“Qo’l qanotlilar va kemiruvchilar turkumlari” mavzusida ochiq dars ishlanmasi

Sana:
Sinf:
Mavzu: Qo’l qanotlilar va kemiruvchilar turkumlari

Who is on duty today?

What day is it today?

O’tilgan mavzuni so’rash

Qo’lqanotlilar turkumi:

Qo`lqanotlilar-uchishga moslashgan sut emizuvchilar. Ularning oldingi oyqlari o`zgarib, qanotga aylangan. Oldingi oyoqlarining suyaklari uzun va ingichka. Bu suyaklari oralig`ida orqa oyoqlari bilan tanasining ikki yoni orasida yupqa teri parda tortilgan. Bu parda hayvon uchganida ko`tarish yuzasini hosil qiladi. Ammo oldingi oyogining birinchi barmog`I hamda keyingi oyoqlarining panjasi erkin bo`ladi.
Ko`rshapalaklar qo`nganida bu panjalari bilan g`orlarning devoriga, daraxtlar tanasiga yopishib oladi yoki ularga asta-sekin yopishib oladi.Qo`lqanotlilar qanot qoqqani da oldingi oyoqlarining barmoqlari har tomonga yozilib, ular orasiga pardalar tortiladi va qanot kengayadi. Qanotlilarning qanot qoqib uchishi qushlardagi singari ko`krak muskullarining kuchli rivojlanishiga va to`sh tojining hosil bo`lishiga sabab bo`lgan.

Ko`rshapalaklarning ko`zlari kichik va mayda bo`lganidan ular hatto kunduzi ham yaxshi ko`rolmaydi. Lekin ular tunda ham biron narsaga urilmasdan, to`siqlarnu aylanib ucha oladi va hasharotlarni topib, og`zi bilan tutib oladi.
Olimlarning aniqlashicha ko’rshapalaklarning fazodan mo’ljal olish xususiyati ularning odamlar eshitolmaydigan yuqori tebranishli ultra tovushlar tarqatishi va ularni eshitishi bilan bog’liq ekan.Uchayotgan hayvon burni va og’zidan uzuq yuluq ultra tovush chiqaradi. Bu tovush uning yo’lida uchraydigan narsadan aks sado singari qaytadi. Uning qulog’I ana shu qaytgan tovush to’lqinlarini qabul qilganligi tufayli o’z o’ljasini topadi yoki to’siqni sezadi.Ko’rshapalaklarning O’rta osiyoda 20 ga yaqin turi aniqlangan. Mitti ko’rshapalak odamning doimiy hamrohi bo’lib u yonib turgan chiroqlar yorug’ tushub turgan derazalar yaqinida uchib yuradi.taqaburun ko’rshapalaklarni kundizi masjid va boshqa binolarning gumbazi ostida uchratish mumkin.Shalpangquloq ko’rshapalak g’orlarda katta guruh bo’lib yashaydi.Daraxtlarning kovagida mallarang ko’rshapalak joy topadi.U ancha erta kun botish oldidan ovga chiqadi.
Ko`rshapalaklar juda foydali hayvonlar. Ular qon so`ruvchi va zararkunanda hasharotlarni qiradi. Shuning uchun ularni aholi yashaydigan joylarga jajb qilish uchun ularga zarur bo`ladigan pana joylarni buzmaslik va yangi pana joylar yaratish zarur.

Kemiruvchilar turkumi:

Kemiruvchilar tishlaring tuzilishi boshqa sut emizuvchilardan farq qiladi. Ularning qoziq tishlari bo’lmaydi. Kurak tishlari esa yirik va o’tkir bo’lib oziqni shu tishlari bilan uzib oladi, oziq tishlari yordamida ezib maydalaydi.
Qattiq oziq bilan oziqlanishi tufayli kurak tishlar doimiy yedirilib turadi, lekin kalta bo’lib qolmaydi. Chunki kurak tishlari old tomondan emal bilan qoplangan, orqa tomonda emali bo’lmaydi.Yuqori va pastki kurak tishlar bi-biriga ishqalanib emal bo’lmagan tomoni charxlanib o’tkirlashadi va bu tishlar butun hayoti davomida o’sib turadi. Kemiruvchilar keng tarqalagan juda serpusht hayvondir, ko’pchilik turlari bir yilda bir necha marta bolalaydi.

Turar joylar yaqinida sichqonlar va kalamushlar, cho’llarda yumronqoziqlar ko’p uchraydi.Sichqonlarning 1500 ga yaqin turi bor.
Yumronqoziqlar teksliklarning hamma joyida uchraydi. Asosan Yavvoyi o’simliklarni yeydi, ba’zan poliz ekinlariga va bedaga zarar yetkazadi. Ular suv ichmaydi.O’simliklar qurib qolganda uyquga kiradi. Martdagina uyg’onib zo’r berib oziqlanadi. Aprel-may boshalarida 10 tagacha bola tug’adi.
Ko’rsichqon yer ostida hayot kechiradi. Bog’larda, cho’llarda , tog’larda u qazib chiqargan tuproq uyumlarini topish mumkin. Mo’ynasining rangi malla yoki jagarrang. Asosan o’simliklarning yer osti qismlari bilan oziqlanadi. Beda ildizlarini yeb yeryong’oq ekinlarini zararlantiradi.
Jayra tog’larning etaklarida keng tarqalgan jarliklar va qoyalar ostiga in quradi.Tanasi o’tkir uchli qora qo’ng’ir hurpaygan ninalar bilan qoplangan.Biror xavf tug’ilganda muskullari yordamida ninalarni hamma tomonga ko’taradi.Ular kartoshka, makkajo’xori, oqjo’xori , poliz ekinlari va toklarga zarar yetkazadi.

Ko’pchilik kemiruvchilar zararkunanda hayvonlardir. Sichqonlar va kalamushlar omborxonalarda saqlanayotgan donli oziq –ovqat mahsulotlari, sanoat mollarini kemirib katta ziyon keltiradi. Kalamushlar o’lat kasalligini ham tarqatadi. Bu kasallik odamga burgalar orqali yuqadi.
Kemiruvchilar orasida foydalilari ham bor. Ondatra, nutriya, sug’ur,yumronqoziq va tyinlar mo’yna uchun olinadi.Andatra va nutreya qimmatli mo’yna beradi. Ularning vatani Amerika. Tog’larda ko’k sug’ur uchraydi, uning terisi yuqori baholanadi; yog’idan xalq tabobatida dori-darmon o’rnida foydalaniladi.Hozir soni kamayib ketganligi tufayli ko’ksug’ur “Qizil kitob”ga kiritilgan.Tyinlar o’rmonlarda daraxtlarning kovagida in quradi. Ular darxt mevasi, urug’I, kurtaklari, zamburug’lar va hasharotlar bilan oziqlanadi.Tyinlar mo’ynasi yuqori baholanadi.Bu hayvon Respublikamiz hududida uchramaydi.

Qo’lqanotlilarning parda qanoti tanasining qaysi qismlari bo’lab tarqalgan?

Qo’lqanotlilar fazoda qanday mo’ljal oladi?

Kemiruvchilarga qanday hayvonlar kiradi?

“Qarorlar shajarasi” usuli:

“Mosini top” o’yini:“Beruniy” guruhi

“Mosini top” o’yini:“Ibn Sino” guruhi

Qo’lqanotlilarni ularga mos keladign yashash joylari bilan juftlab yozing.

1.Daraxtlar kovagida taqaburun ko’rshapalak
2.G’orlarda mitti ko’rshapalak
3.Masjid gumbazi ostida shalpangquloq ko’rshapalak
4.Odamlar bilan birga mallarang ko’rshapalak

Uyga vazifa :

Mavzuni takrorlab, savollarga javob yozish.

Darsning xulosasi :
Har bir guruhning kartochkalar soni va yiqqan bali hisoblanadi . G’olib guruh e’lon qilinib dars davomida faol ishtirok etgan o’quvchilar baholanadi . Dars yakunida
O’quvchilarga uyga vazifa berildi.

Qo’lqanotlilarni ularga mos keladign yashash joylari bilan juftlab yozing.



1.Daraxtlar kovagida taqaburun ko’rshapalak
2.G’orlarda mitti ko’rshapalak
3.Masjid gumbazi ostida shalpangquloq ko’rshapalak
4.Odamlar bilan birga mallarang ko’rshapalak

“Qarorlar shajarasi” usuli: