештеңе де еңбекке жігерлендіре алмас еді.

2.3. Тиімділікті көздейтін адамныц тиімділікке умтылған мінез қүлқының әртурлі модельдері.

Адамдардың қажетгілікгері шексіз, ал оларды канағаттандыратын қорлар шектеулі. Сондықтан әрбір адам өзінщ сирек кездесетін қорларын қажеттіліктерін неғұрлыМ

зо

толық қанағаттандыру үшін қалай пайдалану жөнінде таңдау жасауға тиісті.

Экономикалық теория адамның экономикалық мінез құлқын түсіндіру үшін адамды модельдейді. Модель деген объектты, бүл жағдайда адамды қарапайым түрде көрсету.

Адамныц моделі белгілі әлеуметтік - экономикалық жүйеде қызмет ететін адамды жалпылама түрде көрсету.

Экономисттер адам өз мүдделері арқылы жігерленеді және табыс табу мүмкіндігіне жауап ретінде оның мінез күлқының өзгеруін алдын ала айтып беруге болады деп есептейді. Бүл экономикадағы өзекті көз қарасты бірінші рет 1776 жылы Адам Смит айтқан болатын. Тиімділікті көздейтін адам әдетте тиімділікке үмтылган мінез қүлқын танытады.

Әрбір адам өте ақылды әрекеттер жасайды деп жорамалдаймыз. Ағылшын классикалық мектебі,

маржинализм жэне неоклассиктер жасаған модельде, ең бастысы өзімшіл ақша мүддесі «экономикалық адамның» қызметінің ең басты қозғаушы күші деп танылады. «Homo economicus» моделі - өте ақылды адам. Бүл модельге сәйкес адам өзінің белгілі шектеулерінің, ең бастысы оның ақшалай табысының, шеңберінде пайдасын барынша көбейтуге тырысады.

Сіз институт бітіргенде шешім қабылдайсыз: магистратура немесе аспирантурада оқисыз ба немесе қызмет жасайсыз ба, немесе жүмыс жасап жүріп басқа институтқа түсіп екінші мамандық аласыз ба?

Тиімді таңдау әдісі қосымша табыстармен қосымша шығындарды салыстыруды пайдаланады. Адамдардың экономикалық мүдделеріне сэйкес іс тындырады. Жалданған жүмысшы еңбек ақысын көбейтуге мүдделі, кэсіпкер пайда табуға мүдделі, сатып алушы сапалы арзан товарлар сатып алуға мүдделі. Егер сіздің 3 сағат бос уақытыңыз болса сіз экономикалық теорияны оқуыңыз мүмкін немесе концертке немесе спортзалға баруыңызға болады. Сіз өз қажеттіліктеріңізді тізбектеп бос уақытыңызды өткізудің эр түрініің қосымша пайдасы мен қосымша шыгындарын салыстырып қарайсыз. Қосымша пайда - концерттен алған ләзззат, ал қосымша шығын оның орнына орындалатын басқа жұмыс, мысалы сабақ оқу.

Экономисттер шешім қабылдаганда                        маржинализмді -

қосымша табыстар мен қосымша         шығындарды салыстыруды пайдаланады.

Кейнстік мектеп «homo economicus» моделі өте қарапайым деп есептейді. Адамньщ экономикалық мінез құлқына тек жеке пайдасын неғұрлым көбейтуге үмтылудан басқа психологиялық түрткілер: эдет ғұрыптар, ақпараттың толық болмауы, күту эсер етеді деп есептейді. Үшінші бағыт

«экономикалық адамның» моделінің жаңа түрін ұсынады, ол «homo economicus» моделімен салыстырғанда адамның жігерленуінің өзгергенін көрсетеді: ол материалдық қажеттіліктермен қатар адамның әлеуметтік, өзін өзі көрсету, билік, жетістікке жету, қатысу қажеттіліктерінің маңызының өсуі. Альтернативтік кұн - ең жақсы шешімді таңдау процессында бас тартылған альтернативалар арасындағы ең таңдаулы альтернативаның бағалылығы. Егер сізде 500 доллар болса, ұялы телефон немесе ноутбук, немесе туристік жолдама сатып ала аласыз. Сіз басымдылықтарыңызға байланысты өз кажеттіктеріңіздің тізімін жасайсыз, альтернативаларды салыстырасыз, бағалайсыз, содан кейін түпкілікті таңдау жасайсыз. Мысалы сіз экономикалық игіліктердің тізімін былай

жасадыңыз:

1.   Ноутбук,

2.   Туристік жолдама,

3.   ¥ялы телефон

Содан кейін сіз ноутбук сатып алдыңыз. Туристік жолдама сіздің таңдауыңыздың альтернативтік шығындары болады. Сіз туристік жолдама сатып алудың орнына ноутбук сатып алдыңыз. Фирма да өз сирек қорларын пайдалану жөнінде шешімдер қабылдайды: Жер сатып алған жақсы ма әлде жаңа жоғары технологиялық кұралдар мен машиналар сатып алған жақсы ма элде қосымша жұмысшыларды жалдаған жақсы ма? Үкімет мемлекеттік бюджетті қалай тарату жөнінде шешім қабылдайды: қаржыны қорғанысты күшейтуге, жол салуға немесе білім беру жүйесіне жүмсау қажет пе?

2.4.Эконом икал ық қорлар және өндіріс факторлары. Қорлардың шектеулілігі, олардың қол жетерлілігі өндіріл гіштілігі, ауыстырымдылығы. Ж ер (табиғи қорлар), еңбек, капитал, кәсіперлік қабілеті өндір*с

32

факторлары ретінде.

Адамдар мен қоғамдар өздеріне керек нэрсенің бэрін иелене алмаған кезде таңдау жасалады. Таңдаудың себебі сиректік. Шектеулілік (сиректік) экономиканың басты концепциясы. Шектеулілік (сиректік) адамдардың өзінің әрбір тілегін орындайтын байлығы жоқ жэне болмайтынын

көрсетеді. Шектеулілік (сиректік) жетіспеушілік немесе дефицитпен бір ұғым емес. Кейде журналисттер автомобильдер бензин жетіспегендіктен кезекте тұр деп айтады. Бірақ барлық бензин шектеулі сондықтан біз ол бензинді ақысыз ала алмаймыз. Сондықтан жалпы жэне бэрін қамтып тұрған шектеулік концепциясын жетіспеушілік концепциясымен шатастырып алмаңыз. Шектеулілік (сиректік) кедейлікпен де бір емес.

Шектеулілік (сиректік) байлықта да кедейлікте де кездеседі. Дүниедегі ең бай адамда шектеулілікпен кездеседі өйткені оның уақыты шектеулі. Шектеулілік (сиректік) гравитация заңы сияқты экономика заңы. Физиктер гравитация заңын ойлап шығарған жоқ сол сияқты экономистер де шектеулілікті ойлап шығарған жоқ. Шектеулілік (сиректік) бірінші экономист пайда болғаннан көп бұрын пайда болды.

Қорлардың         шектеулілік               концепциясы          қорлардың

сиректігіне байланысты. Қорлар - бізге қажет товарларды өндіруге пайдалану үшін ұйымға кіретін факторлар. Оларды өндіріс факторлары деп те атайды.

Экономикадағы қорлардың жалпы санына экономиканың не өндіре алатыны тәуелді.

Өндірістік ресурстар немесе өндіріс факторлары келесі қорлардан тұрады:

•      Табиги қорлар• Капиталдық қорлар

•      Адамдық корлар:Еңбек

Кэсіпкерлік қабілеті.

Табиғи қорлар - барлық «табиғаттың тегін игіліктері» товарлар мен қызметгерді өндіруге пайдаланылатын табиғи факторлар, олардың ішіне жер, тоғайлар, қазба байлықтар, мұнай газ кендері, су, балықтар, жердің құнарлылыгы жэне басқалар кіреді. Жер

ғимраттар, заводтар орналасатын, адамдар түрагын базис, ауылшаруашылығында жер - өндірістің басты құралы. Жер жаңадан өндірілмейтін қор, бірақ дұрыс пайдаланылса о. тозбайды жэне жердің қүнарлылығын егін шаруашылығьш интенсификациялау арқылы көтеруге болады.

Капиталдық қорлар - адамдар өндірген өндіріс қүралдары. машиналар, ғимраттар, товарларды өндіруде қолданатыи құралдар. Капиталды қорларды өндіруді көбейтуге болады. оларды ұдайы жаңартуға, жетілдіруге болады, ауыстыруғ болады. Капиталды қорлардың бөлшегін адам қорларымен ауыстыруға болады. Бірақ жаңа машиналар өндіру, жаңг ғимраггарды салу үшін уақыт керек. Ақша капиталдык қор болып есептелмейді, өйткені ақша ездігінен ештеңені де өндірмейді. Бірақ финанстык капитал жаңа фирманы бастау үшін және фирманың жұмысын жалғастыру үшін қажет.

Адамдық қорлар еңбек жэне кәсіпкерлік қабілеті ретінде пайдаланылуы мүмкін. Еңбек — жұмыс куші, товарлар мен қызметтерді өндіруде пайдаланылатын адамдардың физикалық жэне интеллектуалдык кабілеттері. Жалданған жұмысшылар мен мамандар орындаған жұмыстарды еңбек деп атауға болады. Жүмыс күшін кайта өндіруге болады, ол үшін жұмысшыға дем алуга жэне тыңаюға мүмкіндік жасау қажет жэне жүмысшының өз күштерін тыңайту үшін және балаларын өсіру үшін қажет қаржысы болуға тиісті. Жұмыс

күші жүмысшылар жаңа білім, ілім меңгергенде жақсарады. Жүмыс күшінің бөлшегін техникамен ауыстыруға болады. Кэсіпкерлік қабілеті адамдық қорлардың ерекше қасиеті. Кэсіпкер - товарлар мен қызметтер өндіруді ұ й ы м д а с т ы р ы п өзінщ қаржыларын тәуекелге тіккен адам, ол фирманы басқарады. Кэсіпкерлік тәуекелді қабылдауды, жылдам айып кету мүмкіндігін, немесе көп байлықтан айрылып

қалу мүмкіндігін қабылдап тэуекел етуді талап етеді. Кэсіпкер қорлардың барлық түрлерін біріктіріп пайда табу үшін экономикалык игіліктерді өндіруді үйымдастырады.

2.5. Қогамдық өндіріс қүрылымы. Материалдық және материалдық емес өндіріс. Қогамдық өндіріс нәгижелері: заттар, қызыметтер, байлық.

Өндіріс - адамдардың қажеттіктерін қанағаттандыратын материалдық және рухани игіліктерді өндіруге бағытталған адамдардың мақсатты қызметі.

Игіліктерді кейде адамдарды бақытты қылатын немесе қанағаттандыратын заттар деп атайды. Таза ауа, таза су, күннің шүғыласы, тамақ, сусын, баспана, авиация, ұялы телефондар - осының бәрі игіліктер. Экономикалық игіліктер шектеулі қорлардан жасалатын товарлар. Экономикалық игіліктердің саны бізге керек игіліктерден аз сондықтан біз оларды табиғаттан тікелей ақысыз ала алмаймыз.

Қызметтер - басқа біреу үшін орындалатын жұмыс. Қызметтерді тұтынушылар сатып алады бірақ олардың физикалық мінездемелері болмауы мүмкін. Қызметтерді юристер, докторлар, оқытушылар, парикмахерлер, официанттар, таксистер атқарады.

Қогамдық өндірістің қүрылымына материалдық жэне материалдық емес өндіріс кіреді. Қоғамдық өндірістің нэтижелері: заттар, қызыметтер, байлық. Игіліктерді өндіру материалдық жэне материалдық емес өндіріс сфераларына бөлінеді. Материалдық емес сферада рухани жэне мәдениет игіліктері жасалады. Бұл сферада жазушылар, ақындар, суретшілер, композиторлар, музыканттар, кинематографистер, актерлер жэне басқа мэдениет жэне өнер қайраткерлері жүмыс жасайды.

Материалдық емес сфераға білім беру, денсаулық сақтау, мэдениет, спорт жэне басқалар жатады. Материалдық өндіріс сферасында тамақ, киім жэне басқа түтынушылық товарлар жэне станок, тракторлар жэне өзге өндіріс қүралдары жэне тағы басқа материалдық игіліктер өндіріледі.

Материалдық өндіріске өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, қүрылыс және материалдық қызметтер сферасы (өнімдерді түтынушыларға жеткізетін транспорт, сауда, коммунальдық шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету - киім тігіп, киімді химиялық тазалау) кіреді.

Өндіріс процессы еңбектің қоғамдық бөлінісінің жүйесінде іске асырылатын болғандықтан біз оны қоғамдық

Пайдылы еңбек, тұтыну кұндарын жасаушы еңбек ретінде адамдардың өмір сүрүуінің басты шарты, ол өндірістің қоғамдық түрлеріне байланысты емес. Ол болмаса адам мен табиғат арасында зат алмастыру, демек адам өмірі мүмкін болмас еді. Адам өндіріс процессында табиғи қорлардың түрлерін өзгертіп тұтынушылық құнды өндіреді. Демек, еңбек тұтынушылық құнды, байлықты өндірірудің дара көзі емес. Еңбек байлықтың әкесі, ал жер оның анасы, деген Уильям Петти.

Тарату - өндірілген өнімдер мен қызыметтерді, қорларды немесе өндіріс факторларын орналастыру.

Тарату меншік институтына тәуелді, өйткені қорлар олардың иелерінің меншігінде.

Айырбас шаруашылық бірліктерінің оқшаулануы мен еңбек бөлінісінің және мамандандырылудың нәтижесінде пайда болады. Адамдар товарлар мен қызметтерді айырбастау арқылы өз қажеттіліктерін қанағаттандырады.

Тутынуды жеке тұтыну мен өндірістік тұтыну деп белуге болады.

Жеке тұтыну кезінде товарлар мен қызметтер қоғамдық өндірістен тыс пайдаланылады. Өндірістік тұтыну өндіріс қорларын жаңа товарлар мен қызметтер өндіру үшін пайдаланады.

Адамдар түтынуды тоқтата алмайды сондықтан материалдық игіліктерді өндіру ұдайы қайталанып түруға тиісті. ¥дайы өндіру - өндіріс, тарату, айырбас және түтыну процессын үдайы қайталау.

Жәй удайы өндіріс - өндіріс, тарату, айырбас жэне тұтыну процессын тұрақты көлемде үдайы қайталау.

Түтынушылардың қажеттілігі үдайы өседі сондықтан товарлар мен қызметтер өндірісінің көлемін үдайы ұлғайту қажет.

Ұлғайтылған үдайы өндіріс - өндіріс, тарату, айырбас жэне тұтыну процессын көбейтілген көлемде үдайы қайталау. Ұлғайтылған ұдайы өндіріс экономикалық өсуге байланысты.

           Экономикалык         өсу. Өндіріс көлемі экономикалык өсудің

(елдің сапалы товарлар мен қызметті жылдам жэне көп шығаруды көбейту қабілетінің) басты көрсеткіші.

1) Үлғайтылған үдайы өндірістің экстенеивтік типі экономикалық өсудің техникалық негізі өзгерместен сол күйінде қалып өндіріс факторларының санының өсуіне ғана байланысты. Ұлгайтылған ұдайы өндірістің экстенсивтік типі

Адамдардың кажеттілігін қанағаттандыру арқылы пайда табуға ұмтылатын фирмалар - товарлар мен қызыметті өндірушылер нарық экономикасындағы негізгі өндірістік бірліктер.

Мемлекет фирмалар мен азаматтар үшін экономикалық ойынның ережелерін қалыптастырады, азаматтарды білім беру, қорғаныс, қоғамдық тэртіпті қорғау сиқты қоғамдық товарлар мен қызметтермен қамтамасыздандырады. Кейбір товарлар мен қызметтерді мемлекет ұсынады. Мемлекет мемлекеттік мұқтаждарды қанағаттандыруға қажет әртүрлі товарлар мен қызыметтерді олар үшін салықтан түскен немесе несиеге алған қаржыны немесе тұтынушыларға ақылы қызмет көрсетуден түскен (мысалы мемлекеттік қорықтарға кіргені немесе мүражайларға кіргені үшін адамдардан алынатын ақы) қаржыларды жұмсап сатып алады.

Капитал, жер, еңбектің, кэсіпкерлік қабілеттің бағасы өндіріс факторларының нарығында орнатылады. Мұнда фирмалар сүраныс агенттері ретінде, ал үй шаруашылықтары үсыныс агенттері ретінде бой көрсетеді. Үй шаруашылықтарының меншігіндегі өндірістік қорларды сатып алып сүранысын қанағаттандырғанда фирмалар рента, пайыз, еңбек ақы жэне пайда түрінде төлемдер төлейді, олар фирманың шығындарына айналады.

Фирмалар сатып алған өндіріс факторларын біріктіріп товарларды жэне қызметтерді өндіріп және ұсыну үшін пайдаланады. Товарлар мен қызметтердің бағалары өнімдер нарығында қалыптасады. Мүнда үй шаруашылықтары сұраныс агенттері ретінде ал фирмалар үсыныс агенттері ретінде бой көрсетеді. Үй шаруашылықтары өнімдер нарығында өз табыстарын товарлар мен қызметтер сатып алуға жұмсайды, бүл төлемдер фирманың кірістерін құрайды.

Үй шаруашылықтарының тұтынушылық шығындары мен табыстарының ақшалай ағымы сағат тілі бойынша қозғалады, ал экономикалық қорлардың, товарлар мен қызметтердің нақты ағымы сағат тілінің жүрісіне қарсы қозғалады. Бүл ағымдар бір мезгілде өтеді және ұдайы қайталанады. Кейбір товарлар бірін бірі өзара толықтырушы товарлар болып табылады. Мысалы автомобильдер мен бензин, компьютер мен принтер, видеомагнитофон мен видеокассета. Демек, бір товарды сату

Экономикалық игіліктер - адамның еңбегі қосылған шектеулі игіліктер. Экономикалық емес игіліктер - адамның еңбегімен жасалмаған шектеусіз игіліктер, мысалы ауа, күннің жарығы. Өндірістік жэне тұтынушылық игіліктер.

Өндірістік                      игіліктер өндіріс процессында пайдаланылады

(өндірістік ғимраттар, станоктар, жем-шөп, тұқым, табиғи қорлар). Тұтынушылық игіліктер - түпкілікті товарлар мен қызметтер, олар қажеттіліктерді тікелей қанағаттандыру

үшін арналған.

Жеке және қоғамдық игіліктер. Жеке игіліктерді олар үшін төлеген адамдар ғана ала алады. Мысалы, таксиді пайдалану, дүкендердегі товарлар, шаштараз қызметі. Қоғамдық игіліктер - оларды пайдалануды шектеу мүмкін болмағандықтан адамдардың бэрі пайдаланатын игіліктер. Мысалы, үлттық қорғанысты елдің барлық азаматтары пайдаланады, ал маяктың

жарығын барлық кемелер пайдаланады.

Материалдық және материалдық емес игіліктер. Материалдық игіліктер - нан, телевизор, самолет, компьютер жэане басқа товарлар. Материалдық емес игіліктер - білім беру қызметі, психолог қызметі, концерттер, театр қойылымдары демек қолға ұсталынбайтын қызметгер.

РЕЗЮМЕ

•      Экономика - түтынуға қажет игіліктерді өндіруге бағытталған адамдардың экономикалық қызметін үйымдастыру әдісі.

•      Адам жүмыс берушіге тэуелді жэне жазалаудан қорықатын болса экономикадан тыс көндіру орын алады.

•      Жұмысшы жүмыс берушіден тәуелсіз, басы бос болған кезде экономикалық көндіру қолданылады. Бұл жағдайда жүмысшының материалдық мүдделілігі маңызды роль атқарады.

•      Экономикалық мүдде (қызығушылық) - финанстық немесе материалдық ұтыс алуға ұмтылу немесе шығыннан қутылуға ^мтылу адамды итермелейтін зор күш.

•      Жігерлендіру - өзін және өзге адамдарды жеке мақсаттарын немесе уйымның мақсаттарын іске асыруға үмтылдыру.

41

•      «Homo economicus» моделі - өте ақылды адам. Бүл модельге сәйкес адам өзінің белгілі шектеулерінің, ең бастысы ақшалай табысының, шеңберінде пайдасын барынша көбейтуге тырысады.

•      Маржи нал изм — қосымша табыстар мен қосымша шығындарды салыстыру.

•      Өндіріс - адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын материалдык жэне рухани игіліктерді өндіруге бағытталған адамдардың мақсатты қызметі.

•      Жэй үдайы өндіріс - өндіріс, тарату, айырбас жэне тұтыну процессын тұрақты көлемде ұдайы қайталау.

•      Ұлғайтылган үдайы өндіріс - өндіріс, тарату, айырбас жэне тұтыну процессын көбейтілген көлемде ұдайы қайталау.

•      Экономикалық өсу. Өндіріс көлемі экономикалық өсудің (елдің сапалы товарлар мен қызметті көп шығаруды жылдам көбейту қабілеті) басты көрсеткіші.

•      Жеке игіліктерді олар үшін төлеген адамдар гана ала алады. Мысалы, таксиді пайдалану, дүкендердегі товарлар, шаштараз қызметі.

•      Қоғамдық игіліктер - оларды пайдалануды шектеу мүмкін болмағандықтан адамдардың бәрі пайдаланатын игіліктер. Мысалы, үлттық қорғанысты елдің барлық азаматтары пайдаланады, ал маяктың жарығын барлық кемелер пайдаланады.

Сұрақтар:

1.   Байлық пен табыс арасында қандай айырмашылық бар?

2.   ¥дайы ондіріс деген не?

3.   Жәй ұдайы ондіріс пен ұлғайтылған ұдайы өндіріс арасында қандай айырмашылық бар?

4.   Үй шаруашылықтарының иелігінде қандай қорлар бар?

5.   Мемлекет нарықтық экономикада қандай роль атқарады?

6.   Модель деген не?

7.   Маржинализм деген не?

8.   Жеке игіліктер жэне қоғамдық игіліктер арасында қандай айырмашылық бар?

3.                 Меншік қарым-қатынастары жэне олардыц экономикадағы орны

3.1 .Меншіктің экономикалық жэне құқықтық мазмұны. «Иемдену — меншіктен айыру» қарым -қатынастары. Меншіктің объектілері және субъектілері.

3.2.Меншік жэне шаруашылық жүргізу: (құқық құрылымы, құқықты табыс ету, міндеттерді келістіру). Меншік түрлері.

Қоғамда меншік түрінің көп болуының объективтік қажеттігі.

3.                  3.Қазақстан Республикасында меншік қатынастарын қайта құру. Меншікті мемлекет иелігінен алу жэне жекешелендіру: кезеңдері, түрлері, әдістері, мэселелері.

3.1. Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмүны. «Иемдену - меншіктен айыру» қарым - қатынастары. Меншіктің объектілері және субъектілері.

Меншіктің экономикалық мазм^ны. Меншік - экономикалық агенттердің экономикалық қорлар мен

тұтынушылық игіліктерді иелену жөніндегі қатынастары.

Өндіріс құралдарын меншіктену тұтыну игіліктерін иеленуге ықпалын тигізеді. Қоғамның байлар мен кедейлерге жіктелуі өндіріс құралдарының кімнің меншігінде екеніне байланысты. Өндіріс құралдарының иелері байыйды, ал өндіріс кұралдарынан аласталған адамдар кедейленеді.

Өндіріс құралдары жеке меншікте болса өндіріс кезінде өндірілген товарлар мен қызметтерді фирманың иелері иеленеді. Меншік құқықтары бір адамның иелігінен екінші адамга көшуі мүмкін немесе мүраға қалу, сыйға тарту, сату арқылы «меншіктен айыру» мүмкін. Барлық товарларды пайдаланудың нәтижесіндегі шығындар мен пайдалар олардың иелеріне тиесілі. Шығындар мен пайдалардың өзге адамдарга өтуі тек сату немесе сыйға тарту арқылы өткізіледі. Мысалы, үйде түрғаннан пайданы үй иесі көреді, үйді жөндеу жэне пайдалануға кеткен шығындарды да үй иесі төлейді. Жеке фирманың пайдасын оның иесі иеленеді, өндіріс шығындарын төлейтін де сол. Бірақ жеке фирма қоршаған ортаны ақы төлемей ластаса, ол өз шығындарының бір бөлшегін қоғамға артады. Меншіктің қ^қықтық мазмұны. Қоғамдагы меншік қатынастары

конституция, заңдар, заңға бағынышты кұқықтық актілер (нұсқаулар, қаулылар, мемлекеттік органдардың қарарлары) арқылы заңдастырылып реттеледі. Анық айқындалған жеке меншік құқықтары қорларды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Американ экономистері Р. Коуз бен А.Алчиан меншік кұқығының теориясының негізін қалады. Содан кейін ол теорияны дамытуға және пайдалануға жаңа институциональдық мектептің экономистері Й.Барцель, К. Демсец, Д. Норт, Р.Познер жэне басқалар кірісті. Бүл теорияның авторларының ерекшелігі олар «меншік құқығы» деген түсінікгі пайдаланады. Меншік деген қор емес, «қорды пайдалану жөніндегі құқықтардың жиынтығы немесе бөлшегі — меншік болып табылады». 3

«Оноренің тізімі» (оны 1961 жылы ұсынған ағылшын юристі А. Оноре) аталатын құқықтың толык жиынтығына келесі 11 элемент кіреді:

1.       Иелену құқыгы демек игіліктерді дербес өз бақылауына алу құқығы.

2.       Пайдалану құқығы демек игіліктерідің пайдалы қасиеттерін өзі қолдану құқығы.

3.       Басқару құқығы демек игіліктерді пайдалануды кім қалай қамтамасыздандыратынын шешу құқығы.

4.       Табыс кұқығы демек игіліктерді пайдаланудын нэтижелерін иелену кұкығы.

5.       Иемдену кұқығы демек игіліктерді біреуге беру, тұтыну, өзгерту, жою құқығы.

6.       Қауіпсіздік құқығы демек игіліктерді тартып алудан жэне сыртқы орта жағынан зиян келтіруден сақтау құқығы.

7.       Игіліктерді мұраға қалдыру құкығы.

8.       Игіліктерді мерзімсіз иемдену құқығы.

9.       Зиянкестікпен пайдалануға тиым салу, демек затты өзге агенттердің мүліктеріне зиян келтіретін эдіспен пайдалануға тиым салу.

10.   Айып-пұл жауапкершілік құқығы, демек игілікті қарызды төлеу үшін пайдалану құқыгы.

11.   Түпкілікті құқық демек бұзылған құқықтарды орнына

‘ Demsea. Toward a *tar>- of propem rights - -American Economic Review" 1967, v.57.№2.

келтіруді қамтамасыз ететін институттардың, процедуралардың болу құқығы.

Жеке меншіктегі товарлар мен қорлардың бэрі жэне оларды пайдаланудың барлық артықшылықтары мен шектеулері заң жүзінде толық анықталған болуға тиісті.

Барлық меншік құқықтары заңсыз тартып алудан немесе өзге адамдардың бақылауынан қорғаулы болуға міндетті. Жеке меншіктің институты меншік иесінің өзі қайтыс болғаннан кейін меншікті иемденетін адамды тағайындау құқығына сүйенеді. Жеке меншіктің заңды шектеулері бар. Ядролық қаруды таратуға болмайды. Өзге адамдарға жүргізушінің қүқығын, жоғарғы оқу орнын бітіргені жөніндегі дипломды, төл құжатты беруге болмайды.

3.2. Меншік және шаруашылық жүргізу: (күқық қүрылымы, кұқықты табыс ету, міндеттерді келісгіру). Меншік түрлері. Қогамда меншік түрініц көп болуының объективтік қажеттігі.

Табысты иелену, табысты өндіріске қатысушылардың арасында тарату, билеу, пайдалану, жұмсау меншік қатынастарына кіреді. Меншік иесіне табыс, рента, пайыз, дивиденд, пайда әкелсе, ол меншік экономикалық іске асырылған болып табылады. Меншік түрлері экономикалық жүйелер сияқты қоғам дамығанда бірге дамыған.

Дәстүрлі жүйе кезінде тайпалар жағдайында тайпаның (ұжымдық) меншігі болған, ол кезде түтынушылық игіліктер тайпа мүшелерінің арасында табиғи тепе тең таратылған.

Нарық экономикасы жағдайында жеке меншік жэне мемлекеттік меншік түрлері орын алады. Жеке меншік нарық жағдайында меншіктің басым түрі болады. Жоспарлы экономика жағдайында басты өндірістік қорлар, өндіріс қүралдары мемлекет меншігінде болды жэне өндірістік кооперативтер меншігінде болды (мысалы, ССРО кезінде колхоздардың) демек мемлекеттік және кооперативтік меншіктің түрлері болды.

Мемлекеттік меншікке муниципальды меншік (калалардың, қоғамдастыкгардың меншігі) экономикалық табиғатына байланысты тонның ішкі бауындай жақын. Муниципальды меншік бюджеттің төмеңгі деңгейіне байланысты, бар айырмашылық осында. Әр экономиклық жүйеде

45

азаматтардың жеке түгыну заттарына жеке меншігі сақталады.

Қоғамда меншік түрінің көп болуы - объективтік қажеттік. Жеке меншік экономикалық қорларды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді, дегенмен нарықтың сэтсіздіктері болғандықтан мемлекеттік меншік те қажет. Нарықты кейбір аймақтарда, белгілі кезеңдерде мемлекеттік реттеу қажет.

Қорларды тиімді пайдалану үшін нарықтық экономика жағдайында да кейбір табиғи монополияларға мемлекеттік меншік қажет. Мысалы түрғын халықты жылумен, сумен, электр қуатымен қамтамасыздандыратын, метро, жолдар, көпірлер салатын жэне оларды пайдаланатын, ұлттық парктер мен қорықтарды қорғайтын мекемелер қажет. Нарықтық экономикаға көшу кезінде бұрыңғы совет елдерінде жекешелендіру жүргізіліп, мемлекеттік меншіктің үлесі азайып, жеке меншік дами бастады. Біздің экономикамыздың нарық экономикасына көшуінін, элемдік экономикага кірігуінің сәтті болуы меншікті жаңартуга және кәсіпкерлікті жігерлендіретін жағдай жасауға тығыз байланысты.

3.3. Қазақстан Республикасында меншік қатынастарын қайта күру. Меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру: кезеңдері, түрлері, әдістері, мәселелері.

Мемлекеттің меншігін мемлекеттің қарауынан алып шығудың негізгі түрі - жекешелендіру - демек мемлекеттін меншігінің тегін, ақылы немесе жартылай ақылы жеке меншікке беріліуі. Егер мемлекет меншік қүқығын айқын анықтап қорғаса үл адамдардың экономикалық белсенділігінің зор түрткісі

болып табылады.

            Экономикалық        реформалардың        басты       бағыты

жекешелендіру. Қазақстан Республикасынды 1996 жылда жеке меншіктегі кәсіпорындардың үлесі 80 пайызға жетті, оның ішінде өнеркэсіпте 86%, ауыл шаруашылығында 95%, қүрылыста 60%, саудада 85%. 1996 жылы Жалпы ¥лттық Өнімнің жалпы өндір>с көлемінде жеке сектордың үлесі 50% жетті, соның ішінде өнеркәсште 40-45%, ауыл шаруашылығында 90%, құрылыста 60%, саудада 85%жеггі.

Демек елдің экономикасында жеке сектор басым болды. Тек өнеркэсіп, көлік, байланыстан басқа салалардың бэр ін де жеке

46

сектор басым болды.

Жекешелендіруді өткізудің бірнеше жолы бар:

1.    Реституция - меншікті қолында осы меншіктің иесі екенін дэлелдейтін қүжаттары бар, меншікке негізделген қүқығын дәлелдей алатын бұрыңғы иелеріне қайтару. Бұл жолдың артықшылығы тартып алынған меншік бұрыңғы иелеріне қайтарылады. Кемшіліктері: Көп уақыт өтіп кеткендіктен меншікке құқығын дәлелдеу қиын. Ірі жаңа кәсіпорындардың бұрьщгы иелері болмауы мумкін. Реституциядан мемлектке пайда түспейді.

2.    Сату немесе кәсіпорынды персонал мен басшыларға беру. 1991 жылы ҚР бұрьщғы Жоғарғы Кеңестің талабына сэйкес еңбек ұжымдарына меншікті үлестіру басталды. Артықшылықтары: Кәсіпорынды қазіргі қызметкерлеріне беру оңай. Кемшіліктері: Пайда тең таратылмайды, өйткені жақсы пайдалы фирмалардың қызметкерлері тегін жақсы құралдарды алып алады, ал зиянға қалған фирмалардың қызметкерлері ескі ешкімге керегі жоқ қүралдарға пе болады. Зейнеткерлер, студенттер, жүмыссыздар бэрінен құр қалады. Кәсіпорын басшылары меншіктің үлкен жэне ең жақсы үлесін алады. Басшылар фирманы нарық экономикасы жағдайында басқара алмауы мүмкін. Фирмаларға жаңа білім, ілім, капитал келмейді. Мемлекет мүндай жекешелендіруден еш қандай табыс тапқан жоқ,

сондықтан осы жолдан бас тартты.

3.    ЖИК- жекешелендіру инвестициялық купондары арқылы жекешелендіру - тұрғын халықтың қолын меншікке тең дэрежеде жеткізу. Артықшылықтары: осындай жекешелендіру басқаларын жылдамдығы мен эділеттік жағынан басып озады. Кемшіліктері: осындай жекешелендіру мемлекетке табыс келтірмейді. Сондықтан мемлекет бұл жолдан да бас тартты.

4.    Сыртқы меншік иелеріне сату. Мемлекеттік меншікті кэсіпорынның басшысы немесе қызметкерлері емес адамдарға сату. Көптеген елдерде меншік шетелдік инвесторларға сатылды. Артықшылықтары: білімдерге, ілімдерге, қорларға қол жеткізеді. Мемлекеттік табыстар көбейеді. Кемшіліктері: сату баяу жүреді. Көп адамдар мүндай жекешелендіру әділетті емес деп есептейді, өйткені

47

жәй азаматтар бұл процесске қатыса алмайды.

Қазақстанньщ даму Стратегиясы жекешелендіруді бітіруді жоспарлаған, оның ішіне жылжымайтын мүлік, шағын жэне орта кәсіпорындарды жэне агроөнеркәсіптік кешенді жекешелендіру кіреді. Жеке меншік институттары жерді жеке меншікке сату арқылы жэне контракттардың орындалуын жэне меншік құқықтарын қорғау арқылы күшейтіледі.

Мемлекет болашақты жоспарлап, сыртқы саясат, заң жүйесін орнатып, әлеуметтік сферамен айналысуға тиісті. Жеке сектор товарлар мен қызметтерді өндірумен айналысуға тиісті.

Шешуші міндет - қайта құрылымдау. Өміршең кэсіпорындарға жұмыс жасауға мүмкіндік беру үшін олардың технологиялық жэне басқарушылық мәселерін шешуге көмектесу қажет.

Фирмаларды қайта үйымдастыру үшін институциональдық көмек қажет. Қаржы ресурстары жэне жэйлі инвестициялық климат қажет. Әлемдік тәжірибе дамып келе жатқан елдерде болашағы бар озат кәсіпорындар мен салалар үшін біріккен мемлекеттік жэне жеке меншіктік қолдау қажет.

Көптеген жекешелендірілген кәсіпорындар толық қуатын пайдалануға жеткен жоқ, өйткені олардың товар өткізу нарығы жоқ, тапсырыстары жоқ, олар өнімдерін өткізе алмай жүр, осының нэтижесінде олардың ұдайы өндіруді іске асыру үшін

қаржы қорлары жоқ жэне олар банктерден несие ала алмайды. Қазахстан банктері тек жүмыс жасап түрған бизнеске ғана несие береді. Банктер несиелеріне кепілдік ретінде кэсіпоры ндардан қаланың ішінде орналасқан, жылдам сатылып кететін, жылжымайтын мүлік талап етеді. Ауыл түрғындары, фермерлер, шаруа қожалықтары банктерден кредит ала алмайды өйткені олардьщ кепілдікке беретін қалада орналасқан жылжымайтын мүліктері жоқ. Егін салу жүмыстарына мемлекеттің бөлген несиелерін алу үшін де коммерциялық банктер фермерлер мен шаруа қожалықтардан кепілдік тал an еткендіктен, олар несие ала алмай жүр.

Шағын кәсіпорындарды аукцион арқылы, конкурс арқылы, ұжымға сату арқылы, ал ірі кәсіпорындарды акционерлеу арқылы жекешелендіруге болады.

Жекешелендіруді тиімді өткізу жеке меншіктен алатын пайданы жеделдетіп, элеуметтік татулыққа жағдай туғызады,

48

бюджеттің дефицитін азайтады. Дамыған еддердің капиталында мемлекеттік меншіктің үлесі 10 - 30%. Мемлекеттік меншік экономиканың тиімді дамуына жағдай жасайды, үлттық өнімнің бәсекелестікке қабілеттілігін көтереді, оның көмегімен ірі ғылыми-техникалық жэне элеуметтік жобалар іске асырылады.

РЕЗЮМЕ

Меншік - экономикалық агенттердің экономикалық қорлар мен           тұтынушылық игіліктерді        иелену             жөніндегі қатынастары.

Меншік түрлері:         қоғамдық         (үжымдық), жеке,         мемлекеттік, азаматтардың жеке түтыну заттарына меншігі.

Жекешелендірудің жолдары:

•      Реституция

•      Кәсіпорын басшыларына кэсіпорынды сату немесе беру.

•      ЖИК- жекешелендіру инвестициялық купондары арқылы жекешелендіру - түрғын халықтың қолын меншікке тең дәрежеде жеткізу.

•      Сыртқы меншік иелеріне сату

Сүрақтар:

1.   Неге арқарлар аз, ал қойлар көп?

2.   Меншік құқы деген не?

3.   Меншіктің қандай түрлері болады?

4.   Нарық экономикасы жағдайында меншіктің қандай түрі басым болады?

5.   Жекешелендіру деген не?

6.   Жекешелендіру      қандай жолы    артық   деп       есептейсіз? Неліктен?

7.   Мемлекеттік меншік нарық жағдайында керек пе?

8.   Жеке меншік нарықтық экономикада қандай орын алады?

9.   Қазақстанда           жекешелендірудің        қандай жолдары қолданылды?

10.           Жоспарлы экономика жағдайында меншіктің қандай түрлері басым орын алды?

11.           Жекешелендіру жолдарының артықшылықтары қандай?12. Жекешелендіру жолдарының артықшылықтары қандай?

49

4.Қогамдық шаруашылықгың негізгі нышандары. Коғамдық өндірісті үйымдастырудың товарлы түрі.

4.1.Қоғамдық өндіріс нышандары ұгымының сипаттамасы. Қоғамдық шаруашылықтың негізгі нышандары: натуралды жэне товарлы. Натуралды шаруашылық жэне оньщ эволюциясы.

4.2.Товарлы шаруашылық: мәні, пайда болу жағдайлары мен себептері. Еркін бәсекелестік товар шаруашылығы жэне ұйымдастырылған нарық. (бәсекелестік жэне оның түрлері). Товар айырбастау.

4.3.Еңбек құн теориясы товардьщ қасиеттері туралы. Құн заңы. Құн жэнебаға.

4.5.Субъективті бағалау теориясы салыстырмалы құндылық негізінде товар айырбасы туралы. Шекті құндылық ұғымы.

4.6.Ақшаның пайда болуы мен мэні. Ақшаның қызыметтері.

Қазіргі заман ақшасы оның табиғаты жэне негізгі түрлері.

Ақша айналымының заңы.

4.1. Қоғамдық өндіріс нышандары үғымыныц сипаттамасы. Қоғамдық шаруашылықтың негізгі нышандары: натуралды жэне товарлы. Натуралды шаруашылық жэне оның эволюциясы. Товарлы шаруашылық: заты, пайда болу жагдайлары мен себептері.

Қоғамның дамуы - табиғи тарихи процесс, ол адамдардын материалдық мүдделерін қанағаттандыруға ұмтылуының нэтижесінде материалдық ондірістің негізінде іске асады. Тарихтың даму барысында қоғамдық өндірістің бір нышандары пайда болып, дамып, қүрып, оның орнын қоғамдық өндірістің өзге экономикалық қүрылымының деңгейі жогары, билеуші меншіктің деңгейі жоғары, демек саяси ұйымы мен үйым санасы жетілген нышандары басады.

Қоғамдық өндірістің нышаны дегеніміз негізіне экономикалық қүрылым қаланған оның үстіне экономикаға байланысты заңнама жэне саяси қүрылым өрілген жүйе. Қоғам өмірінің бірінші баспалдақтарында өнімді тайпаға біріккен өндірушілердің өздері түтынады. Артылып қалған өнімдерді айырбастау кейін пайда болады. Әуелі айырбас эр рудын танпаларының арасында басталады, содан кейін тайпаның ішіндегі айырбас пайда болып, тайпаның отбасыларға жіктелуіне себеп оолады. Адам қоғамының жаңа пайда болған кезінде

50

эйелдер өсімдіктерді теріп, ер адамдар аң аулаған, бара бара

отбасы бидай өсіріп, нан пісіріп, жануарларды қолға үйретіп, мал шаруашылыгының өнімдерін өндіріп, отбасы киім, аяқ киім, ыдыс, еңбек құралдарын өндіріп, үй сала бастаған. Отбасылар натуралды шаруашылықпен айналысқан, өйткені отбасында немесе руда өндірілген өнім сол отбасында немесе руда түгел түтынылган. Бара бара еңбек өнімділігі өсіп, өндірілген өнім тұтынудан артып қалған, сонда адамдар артык өнімді айырбастап оның орнына өздеріне керек басқа заттарды алған. Адам қоғамының даму барысында қоғамдық өндірістің әртүрлі нышандары қалыптасқан. Қоғамдық шаруашылықтың негізгі нышандары: натуралды жэне товарлы. Натуралды шаруашылық отбасының өз қажетгіктерін канағаттандыру мақсатымен жүргізілген, отбасы өзі тұтынатын заттардың бэрін

дербес өндіріп жэне өзі өндірген заттардың бәрін өзі тұтынған. Еңбектің алғашқы бөлінісінің нәтижесінде егін шаруашылығы мен мал шаруашылығы салалары бөлініп шыққан, еңбек өнімділігі өсіп, адамдар өздерінің қолынан келетін өнімдерін шығаруға маманданып, заттарды әдейі айырбас үшін өндіре бастайды. Адамдардың қажеггіктерін қанагаттандыратын, айырбас үшін өндірілген заттарды товар деп атайды.

Еңбектің екінші бөлінісінің нәтижесінде ауыл шаруашылығы жэне өнеркәсіп салалары бөлініп шығып, қолөнершілер айырбас үшін эртүрлі экономикалық игіліктер шығара бастаған кезде қалалар пайда болды, осы жағдайлар товарлы шаруашылықтың пайда болуының себебі болды. Товарлы шаруашылық экономикалық игіліктерді өз тұтынуы үшін жэне айырбас үшін өндіреді.

Қоғам түтынуды тоқтата алмағандықтан өндіруді де тоқтата алмайды.

           Өндіріс            -             адамдардың              қажеттіліктерін

қанағаттандыратын материалдық және руханн игіліктерді өндіру процессы. Өндіруші күштер мен өндірістік

қатынастардың жиынтығы өндіріс эдісін, қоғамдық өндірістің әртүрлі нышандарын қүрайды. Өндірістік қатынастар дегеніміз материалдық игіліктерді өндіру, тарату, айырбастау, түтыну барысындағы адамдардың қатынастары. Қоғамның өндірістік күштері өндіріс қүралдарынан жэне жүмыс күшінен құралады.

51

Өндіріс құралдарынын іщіне еңбек заттары жэне еңбек құралдары кіреді. Адамның еңбегі неге бағытталса сол еңбек заты. Мысалы, тамақ өнеркәсібіндегі ұн. Ецбек күралдары - еңбек заггарын өңдеу үшін қолданатын нэрселер. Мысалы, оқтау, трактор, комбайн, станоктар. Жүмыс күші - адамдар жэне олардың еңбектену, материалдық игіліктерді жасап шығару қабілеті.

Нарық мәселесін алғашқы зерттей бастаған Адам Смит.

«Халықтардың байлықтарының себептері мен табиғатын зерттеу» (1776) кітабында ол адамның айырбасқа табиғи икемділігі еңбек белінісін туындататынын жазған. Еңбек бөлінісінің нэтижесінде эр адам тек бір товар өндіреді немесе бір қызымет атқарады. Белгілі товарды немесе қызыметті өндіруге мамандандырылу еңбек өнімділігін көтереді, еңбекті үнемдейді. Мысалы наубайшы ұдайы нан пісіргенде өз шеберлігін жетілдіріп, нанды көбірек жэне дәмдірек, сапалы қылып пісіре бастайды. Тігінші көйлек, костюм тігеді жэне маманданғандықтан күннен күнге шеберлігі аса түседі. Олардың әрбіреуі және өзге қызыметкерлер өз қажеттіліктерінен элде қайда артық өнім шығарады.

Ешкім де өзінің өндірген товарларының бэрін түгел тұтынбайды және өзі тұтынатын товарлардың бэрін өзі өндірмейді. Сондықтан адамдар өз товарлары мен қызыметтерін басқа өндірушілердің товарлары мен қызыметтеріне айырбастай

алады.

Нарықтық экономикада өз қамын ойлап, мүдцелерін көздеу адамдар мен бизнес фирмаларды өзге адамдардын қажеттіліктерін қанағаттандыратын товарлар мен қызыметтерді өндіруге ұмтылдыратын басты себеп.

Экономикалық мүдде — материалдық немесе қаржылай үтысқа ие болуға немесе шығыннан қүтылуға үмтылыс - қуатты итермелеуші күш.

Экономикалық түрткілер — мемлекеттік органдар> фирмалар, жеке адамдардың мінез қүлықтарына ықпал ететін жігерлендіруші факторлар. Бағалар, пайда және зияндар нарықтық экономикадағы шешуші экономикалык түрткілер.

Түрткілер — адамдарды қызыметтерді атқаруғ3 ұмтылдыратын әрекеттер, сый ақылар немесе сыйлықтар'

Т\рткілердің          өзгерістері       -       эрекеттердің        нэтижесінде

пайданың көбеюін немесе шығынның азаюын көрсетеді. Түрткілер өзгерсе адамдардың қабылдайтын шешімдері де өзгереді.

4.2. Еркін бәсекелестік товар шаруашылығы және үй ымдастыр ылған нарық (бдсекелестік және оның түрлері). Товар айырбастау.

Көптеген қолөнершілер мен шаруалар өнімді көп шығарып жэне табысын көбейтуге ұмтылғандықтан бәсекелестікке немесе экономикалық жарыска негіз пайда болды. Бәсеке жағдайлары:

1.   Нарықта товар, қызымет немесе қорлардың сатушылары мен сатып алушылардың санының көп болуы.

2.   Кез келген товарлар, қызыметтер немесе қорлардың сатушылары мен сатыпалушыларының нарыққа кіруғе немесе шығуға еріктілігі.

Нарықта көптеген сатушылар мен сатыпалушылар болған кезде, бір де бір сатушы немесе сатыпалушы өнімнің бағасына елеулі ықпал ететін көлемде товарға сұраныс немесе товар ұсынысын қалыптастыра алмайды. Сатушылар мен сатыпалушылардың нарыққа кіруге немесе шығуға еріктілігі нарықтық экономикаға тұтынушылардьщ талғамдарының өзгеруіне, техника мен технологияның өзгерістеріне бейімделуге мүмкіндік береді.

Бұл жағдайда тек бағалардың немесе балама шығындардың өзгерістері ғана адамдардың экономикалық таңдауларын реттеуі мүмкін. Осындай шаруашылық жүйені Ф. Хайек өзінен өзі пайда болатын тәртіп деп атады. Нені, қалай жэне кім үшін өндіру жөнінде ақпарат алудың тағы бір әдісі бар. Бұл жоғарыдан төмен қарай, орталықтан өндірушіге қарай жүретін бұйрықгар мен жоспарлар жүйесі. Бұл жүйені иерархия деп атайды. Иерерхиялық тэртіптің мысалы тайпа, социалистік мемлекет, бұл жағдайларда көсем немесе мемлекеттік жоспарлау органы нені қалай жэне кім үшін өндіруді шешеді.

4.3. Еңбек қүн теориясы товардың қасиеттері туралы. Құн заңы. Күи жэне баға.

К. Маркс товар өндірісі процессының екі жағын ерекшелеуді ұсынды: товардың түтынушылық құнының өндірісін және қүнды жасауды. Товардың тұтынушылық құнының өндірісіне

53

өндірістің барлық факторлары қатысады - еңбек, жер, капитал. Құнды жасауда тек бір фатор қатысады - ол еңбек. Еңбек жаңа жасалған товарға тұтынылған өндіріс құралдарының кұнын көшіреді жэне жаңа құнды жасап шығарады. Жаңа құн табыс турінде (еңбек ақы, пайда тагы баскалар) бой көрсетеді. Карл Маркстың көзарастары еңбек ақьщан басқа табыстардың бэрі қанаушы табыстар екенін көрсетуге бағытталған.

Бір товар екінші товарға айырбасталғанда, ол бір белгілі ара қатынаста айырбасталады. Мысалы 2 кг картоп 1 кг алмаға тен. Картоп пен алмадағы жалпы ұқсастык қандай? Олар еңбектін нэтижесі. Товардың тұтынуіиылық құны жэне кұны бар. Товардын пайдалылығы оны түтынушылық құнға айналдырады.

Тұтынушылық құн немесе игіліктің ішінде затқа айналған еңбек болгандықтан оның қүны болады. Құн заңы. Құн товарды өндіруге шығындалған қоғамдық қажет еңбек шығындарын көрсетеді.

Тұтынушылық күннын қүнының көлемі оны өндіруге шығындалган ецбекгің мөлшерімен немесе қоғамдык кажет

жүмыс уақытының санымен аныкталады.

Қоғамдық қажет жұмыс уақыты өндірістің қазіргі бар қоғамдық нормальды жагдайдайынғы осы қоғамдағы еңбектін орташа шеберлігі мен интенсивтігі деңгейіндегі т ұ т ы н у ш ы л ы к құнды өндіруге шығындалатын еңбек уақыты.

Товардың құньшың көлемі товардың ішінде затқа айналған еңбектің санына тікелей пропорционалды жэне сол еңбектін өндіргіш күшіне кері пропорционалды өзгереді.

Айырбас құны бір тұтынушылық құнның екінші бір тұтынушылық құнға айырбасталуының сандық ара қатынасы арқылы бой көрсетеді, бұл ара қатынастар уақытқа және о р ы н га байланысты ұдайы өзгеріп тұрады.

Баға - кұнның ақшалай көрінісі.

Зат тұтынушылық құн болғанмен оның адам үш>н пайдалылығы еңбекке байланысты болмаса, құн болмауы мүмкін. Мысалы ауа, табиғи шабындық, күн сәулесі, табиғи тоғай. Зат тұтынушылық құн болса да оның адам үшін пайдалылығы еңбекке байланысты болса да, товар болмауы мүмкін. Егер адам өз еңбегінің өнімімен оз қажеттігін қанағаттандырса ол тұтынушылық құн жасап шығарады, бірақ бұл товар емес. Егер адам өз еңбегінің өнімін сыйға тартса немесе ақысьіз

қайырымдылық немесе салық ретінде берсе бұл товар емес. Товар болу үшін өнім түтынушылық құн болуға тиісті және түтынушының қолына айырбас аркылы түсуге тиісті.

4.4. Субъеісгивті бағалау теориясы салыстырамалық қундылык негізінде товар айырбасы туралы. Шекті күндылық үғымы.

Пайдалылық - қажеттілікті қанағаттандыру қабілеті. Адамдар өз товарларын қажетсіз товарлар мен қызметтерге айырбастамайды. Товар мен қызыметтің пайдалылығы - тутынушының олардан алатын рахаты немесе қанағаты. Пайдалылық пайдаға тең емес, бұл товар мен қызыметтің бағалылыгын субъективтік бағалау. Экстремалды туризм жайлылықты сүйетін адамға пайдасыз болып көрінуі мүмкін, ал тынығудың экстремалды түрлерін сүйетін адам үшін оның пайдалылығы зор. Немесе қымбат темекіні тарту қоғамдық орындарда темекі тартумен күресетін адамға зиянды болып көрінгенмен, темекі тартатын адамдар темекіні тартуға қүмар. Пайдалылық субъективтік түсінік. Сәбилер үшін ана сүті өте пайдалы, ал ересек адамдарға ана сүті қажет емес. Ішкіш адам арақ шарапты тәуір көреді, оны өздеріне пайдалы деп есептейді, ал «аналар мае жүргізушілерге қарсы» қоғамының мүшесі үшін арақ шараптың зияндылығы ақиқат.

Жиынтық пайдалылық жэне шекті пайдалылықты ерекшелеуге болады. Жяынтық пайдалылық - адам товар мен қызыметтің нақты санынан алатын қанағаттанғандық немесе рахат. Шекті пайдалылық - енімнің косымша бірлігін тұтынудан алынатын қосымша қанағаттандық, демек шекті пайдалылық өнімнің тағы бір бірлігін тұтынуга байланысты жиынтық пайдалылықтың өзгерісі. Экономисттер кажеттілік шекті пайдалылықтың кему заңына сәйкес бірінен соң бірі тұтынылатын товарлардың бірліктерімен қанағаттандырылады деп есептейді. Егер сіздің өз үйіңіз болмаса уйге деген қажеттілік өте жогары болады, ал екінші үйге деген қажеттілік төмендейді, үшінші, төртінші үйге деген қажеттілік одан да төмен. Тамақтьщ шекті пайдлылығын И.Крыловтың «Демьянның балық сорпасы» мысалынан көруге болады. Адамға тамақты тықпаласа ол тамақтың пайдалылығы кеми береді. Шекті пайдалылықтың кему заңы товардың қосымша бірліктерін тұтыну қанағаттануды азайта

55

береді деп есептейді.

             4.5.                   Ақшаның пайда болуы мен заты.         Ақшан

қызметтері. Қазіргі замандағы ақшаныц түрлері, оньщ табигаты. Ақшанын айналым заңы.

Нарықтық экономиканың жағдайында ешкім де өзінің шығарған товарларын түгел тұтынбайды, ал өзі тұтынатын товарлардың бәрін өзі өндірмейді. Сондықтан адамдар өз товарлары мен қызыметтерін өзге адамдардын, товарлары мен қызыметтеріне айырбастй алады. Тігіншіге нан қажет, ал наубайшыга көйлек қажет болса, олар товарларын айырбастай алады. Бірақ тігіншіге нан күнде қажет, ал наубайшы бір көйлекті бір жыл киіуі мүмкін. Сонда тігінші нанды қайдан алады? Ол көйлектерді өзге адамдарға тігіп олардың өндірген товарларына айырбастай алады. Тігінші көйлекті адвокаттқа тігіп бере алады, бірақ адвокаттың қызыметі оған да наубайшыға да керек болмауы мүмкін, бүл жерде қиындық пайда болады. Барлық товарлар мен қызыметтерге жеңіл айырбасталатын ерекше товар қажет. Сондықтан ақша пайда болды. Ақша ретінде қызымет істеу үшін зат жалғыз сыннан өтіп сатушылар мен сатыпалушылардың ортақ пікірінде айырбас қүралы ретінде мойындалуға тиіс.

Ақшаны қоғамның өзі белгілейді: қоғам айналым құралы ретінде мойындайтын нәрселердің бэрі ақша. Ақша ретінде эр қилы заманда эртүрлі товарлар пайдаланылды, мысалы мал, an терісі, асыл тастар, немесе металлдар. Мысалы Қазақстанда қалывдық үшін қалыңмал ретінде қырық жылқы, сиыр, немесе қой берілген. Айырбас күралы қызыметін атқару үшін ақшалар белгілі талаптарға сәйкес болуға тиісті. Олар аз болуға тиісгі, сонда олар бағалы болады. Оларды бөлу жеңіл болуға тиісті сонда уақ товар үшін ақша төлеу жеңіл болады. Олар жеФ болуға тиісті сонда оларды алып жүру оңай болады. Олар ықшам болуға тиісті сонда оларды үрылар мен тонаушылардан жасыру оңай болады. Олар жасандылықтан қорғалған болуға тиісті. Олар стандартты болуға тиісті.

Сіз ауылдағы үйіңізді 50 жылқыға айырбастап, сізге сатып алушы 50 жас байтал береді деп ойлайсыз. Ал сатып алушы сізге 40 кэрі бие, 10 кішкентай қры н айдап келуі мүмкін.

Ағаштың жапырақтары ақша қызыметін атқара ала ма? Жок-

Өйткені жапырақтар көп. Жазда сіздің эр қайсьщ ы з қанша

жапырақтар керек болса сонша жасыл жапырақтарды жұлып алып жапырақтар акша болса көптеген товарларды сатып алар едіңіз. Қазіргі заманда ақша рөлін қағаз ақшалар атқарады: тенге,

долларлар, евро, рубльдер, иеналар.

Ақшалардың атқаратын үш қызыметі (функциялары) бар:

1.   Айналым құралы. Ақшаларды товарлар мен қызыметтерді сатып алу жэне сату үшін пайдаланады. Завод жұмысшысы

өзінің еңбек ақысын трактордың колен валы түрінде төлегенін қаламайды. Ал ақша төлесе адамдар оларды төлем құралы ретінде қуана - қуана қабылдайды.

2.   Құн өлшемі. Біз товарлар мен қызыметтердің құнын ақшалай түрінде өлшеп салыстырамыз. Мысалы, нан 35 теңге, қазының 1 кг 1500 теңге тұрады.

3.   Жинақтау күралы. Ақшалар ең өтімді, жүмсауға жеңіл мүлік болғандықтан олар байлықты сақтаудың ең қолайлы түрі.

Ақшалар цивилизацияның ойлап тапқан ең үтымды товары. Әр елдерде әртүрлі валюталардың қолдануына қарамастан эр елдің адамдары өзара сауда жасай алады. Олар валюталарын валюталық биржаларда немесе айырбас пункттерінде айырбастап алады. Сіз тенгелеріңізді долларға айырбастап онлайндағы дүкен «Amazon.com»HaH кітапқа тапсырыс беріп, өзіңіздің виртуальды картаңызды пайдаланып ақшаңызды дүкенге Интернет арқылы үйіңізде отырып төлеуіңізге болады. Сіз тенгелеріңізді ресей рубльне айырбастап, НТВ плюс бағдарламаларын қарау үшін өзіңіздің виртуальды картаңызды пайдаланып ақшаңызды НТВ плюс компаниясына телефон арқылы үйіңізде отырып төлеуіңізге болады. Сіз ақшаңызды Western Union компаниясының қызыметін пайдаланып шер шарының кез келген нүктесіне аудара аласыз. Егер сіздің ақшаңыз болса, сіз кез келген өзіңіз қалаған товар мен қызыметті сатып ала аласыз.

Қазіргі замандағы акшаның түрлері, оның табиғаты.

Ақшаның айналым заңы.

Қазіргі замандағы ақшалар мемлекеттің, коммерциялық банктердің жэне өзге финанстық мекемелердің міндеттемелері болып табылады.

Ақшалар ұсынысы:

Тар ұгымда ақшалар ұсынысы ақшалай агрегат М] екі элементтен тұрады:

57

1.   Қолма қол ақшалар: қағаз жэне металл ақшалар (АҚШ та ақшалай айналым Мі барлық ақша айналымының 30 пайызына дейін кұрайды)

2.   Чек салымдары, демек комерциялық банктердегі жэне жинақ мекемелеріндегі чек жазып беруге болатын салымдар. Дамыған елдерде банк арқылы қолма қол ақша төлемей есептесу есептесудің жиі қолданылатын негізгі түрі.

Ақшалай агрегат М2 нің ішіне келесі элементтер кіреді: М2 = М] + чексыз жинақ есептері + уақ (100 мың доллардан аспайтын) мерзімді салымдар.

Ақшалай агрегат М3 = М2 + ірі (100 мың доллар жэне одан жоғары) мерзімді салымдар.

Ақшаны товарлар мен қызыметтерге айырбастауға болады. Ақшаның сатып алу қабілеті - ол акшаның бірлігіне сатып алуға болатын товарлар мен қызыметтердіц саны. Ақшаның сатып алу қабілееті уақыт өзгергенде өзгеріп тұрыды. Мысалы, Оралда 1986 жылы автобус билеті 10 тиын, ал 2006 жылы 25 тенге болды. Қазіргі замандағы ақшалардың алтын мазмұны болмағандықтан олардьщ құны нарықта ақшаға сатып алуға болатын товарлар мен қызыметтердің санына байланысты. Ақшаға деген жалпы сұраныс келісім шарттар үшін ақшаға сұраныстан және активтер жағынан ақшаға сүраныстан құралады. Келісім шарттар үшін ақшаға сүраныс номинальды Ж¥Ө ге тікелей пропорциналды өзгереді. Активтер жагынан ақшаға сүраныс процент пайызына кері пропорциналды өзгереді.

Ақшаныц айналым заңы.

XX ғасырдың басында ақшаның сан теориясы айырбас теңдестігі көмегімен математикалық негізделеді. Осы көзқараска сэйкес ақша айналым қүралының қызыметін а т қ а р ғ а н д ы қ т а н

айналымға қажет ақшаның саны (М), товарлардың бағасыныя жалпы деңгейі (Р) және ағымдағы сату-сатып алу келісім шарггар көлемі (Q), және ақша айналымының ж ы л д а м д ы ғ ы н а (V) тәуелді.

Анырбас теңдестігі MY = PQ к л а с с и к а л ь /к макроэкономикалық талдаудың негізі болды жэне макроэкономикалық мәселелерді шешуге қ о л д а н а т ы н монетаристік әдістің маңызды элементі болып қалды. М — акш а корларьі Мь айналымдағы қолма қол ақша, жол чектері, чек

депозиттері. V — ақшаның айналымының жылдамдығы. Ақшаның бірлігін түпкілікті товар немесе қызыметті сатып алу үшін мерзім кезінде (әдетте бір жыл) орташа пайдалну саны.

V=PQ/ М = ВВП/М

Р - ІЖӨ ішіне кіретін түпкілікті товарлар немесе қызыметтердің багасының орташа деңгейі. ІЖӨ дефляторы. Q - реальды өндірілген товарлар мен қызыметтер. ІЖӨ ішіне кіретін түпкіпікті товарлар немесе кызыметтердің саны.

Бұл формула оны ұсынған американдық экономист Ирвинг Фишердің (1867 -1947) атымен Фишер гецдестігі деп аталады .

РЕЗЮМЕ

•        Экономикалық мүдде - материалдық немесе қаржылай үтысқа ие болуға немесе шығыннан күтылуға үмтылыс

- қуатты итермелеуші күш.

•        Экономикалық түрткілер - мемлекеттік органдар, фирмалар, жеке адамдардың мінез құлықтарына ықпал ететін жігерлендіруші факторлар. Бағалар, пайда жэне зияндар нарықтық экономикадағы шешуші экономикалық түрткілер.

•        Түрткілер — адамдарды қызыметтерді атқаруға ұмтылдыратын эрекеттер, сый ақылар немесе сыйлықтар.

•        Баға - қүнның ақшалай көрінісі.

•        Ақшалардың атқаратын үш қызыметі (функциялары) бар:

1.     Айналым құралы.

2.     Құн өлшемі.

3.     Жинақтау қүральг.

•        Айырбас теңдестігі MV = PQ

Сүрақтар:

1.   Экономиклық мүдде деген не?

2.   Баға деген не?

3.   Ақшаның қандай функциялары бар?

4.   Айырбас теңдестігін жазыңыз?

5.   Құн деген не?

5.              Экономикалық жүйелердің негізгі типтері

5.1.      Экономикалық құбылыстарды зерттеуге жүйелі түрде кірісу. «Жүйе» түсінігінің мінездемесі, оның іргелі қасиеттері. Экономикалык жүйе оның элементтері.

5.2.      Экономикалык жүйелердің типтерін сатылау: Дәстүрлі экономика, жоспарлы экономика, нарықтық экономика, аралас экономика. Экономикалык жүйелерді салыстырмалы түрде талдау.

5.3.      Экономиканың үш негізгі сұрағы жэне олардың эртүрлі экономикалық жүйелердегі шешімі.

5.1.      Экономикалық қүбылыстарды зерттеуге жүйелі түрде кірісу. «Жүйе» түсінігініц мінездемесі, оныц іргелі қасиеттері. Экономикалық жүйе оның элементтері.

Жүйелі көзқарас қағидалардың жиынтығы емес - ол экономикалык қүбылыстарды зерттеуге қатысты ойлау әдісі. Жүйе дегеніміз түтастың мінездемелеріне әрбіреуі өз үлестін қосатын біріне бірі тәуелді бөлшектерден түратын тұтастық. Жүйенің мысалдары: мал, терек, компьютер, телевизор, өсімдіктер, адамдар. Барлық үйымдар - жүйелер. Адамдар мен техника қүрамына кіргендіктен үйымдарды элеуми-техникалық жүйе деп атайды. ¥йымның бөлшектері біріне бірі тәуелді.

Экономикалық жүйе - экономикалық шешімдер қабылданатын құрылымды құрайтын институттар, заңдар, әртүрлі қызыметтер, адамдардың негізгі бағалылықтары мен мүдделерінің жиынтыгы. Экономикалық жүйе — қоғам өзінің қорларын товарлар мен қызыметтерді өндіріп және таратуға бағыттау үшін пайдаланатын институционалдык қүрылым.

Экономикалық жүйелер — қоғамның шаруашылық өмірін ұйымдастыру түрлері, олардың ерекшеліктері:

•      Экономикалық қорларды иемденудің меншік түрлеріне байланысты.

•      Шаруашылық қызыметін үйлестіру эдісіне байланысты (нарық механизмі немесе орталықтандырылған жоспарлау).

Экономикалық жүйенің басты элементтері: идеология, үнем мэселелерін шешу әдістері, өндірістік қорлар жэне өндірістік қатынастар, меншік түрлері (жеке немесе

қоғамдық), үйлестіріп реттеу механизмі (нарық жүйесі немесе орталықтандырылған жоспарлау).

5.2.      Экономикалық жүйелердін типтерін сатылау: дәстүрлі экономика, жоспарлы экономика, нарықтык экономика, аралас экономика. Экономикалық

жүйелерді салыстырмалы түрде талдау.

Экономикалық жүйелердің арасындағы басты айырмашылықтар: өндіріс қүралдары кімнің меншігінде, қоғамның өндірістік қорларын: капиталдық жэне табиғи, адам қорларын қалай пайдалану жөнінде кім шешім қабылдайтынына жэне өндірістің нәтижелерін кім бақылайтынына байланысты.

Экономикалық жүйелердің типтерін сатылау: дәстүрлі экономика, жоспарлы экономика, нарықтық экономика, аралас экономика.

Қорларды тарату жөнінде шешім қабылдаудың үш негізгі жолы бар, олар мыналарға негізделген:

1. дәстүрге, адамдар үрпақтан үрпаққа мирас болған салт дәстүрде қалыптасқан қайталана беретін шешімдерді қабылдайды, 2. әкімшілік әдіске, шешімдерді мемлекет немесе бай феодалдар қабылдайды, 3. нарықтық бағаларға, шешімдерді сатушылар мен сатыпалушылар кабылдайды.

5.3. Экономиканың үш негізгі сүрағы және олардың әргүрлі экономикалық жүйелердегі шешімі.

Қорлардың шектеулілігінің жағдайында барлық экономикалық жүйелер келесі үш сүраққа жауап беруге тиісті: не? (кандай товарлар мен қызыметтерді ондіру қажет?) калай? (ол товарлар мен қызыметтерді қалай өндіру қажет?) Кім үшін? (товарлар мен қызыметтерді қалай тарату қажет?).

Әртүрлі экономикалық жүйелерді түсіну жэне салыстыру үшін экономикалық жүйе шеңберінде келесі үш сүраққа жауап беруге тиісті шешімдер қалай қабылданатынын қарастыру қажет: не? калай? кім үшін?.

Дэстүрлі экономикалық жүйе - қоғамдық шаруашылықты ұйымдастырудың өндіріс құралдары

тайпаның ортақ меншігінде болатын, экономикалық шешімдер ертеде қабылданған шешімдерді қайталап отыратын әдісі. Экономикалық өмірде салт дәстүрді сақтау бағаланады. Мысалы Қазақстан экономикасында 1917 жылға дейін эдет ғұрыптың әсері күшті болды. Қазақстанда қазақтар руларымен бірге көшіп, көшпенді мал шаруашылығымен айналысқан, эсіресе жылқы, түйе, қой, сиыр өсірген, жайылымдарды бірге пайдаланған. Бай баласы бай болған, хан баласы хан болған, жылқышы баласы жылқышы болған. Қазақтар балаларын бесікте жатқанда құда түсіп айттырып қоятын болған. Көп әйел алу салты болған.

Жоспарлы экономикалык жүйе (социализм) қоғамдық шаруашылықты ұйымдастырудың өндіріс құралдары мемлекеттің меншігінде жэне мемлекттің бақылауында болатын, қорларды пайдалану жөнінде экономикалық шешімдерді жоспарлау үшін жауапты мемлекттік шенеуніктер қабылдайтын әдісі. Орталықталықтандырылған жоспарлау үшін жауапты адамдарды жігерлендіру үшін олардың өздері орнатқан әлеуметтік мақсаттар пайдаланылады. Жоспарлы органдар нені, қалай, кім үшін өндіруді шешеді. Қазақстан

экономикасы 1917 жылдан 1991 жылға дейін жоспарлы экономика жүйесінде болды. 1954-1955 жылдарда тьШ жерлер жыртылды, ол жерлер жел эрозиясына шалдықты. Хрущев Н.С. бұйрығымен барлық жерлерде жүгері, шошкз, үй қояны өсіріле бастады. Адамдардың мүдделері, өнерлері, дәстүрлері, жергілікті табиғат жагдайы есепке алынған жок> Орталықтан бэрін жоспарлау мүмкін емес, сондықтан елде қажет товарлар жеткіліксіз болды.

Нарықтық экономикалык жүйе - қоғамдык шаруашылықты ұйымдастырудың өндіріс қүралдары жеке меншікте болатын, адамдардың экономикалық еркіндігі оларға пайда табу мақсатымен таңдаған эконом икалы к қызыметті атқаруға мүмкіндік беретін әдісі. ҚорларД61 пайдалану жөніндегі шешімдерді нарықтағы көптеген

сатушылар мен сатыпалушылар қабылдайды. Жеке адамдарды олардың өз мүдделері жігерлендіреді.

Жеке меншік нарықтық экономиканың негізін қалайтьін

институты. Меншік құқықтары мемлекеттік басқару арқылы анықталып, қамтамасыздандырылып жэне шектеледі.

Нарық экономикасында экономиканьщ басты сұрақтарына: Не? Қалай? Кім үшін? нарық, баға, пайда жэне шыгындар анықтайды. «Не өндіру керек екенін?» тұтынушының төлемге қабілеггі сұранысы анықтайды. Өндіруші тұтынушының қажеттілігін бэсекелестерден артық эдіспен қанғаттандыруға тырысады.

«Калай өндіруді?» пайда табуға тырысатын өндіруші шешеді. Пайда табу үшін ол жақсы сапалы товарды бәсекелестермен салыстырғанда аз шығынмен өндіруге тырысады. «Кім үшін?» деген сұрақтың жауабы - товардың бағасын төлей алатын түтынушы үшін. 1991 жылдан бастап Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу басталды. Мемлекеттік меншік жекешелендірілді. Жеке меншік кәсіпорындар, банктер,

биржалар пайда болды. Қоғам кедейлер мен байларға жіктелді. Инфляция мен жумыссыздык пайда болды. Жаьандыну, ақпараттық жарылыс, тағы басқа процесстар жүріп жатыр.

Аралас экономика. Дүниеде таза түрде дәстүрлі экономика, жоспарлы экономика, нарықтық экономика еш елде кездеспейді. Экономикада осылардың әр қайсысының механизмдерінің әр түрлі ара қатынастарын қорларды тарату үшін жэне экономикалық негізгі шешімдерді қабылдау үшін пайдаланады. Әлемде пайдаланылып жүрген экономикалық жүйелердің өзі түбегейлі өзгерістерге үшырады. Азия мен Африканың дамушы елдерінің ауылдық жерлерінде дэстүрлі экономиканың ықпалы зор дегенмен осы аймақтардың өзі жоспарлы экономика, нарықтық экономиканьщ ықпалына бейімделуде. Жоспарлы экономика бұрыңғы Совет

Одағының экономикасында қолданылды. Дегенмен ол кезде

Де товарлы-ақшалай қатынастар мен дәстүрлі экономиканьщ элементтері қолданылды. Кытайда да ол өзін жоспарлы экономика елі деп есептегенмен товарлы-ақшалай қатынастар мен дәстүрлі экономиканьщ элементтері көп кездеседі.

Нарықтық экономика дамыған елдерде де мемлекеттік реттеудің элементтері орын алған және индикативтік жоспарлау қолданылады. Жапон экономикасы индикативтік жоспарлаумен жэне жеке сектор мен үкіметтің

экономикалық қызыметін өзара үйлестірумен ерекшеленеді.

            Швед         жүйесі                 мемлекеттің          экономикальщ

түрақтандыруымен және табыстарды қайта таратуымен ерекшеленеді. Швед моделіің басты артықшылығы: жоғары экономикалық өсуді түрғын хальщтың эл ауқатының жоғары деңгейімен және халықтың жүмыспен қамтылуымен ұштастырғаны. Аралас эконмиканың артықшылығы ол қорларды тиімді пайдалануға жэне өндірушілірге ерікіндік беруге мүмкіндік береді.

Экономикалық жүйелерді салыстырмалы талдау экономикалық жүйенің ерекшелігін айқындайтын экономикалық қызыметтің ерекше түрлері емес, институттардың мінездемелері мен олардың экономикалык шешімдерді қабылдауға ықпал ету әдісі екенін көрсетеді.

РЕЗЮМЕ

•      Экономикалық жүйелер — қогамның шаруашылык өмірін ұйымдастыру түрлері, олардың ерекшеліктері:

1.    Экономикалық қорларды иемденудің меншік түрлеріне байланысты.

2.    Шаруашылық қызыметін үйлестіру эдісіне байланысты (нарық механизмі немесе орталықтандырылған жоспарлау).

•      Дәстүрлі экономикалық жүйе — қоғамдык шаруашылықты ұйымдастырудың өндіріс құралдары тайпаның ортақ меншігінде болатын, экономикалык шешімдер ертеде қабылданған шешімдерді қайталап отыратын әдісі.

•      Жоспарлы экономикалық жүйе (социализм) - қоғамдык шаруашылықты ұйымдастырудың өндіріс қүралдары мемлекеттің меншігінде жэне мемлекттің бақылауында болатын, қорларды пайдалану жөнінде экономикалык шешімдерді жоспарлау үшін жауапты мемлекттік шенеуніктер қабылдайтын әдісі.

•      Нарықтық экономикалық жүйе - қоғамдык шаруашылықты ұйымдастырудың өндіріс құралдары жеке меншікте болатын, адамдардың экономикалық еркіндіп оларға пайда табу мақсатымен өздері таңдағай

экономикалық         қызыметті        атқаруға           мүмкіндік         беретін әдісі.

•      Аралас экономика. Дүниеде таза түрде дәстүрлі экономика, жоспарлы экономика, нарықтық экономика еш елде кездеспейді. Экономикада осылардың әр қайсысының механизмдерінің эр түрлі ара қатынастарын

қорларды тарату үшін жэне экономикалық негізгі шешімдерді қабылдау үшін пайдаланады.

•      Қорлардың шектеулілігінің жағдайында барлық экономикалық жүйелер келесі үш сұраққа жауап беруге тиісті: не? (кандай товарлар мен қызыметтерді өндіру қажет?) калай? (ол товарлар мен қызыметтерді қалай өндіру қажет?) кім үшін? (товарлар мен қызыметтерді қалай тарату қажет?).

Сүрақтар:

1.                   Экономикалық жүйе деген не?

2.                   Экономикалық жүйенің қандай түрлерін білесіз?

3.                   Нарықтық экономикалық жүйенің қандай артықшылықтары мен кемшіліктері бар?

4.                   Дәстүрлі экономикалық жүйенің кезінде техникалық прогресстың баяу жылжуының себебі қандый?

5.                   Неліктен таза капитализм мен таза социализм жүйесі болмайды?

6.                   Аралас экономиканың артықшылықтары қандай?

7.                   Экономикалық жүйелер қандай үш сұраққа жауап беруге тиісті?

8.                   Жоспарлы    экономикалық жүйенің           қандай артықшылықтары мен кемшіліктері бар?

9.                   Швед моделінің басты артықшылығы қандай?

10.               Швед моделі немен ерекшеленеді?

11.               Нарықтық экономиканьщ негізін қалайтын институты қандай?

12.               Индикативтік жоспар дегенді қалай түсінесіз?

65

6.      Нарықтық шаруашылықтың жалпы сипатгамасы.

6.1.      Товар-ақша қатынастарының эволюциясы жэне нарықтьщ қалыптасып дамуы.

6.2.      Нарықтың заты. Нарық механизмнің негізгі элементтері: сұраныс, ұсыныс, баға, бэсеке. (Нарықтың затының басты тәржімелері. Нарық жэне либералды экономикалык теориялар. Нарық жөніндегі жаңаклассиктердің ойлары. Монетаризм нарық жөнінде. Нарық қатынастар жүйесі ретінде. Нарык қатынастарының субъектілері.)

6.3.      Нарық түрлері жэне оларды сатылау (енімнің экономикада тағайындалған орны бойынша жэне заңға сэйкестігіне байланысты). Өнімдер нарығы, өндіріс факторларыньщ нарығы, зиялы товарлар нарығы, көлеңкелі нарық.

6.4.      Нарыктьщ         инфрақүрылымы.         Нарықтың        функциялары.

Нарыкгық          экономиканың артықшылықтары         мен кемшіліктері.

6.1. Товар-ақша қатынастарының эволюциясы жэне нарықтыц калыптасып дамуы.

Нарықтық экономика - қоғамдық шаруашылықты үйымдастырудың өндіріс жэне айырбас мәселелері ®еке өндірушілер мен түтынушылардың өзара қатынастарынын нәтижесінде шешілетін түрі.

Нарық мәселесін бірінші зерттей бастаған А да м Смит.

О л «Халықтардың байлығының табиғаты мен себептерін зерттеу» кітабында 1 7 7 6 жылы адамның айырбасқа табиғи икемділігі еңбек бөлінісін туындатады деп ескерткен. Қогамдық еңбек бөлінісі нэтижесінде эр жұмысшы тек бір өнімді өндіре бастайды. Жұмысшының еңбек өнімділігі өседі. Жүмысшылар өз қажеттілігін қанағаттандыру

қажет өнімнен артық өндіре бастайды, сонды қтан & өншдерін ^ өзге товар өндірушілердің өнім дерійе аиыр астайды. Товар өндірушілер эртүрлі тов ар л ар меН қызыметтер шығаруға маманданды ры ладЫ -

амандандырылу салыстырмалы артықшылық принципімеН анықталады, демек өнімді салыстырмалы аз балама Кұнмен шыгару мүмкіндігімен анықталады. Мысалы сіз жақсы менеджерсіз сізге сағатына 50 доллар төлейді, сіз костюмді Де жақсы тігесіз. Тігіншіге бір сағат жұмысына 5 доллар төлейді-

66

костюмді 8 сағатта тігесіз, ал тігінші 20 сағатта тігеді. Костюмді тігінші тіксе сіз 100 доллар төлейсіз, өзіңіз тіксеңіз сіздің балама шығындарыңыз 400 долларга тең болады. Сізге тігіншіге 100 доллар төлеп, өзіңіздің менеджментпен айналысқаныңыз пайдалы. Еліміздің оң түстік аудандарының жылылықты сүйетін

көкөністер мен жеміс жидектерді өсіруде солтүстік аудандармен салыстырғанда салыстырмалы артықшылықтары бар сондықтан олар жылылықты сүйетін көкөністер мен жеміс жидектерді өсіруде мамандандырылады.

Нарықтық қатынастардың пайда болуының тағы бір шарты нарық субъекттерінің экономикалык даралануы. Тайпа жеке меншікті иемденген бөлек отбасыларға бөлінгендіктен олардың арасында товарлар мен қызыметтер айырбастау мүмкіндіктері пайда болады.

Нарықтық қатынастардың пайда болуының басты алғы шарты экономикалық қызыметтердің қатынастарының жеке еркіндігі. Капиталы бар адамдар кәсіпкерлікпен айналысуға ерікті болуға тиісті, ал жалданбалы жұмысшылар ез жұмыс күшін сатуға ерікті болуға тиісті. Адамдардың айырбасқа икемділігі сырттан басқарылмағанмен бар адамдардың ауқаттылығын көтереді. Нарық эсері әркімнің өндірістік мүмкіндіктерін көбейтіп жэне бар адамдардың жалпы ауқаттылығын көтереді.

Нарықтық экономиканы басқаратын тұтынушы жэне техниканың даму деңгейі. Нарық өзін өзі реттейтін жүйе. Егер сұраныс пен ұсыныстың арасындағы айырмашылық өте көп болмаса, нарық бэрін өзі реттейді, ал өте көп болса, дағдарыс орын алады. Нарықтың ең басты реттеушісі - бәсекелестік.

6.2. Нарықтыц заты. Нарық механизмнің негізгі элементтері: сүраныс, ұсыныс, баға, бәсеке. (Нарықтың затының басты тэржімелері. Нарық және либералды экономикалык теориялар. Нарық жөніндегі жаңаклассиктердің ойлары. Монетаризм нарық жөнінде.

Нарық қатынастар жүйесі ретінде. Нарық қатынастарының субъектілері.)

Нарықтық экономикада сатыпалушы мен сатушылардың қабылдаған шешімдері нарықтар жүйесі арқылы іске асырылады.

Нарық - бір өнім немесе қызыметтің сатыпалушы мен сатушыларын кездестіретін механизм немесе институт.

67

Сатыпалушы мен сатушылардың таңдауларын сұраныс пен ұсыныстың агенттері көптеген нарықтарда есепке алып олардың шешімдерінің нэтижесі өнімдер мен қызыметтердің жэне қорлардың бағаларының жүйесін қалыптастырады. Осы бағаларға қарап қорлардың иелері мен кәсіпкерлер мен тұтынушылар өз жеке мүддесін қанағаттандыратын ерікті таңдауларын жасап жэне оларды түзетеді. Нарықтық механизмнің басты элементтері - баға, сұраныс жэне ұсыныс, бэсекелестік.

Бэсекелестік - қорлардың үлкен үлесін алу үшін экономикалық бақталастық. Кәсіпкердің мақсаты пайдасын максимизациялау, демек шаруашылық қызыметінің көлемін кеңейту. Фирмалар өткізу нарықтарының үлкен үлесін алу үшін, білікті мамандарды тарту үшін, шикізат нарықтары үшін бәсекелесіп күреседі.

Нарықтық жүйе тек қоғам қорларды қалай тарату жөнінде шешім қабылдау үшін ғана қызымет істеп қоймайды, онын көмегімен осы шешімдер іске асырылады. Баға - адамдардын товар немесе қызыметтерді сатып алғанда төлейтін ақшасы. Мысалы, 1 нанның бағасы 35 теңге.

                 Нарық және либералды экономикалық          теориялар.

Либералды бағыт еркін бәсекелестікті басымдылық ретінде танып мемлекеттің экономикалық продесстерге араласпауын қолдайды.

Мемлекеттің рөлі ертеректе «түнгі күзетші» рөліне теңеліп ол азаматтардың өмірі мен мүлкін ғана қорғайтын болды. Бұл принцип (1929-1933 жылдардағы) үлы депрессияға дейін сақталды. Д.М.Кейнс экономиканьщ ауытқымалылығын ретгеу мақсатында экономикаға мемлекеттің кірісуінің қажеттігін дэлелдеді. Мемлекеттің экономиканы реттеудегі басты мақсаттары:

            1.        экономиканьщ        тұрақты        өсуіне         қол       жеткізу,

2.тұтынушылардың мүддесін қорғау, 3. қоршаған ортаны корғау> 4. халықтың барлық топтарының табыс деңгейін жоғарылату, 5- монополияларды шектеу. Монополиялар осы мақсаттарға жетуге кедергі жасайды. Монополияларға қарсы күресіп бэсекелестікке жағдай жасау қажет. Ф.Хайек, «бәсекелестік - арзан жэне сапалы

товарларды ұсыну әдістерін ашу             процедурасы»4 - деп жазады-

Хаиек Ф. Конкуренция как проиелчра открытия. МЭиМО. 1989. №12.

68

Бірақ нарық бағытты көрсеткенмен нәтижені толық кепілдендірмейді. Сондықтан көптеген адамдар нарыққа қарсы.

Нарықтық          жүйеде                экономикалық        өсу          тиімсіз

шаруашылықтардың күйреуінің нәтижесіне негізделеді осының салдарынан әлеуметтік теңсіздік орын алады. Мемлекет

әлеуметтік қорғау қызыметін өзі атқарады, ол зейнеткерлердің,

жұмысқа қабілетсіздердің, көп балалы отбасылардың, жұмыссыздардың табыстарын қамтамасыз етеді. Д.К.Гэлбрейт капитализм жүйенің қатаң жақтарын жүмсартып, мемлекеттік үй қүрылысы, медициналық қызымет көрсету, білім беру салаларын

қолдамаса құрып кетер еді, деп ескертеді.5

Экономика нарықтық жүйені мемлекеттік реттеумен ұштастырса, онда оны аралас экономика деп атайды. Л.Эрхард нарықтық жүйені мемлекеттік реттеу қолданылса, ерікті және әлеуметтік-міндетті қоғамдық жүйелердің жиынтығы болады оның нәтижесінде «барлығына берекет дарыған қоғам» қалыптасады деп есептейді. Көптеген қазіргі заман экономисттері оны қолдайды. Д.К.Гэлбрейт барлығына берекет дарыған мемлекеттің бастауын Бисмарк Германияда 1870 жылы салды деп ескертеді. Ол АҚШта кешігіп 1935 жылы «Жаңа бағыт» кезеңінде әлеуметтік сақтандыру жөнінде заң қабылдынғанда енгізілді.

Мемлекеттің өз қызыметін орындауы концепциясын В.Рёпке жэне Л.Эрхард ұсынған. Мемлекет бүл концепцияға сәйкес қойылған мақсаттарға жетуге жағдай жасайтын ережелерді анықтайды, ал қоғамның экономикалық қызыметіне араласпайды. Мемлекеттің міндеті - заңцар мен ережелердің орындалуын кепілдендіріп қойылған мақсаттарға жетуді қамтамасыздандыру.

Монетаризм нарық жөнінде. Монетаризм теориясы экономикалық өсу мен экономикалық теңцестіктің басты факторы ақша деп есептейді. Маңызды халықарлық экономикалық ұйымдардың - Халықаралық Валюталық Қордың, Дүниежүзілік Сауда ¥йымының, Әлемдік Банктің - стратегиялық концепциясы Қазіргі заманда монетаризм саясатына негізделеді. Монетаризм саясаты Я. Корнаи, Е.Гайдардың нарық экономикасына көшу

ДК. Гэлбрейт. С. Меньшиков. «Капитализм, социализм, сосуществование». М., «Прогресс», 1988, с. 81

Д-К. Гэлбрейт, С. Меньшиков «Капитализм, социализм, сосушествование». М., «Прогресс», 1989, с 81- 82

69

модельдерінің негізі болды.

Нарық жөніндегі жаңаклассикалық көзқарастар. Экономикалық теорияда жаңаклассикалық бағыттың негізін қалаған ағылшын экономист А. Маршалл. 1890 жылы басылган «Саяси экономияның принциптері» кітабында ол экономикалык жаңаклассицизмнің басты идеяларын анықтаған. А.Маршалл мен оның ізбасарлары жаңа экономикалық теорияны қалыптастырды. Олардың теориясы бойынша сұраныс пен ұсыныс нарық меқанизмінің тең элементтері, нақты баға сұраныс пен ұсыныстың қиылысқан жерінде қалыптасады, өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты өндіріс шығындарының элементтері мен бағаның адекватты емес өзгерістері орын алады. Сұраныстың баганың өзгеруіне тэуелділігін зерттеу барысында олар сұраныстың созылмалылығы концепциясын жасап шығарған. Жаңа классиктердің басты сіңірген еңбегі - олардың жұмыстарында математикалық модельдердің қолданыла

бастаганы, бұл экономисттерге экономикалық модельдер жасау классикалық саяси экономияны жэне маржинализмді қалыптастыруға жэне қазіргі замандағы экономикалық гылым - экономиксты, нарық жағдайында қызымет істеу женіндегі ғылымды қалыптастыруга мүмкіндік берді.

6.3. Нарық түрлері жэне оларды сатылау (өнімнін экономикада тағайындалған орны бойынша және заңға сәйкестігіне байланысты). Өнімдер нарығы, өндіріс факторларының нарығы, зиялы товарлар нарығы( көлеңкелі нарық.

Нарықтың түрлерін екіге бөлуге болады: ерікті нарық және бәсекелестік нарығы. Экономикалық ғылым ерікті нарықтың бес белгісін атайды:

1.     шаруашылық қызыметтің қатысушыларының саны шектеусіз. Нарыққа кіру шығудың еріктілігі.

2.     нарықтық қорлардың: еңбек, материал, қаржы жэне тағы басқалардың қозғалғыштығы.

3.     товарлардың біркелкілігі. Стандарттау.

4.     сатушылыр мен сатыпалушылардың санының соншама көп болуы, сондықтан олардың товардың бағасына ықпал ете алмауы.

5.     сатушылыр мен сатыпалушылардың бәрінің қолы жететін

нарығы жэне жетілмеген бәсеке нарығы.

Таза бәсекелестік немесе жетілген бэсеке нарыгы

Нарықта «көрінбейтін қол» осы товарға осы уақытта бір баға орнатса және еш бір өндіруші оған ықпал ете алмаса, ол нарык жетілген бәсеке нарығы деп аталады.

Сұраныс қисыгы жетілген бәсеке нарығында түзу сызық ретінде сызылады: өндіріс көлемі кандай болса да өндіруші бағаға ықпал ете алмайды.

Баға

-----------------Сдоаныс »>

0 .-------------------------- ►

Өндіріс көлемі

Ерікті тепе - тең нарықта тепе - теңдік бұзылғанда, ол инфляция немесе тағы бір деформация әсерінен болмаса, экономиканың тепе - теңдік жағдайына қайтуына ақшалай механизм жағдай жасауы мүмкін. Бұл адамдар бағаның өсуі уақытша жағдай екенін түсініп, товарды сатып алуды әдеттегіден азайтқан кезде орын алады, нэтижесінде баға төмендеп нарық тепе - теңдік жағдайына қайтып келеді. Бұл құбылыс Пигу эсері деп аталады. Жетілген бәсеке нарыгы жағдайында дамитын негізінде ауыл шаруашылығы.

Таза    бәсекелестік    нарығы           келесі белгілермен мінездемеленеді:

1.   Сатушылар саны өте көп. Мысалы ауыл шаруашылығы товарларының нарығы, кұнды қағаздар биржасы, шетел валюталары нарығы.

2.   Стандартталған өнім. Бэсекелес сатушылар бірдей өнім шығарады. Сондықтан бағадан тыс бәсекеге негіз жоқ.

3.   «Бағамен келіскен». Бэсекелес сатушылар нарықтыН билігіне көнеді, баға анықталған, оған өндіруші эсер ете алмайды, ол оған бейімделуге тиісті.

4.   Салаға еркін кіріп шығуға болады. Жаңа фирмалар нарыққа еркін кіріп, бар фирмалар таза бэсеке салалардан еркін шығып кете алады. Еш қандай кедергі жоқ. ЗаН, технология, каржы жаңа фирмалардың пайда болып, бәсеке

72

нарықтарда өнімін өткізуіне кедергі жасамайды.

Жетілмеген бәсеке нарығы. Жетілмеген бәсеке нарығы деп бәсекелестердің саны шектеулі нарықгы атайды. Сондызтан жеке өндіруші бағаға эсер ете алады. Жетілмеген бәсеке нарығына монопольды нарық, олигопольды нарық жэне айырмашылықты

өнімдер нарығы кіреді.

Жетілген бәсекені шектейтін кедергілер заң немесе технологиялық факторлар эсері бәсекелестер санын азайтқан кезде пайда болады. Зан, шектеулеріне патенттер, сыртқы сауданы немесе фирмаларды құруға шектеу қою жатады. Патенті бар адамның жаңа товар немесе процессты өндіріске енгізуге монопальды құқыгы болады.

Айырмашылықты өнімдер нарығы келесі белгілермен ерекшеленеді:

1.   Онда сатушылар мен сатыпалушылардың санының кеп болуы.

2.   Сатушы сататын товардьщ көлемі салыстырмалы көп емес, сондықтан товардың орнын басатын товарлардың бағасына эсер етпейді, бірақ эр сатушы өз товарының

бағасына эсер ету үшін жеткілікті.

3.   Өнімдердің әдетте айырмашылықтары бар. Олардың сауда маркалары бар.

4.   Монополистік бәсеке нарығына кіру капитал мөлшеріне байланысты шектеледі, ал шығу шығынға байланысты. Сондықтан айырмашылықтары бар өнімдер нарығын монополист нарық ретінде қарастыруға болады. М онополист бэсекеге қатысатын фирмалар заттарының бағасын төмендетпейді. Олар жарнама беру, товарларының сапасын жақсарту арқылы бәсекелеседі.

Олигопольды нарык келесі белгілермен ерекшеленеді:

1.   Сатушылар саны көп емес, әдетте 4-5 тен артық емес.

2.   Сатушы нарыкқа ықпал ете алады.

3.   Өнімдердің әдетте айырмашылықтары бар, оларға таңба басылған немесе маркалары бар, демек, монополист бэсекеге ұқсас, бірақ өзге салаларда, мысалы, болат қорытатын өнеркэсіпте.

4.   Бұл салаларга кіру ете қиын, ал шыгу тек ірі шығындарға тап болса ықтимал.

       Олигополистік       бәсеке       монопалистік       бэсекеден       тек

73

қатысушыларылардың санымен ерекшеленеді. Мысалы АҚШта автомобиль компанияларының ішінде, «үлкен үштіктің» орны бөлек, ал оның ішінде "Дженерал Моторе" компаниясы үстемдік етеді. «Форд», «Крайслер», "Дженерал Моторе" компанияларыньщ әрқайсы автомобиль нарығында үлесі үлкен болғандықтан өндіріс көлемін немесе бағасын өзгертсе бүкіл автомобиль нарығына елеулі ықпал етеді. Монополиялық бәсеке кезіндегідей, олигополиялық нарыққа қатысушылар да бағаны том ендетуге тырыспайды. Олар бэсекелестерден асып түсу үшін автомобильдердің сапасын арттырып, жарнаманы кеңінін қолданады жэне агрессивті сауданың басқа түрлерін қолданады.

Таза монополия жағдайында сұраныс бағаның деңгейіне ықпал етпейді. Монополия пайда массасын өндіріс көлемін көбейту жолымен емес, бағаны көтеру арқылы көбейтеді. Таза монополия нарығының графигінің түрі келесі суретте келтірілген.

Бага

Өндіріс көлемі

Баға қандай болса да өндіріс көлемі өзгермейді.

Нарық - сатушылар мен сатыпалушылар ұқсас өнімдерге баға орнататын кұрылым.

Нарықтағы бәсекелестік деңгейі сатушылар мен сатыпалушылардың санына байланысты.

Сатушылар арасындағы белсенді бәсекелестік баға мен пайданың деңгейін төмендетеді.

Монополия тек бір өндіруші ауыстыратын ұксас өнім жоқ товарды сатқанда орын алады.

Сатыпалушылардың өзара белсенді бэсекелестігі өнімнін бағасының өсуіне эсер етеді.

Сатушылар немесе сатыпалушылардың арасында жасырын келісім болса нарықтағы бэсекелестік төмендейді. Сатушылар мен сатыпалушылардың көптігі олардың жасырын келісімге

келуін қиындатады.

Олигополия аз гана салыстырмалы ірі өндірушілеР ауыстыратын ұқсас өнім жоқ өнімді сатқан кезде орын аладЫ'

74

Картель — өнімнің бағасы, өндірістің, қызымет көрсетудің, өткізудің көлемі жөнінде жасырын келісімнің анық түрі.

Монополистік бәсекелестік бағадан тыс бэсекелестікке байланысты бірінен бірі айырмашылығы бар ұқсас өнімдерді сататын көп сатушылар болса орын алады.

Монопсония нарықта өнім немесе қорды сатып алатын тек бір сатыпалушы болғанда орын алады. Олигопсония нарықта өнім сатып алатын тек бірнеше ірі сатыпалушы болғанда орын алады.

Нарық түрлері жэне оларды сатылау.

•      Өнімдер нарығы. Өнімдер нарығында халық тұтыну товарлары сатылады, оларды фирмалар өндіріп, ал тұтынушылар жеке түтыну үшін сатып алады. Бүл товарлармен қызметтер нарықта қайтадан пайда болмайды.

•      Өндіріс факторларының нарығы. Өндіріс факторларының нарыгының ішіне табиғи қорлардың нарыгы, шикізаттар мен жартылай фабрикаттардьщ нарығы, капиталдық қорлардың нарығы, еңбек қорының нарығы кіреді. Өндірушілер товарларды өндіріс факторларының нарығында өндірістік тұтыну үшін демек товарлар мен қызыметтерді өндіруле өндіріс құралы ретінде пайдалану мақсатында сатып алады.

•      Табиғи қорлардыц нарығы, жер нарығы. Табиғи қорлардың нарыгы, жер нарыгы табиги қорлар мен жер жеке меншікте болса қалыптасады. Жер мемлекеттік меншікте болган кезде жер айнлымнан шығарылады, жер нарыгы болмайды. Шикізаттар мен жартылай фабрикаттардьщ нарыгы шикізаттар мен жартылай фабрикаттардьщ (астық, мақта, мүнай, газ, жүн, тері тагы басқа товарлардың) сатушылары

мен сатыпалушылары кездесетін нарық.

•      Капиталдық қорлардың нарығы - түтыну товарларын және өндіріс құралдарын өндіру мақсатымен өндірістік гимраттар, станоктар, машиналар, құралдар сатылып алынатын нарық.

Еңбек қорының нарығы. Еңбек нарығы жұмысберушілермен жалданбалы жұмысшылардың арасындағы қатынастардан қалыптасады. Инвестициялар нарығы. Инвестициялар нарығы - өндірісті бастап, оны кеңейту ушін немесе жаңа техникалық негізге көшіру үшін қажет ақша қорларының нарығы. Ақша қорлары өз қорларына жэне несиеге алған ақшаға бөлінеді. Несиеге ақшаны банктер

75

береді. Банктер кәсіпорындырдың жүмысын бакылайды. Егер кәсіпорын несие алғаннан кейін шамалы жұмыс жасаса, кредит пен пайызды қайтара алмаса банк зиянға қалады. Банк адамдардың экономикалық мінез құлкын басқара алатын орталық деп айтуға болады. Сондықтан элемнің елдерінің бэрінде банктердің мемлекеттік жуйелері бар. Мемлекеттік банктер кәсіпорындарға несие бермейді, ал коммерциялык банктерге несие береді. Қүнды қағаздар нарығы. Бұл нарықта сатып-сатып алу объекты құнды қағаздар. Олар екі топқа бөлінеді: 1. Қарыз қағаздары белгілі мерзімде белгілі пайыз ставкасын төлеп сатып алынуға тиісті. Олар - облигациялар, үкіметтің құнды қағаздары. 2.Үлестік құнды қағаздар, олар корпорацияның меншігіндегі қүнды қағаздын иесінің үлесін көрсетеді. Акциялар. Акциялар табыс табу жәнінде қарапайым жэне артықшылықты акцияларға бөлінеді. Басқаруға қатысуға байланысты дауыс беретін және дауыс беруге қүқы жоқ акциялар болады. Қарапайым акциялардьщ иелерінің дивиденд алуға жэне дауыс беруге қүқығы бар. Артықшылықты акциялар әдетте дауыс беруге құқық бермейді, ал табыстарды (белгілі пайызды) қарапайым акциялардан бұрын алады. Аты жазылган және көрсетушінің акциялар болады. Аты жазылған акцияларды бір адамнан екінші адамға бергенде оны акционерлік қоғамда тіркеу қажет. Ал көрсетушінің акцияларын еркін сатып алып, сатып жіберуге болады. Олар кімнің қолында болса, сол адам оның иесі болып саналады. Қүнды қағаздар нарығы алғашқы жэне екінші болып бөлінеді. Корпорация құнды қағаздарды шығарғанда, оларды келісілген бағамен алғашқы дилерге - әдетте, инвестициялық банкке сатуга береді. Кұнды қағаздардың алғашқы нарыгы ашық немесе жабык болуы мүмкін. Құнды қағаздарды қайта сату нэтижесінде құнды қағаздардың екінші нарыгы пайда болады. Екінші нарык механизмінің тиімді әрекеті инвестициялардың көбейуіне түрткі болады. Екінші нарық қүнды қагаздарды биржада немесе биржадан тыс саудалағанда орын алады. Қорлар биржасы (фондовая биржа) - құнды қағаздардың ұйымдастырылған нарығы. Қорлар биржасында қүнды қағаздардың бағасы баска

товарлардың бағасы сияқгы сұраныс және ұсынысқа тэуелді орнатылады. Қорлық биржаларда жиі валюта белімі боладЫі онда валюта айырбасталады. Бірқатар елдерде арнайы валюта

76

биржалары бар.Бұл биржаларда ресми валюта курсы аталатын валюта курсы қалыптасады. Осы курсты банктер клиенттермен есептескенде пайдаланады. Валюта шетелдік мемлекеттердің ақшалары. Валютаны адамдар сатып алып сатумен айналысады. Сауда биржалары сапасы бірдей товарларды ұлгілерін көрсетіп товардың өзі жоқ болса да сата береді.

Зиялы меншіктің нарығы. Зиялы меншік ішіне автор құқығы жэне патенттер кіреді. Бұл ерекше товар, ол адамнан бөлінбейді, сондықтан оған құн заңы эсер етпейді. Зиялы меншікті қайта өндіруге болмайды оны тек тираждап көбейтуге болады. Зиялы меншігі бар адам оны іске асыруға жэне өткізуге күқы болуға тиісті. Бұл адамның негізгі құқының бірі.

Көлеңкелі нарық. Заңга қатысты көлеңкелі нарық бар деп айтуға болады. Көлеңкелі нарық табыстарды салық салудан жасырумен және заң тиым салған өнімдер мен қызыметтерді

өндірумен        жэне      сатумен     ерекшеленеді.                Әртүрлі

экономистердің пікірі бойынша товарлар мен қызыметтердің көлеңкелі нарығы ЖІӨ 25-40 пайызы колемінде ырғалып тұрады. Көлеңкелі нарық ішіне заң тиым салған (есірткі бизнесі, жез өкшелік, адамдарды сату, қару жарақпен сауда жасау сияқты), қызымет түрлерімен қатар салықтан қашқақтаған заңды бизнесте (тамақ өнімдерін сату, алкагол, темекі жэне товарлардың басқа түрлері) кіруі мүмкін. Көлеңкелі нарықтың пайда болуына қорлардың шектеулігі, заңдардың эсіресе салық заңдарының жетілмегендігі себеп болады.

•4. Нарықтың инфрақүрылымы. Нарықтың функциялары. Нарықтық экономиканыц артықшылықтары мен кемшіліктері.

Товарлар мен қызыметтер нарығы котерме жэне бөлшек іуданың тармақталған торабын, товар биржаларын, нарықты ірттейтін маркетингтік фирмаларды, жарнама фирмаларын нуды талап етеді.

Еңбек нарығы еңбек биржаларының болуын талап етеді. иржа жүмыс орындарының, жүмыссыздардың саны мен дэамын есепке алуға, оларға жұмыс іздеуге көмектесіп, көмек

?ы төлеп, кадрларды қайта дайындауды еңбек күшіне сүранысқа

77

слііксс \ ііымдлс і ырып, когамлык жумыстарды уйымдас гыр\ г а

ГИІСІІ,

Капитал мары» ы каржы корларын ондіріс қаж еттілйіне баііланы сіы кайіа гараічды камгамасы чдаиды ратын корлар және нолюгалар бирж алармн аш улы талагі етеді.

Ортүрлі нарыктарга қычмст корсегетін жеке инфрак\рылымларлан очге жалпы инфракүрылымды ла жаса> кажсг демек банк, песке, акша жүйелерін қалыптастыру кажеі

соида нарык жаксы жумыс жасайды. Нарык жаксы жумыс жаса> уиін ангомаоиль, іемір жол, су, күбыр. әуе колііі, байлаиыс. коцак \й кшымеп. ресіораплар мен каі|)елер торабы. оіе жаксы жол sap мен дчсжайлар, ісціі иорггары кажст.

               )коночикалмк     іеорня    марі.ік   багалармммц      іеііе-геціік

ж.н іайыным аймаласымла ауыікуларым черпейді.             Геие-ісщік

імі.ки пар іык иарыкгарда сурамыс нем усыныс тең болгам ксі іс іүракіанаіды, ол мкымша когамлмк пайлалылыктын қосымша коымлык іпмгмндармсм «мара гецесегін «иормальды бага». Цл мормалі.лм бага» - жср. капитал, енбек - барлык онліріс ф.жгорллрын те\нолопіянын очіеріссіч денгейінде тиімлі нанд.ілану жагланы

Нарыктык багаларлың ауытқулары нарыктын манычды кьпымегтерін аткаруына мүмкіндік береді:

1.   Нсііні внліріс факторларын тарату (нарыктый аллокаіивтік кыіыметі). Вага жогарылаган саіачарлз онліріс жанданады жэне капитал, енбек, баска корлар куйылалы. trep осы күйылыс нәтижесінде усыныс

е^раныстан асып кетсе кері процесс басталады: багалар томенлей басганлы. корлар бул салалан баска салаларгз iihi.ni басгайды.

2.   Техннкалык прогрессты ынталандыру. Егер фирмз говлрларды калылгаскан нарыктык багадан том^н шыгмнлармсн шыгарса, паііда табалы, Ол үшін фирмз і ы.іымн-гехннкаіык проіресстың жетістіктерін пайла.іаиуга і ечно.юі ияны жетілдіруге. жумысшмларлың біліктіліпн жоіарылалліа, корларды гиімді панлаланма тиісті. f ылымн- ісмінкалык прогрссстын жетістіктерін пайдалангая

фирмалар &хскслсстерінен жогары тиімлілікке жетелі Пайда *>нлір> шілерге түтынушылардын ен көп сүранысынз не юяарларлы шыгаруға және таімді өндір|С

п

технологияларын пайдалануға ынталандырады.

3.   Нарық    субъектілерінің           табыстарын

айырмашылықтандыру (нарықтың дистрибутивтік қызыметі). Нарықты еш адам жобаламайды. Ол қоғаммен бірге дамып, өзгереді. Нарықтың жалпы тепе-теңдігін Адам Смит айтқан «көрінбейтін қол» немесе бағаның ауытқу механизмі қамтамасыздандырады. Адам өз пайдасын көздеп соның нэтижесінде тек өзі байыуымен қатар жалпы игілікке де жағдай жасайды.

Нарықтық экономиканың артықшылықтары. Нарықтық экономиканың артықшылықтарына қорларды тиімді пайдалану, түрткілерді тиімді пайдалану, жұмыс күшінің, кәсіпкерлердің, тұтынушылардың жеке еркіндігі жатады. Нарықтық багалар нарық агенттеріне тұтынушылардың талғамдарының өзгерістері женінде ақпарат береді. Нарықтық жүйе қоғамға қажет товарлар мен қызыметтерді өндіруге қорларды бағыттайды. Нарықтық жүйе ғылыми-техникалық прогресстың жетістіктерін пайдалануды, технологияны жетілдіруді, жэне өндірісті тиімді ұйымдастыруды пайдалануды ынталандырады. Нарықтық жүйе нәтижелі еңбекке ынталандырады, фирманың жетістіктеріне жүмысшының салған үлесі неғ.үрлым көп болса, оның табысы да соғүрлым жоғары болады, демек оның өмір деңгейі де жоғарылайды. Тиімді жүмыс жасайтын кәсіпкерлер кеп пайда табады. Нарықгық жүйе адамдардың жеке бостандығына сүйенеді. Тұтынушы бүл сатушының товарлары мен қызыметі ұнамаса, товарды өзге сатушыдан сатып ала алады. Сатушы сатыпалушы мінезсіз болса товарларын өзге түтынушыларға сата алады. Жүмысшы өз мүддесін көздеп бір жұмысберушіден кетіп екінші жүмысберішіге жүмысқа орналасуына болады. Біреу біреуді жұмыс жасауға күшпен көндірмейді. Жүмыс жасауға көндіру тек экономикалық көндіру түрінде болады.

Нарықтық экономиканың кемшіліктері.

Нарықтық жүйенің кемшіліктеріне бәсекелестіктіц азаюын жатқызуға болады, Техникалық прогресстың дамуына байланысты өндіріс көлемі ұлғаяды, фирмалардың бірін бірі Қосып алуы, жұтып қоюы нәтижесінде монополиялар пайда болады. Монополистердің қолында экономикалык билік шоғырланады, демек бэсекелестік төмендейді, бүл монополияларға көндіру шараларын қолдануға мүмкіндік береді.

Табыстардың тең таратылмауы. Нарықтық жүйеде табыстар тең таратылмайды. Біреулер байлыққа шалқып отырғанда, өзгелер киер киімге, ішер асқа жарымай отырады. Нарық тұрғын халықтың тұрмысы нашар отбасыларына қамқорлық жасамайды, (қарттарға, мүгедектерге, жетімдерге, жұмыссыздарға) нарық көмектеспейді. Оларды мемлекет қамқорлыққа алуға тиісті.

Кейбір пайдалар мен шығындар сыртқы болып келеді немесе экстерналии деп аталады. Мысалы білім беру қоғамға пайдалы, бірақ жеке фирмалар мектепте балаларды ақысыз оқытып шығынданғысы келмейді. Фирмалардың қызыметінің нәтижесінде болатын қоршаған ортаны ластау табиғат пен қоғам үшін зиянды, бірақ фирмалар өз қаржыларын сыртқы ортаны қорғауға жұмсағысы келмейді. Ел қорғанысы жеке фирмаларға

пайда түсірмейді, сондықтан қорғанысты да ішкі тэртіпті де мемлекет қамтамасыздандырады. Нарықтық жүйе толық жұмысбастылықты жэне бағаньщ деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыздандырудың механизмі ретінде де жетілмегендігін көрсетіп отырады. Нарықтық жүйе қорларды тиімді пайдалануға жағдай жасайды. Бірақ нарықтың сәтсіздіктерін түзету үшін мемлекет экономикалық өмірге араласып нарықтың атқара аламайтын қызыметтерін орындауды қамтамасыздандыруға

тиісті. Мемлекет тәртіпті, ел қорғанысын, балалардың мектепте оқуын, ден саулық сақтауды, халықтьщ қорғансыз қабаттарын қолдау, мәдениет пен өнерді дамытуды қамтамасыздандырып, мұражайлар және үлттық парктер мен қорықтарды сақтап, жастарды физикалық тэрбелеу мен спортты

дамытуды қолдауға тиісті.

РЕЗЮМЕ

•      Нарық - өнім немесе қызыметтің сатыпалушы мен сатушыларын кездестіретін механизм немесе институт.

Нарықга «көрінбейтін қол» осы товарға осы уақытта бір баға орнатса және еш бір өндіруші оған ықпал ете алмаса, ол нарык жетілген бәсеке нарығы деп аталады.

Монополия тек бір өндіруші ауыстыратын ұқсас өнім жок товарды сатқанда орын алады.

•      Олигополия аз ғана салыстырмалы ірі өндірушілер ауыстыратын үқсас өнім жоқ өнімді сатқан кезде орын аладьь

80

•      Картель — өнімнің бағасы, өндірістің, қызымет көрсетудің, өткізудің көлемі жөнінде жасырын келісімнің анық түрі.

•      Монополистік бәсекелестік бағадан тыс бэсекелестікке байланысты бірінен бірі айырмашылығы бар ұқсас өнімдерді сататын көп сатушылар болса орын алады.

•      Монопсония нарықта өнім немесе қорды сатып алатын тек бір сатыпалушы болганда орын алады.

•      Олигопсония нарықта өнім сатып алатын тек бірнеше ірі сатыпалушы болганда орын алады.

•      Өнімдер нарығы. Өнімдер нарығында халық тұтыну товарлары сатылады, оларды фирмалар өндіріп, ал тұтынушылар жеке тұтыну үшін сатып алады. Бұл товарлармен қызметтер нарықта қайтадан пайда болмайды.

•      Өндіріс факторларының нарығы. Өндіріс факторларының нарыгының ішіне табиғи қорлардың нарығы, шикізаттар мен жартылай фабрикаттардың нарығы, капиталдық қорлардың нарыгы, еңбек қорының нарығы кіреді. Өндірушілер товарларды өндіріс факторларының нарығында өндірістік тұтыну үшін демек товарлар мен қызыметтерді өндіруле өндіріс құралы ретінде пайдалану мақсатында сатып алады.

Сүрақтар:

1.   Нарық қандай қызыметтерді атқарады?

2.   Нарықтық экономиканың артықшылықтары қандай?

3.   Нарықтық жүйенің кемшіліктері қандай?

4.   Таза бәсекелестіктің белгілері қандай?

5.   Колеңкелі нарықтың пайда болу себептері қандай?

6.   Құнды қағаздар нарығы қандай қызметтерді атқарады?

7.   Қүнды қағаздар нарығы қандай түрлерге бөлінеді?

8.   Экстерналии дегенді қалай түсінесіз?

7. Сұраныс пен ұсыныс теориясының иегіздері.

7.1.      Сұраныс заңы. Сұраныс қисығы. Сүранысқа эсер ететін факторлар.

7.2.      ¥сьшыс заңы. ¥сьшыс қисьгғы. Үсынысқа эсер ететія факторлар.

7.3.      Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттестігі. Нарыктық тепе- тендік, (нарық, тепе-тендік баға).

7.4.      Созылмалық түсінігі. Созылмалық коэффициенттері. Сұраныстың бағаға жэне табысқа байланысты созылмалылығы. Ұсыныстың бағаға байланысты созылмалылығы.

7.5.      Тұтынушылық мінез құлық. Тұтынушының пайдалылықты максималдауын кардиналистік жэне ординалистік тэржімелеу.

7.1. Сұраныс заңы. Сүраныс қисыгы. Сұранысқа эсер ететін факгорлар.

Сұраиыс - белгілі бір уақыт ішінде мүмкін бағалардыи біреуімен тұтынушылардың сатып алғысы келетін жэне сатып алуға шамасы келетін өнімніц көлемі. Сүраныс кейде осы қүбылысты көрсететін график ретінде салынады. Ол

басқа жағдайдың бэрі бірдей болса, бағаның эртүрлілігіне байланысты қанша өнім сұранысқа ие болатынын көрсетеді- 1- кестеде бірнеше апельсин сатып алатын бір тұтынушышЫН болжамдьг сұраныс шкаласы көрсетілген. Бүл кестедегі сүраныс схемасы апельсинның бағасымен эрбір бағамен біздің сатьга алушы қанша апельсин сатып алғысы келетіні жэне сатып алуға шамасы келетінінің арасындагы байланысты көрсетеді.

1- кесте. Жеке сатып алушының апельсин сатып алуғ* сұраныеы (болжамды деректер)______

J^ggj^ggH_6aracbi, т е н г е _____ Апталық сұраныс келемі, дана ,

і J U                                                                                                                                                                                                     і      1 A                    "

Біздің сатып алғысы келетіні және сатьш алуға ш амасы келетш деуіміздің себебі нарықта адамның сатып адғы сы келет'

82

жеткіліксіз. Оның сатып алғысы келетінінің үстіне сатып алуға қабілеті болу керек, жеткілікті ақшасы болуға тиісті. 1-кестеде көрсетілгендей апельсин бағасы нарықта 50 тенге болса

тұтынушы аптасына 10 апельсин сатып алуға эзір, егер апельсин бағасы нарықта 40 тенге болса тұтынушы аптасына 20 апельсин

сатып алуға эзір және тағы солай. Сұраныс шкаласы нарықта бес мүмкін бағаның қайсысы бар екен деген сұраққа жауап бермейді. Нарықтық баға сұраныс пен үсынысқа байланысты.

Бағаның төмендеуі (өзге жағдайлар тең болса) сұраныс көлемінің өсуіне әкеледі, бағаның жоғарылауы (өзге жағдайлар тең болса) сұраныс көлемінің азаюына әкеледі. Баға мен сұраныс көлемінің арасында кері байланые бар. Ол байланысты сүраныс зацы деп атайды.

Сүраныс қисығы.

Сұраныс графигі төменге қарай қүлдыраған қисық сызық арқылы көрсетіледі.

Г рафик 7.1 (а)                                                 Г рафик 7.1 (б)

Авторитетті товарлар

Біз апельсиннің бағасын (теңге) абсцисс осінде орналастырдық, ал ординат осінде апельсиндерге апталық сұраныстың көлемін орналастырдық, өйткені біздің мысалымызда апельсин бағасы бағынышты емес өзгергіш, ал апельсиндерге апталық сұраныстың көлемі бағынышты өзгергіш. Графикті осылай салғанда студенттерге сұраныс қисығының төменге қарай

Құлдыраған қисық сызық екені анық көрінеді.

Қисық нарықта белгілі уақыт ішінде эртүрлі бағамен қанша товардың сатылатынын көрсетеді. Әдеттегі жагдайда

сүраиыс асн бага кері иропорциональды багыныштылыкга болады, демек бага негүрлым жогары болса, сүраныс согүрлым томен болады жэне керісінше, бага негүрлым томен болса. сұраныс согүрлым жогары болады. Бюджеттері шектеулі түтынушылар балама товарларды таңдаумен кездескенле багалары олар үшін жогары болып кеткен говарларды сатып алудан бас тартады. Бүл маңызды ерекшелік сүраныстын кему taxм деп аталады. Сүраныс қисықтарының кобі томен ңарай күлдырайды (График 7.1 (а)), ал авторитетті товарлар саткан жагдайда сүраныс қнсыгы кеііде очгсшс гүріе енелі. мысалы, график 7.1.(6). Мысалы, парфюмерлік фирма лтірдін

багасын          і*, ден                   ге деііін жогарылатқаііда птірді саі>

аіаюдың орнмна кобейгенін баііқагак. Тутынуіиылар лтірдін оаіасыиың жогары болгандыгын оныц самасыні.ш жоі арылыгына балаган жәнс сол отіріе күмарлыкчын киосюіне балаган. Hiрак бага гым жогарылап кеткенде (IM

сүраные деңгені |‘і багасының жагдайындагыдан томен болады. (. үраныс денгейінін кемуініц себептері кандай?

1. һгер бір товардың багасы жогарыласа, адам <>л ювардын орнына отге товарларды (озара ауыстырмалы

немесе балама товарларды) сатып алута тырысады.

2.Багалар оекен кеэде адам бүрыңгысынан кедейленеді- ойткені оныц накты табыстары азайып калады, сондыктан ол бір катар товарларды бұрыңгы кезбен салыстырғанда зч молшерде сатып ала бастайды.

Сонымен катар нарыкта бір товарлардың саны көбенсе және онын багасы төмендесе сол товарды сатып ал> кобейеді.

Нарыктагы сүраныс әртүрлі адамдардың сұранысынын жнынтыгы ретінде калыптасады. Бір адам сұранысынык томендеуі немесе болмауы, табыстары бүл товарды түтыниа кешірек* «кірісуге» мүмкіндік берген өзге түтынушыларлын

с\ранысгарыныц кецеюінің жалгасуымен өтеледі.

( үраныска эсер етегіи факторлар (Сүраиыс детерминанттары) • үраныс леісрмммамтымын бірінің немесе бірнешеуінін ояері1-* - гүіын)чіімлардын тадгамыиын. нарыктагы түтынушылардьж санынын, түтыиушылардың акшалай табыстарынын озгеруі-

(\п‘іллмысгы товарлардын багасьшык. түтынушылардык күгуінін

» н срічгері - нарыюык сүраныстын кнсык сызыгынын ыгысуыиз

»4

келтіреді. Оның оңға қарай жылжуы сұраныстың жоғарылауының, ал солға қарай жылжуы сүраныстың төмендеуінің белгісі. Сұраныс өзгерістерін сұраныс көлемінің өзгерістерінен айыра білген жен, сұраныс көлемінің өзгерістері сұраныстың тұрақты кисық сызығының бойымен өнімнің бағасының өзгерістерінің нэтижесінде бір нүктеден екінші нүктеге жылжиды. Ал сұраныс өзгергенде сұраныс қисығы түгел оңға немесе солға қарай ығысады.

Сүраныс детерминанттары. Сұраныс қисығын салған кезде бағадан басқа факторлар тұрақты деп есептелінеді. Сұраныс детерминанттарының біреуі өзгерсе, сұраныс көбейеді немесе азаяады, ал сұраныс қисығы оңға немесе солға ығысады.

Сұраныс өзгерістеріне ықпалын тигізетін негізгі факторлар:

1.   Тұтынушылардьщ талғамдарының өзгерістері, (мысалы, соңғы кезде жастар ұялы телефондарды орныкты телефондардан, санды фотоаппаратгарды бұрыңгы фотоаппараттардан, электоронды почтаны бұрыңгы почтадан тәуір көреді);

2.   Тұтынушылардың табыстарының өзгерістері. (Экономикадағы өсудің нәтижесінде адамдардың еңбек ақысы жоғарылап, бизнесмендер пайданы көп таба бастайды, бұл авторитетті (престижді -адамдардың ауқаттылыгын көрсететін) товарларға сұранысгы көбейтіп, ал арзан сапасыз товарларға сұранысты азайтуы мүмкін);

3.   Нарықтағы тұгынушылардың санының өзгерістері. (Бала туудың өсуі сэбилерге арналған товарларға сұранысты өсіреді);

4.   Товардың орнын басатын немесе қосымша товарлардың бағаларының өзгерістері. (Егер товарлардың орнын басатын товарлардың бағасы төмендесе, товарға деген сұраныс азаюы мүмкін. Мысалы, қой еті арзандаса, сиыр етіне деген сұраныс төмендеуі мүмкін. Егер қосымша товарлар арзандаса, товарға деген сұраныс көбеюі мүмкін. Мысалы, компьютерлер арзандаса, адамдардың көбі компьютер сатып алып, принтерлерге деген сүраныс көбеюі мүмкін.);

5.   Тұтынушылардың болашақ бағалардың жэне табыстарының өзгерістерін күтуі (түтынушылар бағалар және табыстары өседі деп күтсе, товарларға сүраныс көбейеді, ал бағапар немесе табыстары төмендейді деп күтсе, товарды сатып

85

алуды кейінге қалдыра тұруы мүмкін.);

6. Салық салу, субсиядиялар және мемлекеттік реггеудегі өзгерістер. (Егер салықтар төмендесе, адамдар өздерінің байығанын сезінеді, сондықтан товарларға деген сұраныс

көбеюі мүмкін).

7.2. ¥сыныс заны. Ұсыныс қисыгы. Ұсынысқа эсер ететін факторлар.

¥сыныс - нарықтагы бар немесе нарыққа шығарылуға қабілетті          товарлардың жиынтығы.            Нарықка товарларды ұсынатын ондіріс.

¥сыныс белгілі бір уақыт ішінде мүмкін бағалардың біреуімен өндірушілердің сатқысы келетін өнімніц көлемі. ¥сыныс кейде осы күбылысты көрсететін график ретінде салынады. Ұсыныс заңы басқа жағдайдың бэрі бірдей болса, бага жоғарылаған сайын өндірушілер сатуға ұсынылатын өнімнін көлемін көбейте туседі деп есептейді. Демек баға мен ұсыныс арасында тікелей байланыс бар, ал ұсыныстың қисық сызығы жогарыға қарай өрлеген сызық.

7.2- кесте. Жеке өндірушнің апельсин үсынысы (болясамды деректеп)

^{Апельсин бағасы, теңге}                   Апталық ^сыныс көлемі, дана

50                             ~

60 40

50

30

35 20

20

10

Г5 7.2' КРГТР nt> ь-а            . і^п жси.с өндірушнің апельсин ұсынысы

жөніндегі (болжамды деректер) товардың бағасы жоғарылаған сайын сатушының апельсиндерді көбірек сатуға ынталы екенін көрсетеді. Апельсиннің бағасы 10 теңге болса, сатушы аптасына 5 апельсинді ғана сатуға ұсынады, ал апельсин бағасы 40 тенге болса, апталық ұсыныс 50 дана апельсинге дейін өседі- Апелъсиннің бағасы 50 теңгеге дейін өссе, апталық үсыныс 60 дана апельсинге дейін еседі.

Бағаның арзандауы (өзге жағдайлар тең болса) ұсыныс көлемінің азаюына әкеледі, бағаның қымбаттауы (өзге жағдайлар тен болса) ұсыныс көлемінің көбеюіне экеледі.

Баға мен үсыныс көлемінің арасында тікелей байланыс

86

бар. Ол байланысты ұсыныс заңы деп атайды.

Ұсыныс қисығы. Г рафик 7.2.

Жеке өндірушінің апельсиндер усынысы (бопжамды деректер)

-Величина предложения _е недепю

Апельсин бағасы, тенге

Біз апельсиннің багасын (тенге) абсцисс осіңде орналастырдық, ал ординат осінде апельсиндердің апталық ұсынысының көлемін орналастырдық, өйткені біздің мысалымызда апельсин бағасы бағынышты емес өзгергіш, ал апельсиндердің апталық ұсынысының көлемі бағынышты өзгергіш. Графикті осылай салганда студенттерге үсыныс қисығының жоғарыға қарай өрлеген қисық сызық екені анық көрінедІ. Өнімнің бағасының өзгерістерінің нәтижесінде ұсыныстың көлемінің өзгерістері ұсыныстың тұрақты кисық сызығының бойымен бір нүктеден екінші нүктеге жылжиды.

Ұсынысқа эсер ететін факторлар. Ұсыныс детерминанттары. ¥сыныс детерминантының бірінің немесе бірнешеуінің өзгерісі - қорлардың бағасының, өндіріс технологиясының, салық немесе дотациялардың, басқа товарлардың бағасының, өндірушілердің саны өзгеруі, өнімнің бағасының өзеруі күтілуі - үсыныстың кисық сызыгының ығысуына келтіреді. Оның оңға қарай жылжуы ұсыныстың көбеюінің, ал солға қарай жылжуы ұсыныстың азаюының белгісі.

¥сыныс қисығын салған кезде бағадан басқа факторлар түрақты деп есептелінеді. ¥сыныс детерминанттарынын, біреуі өзгерсе, ұсыныс көбейеді немесе азаяады, ал ұсыныс қисығы оңға немесе солға ығысады.

¥сыныс өзгерістеріне ықпалын тигізетін негізгі факторлар:

J- Өндірістік шығьшдар өзгерістері. Егер өндірістік шығындар

87

азайса,        ұсыныс             көбейеді,          өйткені             өндірушінің     пайдасы көбейеді.

2.   Технологияның өзгерістері. Жаңа алдыңғы қатардағы технологияларды қолдану ұсыныстың көбеюіне экеледі, өйткені өнімнің бірлігіне шығатын шыгындар азаяды, өндірілген товардың саны, сапасы жэне тұгынушылар ушін тартымдылығы өседі.

3.   Сатушылардың санының өзгерістері. Сатушылардың санының өсуі товар ұсынысын көбейтеді, жэне керісінше сатушылар саны азайса, товар ұсынысы азаяды. Егер конфет шығаратын фабрикалар көбейсе, нарықта конфет ұсынысы көбейеді, ал конфет шығаратын фабрикалардың кейбіреулері жабылып қалса, конфет ұсынысы азаяды.

4.   Өзге өнімдерді өндіргенде пайда табу мумкіндіктерінін езгерістері. Егер өзге товарларды өндіргенде пайда табу мүмкіндіктері өссе, ұсыныс өндірушілердің өзге товарлардь) өндіруге көшуіне байланысты азаюы мүмкін. Мысалы, жьшкы етінің бағасы жоғарыласа және оның бағасы шошза етінін бағасынан елеулі жоғары болса, шошқа етін өндірушілердін бір катары жылқы етін өндіруге көшіп, шошқа етінің өндірісі азаюы мүмкін.

5.   Сатушылардьщ болашақ бағалар жэне болашақ пайдалар жөніндегі күтулерінің өзгерістері. Егер сатушылар болашакта баға жогарылап, пайда көбейеді деп есептесе, олар өндіріс қуатын көбейтіп, ұсыныс көбейеді жэне керісінше. Сонымен қатар болашақта баға жоғары болады деп күтсе сатушылар қазіргі кездегі ұсынысты азайтуы мүмкін. Күзде алмя өндірушілер көктемде алма қымбат болады деп есептесе,

алмасын сатпай көктемге дейін сақтап қоюы мүмкін.

6.   Салық салу, субсиядиялар жэне мемлекеттік реттеудегі өзгерістер. Егер салық салу, субсиядиялар және мемлекеттік реттеуде оң өзгерістер болса, ұсыныс кебейеді, ал теріс езгерістер болса, үсыныс азаяды.

7.3. Сүраныс пен усыныстың өчара әрекегтесгігі. Нарыкты^ тепе-теңдік, (нарық, тепе-теңдік баға).

Бэсекелестік жағдайында нарықтық сұраныс пен нарыктык үсыныстың озара катынасы бағаны сұраныс көлемі мен ұсыныс көлемі тевдескенше езгертеді. Бұл тепе - тевдік бағасы. Оған

сәйкес өнім саны - тепе - теңдік саны.

Нарық күштерінің өнімнің жетіспеуіне немесе артылуына жол бермеу үшін сату мен сатып алу жөніндегі шешімдерді сәйкестіру қабілеті бағаның «теңдестіру функциясы» деп атапады.

Сүраныстың немесе үсыныстың өзгерістері тепе - теңдік бағасын жэне өнімнің тепе - теңдік санын өзгертеді. Сүраныс көлемінің өзгерісі мен оған байланысты тепе - теңдік бағасының өзгеруінің арасында кері байланыс бар, ал ұсыныс көлемінің өзгерісі мен өнімнің тепе - теңдік санының арасында тік байланыс бар. Сүраныс пен үсыныс концепциясы қорлар нарығына да ортақ. Еңбек қорларының, табиғи қорлардың, капитал қорларының бағасы неғүрлым төмен болса, оларға деген сүраныс соғүрлым жоғары, ал олардың ұсынысы согұрлым төмен болады.

Халықаралық валюталық нарықтарды сұраныстар мен ұсыныстарды талдау үшін пайдалануға болады. Шетелдік импортерлер ездерінің валюталарын үсынады. Мысалы Қазақстанның мүнайын сатып алатын елдер оның орнына өзінің валютасын үсынады. Қазақстандық импортерлер шетелдік валютаға сүраныс агенттері. Германияда автомобильдер сатып алу үшін Қазақстандық импортерлер евро сатып алады. Доллардың құнсыздануы АҚШ тың импортын қысқартып, АҚШ тың ішкі экономикасының өсуіне әсерін тигізеді, доллардың курсыньщ көтеріліуі АҚШ тьщ импортын көбейтумен қатар АҚШ тьщ ішкі экономикасының қүлдырауына әсерін тигізеді.

Сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасы нарық қонъюктурасында көрініс табады. Нарық конъюктурасы өндіріс көлемдері, жинақталған қорлардың көлемдері, бағалар мен ақшалай табыстардың қозғалысы сияқты көптеген факторлардың ықпалының нәтижесінде қалыптасып жэне өзгеріп түрады.

Сүраныс пен ұсыныстың табиғи ара қатынасы - олардын тепе — теңдігі — демек товарлар мен қызметтерге қалыптасқан сүраныстың көлемі мен қүрылымының арасындагы жэне олардың үсынысының көлемі мен құрылымының арасындағы сәйкестік.

Бэсекелестік нарықтық баға сұраныс пен ұсыныстың көлемі біріне бірі тең болатын тепе — теңдік бағасы ретінде

89

орнайды. Тепе -теңдік бағасы нарықты тазарту бағасы деп аталады, өйткені тепе-теңдік бағасы орнаған кезде нарык осы товардан тазартылады, демек бұл бағамен ұсынылған товар түгел сатылып кетеді. Бэсекелестік тепе - теңдік ұсыныс пен сұраныс қисықтарының қиылысқан жерінде орналасды.

Товардың багасы жогары болса, ұсыныс сұраныстан жоғары болып артып кетеді, жэне сатушылардын бәсекелестігінің нәтижесінде бағалар төмендеуге бағытталады. Товардың бағасы тепе - тендік нүктесінен төмен болса сұраныс ұсыныстан жоғары болып артып кетеді және бағаның өсуге бағытталуының себебі болады, ейткені сатыпалушылардың ақшасы бағаны жоғары қарай итермелейді.

Кесте 7.3. те Сұраныс жэне ұсыныс графигін тұрғызу үшін қажет деректер берілген. Товардың бағасы 30 тенге болса ғана сатып алуға сұраныс бар товарлар саны,

өндірушілер жеткізетін товарлардың санына тең болады.

Товардың бағасынын, тепе-теңдік бағасынан кандай болсада төмендеуі сұраныстың ұсыныстан жогары болып артылып кетуінің себебі болады.

Товардың бағасының тепе-теңдік бағасынан кандай болсада жоғарылауы үсыныстың сұраныстан жогары болып артылып кетуінің себебі болады.

Кесте 7 3. Жеке сатыпалушының апельсиндерге сүранысы жэне жеке өндірушінің апельсин ұсынысы (болжамды деректер)

              Апельсин   Апталық              Апталық           Бағаны       итер)

             бағасы,       сүраныс               ұсыныс             бағыты

             теңге          көлемі, дана         көлемі, дана

А 50 10 " ' 60 Төмен қарай__. г

^Ь                 40             ^20             ~            50                      Төмен қарай__„

D             30        35         35 p

1           20             І 5 ~                     20                       Жоғары қарай_

Д      To            ~80      "                5                         Жоғары қарай_

90

График 7.3

Сұраныс пен ұсыныстың қисықтары

- величина спроса в неделю

-Величина предложения t неделю

                 О              20               40              60

Апельсин бағасы, тенге

Нарықтық тепе - тендік бағасы ұсыныс пен сұраныс қисықтарының қиылысқан жерінде орналасды: осы нүктеде усыныс көлемі сұраныс көлеміне тең болады.

Қандай болса да тепе — теңдік бағасынан баға төмен болса сұраныс артықшылығы бағаны жоғары қарай итереді, ал баға тепе - теңдік бағасынан жоғары болса ұсыныс өте кебеіп бағаны

төмен қарай тепе - теңдік бағасына қарай итермелейді. Сонымен сұраныс пен ұсыныс товардың нарықтық бағасын және өндірілетін және тұтынылатын товардың көлемін

анықтайды.

7.4. Созылмалық тусінігі. Созылмалық коэффициенттері. Сұраныстың бағаға жэне табысқа байланысты созылмалыгы. Ұсыныстың бағаға байланысты созылмалығы.

Сүраныс пен үсыныстың созылмалығы сұраныс пен ұсыныстың қандай болмасын бір фактордың ықпалымен

өзгеруінің деңгейін көрсетеді. Бағаның өзгеруіне байланысты сатып алынатын товардың санының өзгерістері әртүрлі болуы мүмкін және оның санын өлшеуге болады. Үш жагдайды ерекшелеуге болады:

1)          Созылмайтын сүраныс. Товардың бағасы 1 % төмендегенде сатып алынған товардьщ саны 1 % дан аз мөлшерде көбейсе (әлсіз жауап әрекет).

2)          Созылмалы сұраныс. Товардың бағасы 1 % төмендегенде сатып алынған товардьщ саны 1 % дан көп мөлшерде көбейсе (күшті жауап әрекет).

91

3)          Сүраныстыц бірлік созылмалығы аралық вариант. Товардың багасы 2 есе төмендегенде, сатып алынған товардың саны екі есе көбейсе орын алады.

Сүраныс созылмалығының үш жағдайын график түрінде көрсетуге болады: График 7.4.

Созылмалы            Сұраныстың     бірлік Созылмайтын сұраныс.  созылмалыгы. сұраныс.

ч

BD

        Саны, млн                        Саны, млн                       Саны, млн

Сұраныс созылмалығының графиктері баға екі есе төменденде (А нүктесінен В нүктесіне дейін ) сұраныстыН созылмалы, созылмайтын немесе бірлік созылмалылығына байланысты жалпы өнім сатудан түскен ақша өскенін, өзгермей қалғанын немесе азайғанын көрсетеді.

Сүраныс созылмалығының тәжірибелік маньізы сазылмалылықтың эртүрлі жағдайларының товарды сатканда түсетін ақшаның көлеміне тікелей ықпал етуіне байланысты. Товарды сатқанда түсетін ақшаның жалпы көлемі товардын бірлігінің бағасының сатылған товардың санына көбейтіндісіне

тең.

Сұраныс созылмалы болса, баға төмендегенде товарды сатқанда түсетін ақшаньщ көлемі өседі, демек сұраныс созылмалылығы 1 ден астам.

Сұраныстың бірлік созылмалығы жағдайында бага төмендегенде товарды сату көлемінің өсуі бағанын төмендегенінен сауда көлемінің азаюын дәл жабады товарды сатқанда түсетін ақшаның көлемі өзгермейді. Сүраныс созылмалы 1 ге тең.

           Созылмайтын    сұраныс    жағдайында      баға         төмендегенде

92

Альфред Маршалл уақыттың үш кезеңін ерекшелеген:

1)   Бір мезеттік тепе - теңдік, ұсыныс өзгеріссіз;

2)   Қысқа мерзімді тепе - теңдік, фирмалар бар кәсіпорындарда товарды өндіруді көбейте алады;

3)   ¥зақ мерзімді тепе - теңдік, фирмалар жаңа кәсіпорындарды салып товарды өндіруді көбейте апады, салада бір фирмалар пайда болып, бір фирмалар ғайып болуы мүмкін;

Сұраныстың өсуі уақыттьщ әр түрлі кезеңдерінде бағаға әртүрлі ықпал етуі мүмкін. Біріншіден, егер өзгеріссіз ұсыныс дұрыс таратылса, сүраныстың өсуі бағаны өсіреді жаңа бір мезеттік тепе - тендік орын алады. Екіншіден, сұраныстың өсуіне байланысты фирмалар ұсынькты өсіреді, қысқа мерзімді тепе -

теңдік орын алады, бірақ кәсіпорындардар саны бұрыңғыдай болып қалады. Үшіншіден, сүраныстың өсуіне байланысты табиғи ұзақ мерзімді тепе - теңдік орын алады, кәсіпорындардьш саны, пайдаланылатын қорлар көлемі өзгереді, бағалар өзгерген шығындарға икемделеді.

Маршалл тепе - теңдіктің үш түрін өндірушілердің өзгерген бағаға икемделу үшін қандай уақыты барына байланысты ерекшелеген: уақыт тығыз болса, олар ештеңені өзгерте алмайды, қысқа мерзімді уақытта олар еңбек пен өзгермелі факторларды озгертеді, ал ұзақ мерзімді уақьпта олар барлық факторларды

өзгертіп толық икемделе алады.

7.5. Тұгынушылық міыез күлық. Түгынушынын пайдалылықты максималдауын кардиналистік жмв орднналистік тәржімелеу.

Қосымша пайдалылық категориялары жөніндегі классикалық көзқарастардың қазіргі замандағы варианты тұтынущылық мінез қүлықтың теориясының негізі болып табылады. Сонымен қатар түтынушылық таңдау мен қосымша пайдалылық теориясының арасында айырмашылықтар да бар.

Қосымша пайдалылық тек тұтынушылар таңдаған товарлардьм ғана функциясы емес, ол товарлардың барлығының функциясы.

Ьгер түтынушылар тавдауы жағдайында қосымша пайдалылыкты а солюта өлшеу қажет болса - бүл кардинализм. Егер түтынушылар таңдауы жағдайында қосымша пайдалылыкты салыстырмалы түрде өлшеу қажет болса - бүл ординализм .

94

Тұтынушылық мінез құлық теориясы бойынша товарлардың кұны «абстрактты еңбек» категориясын пайдаланбай анықталады.

Кардиналисттер (У.Джевонс, А.Маршалл, Д. Робертсон жэне басқалар) қосымша пайдалылықты өлшеудің абсолюттік көлемдерін іздеумен айналысқан. Бірақ олар қосымша пайдалылықты өлшеудің абсолютгік көлемдерін таба алмаған сондықтан қосымша пайдалылықты салыстыру ушін қосымша пайдалылықтың ақшалай бағалауын пайдаланған. Ординалисттер (В.Парето, Дж.Хикс және баскалар) косымша пайдалылықты өлшеудің абсолютгік көлемдерінің орнына салыстырмалы талдауға көшуді ұсынған. Олар сатыпалушылардың товарлардьщ бір жиынтығын өзге жиынтығынан артық санап таңдауын анықтауды ұсынған.

Тұтынушылық мінез құлық. Тұтынушылық мінез - құлық - нарықта ұсынылатын товарлар мен қызметтерді өндіруді дамытуды анықтайтын, оларга деген тұтынушылардың сүранысын қалыптастыру процессы. Тұтынушы «ақшасымен дауыс беріп», товарлар мен қызметтерді таңдайды. Сондықтан өндіріс тұтынушының қызыметін атқарады және тұтынушының айтқаны эр қашанда дұрыс. Тұтынушылық мінез — құлық, өз ойынша, табыстарын максимальды пайдалылық жэне тиімділікпен игіліктерді сатып алуға жұмсайтын адамдардьщ табыстарына байланысты. Адамдардың тұтынушылық игіліктерді сатып алу кезіндегі мінез құлықтары субъективті және жеке-дара.

Тұты нуш ы ларды ң көптеген жеке таңдаулары нан товарлардың әрбіреуіне ж иы нты к сұраны с қалыптасады, ол өндіріс пен ұсынысқа нарықта қанша товарлар қажет екені жөнінде белгі береді.

РЕЗЮ М Е

•        Сұраныс - белгілі бір уақыт ішінде мүмкін бағалардың біреуімен тұтынушылардың сатып алғысы келетін жэне сатып алуға шамасы келетін өнімнің көлемі. Сұраныс кейде осы құбылысты көрсететін график ретінде салынады.

•        Баға мен сұраныс көлемінің арасында кері байланыс бар. Ол байланысты сұраныс заңы деп атайды.

•        ¥сыныс - нарықтагы бар немесе нарыққа шыгарылуға қабілетті товарлардың жиынтығы. Нарыққа товарларды

ұсынатын өндіріс.

•        Ұсыныс белгілі бір уақыт ішінде мүмкін бағалардың біреуімен өндірушілердің сатқысы келетін өнімнің көлемі. Ұсыныс кейде осы қүбылысты көрсететін график ретінде салынады.

•        ¥сыныс заңы басқа жағдайдың бэрі бірдей болса, баға жоғарылаған сайын өндірушілер сатуға ұсынылатын өнімніқ көлемін көбейте түседі деп есептейді.

•        Сұраныс пен үсыныстың табиғи ара қатынасы - олардың тепе - теңдігі - демек товарлар мен қызметтерге қалыптасқан сұраныстың көлемі мен кұрылымының арасындағы жэне олардың үсынысының көлемі мен қүрамының арасындағы сэйкестік.

•        Бәсекелестік нарықтық баға сұраныс пен ұсыныстың көлемі біріне бірі тең болатын тепе - теңдік бағасы ретінде орнайды.

•        Тепе -теңдік бағасы нарықты тазарту бағасы деп аталады, өйткені тепе - теңдік бағасы орнаған кезде нарық осы товардан тазартылады, демек бұл бағамен ұсынылған товар түгел сатылып кетеді. Бэсекелестік тепе — теңдік ұсыныс пен сүраныс қисықтарының қиылысқан жерінде орналасады.

Сұрақтар:

1.     Сүраныс заңы деген не?

2.     Ұсыныс заңы деген не?

3.     Тепе - теңдік бағасының анықтамасын беріңіз?

4.     «Кардинализм» деген не?

5.     «Ординализм» деген не?

6.     Қандай сүраныс детерминанттарын білесіз?

7.     Қандай ұсыныс детерминанттарын білесіз?

8.     Сүраныс созылмалығы деген не? Оны бизнесте калаЙ пайдалануға болады?

9.     «Қосымша пайдалылық» деген не, және бүл түсінікті тэжірибеде қалай пайдалануға болады?

Қандай бағаны нарықты тазарту бағасы деп атзйды?

Алфред Маршалл уақыт мерзіміне байланысты қандаЙ үш тепе - тендік түрін ерекшелеген?

ЖЕКЕ-ДАРА         ¥ДАЙЫ         ӨНДІРІС:         МӘНІ          МЕН

ЗАНДЫЛЫҚТАРЫ

8. Кәсіпкерлік қызмет, онын негізгі турлері мен бағыттары

8.1.      Кәсіпкерліктің элеуметтік-экономикалық заты, онын сипаттық белгілері. Кэсіпкерліктің негізгі тэржімелері: классикалық, жаңа классикалық, инновациялық.

8.2.      Кәсіпкерлік қызметтің түрлері. Кэсіпкерліктің үйымдык формалары; олардың артықшылықтары мен кемшілектері.

8.3.      Қазақстан Республикасындагы кәсіпкерлік: экономикалык жэне қүқықтық жағдайлары, қалыптасу жэне даму мәселелері.

8.1. Кэсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық заты, оның сипаттық белгілері. Кәсіпкерліктің негізгі тәржімелері: классикалық, жаңа классикалыКі инновациялық.

Қазақстан экономикасының нарықтық жагдайға көшуі жән элемдік экономикаға кірігуі тек меншікті жаңарту негізінде жән кэсіпкерлікті ынталандыратын жағдай жасағанда ғана мүмкі болады.

Кәсіпкерлік — игіліктерді өндіру қызыметі. Ол келесі принциптерге негізделеді:

•        Тұтынушы мен пайдаға бағытталу;

•        Қызметтің даралығы;

•        Істі тұрақты негізде жүргізу;

•        Тәуекел;

•        Мүліктік жауапкершілік.

Кәсіпкерлікте басты іскер түлға - кәсіпкер. Кәсіпкерлер - ұлттың «алтын қоры». Олардың интеллектуальдық, белсенділік қызыметі елдің байлығын көбейтіп, өндіріс факторларын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

А.Смит. «кәсіпкер — пайда табу үшін жэне идеясын іске асыру үшін экономикалық тэуекелге бел буатын меншік иесі», *

деп жазған. Кәсіпкер - пайда табу мақсатымен капиталын тәуекелге тігіп, товарлар мен қызыметтерді өндіруД* ұиымдастыратын адам. Кэсіпкер ерекше элеуметтік психологиялық тип, деп, (Шумпетер мен Ф.Хайек)

98

ерекшелейді.7

Кәсіпкерлік потенциалы бар адам тәуекелге сүйеніп өз бизнесін ашқанда бақытты болады.

Зерттеулер белгілі кэсіпкерлердің талантты, жігерлі, жаксы ұйымдастырушы, рухани адамдар екенін көрсетгі. Кэсіпкерлер жұмысты көп жасайды, өз ісін сүйеді және отанына қамқорлық жасайды, тұрмысы нашар адамдарға көмектеседі.

Кәсіпкер қазіргі замандағы экономикалық эдебиеттте жаңа мүмкіндіктер, идеялар, технологиялар іздейтін жэне іске асыратын адам деп анықталған. Ол жаңалықтар енгізеді, капитал салатын жаңа сфералар табады, тәуекелге бел байлайды, ортаның қарсылыгын жеңіп шығады.8

Кэсіпкерлік адамгершілікпен дінге де байланысты. Дамыған елдерде бизнесте жетістікке жету іскерлік этикаға, шаруашыдык жүргізу заңдарын сыйлауға тәуелді.

Кэсіпкерлік үш функцияны іске асырады:

1.   қорлар функциясын: өндіріс факторларын жинақтау;

2.   үйымдастырушылық функциясын: факторларды тиімді ұштастыруды қамтамасыздандыру, пайданы өсіру стратегиясын анықтау жэне тағы басқалар;

3.   шыгармашылық, жаңашылдық функциясын: бәсекелестікте женіп шығу үшін жаңа нарықтар, жаца технологиялар мен товарларды ^айы іздеу жэне нгеру.

Осы функциялардың бәрі бұрын біздін елде партиямен мемлекет билігінде болды. Өйткні мемлекет ол кезде монполист кәсіпкер болды, өндіріс қорларының 90% мемлекет меншігінде болды.

Меншіктің көптүрлілігінің дамуына байланысты жэне кәсіпорындардың түрлері көбеюіне байланысты бұл функциялар кәсіпкерлерге коше бастайды.

Шаруашылықты мемлекеттендіру нэтижесінде кәсіпкерлікке қабілетті адамдар экономикалык, саяси қырғынға ұшырады. Өнеркәсіпті мемлекет меншігіне алу кезінде, ауылда бай кулактардң меншіктерін колхоз меншігіне айналдыру кезінде көптеген кәсіпкерлер Сібірге жер аударылып, елден қуылып

(Народническая экономическая литература. М. 1958, с. 147)

* Вопросы экономики. 1990. № 3

99

жіберілді.

Кәсіпкерлік белсенділікті жандандыру үшін нарықтык орта жасап, енжарлықты жеңу қажет. Аралас экономиканы қалыптастыру қиын және үзақ процесс.

Нарықтық экономикасы бар елдерде меншіктің әр түрлерінің дамып пісуіне ғасырлар қажет болды. Біздің елдегі жекешелендіру процессының көлемі де зор жэне қиын да. ¥лыбританияда мемлекеттік кэсіпорындардың аз бөлшегін жекешелендіруге 8 жыл, ал Чилиде 400 мемлекеттік кэсіпорындарды жекешелендіруге 10 жыл қажет болды. Меншікті мемлекет меншігінен шығарудың басты жолы - жекешелендіру - немесе мемлекеттік меншікті жеке меншікке ақылы, ақысыз немесе жартылай ақы алып айналдыру.

8.2. Кәсіпкерлік қызметтің түрлері. К әсіп к ер л ік тін үйымдық формалары; олардын артықшылықтары меи кемшілектері.

Нарықтық экономикада кәсіпкерлік қызметтің келесі ұйымдастырушылық түрлері тараған:

1.        жеке иелік;

2.        серіктестіктер;3. корпорациялар.

        Дамыган    елдердің                экономикасында           миллиондаған

фирмалар: ірі, орташа, шағын фирмалар қызмет істейді. Ірі фирмалар мен шағын фирмалардьщ арасында келісім шартгар жасалып, кооперация пайда болады. Ірі фирма шағын фирмаға технология ларын, товарларын беріп, жарнамалық қызымет көрсетеді, ал шағын фирма ірі фирмалардьщ тапсырыстарын орындайды. Мүндай кооперация екі жаққа да пайдалы және тиімді.

Кәсіпкерліктің үйымдық формалары бәсекелестік ортадағы өміршеңдіктен туындайды.

1. Жеке иелік - барлық табысты иеленетін жэне бизнестің бүкш тәуекелін көтеретін бір адамның немесе отбасынын иелігіндеп кэсіпорын. Бұл ең көп тараған жэне ең қарапайым форма АҚШ ғы кәсіпкерлік үйымдардың 80% ( 15 млн. ға

жақын) жеке иеліктегі кәсәпорындар. Жапонияда жеке иеліктегі кэсіпорындарды жұмысшылардың тең жартысы жүмыс жасайды-

ұл форма бөлшек саудада, кеңес беру бизнесінде, жөндеу*

100

кұрылыс салу жэне тамақтандыру сферасында кең тараған. Кесте 8.1. Жеке иеліктегі кәсіпорындардъщ артықшылықтары мен кемшілектері:

Артықшылықтары                   Кемшілектері

1.                  Дербестік жэне 1. Үлкен капитал ды тарту әрекеттердің жылдамдығы қиындығы

2.                  Жігерлендіргіштердің 2. Қызымет мерзімінің белгісіздігі көптігі

З.Қызметтің қүпиялылығы      З.Қарыз             үшін     жауапкершіліктщ шексіздігі

                                                              4.Маманданған            менеджменттщ

жеткіліксіздігі

5 Функциональдық кемшілектер

2. Серіктестіктер. Серіктестіктер екі турге бөлінеді: жауапкершілігі шектеулі серіктестік және жауапкершілігі шектеусіз серіктестік.

Серіктестік - екі немесе одан көп тұлғалардың ортақ іс ашу үшін бірігіп кооперация қүруы, кэсіпорынға ортак иелік етуі. Серіктестік мүшелері арасында бірге қызымет істеу, табысты бөлісу, заңды билік, эрбір тұлганың инвестициялар салу сомасы жөнінде келісім жасалады.

Жауапкершілігі шектеусіз серіктестік өзінің барлық мүлкін тәуекелге тігеді. Жауапкершілігі шектеусіз серіктестіктің артықшылықтары мен кемшілектері: . .

Кесте      8.2.       Жауапкершілігі            шектеусіз        серіктестіктщ

артыкшылыктаоы мен кемшілектері:                    ------- ----- ------- -—

Артықшылықтары                          Кемшілектері              ----------- _

                                                                        1                     Жауапкершіліктің

1 .Еркіндік жэне әрекеггердің

_{жылдамдыгы}                                            шектеусіздігі                  -----------

2.Инвестициялық           капиталды 2.Серіктестердщ

біріктіру                                                      психологиялық            сиыспауы,

сенбеушілік мүмкіндігі---------__ З.Менеджментте қосымша З.Тэжірибенің жетіспеуі мүмкіндіктер

Кооперативу жауапкершілігі шектеусіз серіктестіктің бір

            Жауапкершілігі            шектеулі серіктестіктер - серіктестердің

101

жауапкеріііілігі олардыц салған капиталының мөлшерінде шектеулі кәсіпорындар. Қазакстанның заңдарына сэйкес жауапксршілігі шектеулі серіктестікті бір жеке тұлга да аша алады. Осы формлар шағын бизнесте кең тараған. Онык

артықшылыктары:

•        дербестігі;

•        нарыққа жылдам икемделуі;

•        жергілікті жагдайга икемделуі;

•        басқару шыгындарының аздыгы;

« жеке тэуекел;

•        жетістікке жедел жету мүмкіндігі.

3. Корпорация. Кәсііікерліктің басым формасы корпорация Ол акцнонерлік когам. Акционерлік капиталдык, акиионсрлік коі амныц артықшылықтары кандай?

1.  Ьүл тургын халыкгыц. клсіпорыилардыц, банктердін капиталы» жшіап алу эдісі. Қаржыны жинан алмаса ірі күрылыстар салу, капитал жүтқыш көптеген ж о б а л а р д ы іскс

асыру мүмкін болмас еді.

2.  Капиталлын күйылуыньш жылжымалылығы: капитал болашагы бар сфераларга акциялардың курсына. днвидендтер денгейіне. компаниянын имиджіне жауап әрекет ретінде күйылады.

-V Акционерлік меншік экономиканың монополизациядан шыгуына жагдай жасайды, шагын бизиестің дамуын

ынталандырады.

4.  Ливиденттер денгейі, қүнды қагаздар биржаларынын кызыметі аркылы. Доу-Джонс индексының козгалысы аркылы жэне баска көрсеткіштер аркылы акционерлік капитал экономиканың барометрінің ролін аткарады.

5.  Акционерлік капитал — тәуекелді тарату формасы. жачапкершілік акцияның, күнымен шектеледі. Акционер гэуекеліе тек акцияларын тігеді, жогалтса ол тек акциялар үшін төлеген акшасын жогалтады, баска мүліктеріне ещ кауіп төнбейді.

Ьүл шет елдік ннвесторлар үшіи үйреншікті шет ел капиталы» гарту формасы,

7. Дкционерлік форма сала барьерлерін бүзып, көп салады конііерндерді экономикадагы басты түлгага айналдырады

омпанияда жасайтын адам дар акцияларды сатып адса-

102

акционерлік         қоғамның           табыстарының                өсуіне   мүдделі болады.

Кәсіпкерліктің акционерлік формасы - қорларды жинақтау жэне тәуекелді тарату, қаржыларды саладан салаға құю әдісі, өндіріс факторларын акциялар шығару механизмі арқылы тиімді пайдалану әдісі.

Акция - иесіне фирманың пайдасының бір бөлшегін дивиденд түрінде алып табыс табуға жэне фирманы басқаруға қатысуга құқық беретін, акционердің акционерлік қапиталда үлесі жөнінде куәлік ететін - құнды қағаз.9 Дивиденд алу құқығы фирма пайда тапса жэне директорлар кеңесі немесе акционерлердің жалпы жиналысы шешім қабылдаганда ғана пайда болады. Дивиденд мөлшері фирманың тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты.

Акционерлік қоғамның негізгі түрлері:

•     Қоғамдық немесе ашық. Акциялар биржалық немесе биржадан тыс айналымдарда айналады.

•     Жеке немесе жабық, акциялар жеке тулғалардың немесе заңды тұлгалардың, отбасылардың аз тобының меншігінде болады.

Акциялардың негізгі түрлері:

■ Артықшылықты акциялар. Олар әдетге дауыс беру құқығын бермейді, бірақ тұрақты дивидендтерді қамтамасыздандырады.

•     Қарапайым акциялар. Олар дауыс беру құкығын береді, бірақ дивидендтері фирманьщ табыстарына байланысты болады жэне артықшылықты акцияларға диведендтерді төлегеннен кейін ғана қарапайыи акцияларға дивидентер төлене бастайды..

Акциялар иесінің аты жазылған, немесе ұсынған адамның иелігіндегі акциялар болады. Нарықтық экономикада эдетте аты жазылган акциялардың үлесі аз болады. Акциялардың көбі

ұсынған адамның иелігіндегі акциялар болады.

        8.3. Қазақстан             Республикасындағы            кэсіпкерлік.

экономикалық және құқықтық жағдайлары, қалыптасу жэне даму мәселелері.

             Әлемдік теория      мен    тәжірибе        кэсіпкерліктің элемдік

Положение об акционерных обществах и общ ествах с ограниченной ответственностью. Экономика и жизнь. 1970. №7

103

тэжірибссін жимақтап оның тиімді жүмыс жасауы үшін кажет талаптарды зандарда беркіткен. Белгілі галымдар Ф.Хайек пен Я. Корнаидын пікірлеріне сәйкес:

1.      Бизнеске ешкім араласпауга тиісгі. Тиым салынбаган нэрсенің бэрін жасауға болады.

2.      Жеке келісімдердің орындалуын          кепілдендіру қажет.

(Ф.Хайек әсіресе екі ережені орындау қажет деп есептейді:

■ Біреудің меншігін иеленуден бас тарту;

• Ерікті түрде мойныца алған міндеттемелерді орындау.)

3.Меншікті қоргауды қамтамасычдандыру.

4.С’алық жүйесі инвестицияларды шектемеуге тиісті.

5. ІІесне саясаты капиталдың қалыптасуы мен осуін ышаландыруга тиісті.

6.Жокс секторды қоіам силауга тністі.

К.х-іпкерлікті іацдар жүііесі реттейді: кәсінорындар. клсіпкерлік, мсншік, еалыктар, қүнды қагачдар жоніндсгі іандар. Кәсігікерлік кызметте міндеттемелерін бұзғаны үшін

касіпкерлер іаң жүчінде жауапкершілікке тартылады.

Қачакстан Рсспубликасында 2001-2002 жылдарда шагын косіпкерлікті дамыту жэне қолдау багдарламасы кабылданган.

Қазакстан Республикасында шагын кэсіпкерлік субъекттерін тіркеу өзге заңды тұлғаларды тіркеумен салыстырғанда оңанлатылган.

Қазакстан Республикасының 1997 жылы 19 маусымда кабылданган «ЦІагын кэсіпкерлікті мемлекеттік колдау жөнінде» Занына сэйкес шагын кәсіпкерліктің келесі үйымдык-күкыктык формалары карастырылған: • Толық серіктестік

•  Коммандиттік серіктестік

•  Жауапкершілігі шектеулі серіктестік

•  Қосымша жауапкершілікті серіктестік

•Ондірістік кооператив.

Толық серіктестік - екі немесе одан көп жеке немесе занды т\лалардыц пайда табу максатымен кәсіпкерлік кызметті іскс лсыру үшін біріілі, серіктестікке қатысушылар онын іс>,,с кагысады және серікгестіктің міндеттемелері бойынша толык жл\аикершілік~гі іек салынган капитал мелшерінде емес бүкіл өз мулкімен отеуі е міндетті.

Комманлнггік серіктестік - екі немесе одан көп жеке немесе

104

заңды тулғалардың пайда табу мақсатымен кэсіпкерлік қызметті іске асыру үшін бірігуі, серіктестікке кейбір қатысушылар (толық серіктестер) оның ісіне қатысады жэне серіктестіктің міндеттемелері бойынша толық жауапкершілікті тек салынған капитал мөлшерінде емес бүкіл өз мүлкімен өтеуге міндетті, ал өзге (коммандистер немесе салымшылар) серіктестіктің міндеттемелері бойынша жауапкершілікті тек салынған капитал мөлшерінде өтеуге міндетті.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік - екі немесе одан көп жеке немесе заңды тұлғалардың пайда табу мақсатымен кәсіпкерлік қызметті іске асыру үшін бірігуі, серіктестікке қатысушылар оның ісіне қатысады жэне серіктестіктің міндеттемелері бойынша жауапкершілікті тек салынган капитал мөлшерінде өтеуге міндетті. ҚР заңдарына сэйкес жауапкершілігі шектеулі серіктестікті бір жеке түлға да үйымдастыра алады.

Қосымша жауапкершілікті серіктестік - жауапкершілігі шектеулі серіктестіктен айырмашылығы: егер қосымша

жауапкершілікті серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болса, қатысушылар кредиторлардьщ алдындағы борыштарын өздерінің жарғылық капиталға салған салымдарының үлесті сомасына байланысты салыстырмалы мөлшерде өз мүліктерімен

өтеуге міндетті. Демек, олар толық серіктестіктерге ұксас.

Өндірістік кооператив — азаматтардың мүшелік негізінде мүліктік пай жарналарын біріктіру жолымен жэне кооператив мүшелерінің еңбекке қатысуы арқылы бірге кәсіпкерлік қызметті іске асыру ушін ерікті бірігуі. Өндірістік кооперативтің мүшелері оның міндеттемелері бойынша жауапкершілікті ортақ мүлікпен, ол жетіспеген жағдайда өз жеке меншігіндегі мүлікпен төлейді. Өндірістік кооперативтің мүлкі мүшелерінің пай жарнасы есебінен жэне тапкан табыстарынан жэне баска көздерден қалыптастырылады.

Шағын кәсіпкерлік субъекттеріне кэсіпкерлік қызметгі заңды түлға қүрмай салық органдары берген патент немесе жеке кәсіпкерлік жөнінде куэлік негізінде іске асыратын жеке тұлғалар

да жатады.

Шағын кәсіпкерлік субъекттерінің кэсіпорындарының қызыметін Әділет Миннстрлігі әзірлеген жобасын ҚР Үкіметі беркіткен типтік жарғы негізінде іске асыруга болады.

105

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталының мөлшері он есе азайтылып қазір 100 айлық есептік көрсеткішке тең. Жарғылық капитал мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін бір жыл ішінде қалыптастырылуға тиісті. Мемлекеттік тіркеу ұшін алынатын ақы 5 айлық есептік көрсеткішке тең. Тіркеу мерзімі 3

жұмыс күнінен аспауга тиісті.

Шағын кәсіпкерлікті дамыту жэне қолдаудың мемлекеттік бағдарламаларын 1992 жылдан қазіргі кезге дейін іске асыру ҚР жеке кәсіпкерліктің қалыптасуының негізін салды. Шағын кәсіпкерлік экономикасының жьшжымалылығы аз уазытга шағын инвестициялар мен тәуекелмен товар айналым сферасындағы жағдайды жақсартып түрақтандыруга мүмкіндік берді.

Кәсіпкерліктің дамуына 1997 ж. 6 наурызда шыққан №3398

"Шагын кәсіпкерлікті белсенділендіру және дамытуды мемлекеттік қолдау шаралары жөнінде» жэне 1998 ж. 27 сәуірде шыққан №3928 " Азаматтар мен заңды түлғалардың кәсіпкерлік қызметке еріктілігіне құқығын қорғау жөнінде" ҚР Президентінің Нүсқаулары зор эсер етті.

Шағын кэсіпкерліктің сферасын сипаттайтын экономикалық көрсеткіштер экономиканьщ бүл секторында болып жатқан оң озгерістерді көрсетеді. Жаңа жүмыс орындарын ашу, товарлар нарығын отандық товарлар мен қызыметтермен толтыру, кәсіпорындардың инновациялық белсеңцілігін кетеру мақсатымен шағын кәсіпкерлікті дамыту мемлекеттік қолдаудын арнайы шараларысыз мүмкін еместігін дамыған елдердін тэжірибесі керсетеді.

Шағын кэсіпкерліктің дамуына кедергі жасайтын мәселелерді шешу қажет:

•      Негізгі жэне айналмалы қорларды сатып алуға кажет несиелердің шектеулілігі;

•      Өндірістік ғимраттарды сатып алудың күрделілігі және мердігерлік ақының жоғарылығы.

Кадрлар дайындау жүйесінің жоқтығы жэне шағын кәсшкерлікті ақпараттық қолдаудың жоқтығы.

Шағын ^ кәсіпкерлік жолындағы экімшілік кедергілер.

Кәсіпкерлікті дамытуга қолайлы жағдай жасаудың басты бағыты оны ұйымдастыруға және іске асыруға мемлекеттік биліктін акттері, эрекеттеріне байланысты кедергілерді азайту-

әсіпкерлікті дамытудын маңызды факторы салықсалу жүйесін

106

қажет. Өндіріс факторларына деген сұраныс неге тәуелді? Сұраныс өндіріс факторларының бағасына тәуелді деп жауап беруіңіз мүмкін. Бірақ өндіріс факторларының сүранысы туынды сұраныс болғандықтан ол өндіріс факторларының өнімділігіне жэне осы факторлардың көмегімен өндірілетін өнімдердің багасына байланысты.

9.2. Өндіріс функциясы. Жалпы, орташа жэне қосымша шекті өнім факторлар тиімділігінің

(өнімділігініц) көрсеткіштері ретінде.

Өндіріс теориясы пайдаланатын қорлардың саны мен өнім шыгарудың көлемі арасындағы тэуелділікті зерттейді.

Өвдіріс функциясы микроэкономикалық түрғыдан алсақ, өндіріс факторларының эр түрлі ұштастырылғандағы саны жэне өнім шығару көлемінің арасындағы техникалық ара қатынасы. Оның көмегімен фирманың капитал, табиги қорлар, еңбекке сүраныеы анықталады. Өндіріс функциясы әрбір берілген қорлардың санына өнімді шығарудың максимальды мүмкін көлемін немесе берілген өнім көлемін шығаруды қамтамасыздандыру үшін қанша минимальды корлар саны қажет етіліуі мүмкін екенін анықтауға мүмкіндік береді.

Жалпы өнім - шығарылған өнімнің жалпы көлемі. Орташа өнім - шығарылған өнімнің қорлардың жалпы санына бөлінісіне тең. Берілген фактордың шекті өнімі - өзге факторлардьщ саны түрақгы болып қалған жағдайда осы фактордьщ санының бірлікке көбеюіне байланысты шығарылған өнімнің қосымша өсу көлемі. Жалпы, орташа жэне шекті өнім өндірістің бір факторы (еңбек) өзгергенде қалай өзгеретінін келесі мысалда қарастыраиық.

Кесте 9.1. Наубайхананың жалпы, орташажэне ^{шекті өнімі} Наубайшылар Жалпы өнім Шекті өнім Орташа өнім саны, еңбек (2) (3) ⁽⁴⁾ саны (1)

0                                                   0       0          _________¹

1                                                   500   500       ________          ⁵⁰⁰

2                                                   750   1250     ³⁷⁵

3                                                   840   90        280

4                                                   920   80        230

| т                          980                        60                    136

Наубайханада нан піеіріледі. Наубайханада ешкім жүмыс жаеамаса нан пісірілмейді. Жалпы өнім 0 ге тең. Наубайханада бір наубайшы жұмыс жасаса, ол 500 дана нан пісіріп шыгарады. Жалпы онім 500 дана нанга тең, орташа өнім 500: 1 = 500 жэне шекті өнім 500-0=500 нан. Наубайханада екі наубайшы жүмыс жасаса, олар 750 дана нан пісіріп шыгарады. Жалпы өнім 750 дана нанга тең, орташа өнім 750: 2 = 375 жэне шекті өнім 750- 500=250 нан. Наубайханада уш наубайшы жумыс жасаса, олар 840 дана нан пісіріп шыгарады. Жалпы өнім 840 дана нанга тең, орташа өнім 840 : 3 = 280 жане шекті өнім 840-750-W нан. Наубайханада бес наубайшы жұмые жасаса, олар 980 дана нан ііісіріп шыгарады, Жалпы онім 980 дана наша тек, орташа онім 980: 5 = 136 жэне шекті онім 980-920=60 нан. ЬЬ наубайханада наубайшылар саны кобейген сайын жал мы

окімнік осстінін бірақ эрбір келесі наубайшынын шекті онімі гомсндсйтінін жэне орташа онімнің де аіаюын байқаймьп.

Ондіріс факторларына нарықтық бағакұрау жагдайындз фнрмалардың кьиыметі шыгындар мен өнім шыгарудын шекті тиімділігін есептеуге суйенеді. Әрбір кордың қосымша бірлігін пайдалану көмегімен шыгарылган өнімді сатудан түскен табыстардыц өзгерістерінін көрсеткіштерімен өлшенетіи корлардын шекті табыстылыгы өлшегіш кызметін аткарады- Әрбір фирма шыгарылатын өнім көлемін жэне ол үшін кажет корлар шығынының санын есептейді. Фирманың өндірі^ ф\ нкцнясын келесі турде көрсетуге болады:

Q=f(L,C), (1), где

Q - ежім шыгару көлемі.

L - пайлаланылатыя еңбектің саны,

С - капитал көлемі (техникалык қуралдар).

кестеде болжамды вндірістік процесс келтірілген, онын ехнолоінясы капитал мен ецбекті ұштастыруды талап етеді- І'к’

... аМ ІЛ капитал бірліктері келтірілген, ал колденен жо-W у сшылардың бірліктерінің саны келтірілген. Шыгарыл*^н

онімшц молшері әрбір капитал мен еңбектің у ш т а с у ы н ы н киыдмсмнда орналаскан.

Кесте 9.2 <>ирманың өндірістік функциясы

                         1                2                3                4                5

1               6          11         15        18        20

2               11        15         18        20        21 3      15        18         20        21        22

4                              18 20         21        22        23

5                              20 21         22        23        24

Әрбір фирма үшін өз өндірістік функциясын есептеу - берілген өнім көлемін шығару үшін өндіріс факторларының ең тиімді ара қатынастарын табу. Ол үшін өндіріске тартылатын факторлардың өнімділігі, факторларды сатып алу бағасы жэне

шығындары жэне сол факторлардың көмегімен шыгарылатын өнімнің багасы жэне ол өнімге деген сұраныс жөнінде ақпарат қажет.

Кесте 9.3 Фирманың өндірістік функциясы жэне экономикалык; қызыметінің нәтижелерінің қозгалысы | ________----------

Енбек Капит Өнім Шек Өнімнің Өнімді ^{ІІІекті} ал шығару ті бірлігінін сатудан ^табыс көлемі өнім бағасы түскен акша

көлемі

0                        0         0              0              2              0              ⁰

1                        1         6              6              2              12            12

1                  2              11                5            2                     22                           10

1                  3              15                4            2                     30                           8

1                  4              18                3            2                     36                           6

1                  5              20                2            2                     40                           4

9.3. кестенің деректері бойынша, өндірістік функцияның өзгерісі еңбектің техникалық қарулануының кебеюін көрсетеді, өйткені жұмысшылар саны өзгерген жоқ. Осының нәтижесінде өнім шығару көлемі жэне өнімді сатудан түскен ақша көлемі өседі. Бірақ шекті өнім көлемі жэне шекті табыс көлемі төмендейді. Бұлардың төмендеуі жұмысшылардың саны өзгермесе, капиталдың санының көбеюінің кайтарымы бір белгілі кезеңнен кейін азая беретінін көрсетеді.

Шекті өнім - өндірістің өзгермелі факторының косымша

ill

бірлігін пайдалану нәтижесінде шығарылған өнім. Шекті физикалық және шекті ақшалай өнімді (шекті физикалык өнімді шекті табысқа көбейтсе анықталады) жіктейді. Өнеркәсіптің берілген техникалык-технологиялық

қаруландырылуының жағдайында өзгермелі қордың саны өскен сайын шекті өнім көлемі әуелі өсіп, сосын төмендейді.

Мысалы, әрбір жұмысшының шығаратын өнімі олардын санының белгілі бір шегіне дейін өседі де, содан кейін қасымша жұмысшыларды жалдаған сайын төмендей бастайды. Материалдар, шикізаттардың да қайтарымы белгілі бір шегіне жеткеннен кейін төмендей бастайды.

93. Шекті өнімділіктің кему зандылығы. Өндірушінің шығьшдарын минималдау (негурлым азайту) және пайдасын (исғүрлым көбейту) максималдау принцип.

Шекті физикалық өнімнің өзге қорлардың саны өзгермеген жағдайда, бір қордың жаңа бірліктерін қоса берген сайын кемуі, қордың әрбір қосымша бірлігін пайдаланудың табыстылығынын кемуіне жетелейді. Табыстылықтың кему заңы деп осыны атайды. Табыстыльщтьщ кемуі өндіріс факторына дегея сүранысты баяулатып, факторлардың бағасына жэне факторлык

табыстарға эсер етеді.

Өнім шығарудың өсімі, егер өзге қорлар саны озгеріссһ қалса, берілген қордың жаңа бірліктерін қосқан сайын азая береді, бүл көріністі шекті өншділіктің кему зандылығы

деп атайды.

Өндірушінің шығындарын минималдау және пайдасын максималдау принципі.

Сіз саяжайда көкөністер мен жемістерді өсірген кезде, ағаштар мен көкөністерді суарсаңыз өнімді көп аласыз. Егер жазда ыстық кезде өсімдіктерді суаруға екі есе көп СУ шығындасаңыз, алатын өніміңіз екі есе немесе одан да көпке

жоғарылауы мүмкін. Сіз өсімдіктерді суаруға судың көлемін үсТ* үстіне көбейте берсеңіз, суарылатын жер көлемі өзгермесе, сіздін шығыныңыздың қайтарымы азаюы мүмкін. Суды есепсіз көп куя

оерсеңіз немесе қар суы басып кетсе, бау бақшаңыздагы өсімджтеріңіз есудің орнына шіріп кетуі мүмкін.

         РоіР ФиРманың шығындарын            минималдауға            жәііе

112

пайдасын максималдауға тырысатынымен есептесу қажет. Бүл мақсаттарға фирма өндіріс көлемін жэне пайдаланатын өндіріс факторларының санымен ара қатыныстарын олардың өнімділігі мен бағаларын есепке ала отырып өзгерту арқылы қол

жеткізе алады.

      Өндірушінің     шығындарын                    минималдауга     фирма

пайдаланатын факторлардың саны мен арақатынасы шекті ақшалай өнімнің бір фактордың (мысалы еңбектің) бағасына қатынасы шекті ақшалай өнімнің өзге фактордың (мысалы

капиталдың) бағасына қатынасына тең болса қол жеткізеді.

Еңбектін шекті енімі --         Капиталдын шекті енімі

Еңбектің бағасы            —    Капиталдың бағасы

Фирманьщ пайдасының максималды деңгейіне шекті табыс шекті шыгындармен теңесетін өндірістің көлемі кезінде қол

жетеді.

Маржиналистік көзкарас бойынша «таза» нарықтық экономикада табысты тарату әртүрлі факторлар — еңбек, капитал, табиғи қорлар - нарығында іске асырылады. «Саудаға» қатысушылардың барлығы әз шешімдерін қосымша шығындар мен қосымша пайдаларын салыстыру негізінде қабылдайды. Әртүрлі адамдардың эртүрлі білімдері бар, ілімдері бар, біреулердің капиталдары немесе табиғи қорлары бар жерлері болады. Фирмалар адамдардың қабілетін, капиталы мен табиғи қорларын пайдалану үшін ақы төлейді. Осындай ақының мөлшері (факторлық табыстардың кәлемі) эр фактордың өнімділігіне де байланысты. Факторлар арасында табыстардың таратылуы оларға деген сұраныс пен үсынысқа да тәуелді.

Өндіріске капитал, табиғи жэне еңбек қорларымен қатар уақыт қажет. Бір күнде завод салып немесе жеміс ағашын бір айда өсіру мүмкін емес. Өндіріске уақыттың ықпалын анықтау үшін ұзақ жэне қысқа кезеңді ерекшелейді. Қысқа кезең - фирмалар еңбек заттары, жүмысшылар саны сияқты озгермелі факторларды өзгерту жолымен өндірісті өзгерте алатын кезең. Мысалы фермер сауын сиырлар табынын азықтандыру үшін жем-шөпті көбейтіп, сауыншылар мен сиыр фермасында жасайтын жүмысшылардың санын кебейту арқылы сиырлардың күтімін жақсартып ферманың енімін көбейтуі мүмкін. Бірақ қысқа мерзімде сиыр қоралар саны

и з

өзгермейді. ¥зақ мерзім - өндірістің барлық факторларын өзгертуге жеткілікті мерзім. ¥зақ мерзімде фермер жаңа сиыр қоралар салып, оларды мал азығын үлестіретін, мал суаратын, сиырларды сауатын, күбірді жинайтын жаңа техникамен жабдықтай алады.

РЕЗЮМЕ

Түтынушылардың товарларға сұранысы алғашқы болгандықтан, ал өндіріс факторларына деген сүраныс оған тәуелді туындағандықтан экономикалық теорияда өндіріс факторларына деген сұраныс туынды сүраныс деп аталады.

Өндіріс функциясы, микроэкономикалық түрғыдан алсақ, өндіріс факторларының әр түрлі ұштастырылғандағы саны жэне өнім шығару көлемінің арасындағьг техникалык ара қатынасы.

Жалпы өнім - шығарылған өнімнің жалпы көлемі.

Орташа өнім - шығарылған өнімнің қорлардың жалпы санына бөлінісіне тең.

Берілген фактордьщ шекті өнімі - өзге факторлардың саны түрақты болып қалған жағдайда осы фактордың санынын

бірлікке көбеюіне байланысты шығарылған өнімнің қосымша өсу көлемі.

Шекті өнім - өндірістің өзгермелі факторының косымша бірлігін пайдалану нәтижесінде шығарьшған өнім.

Сүрақтар:

1.   Неліктен өндіріс факторларына сұранысты туынды сүраныс деп атайды?

2.   Өндіріс факторларыньщ әр түрлі ұштастырылғандағы саны жэне өнім шыгару көлемінің арасындағы техникалык ара қатынасын қалай атайды?

3.   Жалпы өнімді қалай анықтайды?

4.   Орташа өнімді қалай анықтайды?

5.   Өндірістің өзге факторлардың саны түрақты болып калған жағдайда осы фактордьщ санының бірлікке көбеюіне аиланысты шығарылған өнімнің қосымша өсу көлемі қзл ай

аталады?

6.   Экономикада қандай мерзім қысқа мерзім деп аталады?

кономикада қандай мерзім ұзақ мерзім деп аталады?

114

10.Кәсіпорын капиталынын (қорларынын) айналымы

10.1.  Кәсіпорындар капиталының шеңберлі айналымы жэне толық айналымы.

10.2.  Негізгі жэне айналмалы капитал. Негізгі капиталдың табиғи жэне моральды тозуьг. Амортизация.

10.3.  Инвестициялар өндірістік капиталды қаржыландыру көзі ретінде. Инвестициялар құрылымы. Жалпы жэне таза инвестициялар.

10.4.  Өндіріс уақыты және қорларды айналдыру уақыты. Кәсіпорынның айналмалы қорлары.

10.1. Кәсінорындар капиталының шеқберлі айяалымы жэне толық айналымы.

Товарлық айналым капиталды қалыптастырады. К. Маркстьщ айтуы бойынша, капиталдың пайда болуының тарихи алғы шарты товарльг өндіріс пен дамыган товар айналымы жэне сауда. Товарлы айналымньщ формуласы товар - ақша - товар (Т-А-Т), товардың ақшаға айналып жэне ақшаньщ қайта товарға айналуы, демек сатып алу үшін сату. Бірақ осы формамен қатар біз басқа одан өзге форманы табамыз, ол ақша —товар -ақша (А-Т-А) ақшаның товарға айналуы және товардың ақшаға айнлуы, демек сату үшін сатып алу. Ақша өзінің қозғалысында осы соңғы циклды өткен кезде капитталға айналады.

Т-А-Т шеңберлі айналымы товарды сатқаннан түскен ақша өзғе товарды сатып алуға жұмсалган кезде толығынан бітеді. Егер сіз алма сатып сол ақшаға картоп сатып алсаңыз, ақша картоп сатушының меншігінде қалады. Т-А-Т шенберлі айналымының бастапқы нүктесінде бір товар, ал тупкілікті нүктесінде өзге айналымнан шығып тұтынуі а кіретін товар тұрады. Бұл шеңберлі айналымның түпкілікті мақсаты тұтыну.

А-Т-А шеңберлі айналымының бастапқы нүктесінде ақша, ал түпкілікті нүктесінде тағы да ақша тұр. Бір ақша екінші ақша сомасынан тек саны жағынан ғана өзгеше болу мүмкін. 1 кг алманы 2 долларға сатып алып қайтадан 2 долларға сатып жібергенде еш пай/,!> тулпяйпі. лемек бұл еш мағынасыз өнімсіз

‘с- 2 долларға сат сонда пайда түседі былай жазылады: і

бастапқы алдын ала                      '-----

115

бір өсімге тең. Ол өсім немесе бастапқы қүннан аскан артықшьшық қосымша құн деп аталады. Сонымен бастапқы салынған құн айналымда сақталып қана қоймай өзіне қосымша құнды қосып алады немесе өседі. Осы қозғалыс оны қапиталға айналдырады. Сату үшін сатып алу, немесе дэл айтқанда қымбатырақ сату үшін сатып алу, А-Т-А' бір қарағанда көпес капиталына гана тән форма болып көрінуі мүмкін. Бірақ өндірістік капитал да ақша, ол товарға айналады сосын товарды сату жолымен бастапқыдан көп ақшаға айналады. Пайыз беретін капитал да А-Т-А' қысқартылған түрде А-А' түрінде келтіріледі.

онымен А-Т-А' айналым сферасында көрінетін ақиқат капиталдың жалпы формуласы болып тұр. Акша формасындағы капитал өндіріс қорлары нарығына барып кәсіпорын өндіріс қүралдары мен жүмыс күшін сатып алады. ыс күші немесе еңбекке қабілеті — адамның рухани жэне

изикалық қабілеттері, оларды адам түтынушылық кұндарды

" Г паидаланады- Кэсіпкер жұмыс күшін жапдап алу үшін, рп- ,г;ІС К^Ш1Н 0НЫЧ иесі ез меншігінде өндіріс құралдары жок онпіг.ігДаМ наРықта ¥сынуға тиісті. Қорлар нарығында товарлар:

то Ran                                 Мен ж¥мь,с күшін сатып алып, кәсіпкер

олаппм I ! 6” қызметгеРДІ өндіріуді үйьшдастырады, содан кейін сатканнян 1МД^? нарыгында сатады. Товарлар мен қызметтерді

—             „К-     «      Р                     всірілген ч п І ' алады. А-Т-А'

әпі башгя 64 6^Л1 айналымы бітеді. Бірақ капиталист одан кайта кайтя^Гй^11*10 - кіалиталдьіЧ шеңберлі айналымын қайта өтетін акт Р ередь Капиталдың шеңберлі айналымын бір рет аньпсгағампя кезеңмен кайталанатын процесс ретінде Кя Ы КаПИТШІ айнальшы деп атайды.

өтеді;               ^ ІҢ ШеЧберлі айналымының процессы үш кезеңнен

са^ьшалушьГре^вд™ ледГоаР НарЫШНа Және еңбек наРығына немесе А-Тайнягт^ Ың ақшасы товарға айналады, Екінші налым актьшан өтеді.

түтыну. Ол товапа«нпі!?ИСПҢ сатып игіліктерін өндірістік өндіріс процессын атқадад^н Г ^ Қ Ы Ж °НЬЩ капИТаЛЫ күны жогары товар шыга^лады™*60^ ӨНДф1С элеменггеРінеН

келеді, оның товаріГақшағі “арЫҚҚа саіУшь1 ретінде кайтып

                                     Р             ақшаға айналады немесе Т' - А' айналым

U6

актынан өтеді.

Капиталдың шеңберлі айналымының формуласы.

А-Т < Жк....Ө....Т'-А '

Өк

М.үнда

А - ақша,

Т - товар,

... айналым процессының айырылып қалғанын,

Жк

-жұмыс күші,

. а

өндіріс кұралдары,

Ө - өндіріс

Т' -А' косымша құнға көбейген товар мен ақша мағыналарын береді.

10.2. Негізгі жэне айналмалы капитал. Негізгі капиталдың табиғи жэне моральды тозуы. Амортизация.

Ақшаға айналдырылған өндіріс факторларының құны ка деп аталады, ал финанстық және бухгалтерлік терминологияд

олар кэсіпорынньщ активтері деп аталады.

К. Маркс: «Экономикалык ғасырлар не өндірілетіні ’ қандай еңбек құралдарымен өндірілетінімен ерекшелене . кұралдары тек жүмыс күшінің дамуының өлшемі емес,

асырылатын қоғамдық қатынастардың көрсеткіші.» Д               кйшіоу

Өндірістік құралдарды олардың құнын даиын ө і мінезіне байланысты негізгі жэне айналмалы деп өле ^ _

¥зақ мерзімді активтер - негізгі капитал/ него!?

бұл кэсіпорынның қызмет істеуінің материалдык аді ^ ғимратгар, машиналар, құралдар, көлік тагы аск Р‘ жасалган процессында көп есе қатысып және өзінің қүнын жаң g ге өнімге бөлшектеп көшіреді. Бірақ ұзақ меР3‘ ШЫҒЫндары материалды емес активтер - фирманьщ ұзақ пайда Да жатады. Олар физикалық формалары товарлык келгіреді. Олар - патенттер, авторлык к¥к

маркалар және тағы сондайлар.                          .                ; КЫЗМет

.         Негізгі адалдар « Ч ньш я * » мГалы істейтін            мерзім ішінде бөлшектеп

К.Маркс, Каптал, том І.стр. 191. М.Политиздат, 1968.

517

компьютердің қызмет істейтін мерзімі бес жыл болса, трактордың қызмет істейтін мерзімі он жыл, ғимраттардың қызмет істейтін мерзімі 50-100 жыл.

Ағымдағы активтер. Айналмалы қүралдар - бүл өндірістік қорларда, акша гүрінде, бітпеген өндірісте көрініс табатын еңбек заттары. Олар өз құнын жаңа жасалған өнімге өндірістің бір циклінің кезінде көшіреді. Мысалы мал азығы,

тұқым, қагаз, жанар, жагар майлар тагы басқалар.

Егер өндіріс құралдары жылдан астам пайдаланылса, оларды бірнеше жыл пайдалану мақсатымен сатып алса - олар үзақ мерзімді, қозғалмайтын активтер. Айналмалы немесе ағымдағы

активтер - бір жыл ішінде тұтынылған, сатылған, пайдаланылған құралдар 11

Қысқа мерзімде санын көбейтуге болатын өндіріс факторларын өзгермелі факторлар деп атайды.

Кәсіпорынның қорлары жөніндегі барлық деректер, лардың непзігі (ұзақ мерзімді) жэне айналмалы (ағымдагы)

™ ТСрде °Рналасуьі, жэне қаржы көздері (өз капиталы, ұзақ Д1 ЖЭМ<1 қ.ЬІСҚа мерзімді міндеттемелері) жөніндегі

                                    ЭР'     °ның      балансында      көрсетіледі.      Әрбір

мін                       " Г * Қоғам бала«сын ашық басылымда жариялауға

көлемі г>        т т с     бойынша     кәсіпорынның       қаржыларыньш

жасяп ’ КөздеР1’ орналасуы жөнінде ғана тұжырым капһп,іяг.1.!1МаИДЫ’ °НЫҢ қаРжыльіқ жагдайы жөнінде және Фипманын <-ТӨЛе^ Қ&білеті жөнінде де тұжырым жасайды. активтеппі біР жағында активтер, екінші жағында көрсетілетін Қ¥раит^ІН Қаржы көздері немесе пассивтер мүлкінін кесте' Балансты талдау кэсіпорынның бақылайтын к £ п опы нкГ 1™ бағалаУга мүмкіндік береді.

жатадьГонь I " 3 ^ КӨЗДерІНе ең ^ ымен жаР ™ *ор кэсіпорыннын ЫЛЫҚ Қ0р деп атаУдь,ң себебі, оның көлемін

т    ^   ^   ^    - *              аР^ Сывда белгілей«- Жаргылық қоР - заңды

z                                                                       басты белгісі-                    көлемі

және кәсіпорыннын ^ і ЖӘНе пайда есебінен өзгеРеД1 Ч кұрылтаишы қүжаттарында көрсетіледі-

К. Маркстың теориясында тек ө есептеледі. Батыстық эк               ^ ^                   КСЛИТал нег^зг* жэне айналмалы болып бөлінуі мүыкін деП

капиталга да тэн і^п ^ ^өліну &цц)р'}стіх кзпнталмен катар айналымда*"ь1 деп есептеледі.

118

Негізгі құралдар өз құнын дайын өнімге шыккан ендірістік шығындарға өздері қызмет істейтін мерзім ішінде бөлшектеп амортизациялық төлемдер түрінде көшіреді.

Амортизация - негізгі қүралдардыц тозуы жэне олардың өз құнын дайын өнімге көшіру процессы. Негізгі құралдар физикалық жэне моральдық тозуға ұшырайды. Физикалық тозу - станок машина жэне басқа негізгі құралдардың оларды пайдалану немесе пайдаланбау нәтижесінде пайдалылыгын жоғалтып, тозуы. Егер машиналар пайдаланылса олар тозады, пайдаланылмаса олар тотығып ескіреді.

Моральды тозу - негізгі құралдардың гылыми техникалық процесске (станок, машиналарды өндіру шыгындарының

төмендеуіне немесе олардан да өнімділігі жогары техниканыц шығарыла бастауына) байланысты құнын жогалтуы.

Егер компьютер өндіру шыгыны 2000 жылы 3000 доллар болса, ал 2005 жылы 1000 доллар болса, ескі компьютердің моральды тозуы 2000 доллар болады. Егер өнімділігі екі есе

жоғары жаңа станок шыгарылса, ескі станок моральды тозуга ушырайды.

Амортизациянык негізгі әдістерінің бірі:

1.   Негізгі қорлардың құнын біркелкі есептен шыгару әдісі.

2.   Жедел амортизация әдісі.

Негізгі қорлардың құнын біркелкі есептен шығару әдісі пайдаланылғанда амортизацияға ұшыраган объекттың құны жыл сайын бірқалыпты бірдей үлеспен бүкіл оны пайдалану кезінде есептен шығарылады. Амортизацияның жылдық төлемдерін есептеу формуласының түрі мынандай:

А _{пжыі -}- -----П ~ Л тенге! жыл ,

п

А жыл - амортизацияның жылдық сомасы;

П - бастапқы (баланстық қүны), немесе сатып алу, тасымалдау, монтаждау қүны;

Л - пайдаланудың соңгы жылындагы құралды жок кылу кұны, ол жоқ қылынатын объектты сатудан түскен ақшага тең,

п - қызмет істеу мерзімі, жыл саны.

Тікелей есептен шыгару әдісінің тагы бір түрі: амортизация иормаларын есептеу:

119

и       . ни»/: , мүнда и    ’

На амортизация нормасы немесе жыл сайын бастапкы күииан есентен шыгару үлесі %;

А *ыл амортнчация ныц жылдык сомасы; 11 - негічгі корларлын бастапкы куны.

Жылдык амортнчация мына формуламен аныкталады:

            I//    Пн,

* ,,               ПН‘Н. V МГЫ 1

Ш

Д           аморги чацияныц жылдык сомасы:

II (>асгапкы (олланстык к умы), немесе сатып алу. тасымалда\. чонгаждау куны;

Л иайдаланудын соты жылындагы куралды жок кылу куны, »' куралды сатулан тускен акшага тек;

»     кычмет істеу мерчімі, жыл саны.

Жсдсл амортизация әдісі негічгі күралдарды иайдаланудын оірінші жылдарында олардык бастапкы кунынын негічгі болшегін (50°о дейін) ссептен шыгару. Бул эдіс жылдам дамитын с .Vi ал ар да колданылады. Ол куралдар жедел моральды ескірі п каліан жагдайда куралды ауыстыру уіпін каржы жинакта) жолымен моральды точудан құтылуға көмектеседі, техникалык прогрсссты ынталандырады. Сонымен біз ондірістік капитал, кәсіпорын активтері өндіріс шыгындарынын элементтерін күрайтынын. оларға материалдарга. енбек акыга, амортизациям шыіындар түрінде кірстінін аныктадык.

Ю.З. Инвсстмцнвляр вндірістік капитаны каржыландыр) кті ретшде. Инвестициялар күрылымы. Жалпы және таіа инвестициялар.

Инвестиция lap - жана шводтар, капигальды куралдар

іясад акінвгсрді салуга иіыіатым шыіыидяр- Иивсстициялар - «нлірк куралдарын еидіруге *»« жннактауіа жэяе чатериалдык корларды кобейіуг* шыівтии шыгынлар.

           Иннсстманялар             -             өнлірістік               капиталам

120

қаржыландырудың басты көзі. Инвестициялық шешім шекті табыс пен шекті шығындарды салыстырып олардың ара қатынасына байланысты қабылданады. Инвестициялардан түсетін шекті табыс - инвестицияларды салғаннан фирма аламын деп үміттенетін күтілген таза пайданың нормасы. Шекті шыгандар - пайыз ставкасы. Демек қарыз алуға шығатын шығындар. Фирмалар инвестицияларын күтілген таза пайда пайыз ставкасынан асатын жобаларға салады. Күтілген таза пайда жэне пайыз ставкасы инвестицияларға ықпал ететін екі негізгі фактор. Кэсіпорынды құру және кеңейту үшін қаржьг керек. Әртүрлд салалаға капиталдың эртүрлі мөлшері керек. Егер кәсіпкерлердің өз қаржылары жетіспесе олар қаржыны сыртқы көздерден, танымайтын адамдардан тартудың әдісін табады. Өзге адамдардың қапиталын жинап алудың бастьі формасы акциялар шығару. Қүнды қағаздардың тағы бір түрі облигациялар. Облигация - өзін ұстаушы адамға өзінің нақты күнының тұрақты пайызы түрінде табыс беретін қүнды қағаз. Облигация үстаушылар бірнеше жыл бойы уақытылы табыс табады. Орнатылған мерзім өткенде фирма облигацияны ұстаушы адамға облигацияның номинальды қүнын төлейді. Акцияларды сатып алған адамдардың тәуекелі облигацияларды еатып алган адамдардан зор. Облигация ұстаушы шектеулі болса да түрақты табыс тауып түрады. Акцияларга ондай мүмкіндіктер кепілдендірілмеген.

Кэсіпорынды қаржыландыру көздері:

Ішкі көздер:

•      амортизация, пайда.

Сыртқы көздер: несиелер, акциялар,

•      ООЛИ1 ЗЦИЯлар, облигациялар,       ,г,я пы .

•      мемлекеттік бюджет™ Қ Р және тозгаН Жалпы инвестициялар - таза инвес шыгындарлган капиталдық қорлардың орнын ТОЛ^нвестНцИялар ~ жана каржылардың қосындысына тең. і»за жана қүралдардь' заводтар салуға, жаңа көлік сатып » капиталға сагиаи сатьщ алуға шыгындалған қаржылар. , ^ а қ олардын барлық инвестицияларды (жалпы жин

121

көлемін келесі формула арқылы есептеуге болады:

I =J + dK, мұнда I - жалпы инвестициялар. J - таза (жаңа ) инвестициялар, d - амортизациялық төлемдер нормасы, К - елде жинакталған негізгі капитал.

Елде жинақталған негізгі капитал жэне амортизациялық төлемдер нормасы баяу өзгереді. Таза (жаңа ) инвестициялар жылдам өзгеруі мүмкін.

Кәсіпорындар қаржыларын сақтап және есептік, несиелік кассалық операцияларды іске асыру үшін кез келген банкте есептік немесе валюталық тағы басқа есеп шоттар ашуға құқықты.

Өз есептері бойынша міндеттемелерін орындай алмаған кзсіпорындарды банкрот деп жариялауы мүмкін.

10.4. Өндіріс уақыты және қорларды айналдыру уакыты. Кәсіпорынныц айналмалы қорлары.

Капиталдың шеңберлі айналымын түтастай алсақ онын өндіріс процессы мен қорларды айналдыру процессының түтастыгы екені көрінеді. Капитал айналымының үзактыгы оны өндіру уақыты мен қорларды айналдыру уақытыныН қосындысына тең. Бұл капиталдық кұнды белгілі формада өндіріске салу мезетінен айналымдағы капиталдық қүнның тап сол формада қайтып келу мезетіне дейінгі уақыт мерзімі.

Өндіріс уақытыныц ішіне жүмыс уақыты және өнімнін табиғатына және оны өндіру әдісіне байланысты үзілістер (еңбек заты сол үзіліс кезінде табиғи процесстердің ықпалынд® болып физикалық, химиялық, физиологиялық өзгерістерге душаР болатын жэне ол кезде еңбек процессы толық немесе ж арты лай тоқтайтын үзілістер) кіреді. Мысалы, картопты еккеннен кейін, ол өсіп, пісуін күтуге тура келеді. Алма ағашын еккеннен кейін, оның жеміс беруін бірнеше жыл күтесіз. Ағаш шеберлері ағаштың кебуін күтеді.

Салынған капиталдың өндіріс уақыты екі кезеңнен тұрады' ірінші кезең, оның кезінде капитал еңбек процессында болады,

екінші кезең, оның кезінде капиталдың формасы - әлі дайын емес өнім формасы, табиғи процесстердің өңдеуінде болады, бір^к еңоек процессынан тыс болады. Демек өндіріс уақытының енбек

122

процессынан тыс уакытына байланысты капитал айналымыньщ кезеңі ұзартылуы мүмкін. Айналдыру уақыты - товарды өткізу

уақытына тең, оның ішіне товарды тасымалдау уақыты да кіреді.

Айналдыру уақыты не құрлым қысқа болса, өзге жағдайлар тең болса капиталдың айналым кезеңі со құрлым қысқа болады. Көліктің дамуы, банк жүйесінің дамуы капиталдың айналдыру уақытын қыскартуға, соньщ нәтижесінде капиталдын, айналым кезеңін қысқартуға мүмкіндік береді.

Айналмалы капитал айналдыру түрғысынан қарағанда калиталдьщ бір өндіріс циклы кезінде толық тұтынылып, өзінің табиғи заттық түрін жоғалтып, өзінің құнын жаңа жасалған өнімге толық көшіретін бөлшегі — бүл шикізаттар, жартылай өңделген өнімдер, электр куаты, жанар - жағар майлар, жемшөп, түқым жэне басқа еңбек заттары жэне еңбек ақы.

Еңбек процессы және капиталдың қүнынының өсуінің гүрғысынан капитал түрақты капитал (еңбек қүралдары жэне еңбек материалдары) жэне өзгермелі капитал (жүмыс күші) деп бөлінеді.

Өзгермелі капитал пайдаланылған кезде капитал қосымша еңбек өндірген қосымша күн мөлшерінде өзінен - өзі өсіп отырады.

РЕЗЮМЕ

•      Ақшаға айналдырылған өндіріс факторларының құны капитал деп аталады, ал финанстық жэне бухгалтерлік

терминологияда —           олар кәсіпорынның активтері деп аталады.

•      ¥зақ мерзімді активтер — негізгі капитал/ иегізгі құрялдар- бүл кэсіпорынның қызмет істеуінің материалдық базасы - жер, ғимраттар, машиналар, қүралдар, көлік тағы басқалар. Олар өндіріс процессында көп есе қатысып жэне өзінің қүнын жаңадан жасалған өнімге бөлшектеп көшіреді.

•      Ағымдағы активтер. Айналмалы кү рал дар бұл өндірістік қорларда, ақша түрінде, бітпеген өндірісте кврініс табатын еңбек заттары. Олар өз қүнын жаңа жасалған өнімге өндірістің бір циклінің кезінде кешіреді. Мысалы мал азығы, тұкым, қағаз, жанар, жағар майлар тагы

басқалар.

•      Амортизация - негізгі құралдардың тозуы және олардың өз к¥нын дайын өнімге көшіру процессы.

123

•      Физикалық тозу — станок машина жэне басқа негізгі I кұралдардың оларды пайдалану немесе лайдаланбау | нәтижесінде пайдалылығын жоғалтып, тозуы. Егер машиналар пайдаланылса олар тозады, пайдаланылмаса олар тотығып ескіреді.

•      Моральдық тозу - негізгі құралдардың гылыми техникалық процесске (станок, машиналарды өндіру шығындарынық төмендеуіне немесе олардан да өнімділігі жоғары техниканың шығарыла бастауына) байланысты қунын жоғалтуы.

•      Инвестициялар - жаңа заводтар, капитальды қ^ралдар жэне басқа активтерді салуға шығатын шығындар.

нвестициялар - өндіріс құралдарын өндіруге жэне жинақтауға жэне материалдық қорларды көбейтуге шығатын шығындар.

Жалпы инвестициялар - таза инвестициялар жэне тозған капиталдық қорлардың орнын толтыруга шығындарлған қаржылардың қосындысына тең.

аза инвестициялар - жаңа заводтар салуға, жаңа көлік сатып алуға, жаңа құралдарды сатьт алуға шығындалған қаржылар.

Капитал аиналымының ұзақтығы оны өндіру уакыты

•      ғ х аиналдыРУ Уақьітының қосындысына тең.

Процессы және капиталдың құныныныц өсуінін ж Ьf bIfaH капитал түрақты капитал (еңбек құралдары

Kvmi'i 4 матеРиалДаРЬ1) жэне өзгермелі капитал (жұмыс күші) деп бөлінеді.

е н Р і р і Г капитал пайдаланылган кезде капитал қосымдв отырадыД1^ГеН Қ0СЬШша қ¥н мөлшерінде өзінен - өзі өсіл

Сүрақіар

'• ^ ііз г і капитал деген не?

3 2 ИНалмальі капитал деген не?

ай и тМеЛ' КаПИТал мен т¥рақты капитал арасындай' аиырмашылық қандай?

124

11. Кэсіпорыннын (фирманын) шыгындары жэнетабысы

11.1.           Бүхгалтерлік жэне экономикалык шығындар.

ағымы. Дисконтталган кұн. Ішкі табыс нормасы.

11.2.           Тұрақты, өзгермелі жэне жиынтық шьіғындар^ р ^ шығындар. Шекті (қосымша) шығындар. Өнд р көлемінің эсері. Трансакциялық шығындар. .

11.             3.Фирманың жалпы, орташа жэне шекш табысы. Бухгалтерлік, экономикалык және мвлшерл

" ■ “ I , косымша (шектік) « ш д а р д ы (шектік) табысты салыстыру. нарықтағы фирманың орны.

11.1. Бухгалтерлік жэне экономикалык шығ^ ^ . ^ TagbIC ақша ағымы. Дисконтталған қ¥н. Ішк.

                                      -        пайда       табуға        б а г ь т ^ а н ^

Сондықтан фирма осы мақсатқа жету үшн ез \ материалдар едып қандай товарлар шығару жэне са у, „ тарату,

мен технологияларды               пайдалану, корпар                    й. ,пдайды.

ШЛ мөлшерде ™вар е„діру

               Қабылданған шешімдерге ықпал е                  Ф

маңыздысы шыгындар.                                                                    жімсалған

Шыгынаав - өнімді өндіруге жә"® ® кторларын тарту төлемдер. Жер, капитал, еңбек - өндір Ф „

     үшін төленген төлемдер - шығындарды КҰР                   өндіріс

Негізгі құралдар (айналмайтын акги жаңадан шыгындарына қызмет істеген мерзімі лыК ТӨлемдер жасалған өнімге өз құнын бөлшектеп амортиз ның активтері ^Рінде көшіреді. Өндірістік құралдар,^кәсш <рдьЩ ішіне щышндардың элементтерін құрайды, кіреді.

МатеРналдар, еңбек ақы, амортизациялық төлем ар деп Шығындар анық және анық емес (жасырын) шығ

      бГ ’Неді-                                               .                         ла„ _ ө зге адамдар мен

л*ық шығындар/ бухгалтерлік шығынд Р төлемДер: еңбек ^ымдардан сатып алған қорлармен байланыс шик;зат жэне акь'5 арендалык төлем, машина, құрал#3 » ^ шЫҒЫидар/

          МатеРиалдарға шыққан шығындар.         Аны                 пайдалануға

"“ “ Ры» шыгындар - 03 меишігіндп корлары»

125

11.  Кәсіпорынның (фирманыц) шыгындары жэне табысы

11.1. Бухгалтерлік жэне экономикалық шығындар. Таза ақша ағымы. Дисконтталған құн. Ішкі табыс нормасы.

11.2. Тұрақты, өзгермелі жэне жиынтық шыгындар. Орташа шығындар. Шекті (қосымша) шығындар. Өндірістің көлемінің эсері. Трансакциялық шығындар.

11.3. Фирманың               жалпы, орташа жэне      шектік   (қосымша) табысы.          Бухгалтерлік,     экономикалық    және     мөлшерлі пайда.

11.4. Бағаны, қосымша (шектік) шығындарды жэне косымша (шектік) табысты салыстыру. Жетілген бәсекелік нарықтагы фирманың орны.

11.1. Бухгалтерлік жэне экономикалык шығындар. Таза ақша ағымы. Дисконтталған қүн. Ішкі габыс нормасы.

         Кәсіпкерлік       —      пайда        табуға        бағытталган         кызымет.

Сондықтан фирма осы мақсатқа жету үшін өз іскерлік саясатын құрып қандай товарлар шығару жэне сату, кандай материалдар мен технологияларды пайдалану, қорларды қалай тарату, кандай мөлшерде товар өндіру жөнінде шешімдер кабылдайды.

Қабылданған шешімдерге ықпал ететін факторлардың ең маңыздысы шығындар.

Шыгындар - өнімді өндіруге және сатуға жүмсалган төлемдер. Жер, капитал, еңбек - өндіріс факторларын тарту үшін төленген төлемдер - шығындарды құрайды.

Негізгі құралдар (айналмайтын активтер) өндіріс шыгындарына қызмет істеген мерзімінің ішінде жаңадан жасалған өнімге өз құнын бөлшеггеп амортизациялык төлемдер түрінде көшіреді. Өндірістік құралдар, кәсіпорыннын активтері Щығындардың элементтерін қүрайды, олардын шине материалдар, еңбек ақы, амортизациялық төлемдер кіреді.

Шығындар анық жэне анык емес (жасырын) шыгындар деп бөлінеді.

А,'ЫҚ шығындар/ бухгалтерлік шығындар - өзге адамдар мен ұйымдардан сатып алган қорлармен байланысты төлемдер. ен ек акы, арендалық төлем, машина, кұралдар, шик.зат жэне

Материалдарға шыққан шыгындар.                      Анык емес шыгындар

«асырын шығындар - өз меншігіндгі корларын паидалануга

125

байланысты шығындар. Мысалы, өз меншігіндегі жерді пайдалану, өз меншігіндегі ғимраттарды пайдалану, өзі өсірген жемшөпті мал азығына пайдалану, кәсіпкер өзіне еңбек ақы төлемесе де ол өзге жерде жұмьгс жасаса табатын еңбек ақысы оның жасырын шығыны болып есептеледі, демек жасырын шығындар - «қалтадан төленбейтін» шығындар.

Кэсіпкерлік дарынды осы салада пайдалану үшін қажет ең аз төлем - нормальды (мөлшерлі) пайда деп аталады.

Экономикалық шығындарға - өндірістік сфераға қорларды тартып оларды сонда қалдыру үшін керек анық жэне жасырын шығындар (соның ішінде экономикалық мөлшерлі пайда) демек, барлық төлемдер кіреді.

Таза ақша агымы. Дисконтталған күн. Ішкі табыс нормасы. Капитал деп табыс ағымын әкелетін багалылықты атайды. Пайда

нормасы деп пайданың капиталға бөлінісін атайды.(—)

К

Болашақта жасалатын төлемнің қазіргі кездегі құны бүгін банкке салып қойсақ, мерзімі жеткенде тап сондай болашақта жасалатын төлемді алатын сомаға тең. Қазіргі замандағы табыс ағымының құны ол табыс агымын сатушы сата алатын ең аз сомасына жэне болашақ табыстар үшін сатыпалушы бүгін төлеуге дайын ең көп сомасына тең. Бұл соманы банкке салып жэне көрсетілген табыс агымын алуға болады. Дисконттау - эр уақытта төленетін ақша сомаларын салыстыру эдісі.

Жалпы жағдайда қазіргі замандағы табыс агымының құны: руЛ - £ ^

SU + Г)'

PV - қазіргі замандағы табыс ағымының құны, CFr t уақытындағы табыс ағымының құны, г - дисконттаудың жылдық ставкасы.

11.2. Түрақты, өзгермелі және жиынтық шығындар* Орташа шығындар. Шекті (қосымша) шығындар- Өндірістің көлемінің әсері. ТрансакциялыК шығындар.

Қысқа мерзімді кезеңде шығындарды былай сатылауга оолады:

•      жалпы шығындар (ТС).

•      орташа шығындар (AC).

126

факторлардьщ барлығының санының пайызбен өлшеген өзгерістерімен салыстырып анықтайды. Өндіріс көлемінің қайтарымын тұракты, өскелең, қеміген қайтарым деп ерекшелейді. Өндіріс көлемінің тұрақгы қайтарымы. Егер қолданылатын факторлардьщ барлығының саны п есе пропорциональды өзгерсе өндіріс көлемі де п есе көбейсе, онда өндіріс көлемінщ

қайтарымының тұрақты болғаны. Q2= n Qi.

Өндіріс көлемінің өскелең қайтарымы. Егер қолданылатын факторлардьщ барлығының саны п есе пропорциональды өзгерсе, өндіріс көлемі п еседен көп көбейсе, онда өндіріс көлемінің

қайтарымының өскелең болғаны. Q2 > n Qi.

Өндіріс көлемінің өскелең қайтарымы технологияның жақсаруының, мамандандырылу мен кооперацияның жетілуінщ есебінен пайда болуы мүмкін.

Өндіріс көлемінің кеміген қайтарымы. Егер қолданылаты факторлардьщ барлығының саны п есе пропорциональды өзгерс , өндіріс көлемі п еседен аз көбейсе, онда өндіріс көлеміні қайтарымының кеміген болғаны. Q2 < n Qi.

Өндіріс көлемінің кеміген қайтарымы юрократ шығындардың жоғарылауына, экімшілік шығындардың байланысты болуы мүмкін.

Фактордың қайтарымы өзге факторлар теракты » бір фактордың өзгерісінің жэне шығарылатын арасындағы тәуелділікті көрсетеді. .

Бір өзгермелі фактор көбейген сайын шекті өнімділ заңы немесе өндіріс факторының шекті табысының аталатын тенденция орын ала бастайды. .

Трансакциялық шығындар. «Нарықтық траисакц асыру үшін кіммен келісім жасау қажет екенін анықт , • н;ң келісім жасағыңыз келсе, сол адамдарға хабар ’ пактгарды шарттарын хабарлап, алдын ала келіссәз жүргізш, к көз Дайындап, деректер жинап контракггың орьшдал ^ щышндар жеткізу қажет жэне тағы басқалар», - тра фирмалардың категориясы осылай тәржімеленеді. г. у няпь,КХы - нарықты толықтыратынын көРсетш’ Фирмалар “ ; ретінде экономикалық ұйымдастырудың балама л оның

Қарастыруды ұсынды. Демек, кэсінкср шешм ^ арзандату таңдауы трансакцияларды (келісімдерді) механизмі

жолын анықтау: фирма кұру пайдалы ма әлде н р

129

арқылы жұмыс жасау пайдалы ма? Таңдау нэтижесі эр варианттың шекті трансакциялык шығындарын салыстыру арқылы анықталуға тиісті. Немесе игіліктерді өндіруді нарықтық

ұйымдастырудың шекті трансакциялық шығындарын фирманың қызмет істеуінің шекті трансакциялык шығындарымен салыстырады. Мысалы, университет ғимратын жөндесе кұрылыс фирмасын жалдауына болады немесе құрылыс жұмысшыларын

университетке штатқа қабылдап жалдауына болады. Фирманың ішінде бюрократиялық басқарудың, жұмыскерлердің орындайтын функцияларын өлшеудің, еңбек контрактын жасағаннан кейін жұмыскерлердің оппортунистік мінез қүлқынан қорғанудьщ трансакциялық шығындары болады. Ассиметриялық ақпараттар (мысалы, жұмысш ыны жалдап алғанда, кәсіпкер оның білімі жөнінде, жұмыс жасау қабілеті, мінез-құлықы жөнінде ақпараты толық болмайды), белгісіздік жэне оппортунист (қарсы шығып, зиян келтіру) мінез кұлык принципиалдар мен агенттердің арасында трансакциялык шыгындар болуына соқтыруы мүмкін. Принципиал - қорлардың иесі, ал агент принципиал қорларды пайдалануға құқық берген субъект. Жеке университеттік иесі, компьютерлік класстары

болса да, операторларды жалдаудан бас тартты. Ол өз таңдауын негіздегенде, оператор техниканы өз мақсатында пайдаланып материалдарды басып, көбейтіп, сатады, Интернеттен материалдар іздейді жэне оларды студенттерге сатады, ал мен ол операторға еңбек ақы төлеймін, оның үстіне оперетордың

орггехниканы       жеке     пайдасына       пайдаланбауын         бақылайтын

менеджер жалдап оған еңбек ақы төлеуге тиістімін, ДеП дәлелдеді.

Фирма экономикалық агенттердіқ нарық меқаннзмінде кездеспей қалмайтын оппортунистік мінез қүлықына жауап әрекет ретінде пайда болуы мүмкін.

Трансакциялық шыгындар өндіріске жолсерік шыгындар оолып саналады:

1.              Ақпарат іздестіру шығындары. Өндірушілер тапсырыс ерушілерді, клиенттерді, мердігерлерді, шикізат, еңбек

қорларын, қаржыны, капитальды қорларды жеткізушілерД* іздестіреді. Ол үщш олар бұқаралық ақпарат құралдарынДа жарнамалар орналастырады, ақпарат іздейді, оны талдайды,

одан кеиін іскерлік келісім жасайтын адамдар жөніндегі

130

ақпаратты тексереді. Осыньщ бэрі ақша мен уақыт шығынын талап етеді.

2.              Контракт жасаудың шығындары. Контракт, келісім жасау үшін уақыт пен ақша қажет. Келісім жасағанда ұқыпты болып, егер контракттың шарттарын екінші жақ орындамаса сіздің шеккен зияныңыз қалай өтелетінін қарастыру қажет. Келісім

жасау үшін уақыт керек, фирмалар өкілдік шығындарды да қарастырады (бизнес серіктермен кездесу, оларды тамақтандыру жэне бизнес серіктер шетелдік болса, тілмәш қызметі қажет болады). Егер сіз партнер мен электрондық почта, телефон немесе почта арқылы сөйлесіп, ақпарат алмастырсаңыз сіз телефон қызыметі, почта, Интернет қызметі үшін ақы төлейсіз.

3.              Өлшеу шығындары. Товарлар мен кызметтердің қасиеттері эртүрлі болады, сондықтан тұтынушы үшін товарлар мен кызметтердің қасиеттерін өлшеу өте күрделі. Күрделі машиналардың, қызметтердің касиеттерін өлшеу үшін мамандардың кеңесі қажет. Белгілі фирмадан сатып алған товар өлшеу шығындарын азайтуға мүмкіндік береді.

4.              Спецификация жэне меншік құқығын корғау. Спецификация және меншік құқығын қорғау меншіктің объекты мен субъектын анықтауга, сот жүйесінің қызмет істеуіне, тәртіп сақтау органдарының қызмет істеуіне байланысты шыгындар. Фирмалар өз меншігін қорғауга мүдделі, олар күзетшілерді жалдайды, егер контракттар орындалмаса сотқа беріп өз мүдделерін қорғайды. Фирмалар келісім жасағанда өз меншігін тэуекелден сақтандыру арқылы қорғайды. Осының бэрі ақша мен уақыт шығындарын талап етеді.

5- Оппортунистік мінез - құлық шығындары. Оппортунистік мінез құлық алдау, қулық жасау, партнерлердің толық емес, өтірік ақпарат беруі. Осынын нәтижесінде келісімге дейін жэне келісімнен кейін фнрма шығынға қалуы мүмкін. Шартгы бұзушыны тауып, жазалау елеулі шығындарға байланысты. Валютаны айыр астау кассаларында, банктерде банкноттын. шындығын анықтайтын

машиналар бар.

ГеР трансакциялық шығындар болмаса, айырбас бір мезетте

ӘТеР еДІ- К. Эрроу трансакцтлъщ шығындарға кең аныктама

131

берді. Трансакцнялық шыгындар - экономикалық жүнені пайдалану шығындары.

11.3. Фнрманыц жалпы, орташа және шектік (қосымша) табысы. Бухгалтерлік, экономикалық және мөлшерлі пайда.

Шығындарды екі түрге бөлгендіктен пайданың да екі түрін ерекшелей аламыз:

Бухгалтерлік пайда = Жалпы табыс - анық шығындар.

кономикалық пайда = Жалпы табыс - анық жэне жасырын

шыгындар.

Жалпы өнім өндірілген өнімнің санының товардың бірлігінін оагасына көбейтіндісіне тең.

Жялпы табыс немесе сатылған онімнен түскен ақша сатылған ошмнің санының товардың бірлігінің багасына көбейтіндісіне іец, еіер товарлылық 100% ке тең болса жалпы өнім жалпы

таоыска тең.

TR = Q X Р, мүнда

TR - жалпы табыс

Q -өндірілген өнімнің саны,

Р-товардың бірлігінің бағасы.

нөлге Т Т ЫҢ СК' де санайды. Егер экономикалық пайда пайляпяият^ Жакьіндаса’ ол өз қорларын бұдан тиімді

салала пайЫН саланы. 13де® бастайды. Кэсіпкерлік дарынды осы аталады ДШШНу үшш қажет еі* 33 төлем - мөлшерлі пайда деп

   4 косыіша (шектік)8 J^KTiK) ««ьнындарды    жэне

басекелік н а р ы қ ^ ғы С алыстыРУ’ Жет,лгеН Нарык йнпіг.;^ ктағы фирманың орыны. фйрмалардыңсала^Те^інГ 6ТеДІ: бағаның төмендеуІ жаткан нарыкка жана 6аганын жогарылауы өсіп к «

         Тоаар^н                        аРДЫН            “ бе" вотаьі.

шеггі      табыс     ГМШ                      ‘Рл,пн сатудан түскен қосымша табыс

есептеледі:        ш s Л      / ' "      ЭТаЛады    және      мь,на         формуламен

Р фирманын мақсаты с айырмашылықты көбейJ п ПСН шығынДаРДЫ« арасындагы еиту. Ол үшін өнімнің әр қосымша бірліпн

өндірген сайын MR мен МС салыстырылады. Егер шекті табыс

шекті шығындардан көп болса (MR > МС), фирма өндірісті өсіруді жалгастырады, демек жалпы пайда үздіксіз өсе береді. Шекті табыс шекті шығындардан аз болған MR<MC жағдайда өнімнің бұл бірлігінде фирма пайда таппайды жэне жалпы пайда төмендейді. Сонымен жалпы пайда MR=MC=P жағдайында максималды болады.

Жетілген бәсекелік нарықтағы фирманың орны.

Шекті                       шығындар                       қисығын                         зерттейік.

График 11.2.

     ь*                                                                                                              Е-нөлдік лаңда нүктесі

Саны, мың.

График 11.2. өндіріс көлемінің бағаның деңгейіне тэуелділігін көрсетеді. Бэсекелес фирма максимальды пайдага ұмтылып бар баға жагдайында өнім ендіруге тырысады. Қысқа мерзімде ол барлық өзгермелі факторларды пайдаланады: қосымша жұмыс күшін тартады, қосымша материалдарды жэне тағы сондайларды сатып алады. Фирма қандай көлемге дейін өндірісін ұлғайта адады? Баға қосымша өнімге шығатын қосымша шығындарды немесе шекті шығындарды жабатын кезеңге дейін фирма енДІрісінің көлемін ұлғайта алады.

Графиктен егер фирма Q3 ке тең енім көлемін шығарса, шекті Шьіғындарды бага жаппайтынын жэне фирма зиян аймағына кіретінін көреміз. Бірақ фирмаға өнім көлемін Qi ге дейін

азайту да қажет емес, өйткені ол онда өнімді аз өндіргендіктен

133

пайданың бір бөлшегін жоғалтады. Фирма өнім көлемін                           ге

дейін көбейтеді, шекті шығын МС қисығының Р бағаның көлденен сызығымен қиылысқан жерінде Е (зиянсыздық нүктесі)

орналасқан.

1.   МС= Р          Шекті шығын бағаға тең.

2.   Шекті шығындар қисығы (МС) фирманың бәсекелестік ұсынысының қисығына тең. Демек фирманың берілген баға жағдайында ұсынған өндіріс көлемдері шекті шығындар қисығында орналасады.

3.   Шекгі шығындардың тиімділік қасиеті бар. Экономика кез келген салада МС - шекті шығындар Р - бағаға тең болған кезде шектеулі қорлардан максимальды қайтарым алады. Сонда сала өзінің Q - өнім санын минимальды жалпы шығындармен шыгарады. Осының нәтижесінде қоғамның қорлары ұқсас товарлардың өндірісінің шекті шығындары барлық жерде Оірдеи болганда ғана тиімді таратылып пайдаланылады. Бүл тшмділік шарты.

Максимальды пайда өндірістің шекті шығындары шекті сатылған өнімге немесе товардың бағасына тең болған кезде қамтамасыздандырьшады.

РЕЗЮМЕ

                                    -                                 өнімді        өндіруге жэне        сатуға

       vuim та ^                            капитал’ еҢбек - өндіріс факторларын тарту

• Жалпк.ЛеНГеН ТӨЛемдеР ~ шьіғындарды құрайды. жаллы ШЫҒЫндаР ~ енімді өндіруге жэне өткізуге шықкан өзгепмрпіЫҒЫНДаР ШІПЫ шығынДар түрақты шығындар мен етуіне Кяй шыгьшдаРға оларға өндірістің көлемінің ықпал етуіне байланысты бөлінеді.

шыгындар ШЬМьісалы" ӨНДІ? ІСТІҢ. келеміне оиша тэуелді емес мердігерлік төлем я ӘКШШШК ™мраттарды ұстауға,

       салынған шыгындар.              ртИзация       және          жалпыфирмалык

шығындар' Шь,ҒЫНдаР ' өндірістің көлеміне тәуелді Ж¥Мысшь(ларынын°еХ„ МатериалдаР’ шикізат, өндіріс өндіріс шыгындарынан жэне ба Материалдар’ ШИК'3аТ’

* ^ Ш ІІШ ш н д а о (МС 3 шыгындаРдан құрзлад11'-. , шыгаруға ЬайпяиГ,,! ’ бұл енімн>4 қосымша бірлігін

                                байланысты қосымша шыгындар.                  Олар жалпы

134

шығындардың өзгерісінің (А ТС) шығарылған өнімнің өзгерісінің (A Q) бөлінісіне тең.

•      Анық шығындар/ бухгалтерлік шығындар - өзге адамдар мен ұйымдардан сатып алған қорлармен байланысты

төлемдер: еңбек ақы, арендалық төлем, машина, құралдар, шикізат жэне материалдарға шыққан шығындар.

•      Анық емес (жасырын) шығындар - өз меншігіндгі қорларын пайдалануға байланысты шығындар.

•      Экономикалык шығындарга - өндірістік сфераға қорларды тартып оларды сонда қалдыру үшін керек анық жэне жасырын шығындар (соның ішінде экономикалық нормальды

(мөлшерлі) пайда) - демек, барлық төлемдер кіреді.

•      Бухгалтерлік пайда = Жалпы табыс - анық шыгындар.

•      Экономикалык пайда = Жалпы табыс - анық жэне жасырын шығындар.

•      Жалпы өнім өндірілген өнімнің санының товардың бірлігінің бағасына көбейтіндісіне тең.

•      Жалпы табыс немесе сатылған өнімнен гүскен ақшасатылған өнімнің санының товардың бірлігінің бағасына көбейтіндісіне тең, егер товарлылық 100% ке тең болса жалпы өнім жалпы табысқа тең.

Сүрақтар:

1.    Шығын деген не?

2.    Анық шығындардың жасырын шыгындардан айырмашылыгы қандай?

3.    Шекті шығындар деген не?

4.    Тұрақты шыгындар мен өзгермелі шығындардың айырмашылыгы қандай?

5.    Шекті шыгындарды қалай есептейді?

6.    Жалпы өнім мен жалпы сатылган өнімнен түскен ақша арасындагы айырмашылыгы қандай?

7.    Бухгалтерлік пайда мен экономикалық пайданың айырмашылыгы қандай??

135

12. Өндіріс факторларының нарығы және факторлық табыстар

12.1.   Өндіріс факторларының нарықтық бағасы және өндіріс факторының шекті қосымша өнімі.

12.2.   Өндіріс факторларының бірін бірі толықтыруы жэне алмастыруы. Өндіріс факторлары нарығындағы тепе- теңдік.

12.3.   Фактор иесінің табысы өндіріс факторларының бағасы ретінде.

12.4.   Еңбек ақы, еңбек факторының бағасы ретінде.

12.5.   Пайыз капитал иесінің факторлық табысы ретінде.

12.6.   Пайда кәсіпкердің факторлық табысы ретінде.

12.7.   Жер рентасы - жер иелерінің факторлық табысы ретінде.

12.1. Өндіріс факторларының нарыктық бағасы жэне өндіріс факторының шекті қосымша өнімі.

Өндіріс факторының нарықтық бағасын зерттеу өте маңызды өйткені кәсіпорындардың қорларды сатып алғандағы шығындары үй шаруашылықтарының табыстарына айналады (еңбек ақы, пайда, пайыз, мердігерлік ақы).

Барлық фирмалар өнімдер мен қызметтерді өндіру үшін қорларды пайдаланады. Егер өнімді өндіру үшін қордың бір түрі жетіспесе өнімді шығару мүмкін емес, сондықтан өндіріс факторларының арасында байланыс бар деп айтамыз. Сонымен қатар өндіріс факторлары өзара бірінің бірі бір бөлшегін ауыстырып, орнын баса алады. Мысалы, трактор күрекпен жүздеген адамның бір күн қазатын жерін бір сағатта жыртып тастайды, демек бір трактор жүздеген адамның жұмысын атқарып орнын басады. Поезд ат жеккен арбадан жүздеген есе көп адамдарды тасымалдайды, демек поезд көптеген ат жеккен арбалар мен олардың ат айдаушыларының орнын басады. Тарату — қазіргі замандағы нарық экономикасындағы іргелі экономикалык категориялардың бірі, ол өндіріс нэтижелерін таратумен байланысты экономикалық жэне элеуметтік - саяси қатынастардың күрделі кешені. Қазіргі замандағы тарату жүйесі эртүрлі теориялық концепциялардың және элеуметтік бағытталған экономиканы қалыптасыру талаптарына сэйкес қалыптасты. Сондықтан таратуды жанжақты қарастыру үш'н эртүрлі кқнцепциялар мен көзқарастарды есепке алып, оларды

136

тәжірибемен салыстыру қажет. Байлық пен табыстың айырмашылығын анықтап алу қажет. Байлық - жеке немесе заңды тұлғаның меншігіндегі активтер; ақша, акциялар, ғимраттар, енбек күралдары. Мысалы, Арнольд Шварцнеггердщ меншігінде Голливудте бірнеше уйі, ондаған автомабильдері оар.

Табыс - уақыт бірлігінде түсетін ақша ағымы. Мысалы, 20 жылы ААҚ «Қазақтелекомның» басшысы айына 365000 доллар еңбек ақы алып отырған. Байлық пен табыстың мөлшері ө ар тэуелді, бірақ бір белгілі мөлшерде ғана тэуелді.

Табыстарды алғаш қы және түпкілікті деп ажырату

Алғашқы (факторлык) табыстар - өндірістік комме^ қызметтің нэтижелерін алғашқы таратқан кезде кұр табыстар. Олар келесі негізгі түрлерге^ бөлінеді. ) төленетін сыйақы, 2) корпорациялардын пайдасы, ) неси ’

4) дивидендтер, 5) мердігерлік табыс (үйді, жерді, т жалға бергеннен табатын табыс. Түпкілікт, (к о л д Л л ы ) табыстар - бұл алғашқы (факторлық) табыстардан ^ төлегеннен кейін қалғанына трансфертгерді ( жұмыссыздық жөнінде көмекті, балаларға ерілет тұрмысы нашар о^асыларға берілетін «шекп тағы сондаиларды)

Қ° Т        ”                 ( ^ о р л ь ІҚ) табыстарды

олардың көздерін аеыкгау кажет. Марксистік ж

"“ e        к      д     а     -   «■>                ж” :

ажьіратуды ұсынды: тұтынушылык ^ ^ б а р л ы к өндіріс өндаруді. Тұтынушылық К¥ВДЫ в^ і Г жер (табиғи корлар). факторлары қатысады - еңбек, капитал ж ы Еңбек жаңа

%нды өндіруге тек бір фактор - еңбек қ қунын (ескі жасалған товарға тұтынылған өндіріс к^ралд р - „ пайыз, К¥нды) көшіреді ж Г е « ь , мердігерлік ақы) тұріне енегпн еңбек акыдан көзқарастың элеуметтік, таптык негізі м есептейді.

өзге табыстардың бәрі еңбекті қанаудын н                       қ ЭКОНОМикада

Маржиналистік көзқарас таза пыктапында - еңбек, табыстарды тарату эртүрлі факторлардьщ на асырылады деп капитал және табиғи ресурстар нарығь Д өз шеШімдерін есептейді. Барлық экономикалык салыстыру косымша шығындар мен қосымша паидалары

137

негізінде қабылдайды. Әртүрлі адамдардың эр түрлі білімдері мен ілімдері бар, біреулердің қолында капитал бар, біреулердің қолында эртүрлі табиги қорлары бар жерлер бар. Фирмалар адамдардың қабілетін, капиталын немесе табиғи корларын пайдаланғаны үшін ақы төлейді.

12.2. Өндіріс факторларының бірін бірі толықтыруы жане алмастыруы. Өндіріс факторлары нарығындағы тепе-тевдік.

Қорларға төленетін ақы мөлшері (факторлық табыстардың көлемі) өзге жағдайлар бірдей болса факторлардың өнімділігіне байланысты. Факторлардың арасында табыстардың таратылуы оларға деген сүраныс пен олардың үсынысына байланысты басқарылады,

              Қорларға деген       сүраныс     кандай      факторларға       тэуелді?

Қорларға деген сұраныс товарлар мен қызметгерге деген сүраныстан туынды болғандықтан товарлар мен кызметтерге деген сұраныс қаншалықты жогары болса, оларды шығару үшін қажет қорларға да сүраныс со гүрлым жоғары болады. Жоғарғы білімге деген сүраныс жоғарыласа, жоғары білікті ғылыми дэрежелері бар, ғылыми атағы бар ғалымдарға, университет ғимратгарына, мамандықгар бойынша кітаптарға сүраныс жоғарылайды. Егер үйлерді көп салуға байланысты қарагай

терезелерге сүраныс өссе, қарағайға, оны өңдейтін қүралдарга, ағаш шеберлеріне сүраныс өседі. Қорлар тұтынушылык сұранысты тікелей қанағаттандырмағанмен товарлар мен қызметтерді өндіру арқылы жанама қанағаттандырады. Ешкім де автомобилін бензинмен қамтамасыздандыру үшін мұнаЙ мұнарасын сатып алмайды. Қорга деген сүраныстың түрақтылығы оны товарлар мен қызметтерді өндіруде пайдаланудьш тиімділігіне байланысты. Егер қорлардың сапасы жақсы болса, оларды пайдаланып кәсіпкер жақсы сапалы товарлар мен қызметтер шыгарады, қорларға сүраныс өседі. Қорларға сұраныс сол қорлардың көмегімен шығарылған товарлар мен қызметгердін ағаларына да байланысты. Егер аудиторлық қызметтің бағасы жоғары болса аудиторлық фирма білікті аудиторларды көбірек тартуға мүдделі болады. Пайдасын максималдау үшін фирма қордың шекті өнімі (MRP) қорға шекті шығындарға (MRC) тең

олғанша, демек MRP=MRC нүктесіне дейін қордың қосьімша

138

ірліктерін пайдалана беруге міндетті. Қордың бағасы мен қорға

шекті шығындар бәсекелес нарықта тең болады. Сондықтан MRP қисығы - фирманың қорға сүранысыныц қисығы. Жетілген

бэсекелесік жағдайында қорға сұраныс қисыгы қордьщ шекті

өнімі төмендегендіктен төмендейді, ал жетілмеген бәсекелестік

жагдайында қорға сұраныс қисығы шекті өнім мен өнімнің бағасы өнщ көлемі өскен сайын кемуіне байланысты төмендейді.

Қорға сұраныстың өзгеруіне, демек сұраныс қисығыньщ ығысуына қандай детерминанттар ықпал етеді? Қорды

пайдаланып шығарылатын өнімге сүраныстың өзгеруі. Егер

гүлдерге сұраныс көбейсе, гул өсіруге пайдалануға келетін

жерлерге сұраныс өзгереді, гүл өсірушілерге, селекционерлерге,

гүл сатушыларына сұраныс өзгереді.

Қорлардыц өнімділігінің өзгеруі. Қорлардың өнімділігіне көптеген факторлар ықпал етеді. Егер осы қорға байланысты қорлар саны көбейсе, өнімділік өседі жэне бұл қорга сұраныс өзгереді. Фермер тракторлар, комбайндар, тыңайтқыштар сатып алса, дәнді дақылдар өсіру өнімділігі өседі, өнім көлемі өседі, фермер өнімді жинау үшін жұмысшыларды көбірек жалдайды.

Техникалық прогресс. Ұшақтар арбадан жылдам және көп адамды тасымалдай алады, демек ұшқыштардьщ еңбек өнімділігі ат айдаушылардан жоғары.

Қорлардыц сапасы. Еңбек қорлары, капиталдық қорлар және жер неғұрлым сапалы болса, соғұрлым олардың өнімділігі жоғары, соғұлым оларға сұраныс та жоғары.

Бір қордың бағасының өзгерісі өзге қорларға сураныстың өзгеруіне ықпал етеді. Сұраныстьщ өзгерістері сол корлардың бірін бірі ауыстырушы немесе толықтырушы болуына тәуелді.

Егер қорлар бірін бірі ауыстырушы болса, бір қордың бағасының төмендеуі екінші қорға сұраныстың төмендеуіне себеп болады. Мысалы газдың бағасы төмендесе, мұнайға сұраныс төмендеуі мүмкін. Қар тазалайтын адамдардың еңбек ақысы темендесе, қар тазалаушы машиналарға сұраныс төмендейді.

Сонымен қатар автомобильдердің бағасы төмендесе таксопарк автомобильдерді сатып алуды көбейтуі мүмкін жэне таксисттерді көбірек жалдауы мүмкін, өйткені бұл қорлар бірін 'Рі толықтырушы қорлар.

139

12.3. Фактор иесініц табысы өндіріс факторларынын бағасы ретінде.

Факторлық табыстардың үлестерінің ара қатынастары факторлык тарату деп аталады. Бұл тарату табыстьщ жалпы сомасы өндіріс факторларының иелері арасында қалай

тарайтынын көрсетеді. Фактор иесінің табысы - өндіріс факторыньщ бағасы. Қазіргі замандағы нақты нарықтық экономикада тарату нарықтық күштердің шектеусіз ойыны арқылы іске асырылмайды. Тарату өзге факторлардан басқа жалданып жұмыс жасайтын адамдардың ұйымдастырылуына, кэсіподақтардьщ кушіне, экономиканы жэне оның ішінде тарату процесстерін мемлекеттік реттеудің біліктілігіне, әлеуметтік багытталуына да байланысты.

Тиімді тарату болмаса тиімді өңдіріс те болмайды. Егер өндірістің түпкілікті нэтижелерімен жалданған жұмысшылардың және кәсіпкерлердің табыстарының арасында тікелей байланыс күтілсе тарату өндірістің өсуін ынталандырады. Өндірістің есуін ынталандыратын тарату өзге

жагдайлар тең болса таратудың ең тиімді жолы    болып есептелелі.

жетуін реттейдГяп^п0ВарЛаР * СН қызметтеРді« тұтынушыға

мен өндірушілеідің аоас?ДЬЩ Ш °ИреК Қ0РлаРдьщ салалар Өнліпіг т Р ■ . Да тартылуын реттейді.

таратудың м а ч ш Г зір “ ftp .? '" СИРеі< К0РлаРды ™“ ЛІ механизмдерінің эсеп L ■ қорлаРды таратуға баға

нарықтық экономии» түсіну өте маңызды, өйткені тұтынушылар арасынля Қ°рЛарды тиімді таРатУ балама соқтырады <Ьмп«,Г . Қ0РлаРДьЩ үздіксіз жылжуына

көп көлемде өндіпіп ^ 64 ТШМДІ өнімдеРД‘ ең аз шығындармен ең

         ӨндірГ                        К№ ПаЙДа Таб^ а тырысады.

болғандықтан фипмапя'ИЫҢ • ™Ше Қ0РлаР                шьгғыны            кіретін ҰШтастырып өндіруге мүддедіШДІ                ^                            КОрлаРДЫ       ең ТИІМД'

капитал, табиғи                  ^ Р* ^ірдей болса, өндіріске тартылатын

бағасына тәуелді                    ЖЭНе қызметкерлер саны қорлардын

Қорлардың бағасыт.™ „ этика, халықаралык к-я қалыптасуына экономикалық саясат, ықпал етеді. Фактор табРЫМ Қать,настаР және өзге мәселелер ыстары 12.1 кестеде көрсетілген.

12.4. Ецбек ақы, еңбек факторының багасы ретінде.

Басшылардын, мамандардың, қызметкерлердің, жұмысшылардын еңбек ақысы кәсіпорынның шығындарының басым бөлшегін құрайды. К.Р.Макконелл жэне С.Л.Брюдың

деректері бойынша АҚШ та ұлттык табыстың 3/4 еңбек ақы құрайды.12

Еңбек ақының заты жөнінде екі көзқарас қалыптасқан.

Марксистік теория жұмысшы еңбегін сатпайды, ол өзінің жұмыс күшін - еңбек етуге қабілетін сатады деп септейді. Жұмыс күшінің құны өмір сүруге қажет құралдардьщ құнына тең қаржының белгілі сомасына теңгеріледі. Ол сома өмір сүруге қажет товарлардың құны өзгеруіне байланысты, демек оларды өндіруге қажет жұмыс уақытының өзгерістеріне

байланысты өзгеріп тұрады. Капитализм жағдайында еңбек акы жұмыс күшінің құнының жэне бағасының айналдырылған түріне енеді. Капиталист нарықта жүмыс күшін сатып алғансын ол оны жаңа бағаны, оның ішінде қосымша құнды, өндіру үшін пайдаланады. Жаңадан жасалған құнның ішіне жұмысшынык еңбек ақысы жэне пайда, пайыз жэне мердігерлік ақының көзі - қосымша құн кіреді.

Еңбек ақының батыс экономикалық теориялары әрбір жалданған жүмысшы еңбегін сатады, ал еңбек ақы еңбектін бағасы деген идеяға негізделеді.

Қазіргі кезде еңбек ақыньщ «өнімділік», «контракттік», «инфляциялық спираль» теориялар кең тараған.

Өндірістік (Ж.Б..Сэйдьщ үш тугас формуласына негізделген)

И.Тюнен (Германия), А. Маршалл (Үлыбритания), Дж. Б. Кларк (АҚШ) жасаған теория шекті өнімділік теориясы аталады. Өзгертілген түрде бұл теорияны жаңа классиктер (олардын ішшде П. Самуэльсон) қолдайды. Бұл экономисттер еңбек акы ең ектің шекті внімінің құнына байланысты анықталады ДегІ есептейді (өзге өндіріс факторларының көлемі өзгеріссіз қалған кезде еңбектің қосымша бірлігін шығындаудың нэтиж есінде енімның өсімі). Өнімділіктің кему заңы бойынша сонғьі жалданған жұмысшының (оған деген сұраныс ең аз, шекті

жүмысшы) өнімділігі ең төмен болғандықтан, ол                        ең аз шекті

12 К.Р.Макконелла и С.Л.БрЮ, Экономикс.с.бІЗ.М., Инфра-М 1999.

өнімді өндіреді.                  Шекті өнімнің құндық көрінісі             еңбек ақы

ретінде саналады жэне оның деңгейін анықтайды.

Еңбек ақы деңгейі еңбекке сұраныс пен еңбектің ұсынысының ара қатынасына тәуелді.

Еңбектің ұсынысы Л.Самуэльсон жэне В.Нордхаустың пікірінше келесі факторларға тэуелді:

1)                  тұргын халықтың санына;

2)                  тұрғын халықтың санындағы еңбекке қабілетті халықтың үлесіне;

3)                  жұмысшының жыл ішінде жұмыс жасаган сағаттарының санына;

4)                  еңбектің сапасына және жұмысшылардың біліктілігіне.

Еңбек ақысындағы топтық жэне жеке айырмашылықтар еңбектің сапасына (курделілігіне), жұмыстың жағымдылыгына, алмасылымдығына және осыларға байланысты еңбек ақының айырмашылықтарына, білім деңгейіне, эртүрлі жұмысшылар топтарының арасындағы бэсекелестік мүмкіндігіне байланысты. 1

Контракттық теорияның алдында еңбек ақының элеуметтік теориясын орыс экономисті М.И.Туган-Барановский (1865- 1919) ұсынған. Әлеуметтік теорияға сәйкес капиталистік қоғамда еңбек ақының деңгейі екі факторға тэуелді: қогамдык еңбектің өнімділігіне (оған қоғамдық өнімнің көлемі тәуелді) және "жұмысшы класстың әлеуметтік күшіне" (оған жүмысшы класстың өнімнен алатын үлесі тэуелді).

Контракттық теорияға сэйкес (Г.Гроссман, Р.Холл, А.Оукэн жэне өзгелер) еңбек ақының көлемі келісім күшіне байланысты деп есептеледі. Келісім күші еңбек ақы жөнінде келіссөз жүргізіп келісім жасаған кезде өз мақсаттарына жету Үшін фирмалар мен кәсіподақтар арасындагы күреске байланысты. Келісім күшін батыс экономисттері келесі өзгергіштерге: саланың қүрылымына, еңбекке сұраныстын, созылмалылығына, фирмалар мен кэсіподақтардың өз мүдделерін қорғауға қабілеттілігіне, қоғамдық пікірге жэне т.с. гәуелді деп есетеледі. Кәсіподақтар монополиялық күші бар еҢбек картелдері" ретінде қарастырылады. Еңбекті

монополизациялау еңбек ақыны жоғарылатудың маңызды шарты Ретінде қарастырылады.

         Еңбек       ақының      жэне        бағаның       инфляциялық         спиралін

жақтайтын ғалымдар еңбек ақының өсуі өндіріс шығындарын өсіреді және соған байланысты бағаларды да сөзсіз өсіреді деп

есептейді.                        Бағалардың           өсуі           жұмысшылар          мен

кәсіподақтардьщ еңбек ақыны көбейтуді талап етуіне себеп болады, бұл бағалардьщ қайтадан өсуіне соқтырады. Сондықтан инфляциялық спираль қалыптасады. Бұл теорияны жақтайтындар инфляция жэне оның салдарлары үшін күнэні тек жүмысшылар мен кәсіподақтарға артады, олар кәсіпкерлердің паидасын барынша көбейту үшін бағаларды жоғарылатуға

тырысатынын көзіне ілмейді.

Еңбек ақының мөлшеріне және оның қозғалысына көптеген факторлар. қоғамдық еңбектің өнімділігі, жүмыс күнінің үзақтығы, әйелдер мен балалардың өндіріске қатысуы, еңбек интенсивтігі, жұмысшылардың біліктілігі, жұмысшылардың

етедТТШПШЧ деңге”'’ калыптасқан тарихи жағдайлар эсер

*ңбек ақы ДеЧгейі еңбекке сұраныс пен еңбектің багрк-рпп!-ИЫҢ ЗРа қатынасьша тэуелді. Еңбек ақының деңгейі

¥сынмг1..«ГК Нарықта еЧбекке сұраныс қисығы мен еңбектін ЫҢ К’ИСЫҒЫНЫЧ Қиьшысқан жерінде анықталады.

енбрк-тіп(^ЫНЫҢ Р°Л* ӨНД*Р'С шығындарьгн қалыптастыруда да камтямяриі^ М6Н олаРДың отбасының дэулеттілігін мен қозғалькм тЫРГаВДа Д3 жоғары- Сондықтан оның мөлшері НомГя “ ЛЩ ЖӘН6 Жанжақты зерттеледі.

НоминальдыДеЧбекЭакы НаҚТЫ аҚЬШЫ ажыратаДЫ' ақшаньщ сомасы н ' Ж¥МЫСШЬ[НЬ,Ң ечбегі үшін алатын акшалай ецбеГ а к ы с Г ^ ЭҚЫ “ ^мы сш ы ньщ езінін қызметтерінің көлрмі u СаТЫП ада ШІатыи товарлар мен

еңбек өнімділігінін «•’ ■ ШСШ СҢбек ақьіның ¥зақ уакыт есуі өсу көзі - ен^ь- .ШШен ТЫҒЬІ3 байланысты. Еңбек ақынын көбейтуге мүдлелі ^ ШД1ЛІГІ- Жұмысшы нақты еңбек ақысын

екі негізгі фактопғя Деңгейі (салық салуды былай қойсак) товарлар мен ҚЫзметтерлГнйГ' НОМИНальды еңбек ақыға ЖЭН6 Нақты еңбек а к к т іГ ? СЫНЬЩ Деңгейіне.

анықтау апкыпм •»,                деЧгейінің өзгерісі арнайы индекстерДі

ықталады - өмір сүру құнының индексі

13 Экономиичеекие науки. 1990, №8, с. 24

жұмысшыга өмір сүру ушін қажет (тұтынушы қоржынына

кіретін) товарлардың бағаларыньщ қосындысын эр түрлі уақыт кезеңцерінде алып салыстыру.

Адамдардың материалдық дәулеттілігінің өзгерісі жөнінде ақпарат беретін қозғалыс қатарын тұрғызу үшін базисты жыл

таңдалады, сол жылгы (тұтынушы қоржынының бағасы 100 пайыз деп есептеледі. Тұтынушы          қоржынының бағасы бес

жылда 50% (Сц = 1,5) өссе, ал номинальды еңбек ақы 65% (Сн =1,65) өссе, нақты еңбек ақы индексін санасақ (Ср = 1,65:1,5=1,1 ) біз бес жылда оның 10% өскенін анықтаймыз.

Еңбек ақы екі маңызды функцияны атқарады: үдайы өндіру жэне ынталындыру. ¥дайы өндіру функциясы еңбек ақының жұмысшының өмір күшін қолдау және дамыту көзі, жұмысшының отбасының дәулеттілігінің көзі, соның ішінде ата- анасы құрметті демалысқа шыққанда жұмыс нарыгында орнын басатын балалардың өсірілуінің көзі. Жалданған жүмысшы алдымен осы функцияньщ толық іске асырылуына мүдделі. Ынталандыру функциясы - еңбек ақыны жүмысшының еңбекке күш салуын белсенділендіру, оның еңбегінің нәтижелілігін өсіру құралы ретінде пайдалану. Бұл функцияны іске асыруга кэсіпкер мүдделі, өйткені еңбекті ынталандыруға кәсіпорынның пайдалылығы, бәсекелестікке қабілетгілігі, кэсіпкердің мансабы, оның отбасының дәулеттілігі тэуелді. Сонымен еңбек ақы жалданған жұмысшылар мен кәсіпкерлердің мүдделеріндегі эр жаққа бағытталу мен қайшылықтарды көрсетеді.14

Сонымен қатар тиімді ұйымдастырылған еңбек ақы жалданған жұмысшылар мен кэсіпкерлердің мүдцелерін келістірудің қуатты құралы, жалданбалы еңбекке негізделген өндірісті дамытудың қүралы болып табылады. Еңбек ақы эр елдерде, аймақтарда, салаларда, кәсіпорындарда, адамдарда эр түрлі болады.

Еңбек ақыны ұйымдастырудың басты шығыршықтары: еңбекті нормалау, тарифтік ставкалар және тарифтік торлар, еңбек ақының түрлері мен жүйелері. Осылар еңбек ақының көлемін еҢбектің нэтижелерімен байланыстыруда өз ролін атқарады.

        Еңбекті                                нормалау еңбек ақы көлемін еңбектің берілген

Экономиические науки. 1990, №8, с. 24

күрделілік жағдайындағы санымен байланыстыруға мүмкіндік береді. Еңбек санын өлшеудің дэлдігі еңбек нормапарының негізделуіне тэуелді: уақыт нормаларына, өнім шығару нормаларына, басқарымдылық нормаларына, т.с.

Тарифтік ставкалар жэне торлар арқылы еңбек ақы мөлшері еңбектің сапасымен жэне жағдайларымен байланыстырылады.

