JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS

Oltmisheva Nasibaxon G`ulomjonovna

Farg`ona politexnika instituti kafedrasi katta o`qituvchisi

ANNOTATSIYA

 Maqolada zamonaviy jamiyatlarda globallashuv jarayonlarida shaxsning xulq-atvori bilan bog`liq psixologik o`zgarishlar, ruxiy inqiroz va ularni oldini olish masalalari ilmiy taxlil etilgan

Kalit so`zlar: Globallashuv, inqiroz, shaxs xususiyatlari, xulq-atvor, ruxiy jarayonlar, tarbiya, ijtimoiy munosabatlar, muxit, rivojlanish.

Zamonaviy dunyoda globallashuv kabi tushuncha keng tarqalgan. Jamiyat o`zining ma’naviy o`zagini, axloqning bosh mezonini yo`qotib, aslida o`zining ichki dunyosidagi axloqiy tamoyillarning yaxlit tizimini yo`qotadi. Rivojlanayotgan bo`shliq odamga zulm qiladi, u nimadir yo`qolganini his qiladi, paydo bo`lgan bo`shliqni to`liq his qiladi. Masalan, turli xil giyohvand moddalarni iste’mol qilganda, odam uning ichidagi bo`shliqning qanchalik qisqarishini, ahamitsiz bo`lib qolganini his qiladi. Jinsiy emansipatsiya tamoyillariga amal qilgan holda, yolg`on axloqiy qadriyatlarni egallash bilan birga, inson o`zini, jamiyatdagi o`rnini topdim deb o`ylay boshlaydi. Ammo qalbni jismoniy joziba bilan quvontiradigan odam shu bilan o`zining ruhiy dunyosini buzadi.

Aytish mumkinki, zamonaviy jamiyat inqirozi Uyg`onish davrida paydo bo`lgan eskirgan ma’naviy qadriyatlarni yo`q qilish natijasidir. Jamiyat o`zining axloqiy va axloqiy tamoyillariga ega bo`lishi uchun, ularning yordamida bu dunyoda o`zini yo`q qilmasdan o`z o`rnini topish mumkin edi, shuning uchun avvalgi an’analarni o`zgartirish kerak bo`ldi. Uyg`onish davrining ma’naviy qadriyatlari haqida gapirganda, ularning olti asrdan ko`proq vaqt davomida mavjud bo`lganligi, Yevropa jamiyati ma’naviyatini belgilab berganligi, g`oyalarning amalga

oshirilishiga sezilarli ta’sir ko`rsatganligini ta’kidlash kerak. Uyg`onish davrining yetakchi g`oyasi sifatida antropotsentrizm inson va jamiyat haqidagi ko`plab ta’limotlarni ishlab chiqishga imkon berdi. Insonni oliy qadriyat sifatida birinchi o`ringa qo`yib, uning ma’naviy olami tizimi ana shu g`oyaga bo`ysundirildi. O`rta asrlarda shakllangan ko`plab fazilatlar (hammaga muhabbat, mehnat va boshqalar) saqlanib qolganiga qaramay, ularning barchasi eng muhim mavjudot sifatida shaxsga qaratilgan. Mehribonlik, kamtarlik kabi fazilatlar ikkinchi o`rinda qoladi. Insoniyatni sanoat davriga olib kelgan moddiy boyliklarni to`plash orqali hayot qulayligiga erishish inson uchun muhim ahamiyatga ega. 

Ko`pgina mamlakatlarda sanoatlashgan zamonaviy dunyoda Uyg`onish davri qadriyatlari ahamiyatisiz bo`lib qoldi. Insoniyat o`zining moddiy ehtiyojlarini qondirish bilan birga, atrof-muhitga e’tibor bermadi, uning ta’sirining keng ko`lamli oqibatlarini hisoblamadi. Iste’molchi tsivilizatsiyasi tabiiy resurslardan foydalanishdan maksimal foyda olishga qaratilgan. Sotish mumkin bo`lmagan narsaning nafaqat narxi, balki qiymati ham yo`q. Iste’molchi mafkurasiga ko`ra, iste’molni cheklash iqtisodiy o`sishga salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin. Biroq, ekologik qiyinchilik va iste’molchiga yo`naltirilganlik o`rtasidagi bog`liqlik aniq bo`lib bormoqda. Zamonaviy iqtisodiy paradigma liberal qadriyatlar tizimiga asoslanadi, uning asosiy mezoni erkinlikdir. Zamonaviy jamiyatda erkinlik - bu insonning xohish-istaklarini qondirish uchun to`siqlarning yo`qligi. Tabiat insonning cheksiz istaklarini qondirish uchun manbalar ombori sifatida qaraladi. Natijada turli xil ekologik muammolar (ozon teshiklari va issiqxona effekti muammosi, tabiiy landshaftlarning yo`q bo`lib ketishi, hayvonlar va o`simliklarning noyob turlarining ko`payishi va boshqalar) paydo bo`ldi, bu esa insonning tabiatga nisbatan qanchalik shafqatsiz bo`lib qolganligini ko`rsatadi. Antropotsentrik mutlaq inqirozni ochib berish. Inson o`zi uchun qulay moddiy soha va ma’naviy qadriyatlarni qo`rib, o`zini ularga g`arq qiladi. Shu munosabat bilan dunyoning ko`plab xalqlari uchun umumiy bo`lishi mumkin bo`lgan yangi ma’naviy qadriyatlar tizimini ishlab chiqish zarurati paydo bo`ldi. Aynan ular kelajakda insoniyatning keyingi taraqqiyotini belgilashga asos bo`ldi.

Dunyo mamlakatlari aholisi hayotida turli mafkuraviy globallashuv muammosi kechayotgan bir paytda, ulg`ayib kelayotgan yosh avlodni ana shunday muammolardan asrash, turli g`arazli yot g`oyalardan himoya qilish, axborot xuruji orqali ularning tafakkurini egallash hamda vayronkor harakatlarga jalb etmoqchi bo`layotgan «tarbiyalar»ga qarshi immunitet hosil qilishda sog`lom tafakkurga ehtiyoj seziladi. Shuning uchun ham O`zbekiston yoshlarida sog`lom tafakkurni rivojlantirish davlatning eng dolzarb masalasiga aylanib bormoqda.

Inson faoliyatida uning xulqi, tafakkur jarayoni muayyan qonuniyatlarga asoslangan xolda amalga oshishi xam ob’yektiv, xam sub’yektiv shart - sharoitlarga bog`lik. Tabiiy omillarni keltirib chikaruchi ob’yektiv shart-sharoitlar, ya’ni mikro va makromuxit, moddiy borlik, yordamchi vositalarning mavjudligi, ularning yuksak talablarga javob bera olish imkoniyati, tashqi kuzatuvchilarning bezararligini keltirib chikaradi. Tabiiy shart-sharoitlardagi to`kislikdan tashqari ayrim yetishmovchiliklar va uzilishlarning sodir bo`lishi nuqsonlarni keltirib chiqaradi, buning oqibatida ruxiy kechinmalar, asosan tafakkurning faolligi, ildamligi, maqsadga yo`nalganligi buziladi. 

Tabiiy shart-sharoitlar, muxit ta’sirida inson ruxiy olamida bir qator keskin, xam sifat, xam mikdor o`zgarishlari vujudga keladi, ular yangilanishlar, yangi fazilatlar, xislatlar tug`ilishida namoyon bo`ladi. Ob’yektiv shart-sharoitlardan tashkari, inson omili bilan uzviy bog`liqlik bulgan sub’yektiv shart-sharoitlar tafakkur, muomala, faoliyat, xulqning ijtimoiy turmushda samarali amalga oshishini uzluksiz ravishda ta’minlab turadi. Sub’yektiv shart-sharoitlarning qatoriga shaxsning barqarorligi, xarakterning mustaxkamligi, ehtiyoj, motiv, maslak, salohiyatining puxtaligi, o`zini o`zi boshqarish uslubining qat’iy ravishda shakllanganligi, biologik shartlangan xislatlar esa o`zaro uyg`unlashganligi kabilar kiradi. 

Odatda ob’yektiv va sub’yektiv shart-sharoitlardagi o`zgarishlar tufayli ijobiy yoki salbiy xususiyatli psixologik holatlar, hodisalar, xislatlar, kechinmalar, fikr-mulohazalar ustuvorligi yuzaga kelib, moddiy asos funktsiyasini bajaruvchi oliy nerv faoliyatini, markaziy nerv sistemasining ritmikasini, ishchanlik qobiliyatini pasaytiradi. Natijada hayot faoliyati ishdan chika boshlaydi, umidsizlik, kelajakga nisbatan ishonchsizlik, ijtimoiy muhitga sovuqqonlik, har bir vaziyatni faqat negativ tomonini his kila boshlaydi. Bu o`z o`zidan insonni yomon odatlarni ortirishiga, axlok me’yoridan chiqishiga sabab bo`lishi mumkin. Agar ijobiy shart-sharoit bo`lsa, o`z-o`zidan ma’lumki, sog`lom tafakkur xukmronlik qiladi. Bu omil atrofga ijobiy munosabat, ko`tarinki kayfiyat, faoliyat samaradorligi, beg`araz munosabat, bag`rikenglik va qalb sokinligini ta’minlashga xizmat qilishi tabiiy. Sog`lom tafakkur hikmhat malakasini hosil qiladi va qalbni tetiklashtiradi. Sog`lom tafakkur katta aqliy quvvat bo`lib, turli vaziyatlarda ham shaxslarning ogohligiga va to`g`ri yo`l tutishiga yordam berib, shaxsda komil dunyoqarash uyg`onishiga olib boradi.

O`quvchi yoshlarni tarbiyalashda moddiyatning uyg`unligi - yaqin kishilarga sovg`a berish, muxtojlarga xadya ulashish, o`z-o`ziga xech bulmaganda bir oyda bir marotaba yaxshi kurgan biror narsa xarid qilish, oy, quyosh, yulduzlar xatto bulutlarga qarab tabiatning mo`’jizalaridan kuch olish, davlat mulkini avaylash, jamiyat mulkini asrash, boriga qanoat qilish.

O`quvchilarda sog`lom tafakkurning ma’naviy jihatdan namoyon bo`lishi - shaxs qadr qimmatini anglash, insonni qadrlash avvalo ota-onaga, ustozlarga hurmat ehtirom, yaxshilikka chaqirganda so`zsiz itoat etish, tanbehlarini beg`araz qabul etish, ochiq chehra bilan mehr-muhabbatini so`z va amalda namoyon etish, ularning tashvishlariga dalda bo`lish, ruhiy madad berish, so`zida sobit turish, mehribon, adolatli, sadokatli, vatanparvar, elparvar, oilaparvar, bolajonsifat bo`lib kichiklarga izzatda bo`lib ularga Famxurlik qilish, keksalarni qadrlash, omonatdor, rostgo`ylik ma’naviy qiyofani ko`rsatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.     Ибрагимова Г. (2015). Педагогик инновациялар ёрдамида талабаларнинг креатив қобилиятларини шакллантириш. Замонавий таълим, 1(3), 50-54

Ibragimova G. (2015). Pedagogical Conditions of Developing Students Creative Potential. Eastern European Scientific Journal. 1(4), 114-118.

2.     Мороз В. В. Развитие креативности стуdeнтов: монография. - Оренбургский гос. ун-т. - Оренбург : ОГУ, 2011. - 183 с.

3.     Олтмишева Насибахон Гуламжоновна, Эргашев Улугbeк Адхамович Нравстveнное сознание и поvedeние молоdeжи в современных условиях //

Пробleмы             Науки.            2019.            №11-1            (144).            URL:

https://cyberleninka.ru/article/n/nravstvennoe-soznanie-i-povedenie-molodezhi-vsovremennyh-usloviyah

4.     Олтмишева Насибахон Гуламжоновна, Мамаюнусова Матлюба Исмаиловна

Осоbeнности формирования личности // Пробleмы Науки. 2020. №1 (146). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/osobennosti-formirovaniya-lichnosti

5.     Олтмишева Насибахон Гулямжоновна Методы повышения познавательной и творческой активности молоdeжи // Вопросы науки и образования. 2019. №4 (49). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/metody-povysheniya-poznavatelnoy-itvorcheskoy-aktivnosti-molodezhi

6.     Насибахон Ғуломжоновна Олтмишева ЁШЛАР ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ – ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИНИНГ

МУҲИМ      ОМИЛИ      //      Scientific      progress.      2021.      №1.      URL:

https://cyberleninka.ru/article/n/yoshlar-izhtimoiy-faolligini-rivozhlantirishzhamiyat-tara-iyotining-mu-im-omili 

7.     ОЛТМИШЕВА Н. Ғ. FORMATION OF LABOR CULTURE IN YOUTH

FACILITIES // ЭКОНОМИКА И СОЦИУМ //ЭКОНОМИКА. – С. 268-271. 

8.     Nazirjonovna H. Z., Abdumannobovich N. M. Tax system on the territory of kyrgyzstan during the Kokand Khanate //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2020. – Т. 10. – №. 6. – С. 209-212.

9.     ЭргашевУ.А. “Ёшлар маънавий иммунитетини ривожлантириш жамият тараққиётининг асоси”//Scientific progress.– 2021.–Т. 2.–№.1.–С. 1765-1768. 10. Эргашов У. О. Процесс воспитания духовно-нравстveнных ценностей у стуdeнтов в учебных заvedeниях //Достиjeния науки и образования. – 2018. – №. 18 (40). – С. 73-75.

11.            Эргашов У. О., Нуриддинов М. А. Роль духовно-просveтительской deятельности в повышении политической и правовой грамотности молоdeжи //Обмен научными знаниями в условиях глобализации. – 2021. – С. 44-48.

12.            Мирзаев А.А. ЎЗBEКИСТОНДА ГИД ТАРЖИМОНЛАР ЭТИКА СТАНДАРТЛАРИ ВА МУАММОЛАРИ //ОБЩЕСТVEННЫЕ НАУКИ В

СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: ПОЛИТОЛОГИЯ, СОЦИОЛОГИЯ, ФИЛОСОФИЯ,

ИСТОРИЯ. – 2019. – С. 81-84.

13.            Эргашев У. О., Мирзаев А. А. СОDEРЖАНИЕ ПОВЫШЕНИЯ ПОЗИТИВНЫХ ИЗМЕНЕНИЙ В ДУХОВНОМ МИРОВОЗЗРЕНИЯ

МОЛОDEЖИ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖDEНИЯХ //Интернаука. –

2019. – №. 45-1. – С. 62-63.

14.           Abdumannonovich, N. M., Obidjonovich, E. U., Azamovich, M. A., &

Azimjonovich, R. I. (2022). AFG’ONISTONDAGI SIYOSIY VAZIYATNI IZGA

SOLISHDAGI O’ZBEKISTONNING SAY-XARAKATLARI. Yosh Tadqiqotchi

Jurnali, 1(2), 69-74.

15.           Rahimov I. NEIGHBORHOOD DEMOCRATIC MATERIAL //Обмен научными знаниями в условиях глобализации. – 2021. – С. 31-34. 

16.           Санжарbeк Султонbeкович Хошимов “ВАН ЯН МИН фалсафий

таълимотининг маънавий-ахлоқий ва гносеологик қирралари” // Academic research in educational sciences. 2020. №3. URL:

https://cyberleninka.ru/article/n/van-yan-min-falsafiy-talimotining-manaviyahloiy-va-gnoseologik-irralari

17.           Умурзаков Ахмаджон Махамадович. "Влияние различных факторов на процесс обучения стуdeнтов" Пробleмы современной науки и образования, no.12-2 (145), 2019,pp. 

18.           corners Tojiboev U. U. et al. PROBLEMS OF DEVELOPMENT OF RECREATIONAL TOURISM IN THE FERGANA VALLEY //Scientific Bulletin of Namangan State University. – 2020. – Т. 2. – №. 1. – С. 169-172.

19.           Ўринбоева М.     С.      ТАБИАТГА         ЭКОЛОГИК        МУНОСАБАТЛАР

ТАРИХИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ //Scientific progress. – 2021. – Т. 2. – №. 1. – С. 1554-1557.

20.           Usmonova M. A. ABOUT SOME ASPECTS OF FAMILY EDUCATION

//Экономика и социум. – 2021. – №. 3-1. – С. 341-343. 

21.           Abdumannonovich N. M. Information on the history of the separation of the Kokand Khanate from the Bukhara Khanate //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2020. – Т. 10. – №. 10. – С. 1305-1309.

22.           Нуриддинов М. А. ТАЛАБАЛАР ИЖТИМОИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ

РИВОЖЛАНТИРИШДА           ПЕДАГОГИК           ВА          ПСИХОЛОГИК

ОМИЛЛАРНИНГ     ЎРНИ     //     IJTIMOIY-GUMANITAR    FANLARNING

ZAMONAVIY YONDASHUVLARI. – 2022. – Т. 1. – С. 89-92.

TABLE OF CONTENTS / ОГЛАВЛЕНИЯ / MUNDARIJA

142

         JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS

WSR journal.com