Еңбектің әр түріне қалыптасқан жүмыс күшінің нарығындағы бағасы тарифтік ставка түріне енеді. Тарифтік ставка белгілі күрделіліктегі еңбектің бірлігінің бағасының өлшемі, демек белгілі мамандықтың біліктіліктің жүмысшының бір белгілц уақыт кезінде: сағат, күн, апта, ай - алатын бағасы. Барлық жағдайда уақытқа сүйенген еңбек ақы қандай болмасын тарифті есептеудің негізінде жатады. Әртүрлі білікті жүмысшылар үшін жасалған тарифтік ставкалардың жиынтығы тариф торын қүрайды. Тариф торы эртүрлі күрделікті еңбектің ақыларының прейскуранты деуге болады.

Еңбек ақы ставкаларының үжымдық келісім шарттарды жасағанда маңызы зор болады. Еңбек ақы түрлері мен жүйелері еңбек ақы мөлшерлерін еңбек нэтижелерімен байланыстырады.

Еңбек ақының екі негізгі түрі бар: уақытқа байланысты және атқарылған жүмысқа байланысты. Уақытқа байланысты түрі қолданылғанда жүмысшының еңбек ақысы еңбектің үзақтылығына байланысты немесе еңбек ақы сомасы жүмыс сағаттарының санына тарифтік ставканы көбейту жолымен анықталады.

Атқарылган жүмысқа байланысты түрі қолданылғанда жұмысшыньщ еңбек ақысының көлемі өндірілген өнімнін санына немесе жасалған қызметтер санына байланысты. Атқарылған жүмысқа байланысты еңбек ақыны бір онімді шығару үшін берілетін ақшаны өндірілген өнім санына кобейту арқылы анықтайды.

Еңбек ақы жүйелері: уақытқа байланысты; уақы тқа байланысты және сыйлық берілетін; атқарылған жұмысқа байланысты; атқарылған жүмысқа байланысты жэне сыйлық берілетін; аккордтық жүйелер болып бөлінеді.

Аккордтық жүйе қолданылғанда жүмыстар кешенін орындағаны үшін түтас еңбек ақы көлемі орнатылады.

           12.5.                   Пайыз капитал иесінің факторлық табысы ретінде.

Пайыз - капиталды несиеге бергеннен түсетін табыс, немесе қарыз берушінің қарыз алушыдан несиеге берген

ақша үшін алатын төлемі. Бұл табыстың кең тараған түрлерінің бірі. Көп адамдар банктерге ақша салып, сол үшін оларға пайыз

төленеді.

Несиенің тиімділігі пайыз ставкасына байланысты. Пайыз ставкасы несиені пайдаланған үшін төленетін төлем нормативі, ол сыйақы төлемнің сомасын несиеге берілген капттал сомасына

бөлгенде анықталады. Табыстың көлемі салынган капиталдың

көлеміне, оның қарызга берілген мерзіміне, пайыз ставкасының мөлшеріне жэне түріне байланысты анықталады. Қарыздың

бастапқы сомасының өсуі - қарыздың сомасына есептелген пайызды (табысты) қосу есебінен болады. Есептеу кезеңі - табыс есептелетін уақыт аралығы. Есептеу интервалы - содан кейін пайыз есептеле бастайтын минимальды кезең.

Пайыз есептеудің екі эдісі бар:

1.   Декурсивтік эдіс: пайыздар есептеудің эр интервалының аягында есептеледі;

2.   Антисипативтік эдіс (алдын ала), пайыздар есептеудің эр интервалының басында есептеледі.

Пайыз есептеудің екі әдісін қолданганда да пайыз ставкалары қарапайым (егер олар өзгермейтін бастапқы қарыз ақша

сомасына барлық есептеу кезеңінде есептеліп отырса) немесе күрделі (егер эрбір есептеу интервалы өткен сайын олар қарыз сомасына жэне алдыңғы интервалдарда есептелген пайыздарга есептеліп отырса) болуы мүмкін.

Қарапайым несие (ссуда) ставкілері                мына    формуламен есептеледі:

S = Р (1 + tti),

Мұнда S - өсірілген сома, Р- бастапқы сома, я - есептеу кезеңінің ұзақтығы, жылдар,

* - жылдық пайыз ставкасының салыстырмалы көлемі.

Егер 100000 доллар ақша несиеге екі жылга жылдық толем 20%

Шартымен берілсе, онда өсірілген сома:              100000 (1+ 0,2 X 2)=

140000 долларга тең болады. Бұл эрине капиталдың нақты құны екі жылда 1,4 есе өседі деген магына бермейді. Нарықтық экономика жагдайында инфляцияга байланысты номинальды

және нақты пайызды ажыратады. Егер номинальды пайыз ставкасы 20%, ал инфляция деңгейі 10% болса, нақты пайыз ставкасы 10% болганы. Егер кезекті есептеу интервалынан кейін пайыз төленбей, сол интервалдың басында болған ақша сомасына қосылып отырса, өсірілген соманы есептеу үшін күрделі пайыздар формуласын қолданады.

Күрделі несие (ссуда) ставкілері         мына     формуламен есептеледі:

S = Р(1 + ic)n, мұнда S - өсірілген сома,

Р- бастапқы сома, я - есептеу кезеңінің ұзақтығы, жылдар,

іс - жылдық күрделі (ссудалық) пайыз ставкасының салыстырмалы көлемі.

Егер 100000 доллар ақша несиеге бес жылға жылдық төлем 20% шартымен берілсе, күрделі пайыз қолданылса, онда өсірілген

сома: 100000 (1 + 0,2 ) = 248832 долларға тең болады.

Экономикасы жоғары елдерде де инфляцияның денгейі кейде номинальды пайыз ставкасынан артып кетеді, бүл салынған ақшалардың құнсыздануына соқтырады. Өтпелі экономика елдерінде коммерциялық банктердің жоғары номинальды пайыздары күнсызданудан сақтай бермейді- Инфляция өскен жағдайда жылжымайтын мүлікке, антиквариат, жерге, асыл металлдарға деген сұраныс күрт өседі. Инфляция болатынын бірінші болжаған адамдар ұтады.

Депозиттік жэне ссудалық пайыз ставкаларын ажырата білу қажет. Депозиттік пайыз ставкасы — банкке салған депозиттер үшін төленетін ақы нормативтері, оларға сэйкес ақша салушылардьщ табысы төленеді. Ссудалық пайыз ставкалары - банктің кредитін пайдаланғаны үшін төленетін акь| нормативі. Өзге жағдайлар бірдей болса олардың деңгейі

клиенттің несиеқабілеттілігіне жэне несиені беру м е р з ім ін е

байланысты. Ссудалық пайыз ставкалары депозиттік пайыз ставкаларынан жоғары. Олардың айырмашылығының есебінен банк өзшщ ғимраттарды пайдалануға, қызметкерлеріне еңбек ақы төлеуге, және тағы сондайларға шыққан шыгындарын жабадЫ- ікономикалық теорияда және тэжірибеде пайыз бен капиталдын түсініпнің арасында тығыз байланые бар. Пайыз капиталдый внімділігінщ таза туындысы деп есептеледі, ол баска факторларғ3

- кәсіпкерлік қабілеттерге, сәттілікке және басқаларға тәуелді емес деп саналады. Бүл көзқарас нарықтық экономиканың нақты

жағдайын көрсетеді: егер біреудің артық ақшалары болса, иесі күш салмай ақ, оларды банкке салып қойып пайыз алып отыра алады. Капиталдың табыс табу қабілеті пайызды капиталдық

игіліктің бағасын анықтау үшін қолдануға мүмкіндік береді. Капиталдың бағасы келесі формула арқылы анықталады:

мұнда

Б -баға,

Т- та быс,

П - пайыз.

Демек егер жерді жалға беруден жылдық табыс 10000 доллар болса, жылдық пайыз ставкасы 10 % немесе 0,10 болса, онда жердің бағасы 100000 долларға тең болады. ^ j ^ = iooooo

Барлық кәсіпорындар несие капиталды пайдаланып және пайыз төлейді. Несие капиталдың үлесі не кұрлым көп болса соғұрлым кәсіпорынның банкротқа ұшырау қауіпі өсе түседі. Ал ірі несие алмай жаңа товар түрлерін ірі көлемде шығару және көп пайда табу қиын. Пайданы максималдау ниетімен әрбір кэсіпкер нарықтық ссудалық пайыз процентінен асып түсетін пайда беретін жобаларды таңдайды. Капиталдың иесінің қазіргі кезде тұтынудан бас тартып, өзінің капиталын банкке салып болашақта тұтыну үшін сақтап қоюға құмар болуы депозиттік пайыздық ставканың жоғарылығына байланысты. Сонымен нарьгқтық пайыз ставкасы экономиканың дамуы үшін маңызды екі функцияны атқарады:

1) шектеулі капиталдарды пайдалануды жақсартады, оларды еЧ пайдалы салаларға багыттайды;

2)адамдарды ақшаларын жинақтауға ынталандырады, °ларды ағымдагы тұтынудын бас тартып капиталды банктерге салуға ынталандырады.

Бұл экономиканың жэне қоғамның жақсы дамуы үшін

Қажет.

Нарықтық пайыз ставкасы ссудалық капиталға сұраныс пен ұсыныстың ақша нарығындағы ара қатынасына байланысты ^ықгалады. Сонымен қатар пайыз жанжақты мазмұнды

      °лғандықтан,                              пайыз ставкасына мемлекет эсер етеді, ол

экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды кұралы. Пайыз адамдарды ақша жинақтауға ынталандырады, оларды агымдағы тұтынуды қысқартып капитал жинауға ұмтылдырады.

12.6. Пайда кәсіпкердің факторлық табысы ретінде.

Экономикалық әдебиетте пайданың көп анықтамалары кездеседі. Пайда товарды сатқаннан түскен толық түсіммен толық шығындардың арасындағы айырмашылық.

Статистикалық органдар пайданы осы жолмен анықтайды. Операциялық пайда товарды сатудан түскен түсімнен сатылған товардың өзіндік құнын жэне өндірістен тыс шығындарды жэне сақтандыруға шыққан шығыандарды алып тастаганда шығады.

п „п=т-өқ-өт ш.-сш,

Мүнда

П 0ІІ - операциялық пайда,

Т - товарды сатудан түскен түсім,

ӨҚ - сатылған товардың өзіндік құны, Өт.ш. - өндірістен тыс шығындар,

Сш - сақтандыруға шыққан шығыандар.

Табыс салығын үстағанға дейінгі пайда операциялық пайдаға финанстық табыстарды қосқанда (пайыздар мен дивидендтер) жэне қүралдарды сатқаннан түскен пайданы қосқанда олардан фининстық    шығындарды      (пайыздарды                төлеуге шыққан шығындар, жалға төленген ақылар,           жэне эртүрлі зияндарды) алып тастағанда анықталады. П = П 0П+ФТ - ф ш

Мұнда

П - табыс салығын ұстағанга дейінгі пайда, п о„- операциялық пайда,

Фт - финанстық табыстар,

Ф ш          - фининстық шығындар.

Таза пайда ТП табыс салығын ұстағанға деінгі пайдадан табыс салығын алып тастағанда анықталады тп= п - с

Мұнда

ТП - таза пайда,

П - табыс салығын ұстағанға дейінгі пайда, С - табыс салығы.

Таза пайда капиталды толықтыруга және фирманың активтерін көбейтуге,            басшыларга еңбек            ақы                төлеуге,                кционерлерге

дивиденд төлеуге пайдаланылады.

Экономикалық пайда жалпы табыстан анық жэне жасырын шығындарды (олардың ішінде мөлшерлі пайданы да) алып

тастағанда анықталады.

Кәсіпкерлік дарынды осы салада пайдалану ушін қажет ең аз төлем - мөлшерлі пайда деп аталады.

Н ары қты қ эконом икада пайданың атқаратын ролі зор және көп. Пайда тәуекел жағдайында кәсіпкерлік қызметті ынталандырады және осыған байланысты пайда кәсіпкерлік

қабілеттің қайтарымы ретінде қарастырылады. Пайда кәсіпкерлік

қызметтің тиімділігінің өлшемі. Кәсіпкерлер тәуекел және белгісіздік үшін жэне өндіріске жаңалық енгізгені үшін пайда

түсіреді, кейде олар монопольды пайда табады. Таза пайданың сомасының капиталдың жылдық орташа сомасына бөлінісі капиталды пайдаланудың тиімділік деңгейін көрсетеді. Ашық акционерлік қоғамдар үшін мынандай көрсеткіш өте маңызды: бір акцияның бағасының бір акцияға есептелген таза пайдага бөлінісі. Мұнда Аб - бір акцияның багасы;

Аетп

Аетп - бір акцияға есептелген таза пайда.

Бүл көрсеткіш эрқашан акциялардың курсы жөніндегі ақпараттарда келтіріледі.

Пайда капиталды жинақтаудың капиталға инвестициялар салудың ең басты көздерінің бірі. Пайда кэсіпорынды дамытудың және елдің экономикасын өсірудің көзі.

12.7. Жер рентасы — жер иелерінің факторлық табысы ретінде

Ж ер рентасы — жердің иесіне жерді немесе өзге табиғи Қорларды жалға алу немесе пайдаланғану үшін төленетін акы. Жерге заң жүзіндегі меншік оның иесіне жер рентасын өндірмейді. Бірақ ол жердің иесіне өзіне пайда келтіретін мүмкіндік болғанша жерін пайдаланбауға билік береді. Жердің иесі өзінің жерін сатпай немесе сатып алмай өз жерінің мөлшерін азайта немесе көбейте алмайды, бірақ ол жалға беретін жердің

Мөлшерін өзгерте алады.

          Жерлер            орналасқан       жерлеріне       жэне       құнарлылығына

байланысты ерекшеленеді. Кейбір жерлердің құнарлылығы жогары болады жэне олар жақсы табиги ауа райы жа{ дайларында тұтынушыларга, үлкен қалаларға жақын орналасады да, және оларга катынасуға жақсы көлік байланыстары салынган болады. Басқа жерлердің орналасқан жерлері нашар болуы мүмкін. Өзге жерлердің кұнарлылыгы төмен болуы мүмкін. Қүнарлы жерлерді немесе жаксы ормаласқан жерлерді пайдаланатын жерді жаіна алушылар косымша пайда табады. Жер иесі сол үшін қосымша рента талап егеді. Сондыктан жер рентасы а) жерлердің орналаскан жеріне байланысты; б) жерлердіц күнарлылыгына байланысты өчгереді (днфференциалданады). Жерлердің орналасқан жеріне жоне жсрлердіц күнарлылмгмна байланысты пайда болатын жер рсніасын жономнстгер дифферснцнялды рента 1 деи атайды.

Жсрді жалга алган адамдар - арсндаторлар сол жер учасгкесіне косымша капитал салса, жердің саиасы жаксарады. органикалык және минералдык тыңайткыштар сапу, жерді

суландыру немесе кептіру жэне баска агротехникалык шаралардын есебІнен жердің құнарлылыгы өседі - бұл

лнффереяцналды рента II пайда болуына себеп болады. Аренданыц мерзімі біткенде жердің иесі арендатордан сапасы жақсарган жер ушін жогары бага талап етеді.

Жер меншігі егер рента төленбесе, бүган дейін ііайдаланыл маган жерге (бұл жер ешкандай д и ф ф е р е н ц и а л д ы

рента бермейтін жерлер категориясына жатса да), ешкандай жана капитал салуга мүмкіндік бермейтін кедергі болады. С о н д ы к т а н арендатор жер иесіне абсолюттік жер рентасын төленді-

Абсолюгтік жер рентасы ауылшаруашылык өнімдерінін кымбатта\ ына соктырады, өйткені абсолюттік жер рентасы өнім баіасына кіргпіледі. Жердін және табиғи корлардын саны шектеуді, оларды жасауга еңбек катыспаган, олардьс табигат жасаган. Жердің мөлшері елдің шекараларымен ал жалпы аліанда шер шарынын көлемімен шектеүлі болгандыктан жер рентасына эсер ететін жалгыз фаетор жерге сұраныс.

сріе сүранысқа канлай факторлар эсер етеді? Жерде өсірІлгеи «иімдердін багасы, жердің орналаскан жері, жердің онын табиги касиеттсріне, ауа райына, жер типіне байланысты құнарлылыгы.

және жсрмсц біріе пайдаланылатын корлардың санымен сапасы ждне олардын бағасы эсер етеді.

Қалалардағы жердің багасы оның орналасқан жеріне жэне аббаттандырылуына және инфрақұрылымына байланысты.

             Жер      рентасы      жер       ұсынысы       мен      жер       сұранысына

байланысты. Жапонияда жер көлемі аз, ал адам көп сондықтан жер рентасы өте жогары. Жері көп, ал адамдары аз елдерде жер

рентасы әдетте төмен болады.

Совет Одагында жер мемлекеттің меншігінде болды, сондықтан абсолюттік жер рентасы болған жоқ. Жер табиғи

ақысыз қор, қоғам оны жасап шығаруға шығын шығарған жок. Сондықтан көптеген экономистер жер рентасы мен елдің табиғи

Қорларды пайдалану барлық қоғамның әлеуметтік мұқтаждарын қанағаттандыруға бағытталып, табиғи байлықты жасауға еш

қандай қатысы жоқ жер иелерінің қолында жинақталмауға тиісті

деп есептейді.

           К.Маркс:            «Жоғарырақ            экономикалық                қогамдык

формацияның түрғысынан жеке адамдардьщ жерді меншіктенуі бір жеке адамның екінші адамды меншіктенуі сияқты эбестік болып көрінеді. Барлық қоғам, ел, барлық бір кезде өмір сүрген тұтас қоғамдардың өзі жерді меншіктене алмайды. Олар тек уақытша жерді пайдаланушылар жэне boni patres familias (отбасылардың қайырымды әкелері) ретінде, олар жерді келесі ұрпақтарға жақсартылган түрде қалдыруға тиісті» деп жазған.

РЕЗЮМЕ

•      Номинальды еңбек ақы - жұмысшының еңбегі үшін алатын ақшаның сомасы.

•Нақты еңбек ақы — жұмысшының өзінің ақшалай еңбек ақысына сатып ала алатын товарлар мен қызметтердің көлемі.

•      Еңбек ақының екі негізгі түрі бар: уақытқа байланысты жэне агқарылған жүмысқа байланысты.

•      Еңбек ақының уақытқа байланысты түрі қолданылғанда жұмысшының еңбек ақысы еңбектің ұзақтығына байланысты немесе еңбек ақы сомасы жұмыс сағаттарының санына тарифтік ставканы көбейту жолымен анықталады.

•      Еңбек ақының атқарылған жұмысқа байланысты түрі Қолданылғанда жұмысшының еңбек ақысының көлемі

К.Маркс, Капитал, том 3. стр.843. М .Политиздат,1970..

ондірілген өнімнің санына немесе жасалған қызметтер санына байланысты. Атқарылган жұмысқа байланысты еңбек ақыны бір өнімді шығару үшін берілетін ақшаны өндірілген өнім санына көбейту арқылы анықтайды.

•      Пайыз - капиталды несиеге бергеннен түсетіи табыс, немесе қарыз берушінің қарыз алушыдан несиеге берген

ақша үшін алатын төлемі.

•      Пайда товарды сатқаннан түскен толық түсіммен толык шыгындардың арасындагы айырмашылық.

•      Жер рентасы - жердіц иесіне жерді немесе өзге табиги қорларды жалга алу немесе пайдалангану үшін төленетін ақы.

•      Ж ерлердін орналасқан жеріне жэне жерлердің кү.нарлылыгына байланысты пайда болатын жер рентасын экономисттер диффоренциалды рента 1 деп атайды.

•      Жерді жалга алган адамдар - арендаторлар сол жер участкесіне косымша капитал салса, жердің сапасы жаксарады, оргамикалық және минералдық тьщайтқыштар салу, жерді суландыру немесе кептіру және басқа агротехникалык шаралардыц есебінен жердің күнарлылығы өседі - бүл днфференцналды рента II пайда болуына себеп болады. Аренданың мерзімі біткенде жердің иесі арендатордан сапасы жаксарган жер үшін жоғары баға талап етеді.

•      Жер меншігі егер рента төленбесе, бұған дейін пайдаланылмаган жерге (бұл жер ешқандай д и ф ф е р е н ц и а л д ы рента бермейтін жерлер категориясына жатса да), ешкандай

жана капитал салуга мүмкіндік бермейтін кедергі болады.

Сондыктан арендатор жер иесіне абсолюттік жер рентасын төлейді.

Сурактар:

1. Номинальды еңбек ақы мен нақты еңбек акынын арасындагы анырмашылык кандай?

Абсолкптік жер рентасының пайда болу себебі қандай?

3.    Экономикалык пайданы калай анықтауга болады?

4.    Пайыз не үшін төленеді?

5.    Пайда не үшін төленеді?

6.    Жер рентасы нс үшін төленеді?

        ҮЛТТЬІҚ      ЭКОНОМИКА             ДЕҢГЕЙІНДЕГІ

¥ДАИЫ ӨНДІРІС

13.              ¥лттық экономика жүйе ретінде. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер

13.1.   Қогамдық ұдайы өндірістің нәтижелері жэне олардың жалпы ұлттық өнім (Ж¥Ө) арқылы влшеп көрсету.

13.2.   Табыстар мен шығыстардың шеңберлі айналымдарының макроэкономикалық моделі.

13.3.   Нақты жэне номинальды Ж¥Ө. Екі рет санаудан қүтылудың мәселесі. Ж ¥Ө есептеудің әртүрлі әдістері (табыстар арқылы, шығындар арқылы, қосылған құн арқылы)- Жалпы ішкі өнім.

13.4.   Ж ¥Ө өндіру жэне пайдалануыньщ маңызды баптары. Ж ¥Ө жэне таза ұлттық өнімнің, үлттық табыстың, жеке қолданбалы табыстың арасындағы байланые.

13.5.   Нақты жэне потенциалды Ж¥Ө. Ж¥Ө жэне таза экономикалық дэулеттілік.

13.6.   ¥лттық есептеу жүйесінің (¥ЕЖ) жалпы сипаттамасы.

13.1. Қоғамдық ұдайы өндірістің нәтижелері және оларды жалпы үлттық өнім (Ж¥Ө) арқылы өлшеп корсету.

Макроэкономика үлттық экономиканың жалпы жағдайын қарастырады: өндіріс көлемін, жүмысбастылыкты, бағаларды, қаржыларды, сыртқы сауданы.

Макроэкономикам қарастырғанда бағалардың (Р) тепе- теңдігінің деңгейі жэне жалпы экономикада өндіріс көлемінің (G) тепе - теқдігінің мүмкіндігі жөнінде сүрақ туындайды. Барлық түпкілікті өнімдер мен қызметтердің сұраныстарының түрлерінің қосындысын жиынтық сұраныс деп атайды. Белгілі бір кезеңде өндірілген барлық өнім жиынтық ұсыныс деп аталады. Жиынтық сүраныстыц қисығы бағалардың деңгейі мен с¥Ранысқа ие болатын өнімнің көлемінің қосындысының эрасындағы өзара байланысты көрсетеді. Жиынтық үсыныстың Қисығы өндірілген онімнің көлемі мен бағалардың деңгейі арасындагы өзара байланысты көрсетеді. Жиынтық сүраныс пен жиынтық ұсыныстың қисықтарының қиылысқан нүктесі ®ағалардың тепе - теңдік деңгейін және толық тұтынылатын өнімнің санын көрсетеді. Жалпы тепе - теңдік жүйесі жетілген бэсекелестік жағдайында керемет жұмыс жасайды. Жетілмеген

бәсекелестік макроэкономикалық деңгейде тепе - теңдікті орнату үшін мемлекеттің араласуын талап етеді. М акроэкономиканың басты мақсаттарының бірі - ұлттык өндірістің көлемінің тұрақты есуі. Ұлттық өндірістіц көлемінің тұрақты өсуі. Өндіріс көлемі - экономикалық өсудің, елдің товарлар мен қызметтерді шығаруды көбейтуге кабілеттілігінің - негізгі көрсеткіші. Елдің азаматгарының дәулеттілігі елде өндірілген товарлар мен кызметтердің санына тәуелді. Өндіріс көлемін сипаттау үшін бір қатар көрсеткіштер қолданылады. Жалпы улттық өнім

экономикада елдің азаматтарының меншігіндегі (олар ел ішінде немесе шет елде болса да) еңбек пен капиталды пайдаланып жыл ішінде өндірілген түпкілікті товарлар мен қызметтердің нарыктық құндарының жиынтығы. Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) -

экономикада ел аумагында жыл ішінде, оның ішінде шет ел азаматтарының меншігіндегі фирмаларда да өндірілген түпкілікті товарлар мен қызметтердің нарықтық құндарының жиынтыгы. Қазақстанның жалпы ішкі өніміне ресейліктер меншігіндегі «Лукойл» компаниясының, италияндықтар меншігіндегі «Аджип» компаниясының, американдықтар меншігіндегі «Шеврон» компаниясының қазақстанык филиалдарында ендірілген өнімдер кіреді. «Лукойл» компаниясының, қазаақстандық филиалдарында өндірілген өнімдер Қазакстанның жалпы ішкі өніміне кіреді, бірак Қазақстанның жалпы үлттық өніміне кірмейді.

Жалпы ішкі енім (ЖІӨ) - экономикада ел аумагында жыл ішінде өндірілген түпкілікті товарлар мен қы з м е т т е р д ін нарықтық күндарының жиынтығы. Экономикада әртүрлі товарлар мен қызмеггер өндіріледі, оларды табиғи түрінде қосуга болмайды, мысалы бір центнер сүтті бір центнер етке қосуга болмайды, сондықтан товарлар мен қы з м е т т е р д ін өндірісінің ^ жиынтық көлемін өлшеу үшін товарлар мен қызметтерді ақша түріне айналдыру пайдаланылады. Мысалы, экономикада бірінші жылы 10 шие, 5 өрік өндірілсе, ал екінші жылы шие, 10 өрік өндірілсе, қай жылда өндіріс көлемі көп?

із үл сүраққа жауап беру үшін өндірілген өнімдерді баганы иаидаланып ақша түріне айналдыруымыз керек. Бір шиенін агасы теңге, ал бір өріктің бағасы 20 теңге болса, біз

к-йТр»МИКаДа еид‘Р‘лген товарларды ақшаға айналдырып өндір|С ін өлшеп, салыстыра аламыз. Сонда экономикада

өндірілген өнім:

Кесте 13-1. Бағаны пайдаланып әртүрлі өнімдердің әртүрлі көлемдерін ақша түрінде салыстыру

I Жылдар  Табиғи             түрдегі Ақшалай               турдегі өндіріс өндіріс көлемі, дана         көлемі, теңге

Бірінші         10 шие және 5 өрік                           10 шие х 10 теңге + 5 өрік х

20 теңге = 200 теңге

Екінші 5 шие жэне 10 өрік 5 шие х 10 теңге + 10 өрік х 20 тең ге = 250 теңге [

Демек, экономикада екінші жылы бірінші жылмен салыстырғанда өнім көп өндірілген. Екінші жылы экономикада өнімнің өсуі

Егер жыл ішінде өндірілген түпкілікті товарлармен қызметтердің санын ағымдағы баға арқылы бағаласақ біз номинальды жалпы ішкі өнімді табамыз. Біздің мысалымызда бағалар түрақты болып қалды. Бірақ біз экономикада багалар жыл сайын өзгеріп инфляция болатынын білеміз. Біздің экономикада да бага өзгерді деп есептейік. Екінші жылы шиенің бағасы 15 теңгеге дейін, ал өріктің бағасы 30 теңгеге дейін өсті дейік.

Кесте 13-2. Бағаны пайдаланып эртүрлі өнімдердің эртүрлі көлемдерін ақша түрінде салыстыру

Жылдар   Табиғи              түрдегі Ақшалай               түрдегі өндіріс өндіріс көлемі, дана         көлемі, теңге

Бірінші 10 ціие жэне 5 өрік 10 шие х 10 теңге + 5 өрік х 20 теңге = 200 теңге

Екінші 5 шие жэне Юөрік 5 шие х 15 теңге + 10 өрік х 30 теңге = 375 теңге

Екінші жылы өнім көлемінің өсуі = ^ -тен— = 1.Я75 есе. Біз екінші

                                                                    J         200 тенге

жылы инфляцияның өсуінің есебінен онім көлемінің өсуінің Қомақты болып көрінетінінің көріп тұрмыз. Сондықтан өнім Кадемің өлшеуге инфляцияның эсерін жоқ қылу қажеттігі тУьіндайды. Ол үшін түтынушылық бағалардың индексын есептегі шығару қажет. Түтынушылық бағалардың индексы МьіНа эдіспен: ағымдағы жылдағы ағымдагы баға арқылы

есептелген өндіріс көлемін ағымдағы жылдағы базистік жылдың салыстырмалы бағасы арқылы есептелген өндіріс көлеміне бөлу арқылы есептел шығарылады. Біздің мысалымызда:

     t                              _                                             ”т 7 5 t7t£HPe

Тұтынушылық бағалардың индексы = ---------- = 1,5

250 тенге

Егер ЖІӨ инфляцияның ықпалын есептен шығарып тастасак біз нақты ЖІӨ анықтаймыз.

              Нақты ЖІӨ                     = Номинальды жалпы ішкі өнім/ Инфляция

деңгейі

Біздің мысалымызда:

              и            ,„ 7^    375 тенге     л л

Иакты ЖЮ = -----——— = 250 тенге

13.2. Табыстар мен шыгыетардың шеңберлі айналымдарының макроэкономикалық моделі. Нарықтық экономикада көптеген товарлар мен қызметтер өндіріледі. Товарлар мен қызметтерді өндіруде мемлекеттін, фирманың, уй шаруашылықтарыньщ меншігіндегі табиғи, капитал, еңбек қорлары пайдаланылады. Қорлардың немесе өндіріс факторларының иелерінің табатын табыстары бәсекелестік экономикада бұл фактордың ақша түріндегі шекті өнімділігіне (MRP) тең болады. Нарықтық экономиканьщ бір субъекттерінің табыстары екінші субъекттерінің шығындары болып табылады. Сондықтан макроэкономикалық теорияда табыстар мен шығындардың ұлттық экономика көлеміндегі шеңберлі айналымы жөнінде айтьшады.

Жерді, еңбекгі, капиталды және кәсіпкерлік қабілетті пайдалану ағалары өндіріс факторларының нарығында орнатылады. Мұнда

фирмалар сұраныс агентгері ретінде ал үй шаруашылыктары

үсыныс агенттері ретінде эрекет етеді.

Табыстар мен шьіғындардың қарапайымдалған схемасы

(финанстық        нарық    пен         халықаралық      экономикалык аиланыстарды есептемегенде) 13.1. суретте көрсетілген.

Ұлттық           экономикадағы           табыстар         мен      шыгындардь,н шең ерлі айналымының макроэкономикалық моделі.

Сурет 13.1.

158

Үй шаруашылықтарының меншігіндегі өндірістік қорларға сүраныс беретін фирмалар оларға рента пайыз, еңбек ақы және пайда түрінде төлемдер төлейді, бұл төлемдер фирмалардың шығындары, сонымен қатар үй шаруашылықтарының табысы

болады.

Фирмалар сатып алынған өндіріс факторларын қосып товарлар мен қызметтерді өндіріп жэне ұсыну үшін пайдаланады. Товарлар мен қызметтердің бағалары өнімдер нарығында қалыптасады. Мүнда үй шаруашылықтары сұраныс агенттері ролінде, ал фирмалар ұсыныс агенттері ретінде әрекет етеді. Үй шаруашылықтары өнімдер нарығында өз табыстарын товарлар мен қызметтер сатып алуға шығындайды, ал бұл төлемдер фирмалардың табыстарын құрайды.

Тұтынушылық шьгғындар мен үй шаруашылықтарынын та ыстарының ақшалай ағымы сағат тіліне сәйкес, ал экономикалық қорлардың, товарлардың, қызметтердің нақты агымы сағат тіліне қарсы жылжиды. Бұл ағымдар катар жылжиды жэне үдайы қайталанып тұрады.

Бұл суретте біз үлттық экономикадағы табыстар мен шығьшдардың шеңберлі айнадымының көрінісін қызықтаймыз.

гер із схемаға мемлекетті енгізсек, мемлекеттің фирмалар мен шаруашылықтарынан салықтар алып, үй шаруашылықтарына

ансферттер, ал фирмаларға субсидиялар беретінін көреміз.

м рн                          емлекет корлар нарығында еңбек қорларын, ал өнімдер

/Ьмпи^,ЗМеТТ^ наРығында мемлекеттің мүқтаждарына керек мемттек-рх ӨНДІрген ЭРТҮРЛІ игіліктерді сатып алады, олар үшін есебінрн СаЛЫ- Т^с'мдеР'нен немесе несиеге алған қаржылар немесе м ем лектікТоЫНУШЫЛаРДаН мемлекеттік мұражайларға

есебінен төлейді Қ0Рь,қтаРға кфгені үшщ алыкған ақынын және я-чям^ экономикалык ойынның ережелерін орнатады қамТамасьіздандьфадыҚ°ГаМДЫҚ ИГІЛІКТер мен Қьізмеггермен

13 3 к^І™ «ЖЗНе номииальДы Ж ¥ Ө . Екі рет санаудан (табыстяп » МӘСеЛеСІ* Ж¥Ө есептеудің зртүрлі ЭДІстері арқылы^ Ж‘РҚЫЛЬ?’ ШЫғынДаР арқылы, қосылған К¥»

рқыльі). Жалпы ішкі өнім.

160

Экономикада елдің азаматтарының меншігіндегі еңбек пен капиталды (олар ел ішінде немесе шет елде болса да) пайдаланып

жьіл ішінде өндірілген түпкілікті товарлар мен қызметтерді ағымдағы бағамен өлшесек олардың жиынтығы бізге

         номинальды жалпы үлтгық өнімді береді.            Накты жалпы

рттық өнім номинальды жалпы ұлттық өнімнен оның инфляция есебінен өсімін алып тастау арқылы есептеледі. Нақты жалпы үлттық өнім = номинальды жалпы ұлттык өнім/ бағалар индексы.

Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) - экономикада ел аумағында жыл ішінде, оның ішінде шет ел азаматтарының меншігіндегі фирмаларда да өндірілген түпкілікті товарлар мен қызметтердің

нарықтық құндарының жиынтығы.

Екі рет санаудан қүгылудың мэселесі. Жалпы ¥лттық Өнім

(Ж¥Ө) де Жалпы Ішкі Өнім (ЖІӨ) де тек түпкілікті товарлар мен Қызметтерді есепке алады, олар аралық товарлар мен

Қызметтерді есепке алмайды. Түпкілікті товарлар мен қызметтер ~ түпкілікті тұтыну үшін сатылып алынатын товарлар мен қызметтер, олардың ішіне болашақта өңдеу немесе қайта сату

үшін сатып алынған товарлар мен қызметтер кірмейді.

Аралық товарлар мен қызметтер - болашақта өңдеу немесе Қайта сату үшін сатып алынған товарлар мен қызметтер. Мысалы, мал шаруашылығында жемшөп, егін шаруашылығында түкым, өнеркэсіпте шикізаттар мен жартылай жасалған өнімдер, көтерме

сауда саудагерлері қайта сату үшін сатып алған товарлар —

осының бәрі аралык өнімдер.

Ж¥Ө жэне ЖІӨ ге де қолданылған товарларды, құнды қағаздарды сату жэне трансфертгік толемдер, элеуметтік қамсыздандыру кемегі, жүмыссыздарга көмек, стипендиялар, зейнетақылар және белгілі пайызды төлеу кірмейді.

Ж алпы Ұлттық Өнімді (Ж ¥Ө) екі әдіспен санауға болады:

1. Жалпы Ұлттық Өнім барлық тұтынуды, инвестицияларды, мемлекеттік шығындарды жэне таза экспортгы қосу жолымен анықталады. «Шығындар ағымы». Бірінші эдіс жалпы үлттық шығындарды анықтайды (GNE). Ол елде жеке тұтынуға, мемлекеттік мүқтаждарға сатып алуларды, инвестициялар жэне таза экспортқа шығындалған барлық ақшалай қаржыларды қосу

арқылы анықталады.

161

Тұтыиуға шыққан шыгындар (С) үй шаруашылықтарының эртүрлі товарлар мен қызметтерге (киім, тамақ, жол жүру шығындары, үй жылыту, коммунальдық қызметтер үшін төлемдер, білім беру, медициналық қызметтер және тағы сондайларға) шыққан шығындарынан құралады.

Мемлекеттік шығындар (G) -мемлекеттің товарлар мен қызметгерді (қару жарақ сатып алу, әскери адамдарды киіндіру,

тамақтандыру, әскерлерді, полицияларды, соттарды, мемлекеттік аппаратты үстауға, жолдар, көпірлер, мектептер, кітапханалар, ауруханалар салуға, мектептер, кітапханалар, ауруханалар, музейлерді ұстауга мемлекеттік қызметкерлердің, мектеп оқытушыларының және өзге мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердің қызметкерлерінің еңбек ақысына) шыққан шыі ымдарынан құралады. Мемлекеттік шығындардың бэрі

бірдей ЖҮӨ есептеле бермейді. Мысалы, мемлекеттік трансферггер - мемлекеттің студенттерге беретін стипендиялары мен зейнеткерлерге беретін зейнет ақылары, көп балалы отбасыларға, мүгедектерге берілетін көмек - бұл төлемдер тұрмысы темен тұргын халыққа көмектесу үшін беріледі және жалпы ұлггық өнімде есептелмейді.

Инвестициялар (Г) - құралдарға, өндірістік ғимраттарға, машиналар, станоктар, компьютерлерге шыққан шығындар. Жалпы инвестицияларға - тозған капиталдық қорлардын орнына жаңа қорлар сатып алуға немесе қорларды жөндеуге шыққан шыгындар жэне таза инвестициялар кіреді. Таза инвестициялар - жаңа заводтар салуға, жаңа қүралдар, жаңа көлік тағы сондайларды сатып алуға шыққан шығындар, оларды есептегенде жаппы инвестициялардан амортизацияны алып тастайды,

Таза экспорт (Х„) -       экспорттан импортты алып тастағанда анықталады.

Шыгындар бойынша есептеу а^іоі

(С) Тұтынуға шыққан шыгындар плюс

(I) Жалпы жеке ішкі инвестициялар плюс

(G) Мемлекеттің товарлар мен қызметтерді сатып ялуи шыккаи шыгындары плюс

162

( х ) Таза экспорт (Экспорт минус Импорт) Тең болады

Жалпы Үлттық Өнімді (Ж¥Ө) немесе (GNP)

GNP = C + I + G + X„

2. Екінші әдіс. Жалпы ¥лттық Өнім экономикадағы өндірістік Қорлардың иелерінің алған барлық жылдық факторлық табыстарын қосу жолымен анықталады. «Табыстар ағымы».

Факторлық табыстар еңбек ақы, рента, пайыз жэне пайдадан кұралады. Бұл соманы үлттық табыс деп атайды. Егер жиынтық

шыгындар үлттық табысқа тең болса тепе-теңдікке қол жетеді. Егер ұлттык табысқа жанама салықтарды қосып жэне субсидияларды алып тастасақ таза үлттық өнім анықталады. Ол еңбек ақы, рента, пайыз, пайда жэне жанама салықтардың қосындысына тең. Егер таза ұлттық өнімге амортизациялық төлемдерді қоссақ Жалпы Үлттық Өнім анықталады.

Табыс ағымын санау әдісі екі рет санаудан құтқарады. Ол үшін қосылган құнды есептейді. Қосылган құн өндірілген өнімнің кұны жэне аралық товарларды сатып алуга шыққан шыгындардың арасындагы айырмашылыққа тең.

Аралық товарлар - болашақта өндеу немесе қайта сату үшін сатып алынган товарлар. Мысалы, мал шаруашылыгында жемшөп, егін шаруашылыгында тұқым, өнеркэсіпте шикізаттар мен жартылай жасалган өнімдер, көтерме                сауда саудагерлері қайта сату үшін сатып алган товарлар - осының бэрі аралық өнімдер.     Аралық товарларга шыгындалган шыгындар түргын халықтың жылдық табыс агымына кіргізілмейді. Оган тек Қосылган құн кіреді. Сонымен табыс агымы бойынша есептелген жалпы              ұлттық өнім       еңбек     ақы,       рента,    пайыз,   пайда, амортизациялық               толемдер              жэне      жанама салықтардың

Қосындысына тең.

Табыстар бойынша есептеу эдісі

Жалданган қызметкерлердің еңбек ақысы плюс

Жеке кэсіпорындардың иелерінің табысы плюс

Рента түріндегі табыс плюс

Пайыз түріндегі табыс

163

плюс

Корпорациялар табысына түсетін салықтар плюс

Дивидендтер

плюс

Корпорациялардың таратылмаган пайдалары тен болады

¥лттық табыс

плюс

Жанама салықтар тец болады

Таза улттық онім (ТҮӨ) плюс

Каикталдыц тозуы (Амортизациялық төлемдер) тец болады

Жалпы Үлттық Өнім (Ж¥Ө) минус

Өзге елдерден таза факторлық табыстартардың түсуі. плюс

Елдін ішінде орналасқан шетелдік фирмалар мен азаматтардын табыстары. тен болады

Жалпы Ішкі Өнім (ЖІӨ)

13.4. Ж¥Ө өндіру және пандалануының мацызды баптары. Ж¥Ө жэве таза ұлттық өнімнің, ртты қ табыстын, жеке қолданбалы табыстың арасындағы байланыс.

                Жалпы ¥лттық Өнім (Ж¥Ө) елдің                      азаматтарының

меншігіндегі қорлардың көмегімен өндірілген өнімді (ол қорлар қайда орналасқанына тәуелсіз) өлшейді.

Таза улттық өнім (Т¥Ө) = Жалпы Ұлттық Өнім (Ж¥Ө) минус Амортизация (А).

¥лттьщ табыс (¥Т) = Таза ұлттық өнім                  (Т¥Ө)        минус

Жанама салықтар.

Жеке табыстар (ЖТ) = Ұлтгық табыс (¥Т) минус корпорациялардыц пайдасына салынатын салыктар, корпорациялардын таратылмаған пайдалары және элеуметтік қамсыздандыру салықтары плюс трансферттік төлемдер мен үкіметтер мен жеке адамдар төлейтін пайыздар.

164

Жеке қолданбалы табыстар (ЖҢТ) = Жеке табыстар минус Жеке салықтар.

13.5. Нақты жэне потенциалды Ж¥Ө. Ж¥Ө жэне таза экономикалык дәулеттілік.

Нақты Жалпы ¥лттық Өнім (Ж¥Ө) өндіріс көлеміндегі шын мэніндегі өзгерістерді дэлірек көрсетеді.

Жұмысбастылықтың мүмкін болатын ең максимальды жоғары деңгейі жэне инфляцияның тұрақты деңгейі жағдайында қалыптасатын Нақты Жалпы ¥лттық Өнімнің ең жоғары деңгейі Потенциалды Жалпы ¥лттық Өнімді сипаттайды.

Потенциалды Жалпы ¥лттық Өнім мен Нақты Жалпы Ұлттық Өнімнің арасындагы айырмашылық Ж¥Ө жыртылысын құрайды. Ол экономикалық дамудың мүмкін ең жоғары

деңгейден төмен болуының нәтижесінде қоғам жоғалтқан қызметтер мен товарлардың санын көрсетеді. Ж¥Ө жыртылысы үлкен болса, экономикалық белсенділіктің құлдырауының жэне экономиканың экономикалық

мүмкіндіктердің шекарасының ішінде қызмет істеуі жөнінде айғақ болады. Ж¥Ө жыртылысы кішкене болса экономикалык қүлдырауды рецессия деп атайды, ал жыртылыс зор болса - депрессия деп атайды. Ж¥Ө жэне ЖІӨ елдің жылдық өндіріс көлемін өлшеуге мүмкіндік береді. Бірақ Ж¥Ө де ЖІӨ де Қоршаған ортаның ластануын немесе қоғамға соғыстардың зиянын, табиғатқа келетін залалдарды көрсетпейді. Соңғы кездерде эконом истер экономиканың шаруашылық жүргізуші субъекттерді қанагаттандыратын игіліктерді есепке ала бастады. Таза экономикалык дәулеттілік. Таза экономикалык дәулеттілік - үлттық өнімнің түзетілген көрсеткіші, ол түтыну мен ннвестицияны ц жеке адамдардың экономикалык гүлденуіне тікелей соқтыратын

компоненттерінен түрады. Қогамның таза экономикалык Дәулеттілігі (ТЭД) - американ экономистері В. Нордхаус және

Дж-      Тобин        кіргізген        көрсеткіш:      ТЭД      =      Ж¥Ө       минус

Дәулеттілікке кері эсер ететітін факторлардың бағасы плюс НаРықтық емес эрекеггер ақшалай түрінде плюс бос уақытты аҚШа түріне келтіріп бағалау. Егер сіз байығаннан кейін жүмысты бүрынғандан аз жасайтын болсаңыз, сіз бос уақыттан т°варлар мен қызметтерден алғандай қанагат алып, саяхаттарга

165

барасыз, спортпен шұғылданысыз, сурет саласыз немесе музыкалық аспаптарда ойнайсыз, достарьщыз бен туыстарыңызбен араласасыз өз бос уақытыңызды қалай өткізгіңіз келсе солай өткізесіз. Бірақ сіздің қанағаттануыңыз Жалпы ¥лттық Өнімде көрінісін таппайды, керісінше Ж¥Ө сіздің товарлар мен қызыметтерді өндіруге қосатын үлесіңіздің азайғанын көрсетеді. Сіз саяжайда жеміс жидек өсірсеңіз, отбасыңыз үшін тамақ пісірсеңіз сіздің таза экономикалық дәулеттілігіңізді жоғарылатқанмен олар да Ж ¥Ө көрінісін таппайды.

Соңғы кезде экономисттер көлеңкелі экономиканыц елеулі түрде өскенін көрсетеді. Көлеңкелі бизнесте өндірілген өнімдер

Ж¥Ө есепке алынбайды, өйткені көлеңкелі бизнес қайраткерлері салық төлегісі келмейді. Жалпы ¥лттық Өнімде фирмалардың шығарған экономикалық игіліктері есептеледі, бірақ сол игіліктерді өндірген кезде қоршаған ортаға келтірілген зиян есептелмейді. Мысалы, мұнай өндіргенде жоласерік газды әдетте жағып жібереді, бүл табиғи байлықты жүтатып экологияға елеулі нүқсан келтіреді. Бүл шығындар Ж¥Ө алынып тасталуы қажет, өйткені олар азаматтардың таза экономикалык; дэулеттілігін елеулі түрде кемітеді.

13.6. ¥лттық           есептеу            жүйесінің        (¥ЕЖ) жалпы сипаттамасы.

Ұлттық есептеу жүйесі (¥ЕЖ) маңызды макроэкономикалық көрсеткіштерді - товарлар ме қызметтерді шыгару көлемін, қогамның жиынтық табыстарын жэне жиынтык шығындарын қосып біріне бірін байланыстырады. ¥ЕЖ қазіргі замандағы ақпаратты жинау және өңдеу жүйесі жэне барлық елдерде нарықтық экономиканы макроэкономикалық талдау үшін пайдаланылады. ¥лттық есептеу жүйесі елдегі өндірілген өнімнің көлемін белгілі бір мерзім кезінде өлшеуге жэне экономиканың өсу немесе қүлдырау себептерін талдауға мүмкіндік береді. ¥лттық есептеу жүйесі экономиканың даму қозғалысын, оның дамуының ұзақ мерзімді бағыттарын бақылап, экономиканың даму циклын: жандану, өсу, тоқырау, құлдырау - анықтауға мүмкіндік береді. ¥лттық есептеу жүйесі ЖІӨ, Ж ¥Ө олардың барлық қозғалыс кезеңдерінде: өндірісте, таратуда, қайта таратуда, түпкілікті пайдалануда көрсетуге

166

мүмкіндік береді. Оның көрсеткіштері нарықтық экономиканьщ құрылымын, институттарын жэне қызмет істеу механизмдерін көрсетеді. ¥лгтық есептеу жүйесі мемлекеттің тиімді макроэкономикалық саясатын өткізу, экономиканьщ дамуын жорамалдау және ұлттық табысты халықаралық салыстыру үшін пайдаланылады.

РЕЗЮМЕ

•     Жалпы үлттық өнім - экономикада елдің азаматтарының , олар ел ішінде немесе шет елде болса да, меншігіндегі еңбек пен капиталды пайдаланып жыл ішінде өндірілген түпкілікті товарлар мен қызметтердің нарықтық қүндарының жиынтығы.

•     Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) - экономикада ел аумағында жыл ішінде, оның ішінде шет ел азаматтарының меншігіндегі фирмаларда да өндірілген түпкілікті товарлар мен қызметтердің нарықтық күндарының жиынтығы.

•     Жұмысбастылықтың мүмкін болатын ең максимальды жоғары деңгейі жэне инфляцияньщ тұрақты деңгейі жагдайында қалыптасатын Нақты Жалпы ¥лттық Өнімнің ең жоғары деңгейі Потенцналды Жалпы ¥лттық Өнімді снпаттайды. Сүрақтар:

1.    ¥лттық табысты қалай есептеуге болады?

2.    Таза үлттық өнімді қалай есептеуге болады?

3.    Жалпы Үлттық Өнім мен Жалпы Ішкі Өнім арасында қандайайырмашылық бар?

4.    Потенциалды Жалпы Ұлттық Өнім деген не?

5.    Нақты Жалпы Ұлттық Өнім деген не?

6.    Тазаэкономикалықдәулеттілік деген не?

Жалпы үлттық өнім

1. Жаттығу.

Жалпы үлттық өнімді есептегенде төменде келтірілгендер жылдық Ж ¥Ө кіре ме элде кірмей ме? Қабылдаған шешімдеріңізді түсіндіріңіз?

1-Студенттің мемлекеттік стипендиясы?

2.3аводтың сатып алған жаңа станогі?

3.Студенттің қолдан сатып алған ескі автомобилі?

4.     Биржада сатылған ААҚ «Қазахтелекомның» акциясы?

5.     Өз үйін сырлаган малярдың қызметі?

167

6.     Мемлекеттің бұрын совхозда жылқышы болған зейнеткерге төлеген оның ААҚ «Халық банкіндегі» есеп шотына түскен зейнетақысы?

7.     Шаруа қожалығында дэнді дақылдардың қорының көбеюі?

8.     Мемлекеттің соғыс эуе күштері үшін сатып алған ұшагы?

9.     Нотариустың куәлікті куэландырып тапқан табысы?

10.  ААҚ «Халық банкінің акциясын сатудан түскен табыс?

2. Жаттығу. Ж¥Ө бұлар есептеле ме және есептелсе қандай жерде есептеледі? Төменде келтірілген орындарда бос орынға

сәйкес эріпті қойып шығыңыз:

С Егер орын тұтыну ретінде есептелсе I Егер орын инвестиция ретінде есептелсе

G         Егер орын мемлекеттік шыгындар ретінде есептелсе

N          Егер орын Ж¥Ө ретінде есептелмесе

1- ____Студенттер 50000 теңгеге туристік жолдама сатып алып Алатау санаториіне барып дем алды.

2. Жас жұбайлар биыл салынған жаңа үйді 60000 долларга сатып алды.

3    - Бизнесмен 5 жыл бұрын салынган үйді 50000 долларга сатып алды.

4    - Оқушы етікшіге аяқ киімін жөндеткені үшін 300 теңге төледі.

5    - Мемлекет жол салуга шығындарын 250 млн. долларга көбейтті.

------ Мемлекет жүмыссызга элеуметтік қамсыздандыру бағдарламасы шеңберінде 7000 теңге төледі.

------Сіз қорлар нарыгында 50000 теңгеге «Зенит» ААҚ акцияларын сатып алдьщыз.

------ Жылдың аягында мұнай өңдейтін завод жылдың басындағы көрсеткіштермен салыстырганда бензин мен мұнайдың қорлары 2 млн. долларга өскенін хабарлады.

шаруашылығындағы әйел күнде өзінің алты балалары

мен күйеуіне тәтті тагамдар пісіреді.

10- ------ Фермер етті ірі қараны өсіру үшін 3000000 теңгеге қазақтың ақбас сиырының асыл тұқымды бұқаларын сатып алды.

168

14.  М акроэкономикалық тепе-теңдік

14.1.  Макроэкономикалық тепе-теңдік. Макроэкономикалық тепе-тендіктің классикалық теориясы.

14.2.  Жеке, жалпы жэне нақты тепе-тендік. Вальрас моделі және Патинкин моделі.

14.3.  ¥лттық экономика ауқымында тұтыну мен қор жинаудьң кейнсшілдік талдауы. Тұтынуға бейімділік

және қаражат жинақтауға бейімділік.

14.4.  Инвестициялар жэне оның қызметтік рөлдері. Инвестициялар жэне қаражат жинақтау: тепе-тендік мәселесі. ¥лттық табыстың тепе-тендік көлемін анықтау.

14.5.  Мультипликатор. Дефляциялық жэне инфлящиялық жыртылыстар. Мультипликаторлық өсу. Туынды инвестициялар жэне акселератор. Үнемшілдік парадоксы.

14.6.  (AD-AS) моделіндегі макроэкономикалық тепе-теңдік.

14.1. Макроэкономикалық тепе-теңдік. Макроэкономикалық тепе-тендіктің классикалық теориясы.

Классикалық мектептің өкілдері макроэкономикалық тепе- теңдік моделін тек кысқа мерзімдік жетілген бэсекелестік жағдайы үшін қарастырады. Бұл модельдің негізінде француз экономисті Сэйдіц зацы жатыр, ол товардың ұсынысы өз сүраныеын туындатады, демек өндірілген өнімнің көлемі шығарылған барлық товарлардың құндылығына тең табысты Қамтамасыздандырады, нәтижесінде оны өткізуге жеткілікті табысты қамтамасыздандырады деп есептеген. Бірақ, егер адамдар ол табыстың бір бөлшегін жинақтаса, жиынтық ұсыныс пен жиынтық сұраныс арасындағы тепе-теқцік бұзылуы мүмкін. Классикалық мектептіц өкілдері толық жүмысбасіылык жагдайында табыстар мен шығындардың теңдігін өзінен өзі Қамтамасыздандыратын макроэкономикалық тепе-тецдік теориясын жасап шығарды. Бүл теория бойынша пайыз ставкасы, еңбек ақы, елдегі баға деңгейі сияқты икемді құралдар товарлар нарығында, еңбек нарығында жэне ақша нарығында тепе - теңдікті қамтамасыздандырады. Пайыз ставкасы инвестицияларға деген сұраныс пен ұсынысты теңдестіреді, икемді еңбек ақы еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсынысты теңдестіреді, ақша ұсынысы нақты товарлар мен қызметтер

169

ағымында еш нәрсені өзгертпейді, ол тек номинальды көлемдерге ғана ықпал етеді. Демек, нарықтық механизм экономикада пайда болатын тепе-теңдіктен ауытқуды түзете алады, сондықтан мемлекеттің экономикаға араласуы қажет емес деп есептеледі.

Бірақ дағдарыстар кейде макроэкономикалық тепе-теңдіктің ұзақ мерзімді бұзылуы мүмкін екенінің айғағы болды, осының мысалы өткен ғасырдың 30 шы жылдарындагы Ұлы депрессия.

Макроэкономикалық тепе-тевдіктің классикалық теориясы дағдарыстарды түсіндіре алмады.

14.2 Жеке, жалпы және нақты тепе-тендік. Вальрас моделі және Патинкин моделі.

Тепе теңдік қоғамның қаржылары мен қажеттіліктерінің арасында тұрақты тепе-теңдік орнататын арнайы әдісі жэне экономикалық сандық өзара байланыстарымен өзара ия^ЛДІЛ1КТгРДІН логикасы тән нормальды жағдайдың арнайы няпи?СЫ Жағда^да жеке тепе - теңдік жергілікті жеке тардагы сұраныс пен үсыныстың тепе - теңдігінің

напыгыЫНа СЭ”е° келед' (мысалы, тұтынушылық товарлар наоыгм^аШ; -ш-еҢбеК наРЬІ|?ьіндағы, каниталдық қорлар

тенлестіп-^ Жа^пы тепе-теңдік түсінігі барлық нарықтардын ж Г Г ’КеЛ1ШГеН ҚЫЗЫМет ^ Р У ы н а сәйкес.

швейііапияпІт.ЭК°Н0МИКаЛЬІҚ тепе'теҢДІк түсінігін қалыптастырған Леон Rank Щ Э^ °Н0МИСТ лозанна унивеситетінің профессоры

бо“ 1 ш Г Г 1           * Г     “ „ экономи“     ЬІК т™               ік л           Вшьрк

сүраныс қызме^еп н а п ы ғ Г ™ ^ ТИШД1 ¥СЬШЫС ПСН ™ MW

ұсыныс прн Р рығында тевдестірілетін, өнімдерге тиімді және акьюынлШДІ С¥раныс өнімДер нарығында теңдестірілетін, өндірістік шыг’ Сату асы өндірістік қызметтерде көрсетілген

                            б Г " ^ РГа тең жағдай- Л-                                 -оде-і «Р де бір

ыгаіал ете шмай.ы,, ж Г тіігсТ ^ ™ ' "аРв д к б™ р г а " “                             S'

л. Вальпяе бәсекелестік жағдайына сүйенеді. массасы екі топкя R Э*с.0Н0“ икалыҚ айналымдағы товарлардьи

(өндірістік қызметтеплі1^ 1 Д№ есептейді: вндіріс факторларынын РД ң) жиынтығы I жэне түпкілікті өнім тобы

                     (Певзнер я.       к Ма

идея.//МЭиМО, 1993 №8 С 249                °    **    современная      социально-экономическая

(к = l,2,3,...,m). Өндіріс технологиясы (өндіріс факторларының шығындарын түпкілікті өнімдерге айналдыру) толығынан

тұрақты технологиялық коэффициенттер ajk арқылы сипатталады деп жорамалдайық. Демек технология эуел бастан

берілген жэне өзгермейді деп жорамалдаймыз. Мұнда ajlc k- ыншы өнімнің түрін өндіру үшін технологиялық қажет j - ыншы өндіріс факторының шыгындарын көрсетеді. Өндіріс жэне құрылатын модель жөніндегі Жасалған жорамалдар бойынша

орлар өзара ауыстыылмалы емес екенін ескерейік. Л. Вальрас қысқа мерзімде орын алатын сұраныс пен ұсыныс арасындағы

тепе-теңдікті олардың сан икемділігі негізінде қарастырған.

График 14.1

Вальрас моделі

Бастапқы тепе-теңдік товардың көлемі QE жэне бағасы Р е болғанда Е нүктесІнде орнасын. Бага Р і дейін көтерілсе сұраныс көлемі қысқарады, ал ұсыныс көлемі тепе-теңдік көлемінен артады, бұл құбылыс сатып алушы нарығына тән. Артық товардан құтылу үшін бәсекелес өндірушілер баганы төмендете бастайды. Артық ұсыныстың қысымының нэтижесінде товардың бағасы төмендейді. Осының нэтижесінде бұл товарға с¥раныс өсе бастайды. Баганың төмендеуі өндірушілер сұраныс квлемімен сэйкес келетін өнім шығару көлемін дэл тапқанша ^алғасады. Егер баға тепе-теңдік бағадан төмен болса, мысалы ^2> деңгейінде, онда сұраныс көлемі ұсыныстан артады, бұл сатушы нарығына тэн: товар уақытша дефицитке айналады.

171

Сатып алушылардың бәсекесі немесе артық сұраныс товардың бағасына оны жоғарылатуға багытталған қысым жасайды. Нәтижесінде өндірушілер ұсынысты сұранысты толық қанағаттандырғанша ұлғайта береді.

Вальрас байынша тепе теңдік шарты мына теңдестік арқылы көрсетіледі:

Qd(P)= Qs (P)

Осы формула Вальрас моделінде сұраныс пен ұсыныстың көлемдері бағаның функциясы екенін көрсетеді.. Вальрас моделінде сүраныстың көлемінің артуының немесе

ұсыныстың      көлемінің _,    ^артуының багага 1/UCU4U қысымының

L f Г /И Л Г И < •«< « • .                 -----------           '             '

ыщапының астында демек нарықтың механизмның сан

(көлемдік) икемделуі арқылы тепе - теңдік ңайта орнайтыны көрсетіледі.

Л. Вальрас жалпы тепе -теңдікті өзінің белгілі «аукционист моделінде» белгілі бір келісілген жағдайларда сипаттайды. Оньщ моделі трансакциялық шыгындар болмаган жағдайда тепе - теңдік орнауыньщ механизмін сипаттайды. Бұл модельде нарықтық реттеу уақыт факторын есептемей іске асырылады, демек келісім шарттар бір мезетте жасалады және дайын тұрған товарларға жасалады деп есептеледі. «Аукционист» «көрінбейтін қол» сияқты, толық нарықтық ақпаратқа ие болғандықтан бағаларды жариялап, сұраныс пен ұсынысты тецдестіретін бағалар жиынтығын «сыйпалап тапқанша» оларды жеткіліксіз товарларға жоғарылытып, артығымен бар товарларға төмендетіп отырады. Л.Вальрас «сыйпалап тапқанша» деп атайтын процессында өндірісті сұранысқа икемдеу механизмі іске аскан, ал «аукционистте» - нарықты тепе - теңдікке жылжытатын өзін өзі реттеу автоматизмі іске асқан.

            Жалпы       экономикалық        тепе-теңдік        концепциясын          Д-

Патинкин 60-шы жылдарда дамытуга тырысты. Оньщ к¥РғаН моделі «Ақша, пайыз және баға» кітабында келтірілген жэне тек товарлар нарығықтарын гана емес еңбек нарығықтарын, ақша

нарығықтарын, облигациялар нарығықтарын қамтиды- одельде кіргізілген өзгергіштерге экономикадағы нақты

кассалық қалдықтар да кіргізілген. Жалпы экономикалык тепе-

теңдік моделі жэне Д. Патинкин концепциясы Дж. М. Кейнстын теориясын жаңа классикалық теорияның бір немесе бірнеше нарықтардьщ теңсіздігі орын алатын жеке оқиғасы ретінде

172

       тәржімелеуге         мүмкіндік        берді.       Бұл        жағдайда         еріксіз

жұмыссыздық еңбек ақының қатты ставкасы жағдайындағы тепе -тевдік жағдайына тэн феномен ретінде тәржімелене алмайды. Ол әр кез экономикалық жүйенің жеке теңдеспеушілік жағдайына көшкен сайын пайда болады. Бұл жағдайда бәсекелестік

экономиканың классикалық механизмдері ізбасар ақша -несие

саясатын өткізу жағдайында да толық жұмысбастылықты сол

бойда қайта тұрғызуды қамтамасыздандыра алмайды.

14.3. ¥лттық экономика ауқымында тұтыну мен қор жинаудьң кейнсшілдік талдауы. Түтынуға бейімділік және қаражатжинақтауға бейімділік.

Ж ¥Ө басты кұраушыларының бірі түрғын халықтың г¥тынуы болып есептеледі. Тртынуды тұрғын халықтың

материалдық игіліктер мен қызметтерді сатып алуға жұмсаған шьігындары деп түсінеміз. Тұргын халықтың табыстарының бір бөлшегі тұтынуға шығындалмайды жэне ол халықтың

жинақтарын құрайды. Тұрғын халықтың тұтынуы да жинақтары

да ұлттық өнімнің көлеміне эсер етеді. Т^тыну мен жинақгардың Ролін талдау үшін Джон Мейнард Кейнс экономикалық теорияға түтыну функциясының және жинақ функциясының түсінігін енгізді. Осы функцияларды қарастырайық. Тұтыну функциясы

тургын халықтың шығындарының олардыц табыстарына тәуелді екенін көрсетеді. Көлденен осінде тұрғьш халықтың габысын салып, ал тік осінде түргын халықтың түтынуға шыққан

шығындарын салып график сызайық.

График 14.2

Салыцтөленгеннен кейінгітұтыну мен табыс, млрд. теңге

е 35оо

I зооо

ц 2500 I 2000

* 1500

I 1000 і“ 500

                      »-      0

                                  0            500        1000       1500       2000       2500       3000       3500

Сальіқ төпенгеннен кейінгі табыс, млрд. тенге

Графикте 45° бұрышпен орналасқан нүктелері бар сызық

°тбасылардың табыстарының деңгейіне сәйкес тұгыну деңгейін

173

көрсетеді. Осы графикте тұтас сызықпен түтыну қисыгы келтіріледі. Тұтыну қисыгы нүктелері бар сызықты кесіп өткен жерінде жинақтар нөлге тең. Ол нүктеден солға қарай түтыну қисығы нүктелері бар сызықтан жоғары жатқан кезде түтыну табыстан жоғары демек отбасылар несиеге немесе бұрынгы жинақтарын жұмсап өмір сүреді. Егер түтыну қисығы нүктелері бар сызықтан төмен жатса тұтыну табыстан аз болғаны, нәтижесінде үй шаруашылықтары табыстын бөлшегін жинақтайды. Жинақтардың көлемі түтыну қисығынан нүктелері бар сызыққа дейінгі қашықтықпен өлшенеді. Жинақ функциясы жинақтардың отбасының табысынан тәуелділігін көрсетеді жэне тұтыну функциясынан туынды болады. Табыстың тұгынылмаған бөлшегі жинақталады. Жинақтардың көлемін көлденен остен жинақтар қисығына дейінгі қашықтықпен өлшеуге болады.

График 14.3

Егер жинақтар қисығы көлденен остен төмен жатса, онда еш ^анДай жинақ болмайды, түтыну табыстан жогары. Егер жинақтар қисыгы көлденен остен жогары жатса, табыс

тұтынудан жогары болганы жэне табыстың бөлшегі жинақталады. Жинақтар қисығы мен көлденен остің қиылысқан жерінде жинақтар нөлге тең. Егер адамдар қосымша табыс тапса, олар тұтынуды көбейтеді. Экономистер мұны тұтынуға шекті (қосымша) икемділік (МРС) деп атайды- мьша Формула арқылы анықталады:

МРС = —

                                  ДЯ                   мұнда

АС -түгынуга шыкқан шыгындардың өсімі; AR - табыстың өсімі.

                    Егер адамның айлық табысы 100 долларга өссе -          AR = 100

Доллар, ал оның тұгынуы 80 долларга өсуі мүмкін - AC = 80 Доллар. Тұтынуга шекті икемділік МРС 80/100 немесе 0,8 тең.

Демек әрбір қосымша доллардан 80 центы тұтынуға, ал 20 центы жинақтауға пайдаланылады. Тап осындай әдіспен жинақтауга

шекті икемділікті (MPS) есептеуге болады. Ол мына формула

арқылы анықталады:

MPS = — мұнда AR

AS - жинақтардың өсімі; AR - табыстың өсімі.

                  Егер адамның айлық табысы 100 долларга өссе -            AR = 100

Долларга, ал оның жинақтары 20 долларга өсуі мүмкін - AS = 20 Долларга. Жинақтауга шекті икемділік MPS 20/100 немесе 0,2 тең. Демек әрбір қосымша доллардан 20 центы жинақтауға

пайдаланылады. Тұтынуга шекті икемділік пен жинақтауга шекті Икемділіктің қосындысы 1 ге тең, демек МРС + MPS = 1

14.4. Инвестициялар және оның қызметтік рөлдері. Инвестициялар жэне қаражат жинақтау: тепе-тендік мэселесі. ¥лттық табыстың тепе-тендік көлемін анықтау.

Түтынудан өзге жиынтық шыгындардын қүрамындагы маңызды элементтердің бірі инвестициялар. Олар макроэкономикада екі роль ойнайды:

1.   Жиынтық сұранысқа,          өндіріс көлеміне              жэне жұмысбастылыкка шешуші ықпал жасайды;

2.   Капиталды жинақтауга жэне ұзақ перспективада экономикалык өсуге негіз салады.

Ел көлемінде инвестициялар ұдайы қайта өндірістіц процессын шектейді. Жаңа үй, мектеп, институттар, мұнай өңдеуші заводтар, мата тоқитын фабрикалар салу, фирмаларды жаңа техникамен жабдықтау инвестициялар салу процессына байланысты. Жинақтар - инвестициялардың көзі. Жинақтар -

Қолданбалы табыстардан                     жеке тұтынуга шыққан шыгындарды

175

График 14.6.

И н в е с т и ц и я л а р жэне жинактар графигі

4000

Осында турғын халықтың жинақтар сызығын енгізейік. Ол инвестициялар сызыгын (2000; 10) нүктесінде қиып өтеді. Бүл (2000; 10) нүктесінде жинақтар мен инвестициялар біріне бірі тең болады: кәсіпорындар 10 млрд. теңге инвестициялар салады, ал

^рғын халық 10 млрд. теңге жинақтайды.               Осының нәтижесінде

(2000; 10)нүктесі экономиканың тепе-теңдік жағдайында түрған, Демек I = S Ж ¥Ө көлемін сипаттайды. Егер тұрғын халыктың жинақтары (2500; 15) нүктесіне дейін көбейсе Ж¥Ө 2500 млрд. теңгеге тең болады. Ьүл жағдайда тұрғын халықтың жинақтары кәсіпкерлердің инвестицияларынан артық болады. Сонда

ӨнДІрілген товардың бэрі сатып алынбайды жэне өндіріс Қьісқаруы мумкін. Бүл Ж ¥Ө азайып оның солға қарай 1500 млрд. теЧгеге дейін жылжуына жеткізеді. Бұл тұрғын халыктың ж¥мысбастылыгын төмендетеді, осының нәтижесінде тұрғын халықтьщ жннақтары азаяды. Қысқару тенденциясы (2000; 10)

нүктесіндегі тепе-теңдікке жеткенде тоқтайды. Erep Т¥РҒ^^ халықтың жинақтары азайып (1500; 5) нүктесіне жылжыса,

к®лемі 1500 млрд. теңгеге тең болады. Бұл жағдайда жинақтар инвестициялардан аз болады. Сонда түрғын халықтың с¥ранысының жоғарылауы фирмаларды қосьшша өнім өндіруге уйталандырады. Бұл Ж ¥Ө және жұмысбастылықтың өсуіне ықпал етеді, нәтижесінде тұрғын халықтың табыстары

Жоғарылайды, жинақтары өседі. Өсу (2000; Ю) нүкгесшдеп тепе-

    ТеВДікке                      жеткенше жалғасады. Нэтижесінде жинақтар ме

инвестициялардың (2000; 10) нүктесіндегі тепе-теңдігі ЖҰӨ осыған сәйкес тепе-теңдік мағынасын анықтайды. Сонымен экономикада жинақтар мен инвестициялардың тербелуі болған кезде жүйе тепе-теңдік жағдайына ауысады.

Автономдық (дербес) инвестициялар - табыстың деңгейіне тәуелді емес жэне оның деңгейі қандай болса да тұрақты мөлшерде салынатын инвестициялар. Бастапқы «инъекция» түрінде салынган дербес инвестициялар ұлттық табысты өсіреді. Іскерлік белсенділіктің жандануы, жұмысбастылықтың өсуі кәсіпкерлердің инвестициялар салуға икемділігін жоғарылатады. Бұл инвестицияларды туыиды немесе индуцирланған деп атайды, олар ұлтгық табыстың қозғалысына тәуелді. Туынды инвестициялар дербес инвестициялармен «қабаттасқанда» экономикалық өсуді күшейтіп, жеделдетеді, мұны акселератор әсері деп атайды.

Мультипликатор.        Инвестициялар                   өндіріс           көлеміне

мультипликативтік эсер етеді. График 14.6. инвестициялардың 5 млрд. теңгеге өсуі жалпы үлттық өнімнің 500 млрд. теңгеге өсуіне келтіргенін көрсетеді. Мультипликатор жалпы ұлттык өнімнің өзгерісін шығындардағы бастапқы өзгеріске бөлгенге тең. Осы алынған жағдайда мультипликатор 100. 500 млрд. теңгені 5 млрд. теңгеге бөлгенде 100 болады.

Егер сіз офисқа 1000 долларга ноутбук сатып алсаңыз, сіздің шығындарыңыз компьютер дүкенінің табыстарына айналады. Компьютер дүкенініц иесі табысының 75% немесе %

тұтынуға жұмсайды, ал табысының 25% немесе 1/3 жинақтайды, оның 750 доллар мысалы телевизор сатып алуға шыққан шығындары, телевизор дүкенінің иесінің табыстарына айналады, ол да өз кезегінде табысының 75% немесе % тұтынуга жұмсайды, ал табысының 25% немесе 1/3 жинақтайды.

Мультипликатор көлемі МРС немесе MPS мөлшеріне тэуелді- Егер МРС % тең, ал MPS 1/4 тең болса, онда мультипликатор 4 ке тең болады.

Мультипликатор эрқашан жинақтауға шекті икемділікке кері қатынасты шамаболады. м =—L. мунла

M P S ’ * м М - мультипликатор,

MPS -жинақтауға шекті икемділік.

М ультипликатор           әсері      екі      жақты       қызмет       істейді,      ол

180

инвестициялардың өсуін де, азаюын да көбейтеді. Ж¥Ө қосымша инвестициялар нэтижесіндегі өсімінің жалпы сомасын келесі формуламен шығаруға болады: AGNP =М х AI, мұнда AGNP-ЖҰӨ қосымша өсімінің жалпы сомасы .

М - мультипликатор,

AI - қосымша инвестициялар.

Мультипликатор әсері өзін тек толық қамтылмаған экономика жағдайында ғана көрсете алады. Потенциалды өнім шығарудың деңгейіне жеткен экономикада мультипликатор әсері табысты одан эрі жоғарылата алмайды, ол тек бағаның жалпы көтерілуіне немесе инфляцияға айналады.

Дефляциялық және инфляциялык жыртылыстар.

Жоспарлы инвестициялар жэне жинақтардың арасында тепе- тендік жоқтығы экономиканьщ қызмет істеуіне кері эсер ететін екі салдарларға соқтырады:

1. инфляциялык жыртылыс. I > S. Жоспарлы инвестициялар корларды толық пайдалану деңгейіне сэйкес жинақтардан жоғары болған кезде инфляциялық жыртылыс орын алады. Демек мұның мағынасы жинақтар ұсынысы инвестициялық сұраныстарға ілесе алмайды деген сөз. Тұргын халық табысының басым бөлшегін тұтынуға жұмсайды. Товарлар мен қызметтерге деген сұраныс өседі, мультипликация әсеріне байланысты сұраныс бағаларға оларды инфляциялық жоғарылатуға қарай қысым жасайды. Жиынтық шыгындардыц қорларды толық пайдалану жағдайындағы (Т¥Ө) таза ұлттық өнімнен асып түсу көлемі инфляциялық жыртылыс деп аталады. Демек, инфляциялық жыртылыс - қорларды толық пайдалану жағдайындағы инфляциясыз (Т¥Ө) таза үлттық әнімді Қамтамасыз ету үшін жиынтық шығындардың графигінщ төмен қарай жылжуға тиісті мөлшері. Инфляциялық

жыртылыс нэтижесінде — артық сұраныс орын алады экономикадағы өнімнің тұрақты физикалық көлемінщ бағасы жоғарылайды. Кәсіпкерлердің артық сұранысқа өндірістің нақты көлемін ұлгайтумен жауап беруге шамасы келмейді, сондықтан сұраныс инфляциясы орын алады.

2- Дефляциялық (рецессиялық) жыртылыс > Дефляциялық жыртылыс қорларды толық пайдалану жағдайындагы жинақтар жоспарлы инвестициялардан асып

1«1

түскенде орын алады. Товарлар мен қызметтердщ ұсыныстары сұраныстан жоғары, өйткені тұрғын халық табыстарын жинақтайды деген сөз. Бұл өндіріс көлемінің қысқаруына, жұмысбастылықтың деңгейінің қысқаруына, мультипликациялық эсердің нәтижесінде бір саладағы жұмысбастылықтың, табыстың қысқаруы бүкіл елдің экономикасында жұм ысбастыл ықты ң, табыстың қысқаруына соқтырады. Жиынтық шығындардьщ қорларды толық пайдалану жағдайындағы (Т¥Ө) таза ұлттық өнімнен кемістік көлемі рецессивтік жыртылыс деп аталады, өйткені шығындардың кемістігі экономикаға оны тарылту немесе депрессивтік ықпал етеді. Демек, рецессивтік жыртылыс - қорларды толық пайдалану жағдайындағы инфляциясыз (Т¥Ө) таза ұлттық өнімді қамтамасыз ету үшін жиынтық шығындардың графигінің жоғары қарай жылжуға тиісті мөлшері. Ол нақты Т¥Ө көп есе қысқаруын туындатады.

Үнемшілдік парадоксы.

Егер адамдар жинақтарын көбейткісі келсе, олар тұтынуды қысқыртады, жиынтық шығындар (С + I) төмендейді, демек, өндірушілр үшін өндіріс көлемін көбейтуге түрткі болмайды.

сының нәтижесінде өндірістің жэне инвестициялардың елеулі

қүлдырауы, жүмысбастылықтың, табыстардың, демек, жинақтардың төмендеуі орын алады.

14.6. (AD-AS) моделіндегі макроэкономикалық тепе-теңдік.

AD AS моделі макроэкономиканың негізгі моделі. Оны жалпы макроэкономикалық тепе-теңдікті, багалар жэне ұлттык

                            ^влемінің       ауытқуларын       олардың           өзгерістерінің

мпг^ 7Т.еріН ж®не салДарларын зертгеу үшін пайдаланады,. AD-AS

Л1Н паидаланып үкіметтің экономикалык саясатының рЛ1 ваРианттарын жорамалдап және ең тиімді вариантты

таңдап алуға болады.

лрнгр^цЫВТЫҚ с^Раныс ~ бағаның қандай болсада мүмкін

ачіп тп ДС т^тынУшылаР> кэсіпорындар, үкіметтер сатып алуға уптткік- ^ f pJI.ap м ен ҚЬІЗМеттерДІҢ эртүрлі көлемдерін яемесе т ■ нДфістщ нақты көлемін көрсететін суреттегі қисық түршде берілген модель.

182

Өзге жағдайлардың бэрі бірдей болса, бағаның деңгейі неғүрлым төмен болса, ұлттық өндірістің нақты көлемінің

согұрлым үлкен бөлшегін елдің ішіндегі тұтынушылар, кәсіпорындар, үкіметтер жэне шетелдік сатып алушылар сатып

алгысы келеді. Жэне керісінше, бағаньщ деңгейі неғұрлым жоғары болса, ұлттық өндірістің нақты көлемінің соғұрлым аз бөлшегін елдің ішіндегі тұтынушылар, кэсіпорындар, үкіметтер

және шет елдік сатып алушылар сатып алғысы келеді. Сонымен бағаның деңгейі жэне үлттық өндірістің нақты көлеміне

сүраныстың арасындағы тәуелділік кері немесе қолайсыз.

Жиынтық сұраныстың қисығы кері иіліспен салынады, сондықтан ол жеке товардың сұранысының қисығына үқсас

болып көрінеді.

График 14.7.

Жиынтыц сураныс

-Совокупный спрос

Бағалар деңгейіі

Бірақ жеке товардың сүраныс қисығының кері иілісінің себебі орнын басу жэне табыс әсерлері болады, егер товардың бағасы жоғарыласа, оны өзге товармен алмастырып орнын басады, ал тұрақты табыс жағдайында товардың бағасы арзандаған сайьш адам товарды көбірек сатып ала алады, демек байырак бола бастайды.

Жиынтық сұранысының қисығын қарастырған кезде біз барлық өндірілген товарлар мен қызметтерді қарастырамыз сондықтан олардың бэрін алмастырып орнын басу мұмкін емес соңдықтан алмастырып орнын басу әсері бұл жерде болмайды. Сонымен қатар барлық өндірілген товарлар мен қызметтердің бағасы жоғарылағанда оның салдарынан барлық адамдардың йақты табыстары өзгереді деген түжырым туындамайды. Баға

Жоғарылағанда біреулер үтылады, ал біреулер ұтады. Біреулердің

183

жоғарылаған шығындары екінші біреулердің жоғарылаған табыстарына айналады. Инфляция кезінде біреулер жоғалтады, ал біреулер табады. Сондықтан бағалардың деңгейінің өзгеруі елдің жалпы номинальды табысы міндетті турде азаяды деген мағынаны бермейді.

Егер жиынтық сұраныстың қисығының траекториясын алмастырып орнын басу жэне табыс әсерімен түсіндіруге болмаса неге ол төмен қарай құлдыраумен мінездемеленеді? Жиынтық сұраныстың қисығының төмен қарай құлдыраумен мінездемеленуі келесі үш факторга байланысты:

1.   Пайыз ставкасының әсері,

2.   Байлық немесе нақты кассалық қалдыктар эсері,

3.   Импорттық сатып алу әсері.

1.              Пайыз ставкасының әсері. Пайыз ставкасының эсері жиынтық сұраныстың қисығының траекториясы бағалардың өзгермелі деңгейі пайыз ставкасына демек түтынушылык шыгындар жэне инвестицияларга эсер етуіне байланысты деп есептейді. Бағалардың деңгейі жоғарылағанда пайыз ставкалары да жоғарылайды, ал жоғарылаған пайыз ставкалары өз кезегінде тұтынушылық шығындар және инвестициялардьщ қысқаруына соқтырады.

Жиынтық сұранысының қисығын қарастырған кезде біз экономикадағы ақша массасы түрақты болып қалады деп есептейміз. Бағаның деңгейі жоғарыласа тұтынушыларға сатып алу үшін ақшаның көбірек сомасы қажет, кәсіпкерлерге де өндіріс қүралдарын сатып алу үшін көбірек ақша керек. Демек бағаның жоғарылаган деңгейі ақш аға сұранысты көбейтеді. Ақшаның массасының көлемі тұрақты болса, сүраныстын көбеюі ақшаны пайдаланудың бағасын көбейтеді. Бұл баға - пайыз ставкасы. Пайыз ставкасы жогары болса, тұтынушылар мен фирмалар шығындарыньщ белгілі бөлш егін қысқартады, демек пайыз ставкасының өзгеруіне жылдам икемделеді.

Баганың жоғарырақ деңгейі ақшаға деген сұранысты көбейтіп жэне пайыз ставкаларын жоғарылатып ұлттық өнімнін

нақты көлеміне сұранысты азайтады.

2.              Байлық әсері. Жиынтық сұраныстың қисығынын

траекториясыньщ төмен қарай кұлдыраумен мінездемеленуінін екінші себебі байлық немесе нақты кассалық қалдықтардың әсері. аганың жогарырақ деңгейі жағдайында жинақталған ақшанын

нақты құны немесе сатып алу қабілеті төмендейді. Сондықтан тұргын халык   нақты   кедейірек          болуына             байланысты шығындарын        қысқартады.     Немесе             керісінше         бағалар төмендегенде жинақталған ақшаның нақты құны немесе сатып алу қабілеті жогарылайды, тұрғын халықтың нақты байырақ болуына байланысты ол шығындарын жоғарылатады.

3.              Импорттық     сатып алу       эсері.    Елдегі бағала

жоғарылағанда импорттық сатып алу эсері отандық товарлар мен қызметтерге жиынтық сұраныстың азаюына соқтырады. Жэне керісінше елдегі бағаның салыстырмалы төмендеуі импортты Қысқартуға және экспортты көбейтуге көмектеседі, демек жиынтық сұраңыстың құрамындағы экспорттың таза деңгейінің өсуіне эсер етеді. Жиынтық сұраныстың өзгеруіне бағадан өзге факторлар да эсер етеді.

Жиынтық сұранысының кисығын ығыстыратын тетіктер.

ІТұтынушылык шығындардың өзгерістері: