Anotatsiya: ushbu maqolada ishlab chiqarish korxonalari hamda transport vositalarining atrof muhitga hususan inson salomatligi atmosfera,hayvonot va o`simlik olami,tuproq qatlami, ichki hamda okean suvalariga keltirayotgan zarari va boshqa mummolar, fan-texnika inqilobining tabiatga ko`rsatgan salbiy tasiri va ularga yechimlar haqida fikr yuritilgan.

«BEST PUBLICATION»

Ilm-ma’rifat markazi

“ZAMONAVIY TA‟LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISH VA UNGA QARATILGAN KREATIV G‟OYALAR, TAKLIFLAR VA YECHIMLAR”

MAVZUSIDAGI 31-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ON-LINE KONFERENSIYASI

MATERIALLARI TO„PLAMI

15-FEVRAL , 2022-YIL

31-SON

“DEVELOPMENT OF A MODERN EDUCATION SYSTEM AND CREATIVE

IDEAS FOR IT, REPUBLICAN SCIENTIFIC-PRACTICAL ON-LINE

CONFERENCE ON "SUGGESTIONS AND SOLUTIONS"

15-FEBRUARY 2022

PART-31

Ushbu to‗plamda ―Zamonaviy ta‘lim tizimini rivojlantirish va unga qaratilgan kreativ g‘oyalar, takliflar va yechimlar‖ mavzusidagi 31-sonli Respublika ilmiy-amaliy on-line konferensiyasiga kelib tushgan tezis va maqolalar o‗rin olgan.

Mazkur ilmiy-amaliy on-line konferensiyada zamonaviy ta‘lim tizimini rivojlantirish jarayonida innovatsion ta‘lim texnologiyalarini joriy etish va loyihalashtirish, integratsion ta‘limni rivojlantirishda yo‗nalishlar bo‗yicha kreativ g‘oyalar, takliflar va yechimlarni amalga oshirish maqsad qilib olingan. Mazkur Respublika ilmiy-amaliy on-line konferensiya materiallaridan OTM professor-o‗qituvchilari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari va umumta‘limmaktabo‗qituvchilari, mustaqil tadqiqotchilar, magistrantlar, ilmiy xodimlar, iqtidorli talabalar hamda shu sohada ilmiy ish olib borayotgantadqiqotchilar foydalaishlari mumkin.

Eslatma! Konferensiya materiallari to„plamiga kiritilgan maqolalardagi raqamlar, ma‟lumotlar haqqoniyligiga va keltirilgan iqtiboslar to„g‟riligiga mualliflar shaxsan javobgardirlar.

TAHRIRIYAT

Bosh muharrir

Maqsudov Ulug‗bek Qurbonovich

Pedagogika fanlari bo‗yicha falsafa doktori PhD

Mas‟ul muharrir

Yusufjonov Quyoshbek Komiljon o‗g‗li

Farg‗ona davlat universiteti

Mas‟ul kotib

Xasanov Tursunali Xaydarali o‗g‘li

Marg‗ilon shahar11-umumiy o‗rta ta‘lim maktabi o‘qituvchisi

Nashrga tayyorlovchi

Qobilova Saidaxon Muahhamdjon qizi Farg‗ona davlat universiteti

Salomov Shoxabbos Nozimjon o‗g‗li

Andijon Davlat Tibbiyot Instituti ,, Davolash ishi " fakulteti talabasi

Tahrir kengashi a‟zolari

Moʻminov Qobiljon Qodirovich

Fizika-matematika fanlari doktori professor Sultonali Mannopov

O‗zbekiston xalq artisti, professor

Tuychiyeva Inoyat Ibragimovna

Pedagogika fanlari bo‗yicha falsafa doktori

Nikadambayeva Hilola Batirovna

Uzbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universiteti, Pedagogika fanlari nomzodi, dotsent

Рirimov Akram Pirimovich

Navoiy davlat pedagogika instituti, dotsent

Shodiyev Furqat Davranovich

Navoiy davlat pedagogika instituti, Texnika fanlari nomzodi,

Dotsent

Qurbonova Muqaddas Omonovna

Filologiya fanlari bo‗yicha falsafa doktori (PhD) Otaqulov Fozil Sobirovich

Geografiya fanlari bo‗yicha falsafa doktori (PhD)

Aslanov Xakimjon Ro‟ziboyevich

FarDU, Harbiy ta‘lim fakulteti Umumqo‘shin tayyorgarligi sikli boshlig‗i, podpolkovnik

Karimov O„lmasbek Umaraliyevich

FarDUo‗qituvchisi

Arslonov Zarifjon Zokirjon o'g'li

Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi yetakchi ilmiy xodimi

Zaparov Abduqaxxor Abdumalikovich

Andijon davlat universiteti Umumtexnika fanlari kafedrasi professori texnika fanlari doktori

MUNDARIJA / TABLE OF CONTENTS / СОДЕРЖАНЫЕ
SO„Z BOSHI
Mahmudova Maftuna Davletbek qizi Jo‟rayeva Marvaridxon Dilmurod qizi Husanova Nodira Orif qizi ATEROSKLEROZ	10
Alisherov Shoxruxbek Mirzohidjon og‟li Toshmatov Ulug‟bek Qodirjon og‟li SANOAT KORXONALARINING ATROF MUHITGA TA‘SIRI VA EKOLOGIK MUAMMOLARNING KELIB CHIQISHIDA ISHLAB CHIQARISHNING O‘RNINI QIYOSIY TAHLILI VA YECHIMLARI	14
Elyor Nabiev QUDRATLI USMONIYLARNING INQIROZI, BUNING SABAB VA OQIBATLARI	18
Исраилов Давлатѐр Ражабов Даврон Джураева З. А РАСПРОСТРАНЕННОСТЬ ДИАБЕТИЧЕСКОЙ НЕЙРОПАТИИ СИНДРОМА ДИАБЕТИЧЕСКОЙ СТОПЫ У ПАЦИЕНТОВ С САХАРНЫМ ДИАБЕТОМ 2 ТИПА В САМАРКАНДСКОЙ ОБЛАСТИ	22
Хайдаров Самариддин Саибов Отабекжон Джураева З. А ПРИЧИНЫ ДЕКОМПЕНСАЦИИ САХАРНОГО ДИАБЕТА У ПАЦИЕНТОВ, ГОСПИТАЛИЗИРОВАННЫХ В СТАЦИОНАРЕ	23
Muhidinov Abdumutalib Sultonovich YOSHLAR ORASIDA ―OMMAVIY MADANIYAT‖GA QARSHI IMMUNITET HOSIL QILISHDA HUQUQIY ONGNING TA‘SIRI	25
Muhidinov Abdumutalib Sultonovich YANGI O‘ZBEKISTONDA JINOYATCHILIK VA HUQUQ BUZARLIKKA QARSHI KURASHISHDA OILADAGI TARBIYANING AHAMIYATI	28
Umurzakova Sevara Abdukayumovna ADVANTAGES OF THE AUDIOLINGUAL METHOD.	31
Komilova Maftuna Shavkatjonovna ― TABIIY RESURSLAR TURLARI VA ULARDAN FOYDALANISH‖	33
Ataxonova Qimmatxon Juraboyevna MATEMATIKA DARSLARIDA ZAMONAVIY O‘QITISH USULLARIDAN FOYDALANISH	35
Aziza Amonova Saydulloyevna Qobulova Nodira Bahodirovna NIMA UCHUN BIZ IQTISODIYOTNI OʻRGANISHIMIZ KERAK?	38
Dadaboyeva Sadoqatxon Sultonaliyevna Yuldasheva Zuxraxon Baxtiyorjon qizi BADIIY ASAR USTIDA ISHLASH.	41
Ибрагимова Санобар Шариповна BILOLOGIYA DARSLARIDA INNOVATSION METODLAR	43
Urdabayev Madiyar Abilkasimovich Baxtiyorov Faxriyor Akromjon o'g'li BOKSNING HARBIYCHA TEXNIKALARI	46
Sindarova Movjuda Uralovna BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARI EVRISTIK FAOLIYATNI TEXNOLOGIYALASHTIRISH.	49
Yulyaxshiyeva Komila Kadirbayevna O‘YINLAR VOSITASIDA O‘QUVCHILAR IJODIY FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISH.	51
Eshqulova Bolbuvi Ziyodullayevna BOSHLANG‘ICH TA‘LIMDA O‘QUVCHILAR IJODIY FAOLIYATINI SHAKLLANTIRISH SHART-	53

SHAROITLARI.

Olloyorova Adolat Komiljanovna CHET TILINI O‘RGANISH ZAMON TALABI		55
Rahimova Maftuna Ro'ziboy qizi DORIVOR O`SIMLIKLARNING INSON HAYOTIDAGI AHAMIYATI.		57
Aliyev Nazarali Safaraliyevich EKOLOGIYANI ASRASH VA ATMOSFERA IFLOSLANISHINI OLDINI OLISH		60
Sobirov Behzodjon Tohirjon o‟g‟li IJTIMOIY NORMALAR TIZIMI VA UNDA HUQUQNING O‘RNI		62
Muhammadxőjayeva Jamila Mirzahmatovna BOSHLANG'ICH TA'LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISH - DAVR TALABI		65
J.I. Umirov MUSTAQIL TA‘LIM OLISHDA MASOFAVIY TA‘LIMNING O‗RNI VA AHAMIYATI		68
Jorayeva Naima Jumabay qizi Xolboboyev Asadbek Jo'rabek o'g'li ZAMONAVIY AXBOROT TEXNOLOGIYALARI		71
Alaudinova Shabnam Rustam qizi MUTAXASSISLIK FANLARINI O‗QITISH QONUNIYATLARI VA TAMOYILLARI.		73
Xamidova Mohinur Ibrohim qizi MUTAXASSISLIK FANLARNI O‘QITISHDA PEDAGOGIK JARAYON, O‘QUV JARAYONI, TIZIMLI YONDASHUV TUSHUNCHALARI		75
Mirzoeva Feruza Samixdjanovna TRANSLATION PROBLEMS OF NOVELS		77
Эргашева Муниса Якубовна Вахобова Нилуфар Шахобидиновна ОИВ ИНФЕКЦИЯСИНИНГ ЛЯМБЛИОЗ БИЛАН КЕЧГАНДА ЎЗИГА ХОС КЛИНИК ХУСУСИЯТЛАРИ		80
Anvarova Muslimaxon BEHBUDIY SIYMOSI		83
Ismailova Shoira УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ЧЕТ ТИЛЛАРИНИ ЎҚИТИШНИНГ ДИВЕРСИФИКАЦИЯСИ		86
Ergasheva Durdona Otabekova Bonu D.I.Kamalova TEXNOLOGIYADA STANDARTLASHTIRISH ASOSLARI		90
Mirsanginova Samira Turayev Aziz FORMATION OF PEDAGOGICAL TECHNIQUES ENGLISH		93
O`rinboyeva Mubinabonu Iqboljon qizi ―TUSHDA KECHGAN UMRLAR‖ROMANNING FOJIAVIYLIGI		96
Oltinova Umida Ochilova Noila PSYCHOLOGICAL BASIS OF TEACHING ENGLISH TO KINDERGARTEN CHILDREN		99
Abdumunova Ozoda Anvarovna PEDAGOG XODIMLARNING KREATIV YONDASHUVLAR ASOSIDA KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISH	KASBIY	101
Egamqulov Shahzod Oripov Shavkat Aminova Shahnoza Togaeva G.S. QANDLI DIABET 2 TIPINING UCHRASH CHASTOTASINI LOKATSION MIQYOSIDA ANIQLASH VA		104

BAHOLASH.

Qodirova Dilnoza Murodillo qizi O‗SIB BORUVCHI YOSH AVLODLARNI AXLOQIY VA ESTETIK DIDLI QILIB TARBIYALASHDA OILANING O‗RNI VA DОLZАRBLIGI	106
Эргашева Муниса Якубовна Турсунбоев Хусан Саъдулла ўғли ПНЕВМОКОККЛИ ИНФЕКЦИЯНИНГ КЛИНИК ЛАБОРАТОР ЖИҲАТЛАРИ	109
Джураева Камола Станиславовна Якубова Нигина Садриддиновна Марупова Мафтуна Давроновна ПРОБЛЕМА БРУЦЕЛЛЕЗА В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ	111
Ro`ziyeva Iroda Zokirovna THE SIGNIFICANCE OF TRANSLATING TALES IN TEACHING ENGLISH	113
Ruzibayeva Ikbolxon Kamilovna JISMONIY TARBIYA TA'LIMINING ASOSIY SHAKL VA MAZMUNLARI	116
Savapov Rashid Irkinovich Yakubova Dildora Sanaqul qizi MUSIQA MADANIYATI DARSLARIDA O‘QUVCHILAR OVOZINI TARBIYALASHDA VOKAL SAN‘ATINING AHAMIYATI	119
Shirinboyeva Gulsina Ochilova Naila COMPRESSION AND DECOMPRESSION STRATEGIES IN SIMULTANEOUS INTERPRETATION	123
Shokirov Shohzod Botir oʻgʻli NOSTANDART GEOMETRIK MASALALAR YECHISH ORQALI OʻQUVCHILARNING IJODIY TAFAKKURINI RIVOJLANTIRISH	126
Irsaliyeva Sarvinoz Abduraufovna INTERFAOL METODLAR VA ULARDAN DARS JARAYONIDA FOYDALANISH AHAMIYATI	131
Sultanova Sevinch Ochilova Naila THE USAGE OF PICTURES IN TEACHING LANGUAGE	134
Sunnatova Yorqinoy Azzamova Nigora EASY AND EFFECTIVE WAYS FOR PRESCHOOL CHILDREN TO TEACH DICTIONARIES	137
DJoʻrayeva Zilola Aramovna Nodirov Sarvar Lapasov Boʻron -TOIFA DIABETNI DAVOLASHDA DIPEPTIDIL PEPTIDAZA 4 GURUHIGA TEGISHLI SITOGLIPTINNI QO'LLASH	139
Haqberdiyeva Gulrux Toshtemirov Suxrobjon INGLIZ TILI DARSLARIDA ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH VA ULARNI FOYDALI TOMONLARI	141
Abdulazizova Gulsora Sodiqovna TYPES OF LEARNING RESOURCES.	143
Xayitova Muxlisa Ochilova Naila TEACHING READING SKILLS THROUGH CASE STUDY TECHNIQUE	145
Tohirjonov Habibullo Tohirjon o‟g‟li XORIJIY MAMLAKATLARDA XUQUQ TIZIMI.	148
Абдурахманова Асем Ерғали қызы Жандос Абдазимович Байзаков	151

СЫННАН ШЫҢДАЛА ТҤСКЕН-ШЫҢҒЫС АЙТМАТОВ

Аллаберганов Шерали Йўлдашевич ХОРАЗМЛИК СОВЕТ ИТТИФОҚИ ҚАҲРАМОНЛАРИ	154
Дедажанов Б. Н Холмирзаева Қ. Х БОШҚАРУВ ПЕРСОНАЛИ МЕҲНАТИДА ФУНКЦИОНАЛ ЁНДАШУВ	158
Дедажанов Б. Н Холмирзаева Қ. Х БОШҚАРУВ ПЕРСОНАЛИ МЕҲНАТИДА МУВАФФАҚИЯТГА ЭРИШИШ СИФАТЛАРИ	161
Бекимметов Умиджон ҚОЗОҒИСТОН СУРГУНИДАГИ ХОРАЗМЛИКЛАР ТАҚДИРИ	164
Мирзоева Лайло ОБУЧЕНИЯ НА ИНОСТРАННОМ ЯЗЫКЕ	167
Boymuratov F.X MUHANDISLIK GRAFIKASI FANIDA GRAFIK TOPSHIRIQLARNING AHAMIYATI	170
Буриева Зиѐдахон Бахтиеровна РАЗВИВАЮЩИЕ ФОНЕТИЧЕСКИЕ ИГРЫ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА КАК ПУТЬ РАСШИРЕНИЯ ЗВУКОВОГО ПРОСТРАНСТВА ШКОЛЬНИКА	173
Абдуғаниев Отабек Аллажонович ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ МАҲСУЛОТЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ ИҚТИСОДИЙ-СТАТИСТИК ТАҲЛИЛ ЭТИШ	178
Абдуғаниев Отабек Аллажонович МИНТАҚАЛАРДА ОЗИҚ-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИ ТАЪМИНЛАШ ДАРАЖАСИ МЕЗОНЛАРИ	180
Махмудов Нарзикул Ходжаназарович Джамалова Ширин Абдумуратовна ОСОБЕННОСТИ ТЕЧЕНИЕ ДИАБЕТИЧЕСКОЕ РЕТИНОПАТИИ У ПАЦИЕНТОВ ПЕРЕНЁСШИХ КОРОНАВИРУСНОГО ЗАБОЛЕВАНИЕ	183
Аллаберганов Шерали Йўлдашевич ХОРАЗМ ВИЛОЯТИ АҲОЛИСИНИНГ ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИ ЙИЛЛАРИДА ФРОНТГА ЮБОРГАН МОДДИЙ ЁРДАМИ	185
Aminov Shaxrizod Umidbek o„g„li DAVLAT BOSHQARUVI ORGANLARI FAOLIYATINI MUVOFIQLASHTIRISHDA O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASINING TUTGAN O‗RNI	189
Жaбборов Элбек Эркин ўғли ҚАШҚАДАРЁ ВИЛАЯТИДА БИЗНЕС ЖАРАЁНЛАРИНИ САЛОҲИЯТИНИ БАҲОЛАШНИНГ ТРЕНД МОДЕЛИ	192
Maxkamova Dilshodaxon Narimonov Behzod INFORMATIKA FANINI O‘QITISHDA ZAMONAVIY TAQDIMOT TAYYORLOVCHI DASTURLARDAN FOYDALANISH	195
Жaбборов Элбек Эркин ўғли ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПОТЕНЦИАЛИДАН ФОЙДАЛАНИШ БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИНИ БАҲОЛАШ	200
Jumaboyeva Nilufar Soyibjon qizi Shertoyeva Hurmatoy Sirojiddin qizi GRIGORIY KALENDARINI ISLOH QILISH LOYIHALARI	203
Қосимов Нодиржон Содиқжонович Карамов Мамашариф Жамилович ЎЗБЕКИСТОНДА ТРАНСМИЛЛИЙ ЖИНОЯТЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ БОРАСИДА ОЛИБ БОРИЛГАН САЪЙ-ҲАРАКАТЛАР.	206
Қосимов Нодиржон Содиқжонович	209

Карамов Мамашариф Жамилович ОДАМ САВДОСИ ТРАНСМИМИЛЛИЙ ЖИНОЯТ СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИ.
Orziyeva Ruxshona Yusupova Gulchehra PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA TURLARI VA INNOVATSION TEXNOLOGIYA	212
Кунтуганова Хумора ОБРАЗЫ МАТЕРИНСТВА В ЖИВОПИСИ УЗБЕКИСТАНА.	215
Sultanova Gulsara MAKTABGACHA TA`LIM MUASSASALARIDA BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISH USULLARI	218
Darvishova Gulchehra Kenjabayevna THE USAGE OF SIMILE IN THE NOVEL JANE EYRE	221
Сотимов Баходир ҚАДИМГИ ХОРАЗМ ВА САК ҚАБИЛАЛАРИ ҲАРБИЙ ИШ СОҲАСИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ НАТИЖАЛАРИ	223
Karimov Yashin Abdusharibovich SHIPPING IN THE ARAL SEA.	228
Narimanova Gulzoda Asqar qizi ZULFIYAXONIM IJODIDA KOMILLIK	233
Olimova E‟zoza ZULFIYAMIZ SIZNI SOG‘INDIM…	237
Nazarov Ro'zmat Atanazarovich JISMONIY TARBIYA FANINING MUHIM XUSUSIYATLARI	242
Камалова Мунира Нумановна Мирзаев Мурод Турдиназарович ПРЕПОДАВАНИЕ ФИЗИКИ И ЭСТЕТИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ ШКОЛЬНИКОВ	244
To‟rayeva Gulzebo G‟ayrat qizi ZOKIRJON XOLMUHAMMAD O‘G‘LI FURQAT O‘ZBEK ADABIYOTI RIVOJINI YANGI BOSQICHGA KO‘TARGAN MASHHUR SHOIR VA PUBLITSIST.	246
Masharipova Dilbar Raximboyevna BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QUVCHILARNING DARSGA QIZIQISHINI UYG‘OTISH BO‘YICHA YANGI USULLARNING QO‘LLANILISHI	250
Ajimuratova Risgul Xojamuratovna YOSHLAR TARBIYASIDA USTOZLARNING TUTGAN O‘RNI	253
Djolimbetova Mivagul Madiyarovna, Sultamuratova Xamre Nukusbay qizi O‘SPIRIN YOSHDAGI O‘QUVCHILARGA CHET TILLARINI O‘RGATISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI	256
Abduvaliyeva N.B, Nurmamatov N.S,Negmatova G.Sh, Togʻayeva G.S BEMORLAR O‘RTASIDA QANDLI DIABET KASALLIGINI KELTIRIB CHIQARUVCHI OMILLAR HOLATI.	259
Jamoliddinova Nilufar, Boltaboyeva Ruxshona, Xurramova Farangez BOLALARDA VA KATTALARGA INGLIZ TILI GRAMMATIKASINI O'QITISHNING QIYIN VA OSON JIHATLARI,ULAR BILAN ISHLASHNING USULLARI	261
Abdujabborova Ma‟mura Baxtiyor qizi BOLALAR SHAHARCHASI TARBIYALANUVCHILARI PSIXOLOGIYASI (YETIM QOLGAN BOLALAR PSIXOLOGIYASI)	263

ATEROSKLEROZ

Mahmudova Maftuna Davletbek qizi

Jo‟rayeva Marvaridxon Dilmurod qizi

Husanova Nodira Orif qizi

Toshkent Pediatriya tibbiyot instituti 2-kurs 2-pediatriya va tibbiy biologiya fakulteti talabalari

Annotatsiya: Ateroskleroz (yun. athera – boʻtqa va skleroz) – yogʻsimon modda

(lipoid)lar almashinuvi buzilib, ularning arteriya ichki qavatida toʻplanishi va biriktiruvchi toʻqimaning oʻsib ketishi natijasida kelib chiqadigan surunkali kasallik. Arterial qon aylanishining umumiy va mahalliy buzilishi bilan birga kechadi. Arteriya devori toʻqimasi xujayralaridagi oʻzgarishlar, ularda kechadigan biokimyoviy jarayonlardagi buzilishlar ateroskleroz paydo boʻlishi va rivojlanishida muhim rol oʻynaydi. Arteriyalar devorining ayrim sohalarida fibroz toʻqima rivojlanishi, shu sohalarda xolesterin va boshqa moddalar yigʻilishi ateroskleroz paydo boʻlishiga olib keladi.

Kalit so‟zlar: Tromboz, koronar arteriya, ksantomalar, giperxolesterinemiya, statin, sorbsion terapiya.

Ateroskleroz qanday kasallik? Yosh o‗tgan sari tomirlar ichki devorida patologik o‗zgarishlar natijasida, yog‗ moddalari toshma ko‗rinishida to‗planib boradi. Ushbu aterosklerotik toshmalarda biriktiruvchi to‗qimaning o‗sishi va kalsiy tuzlarining to‗planishi hisobiga arteriya tomirlarining teshiklari asta-sekin torayib boradi. Og‗ir holatlarda butunlay yopilib qolishigacha yetib boradi. Bu esa o‗z navbatida kasallangan arteriya orqali qon bilan ta‘minlanuvchi a‘zo faoliyatini izdan chiqaradi. Bu jarayon quyidagicha boradi. Qon tomirining ichki devorlari torayishi bilan undan ma‘lum vaqt ichida o‗tadigan qon hajmi ham kamayadi va o‗z navbatida bu tomir qon bilan ta‘minlaydigan a‘zo ham, qon orqali normadan kamroq oziq moddalar va kislorod ola boshlaydi. Natijada a‘zo o‗z vazifasini to‗liq bajara olmay qoladi, oziq moddalar yetishmasligi sababli esa asta-sekinlik bilan, to‗qimalari o‗ladi va yemirilib boradi.

Bundan tashqari, arteriya teshigi tromb bilan ya‘ni quyuqlashib qolgan qon laxtasi bilan butunlay berkilib qolishi ham mumkin. Bunday jarayon tromboz deb ataladi. Trombozda ushbu arteriya oziqlantiradigan a‘zoda keskin ravishda nekroz (chirish) jarayoni boshlanib ketadi. Miokard infarkti aynan shu kasalliklar toifasiga kiradi.

Ateroskleroz belgilari (simptomlari). Tashqi ko‗rinishi – bemor yoshiga qaraganda keksaroq ko‗rinadi, vazni ortib ketadi. Ksantomalar – xolesterinning terida sariq dog‗ ko‗rinishida (yunon. ―ksantos‖– sariq degani) to‗planishi. Odatda tirsak, qovoqlarda paydo bo‗ladi. Ksantomlar umumiy xolesterini juda yuqori bo‗lgan aterosklerozda nasliy giperxolesterinemiyada uchraydi. Giperxolesterinemiya – qonda umumiy xolesterin miqdorining 5,2 mmol/l yoki 200 mg/dl (mg %) dan ortishi. Kasallikning nasliy shaklida bu ko‗rsatkich me‘yordan 4–5 baravar ortib ketishi kuzatiladi.

Tananing qaysi a‘zosi yoki qismi ko‗proq zararlanganligiga qarab ateroskleroz sabab bo‗lgan turli kasalliklarni farqlash mumkin. Ular alohida ham, birgalikda ham uchraydi.

Yurak arteriyalari, koronar arteriya aterosklerozi: to‗sh yoki yurak atrofida og‗riq paydo bo‗lib, chap qo‗lga ham o‗tadi; yurak notekis uradi, muzlab qolganday bo‗ladi, teztez ura boshlaydi;

Bosh miya arteriyalari aterosklerozi: bosh aylanadi; xotira yomonlashadi; bosh og‗riydi insult rivojlanadi.

Oyoq arteriyalari aterosklerozi: arteriyalar urishi susayadi yoki tinib qoladi (son, tizza qopqog‗ining osti, tovon orqasi); boldir mushaklari zirqirab og‗rishi, yurganda og‗riq paydo bo‗lib, tinch holatlarda yo‗qoladi; oyoq kaftida yaralar paydo bo‗lishi, kasallikning so‗nggi bosqichlari.

Buyrak arteriyalarining aterosklerozi: bosh aylanishi; bosh og‗rig‗i, qon bosimi ko‗tarilishi hisobiga umumiy holsizlik.

Ateroskleroz kasalligini davolash.

Klinik va ob'ektiv ravishda tashxis qo'yilgan allaqachon shakllangan aterosklerotik plaklarni davolash integratsiyalashgan yondashuvdan iborat bo'lib, o'zgartiruvchi omillarni majburiy tuzatishni o'z ichiga oladi.

Ushbu majmua ovqatlanishni tartibga solish, ko'proq yangi sabzavot va mevalar, donli mahsulotlar, sut mahsulotlarini iste'mol qilish va ichimlik rejimini o'rnatishni o'z ichiga oladi. Bunda chekishni tashlash, gipodinamiyani bartaraf etish jismoniy faollikni oshirish, jismoniy mashqlar qilish. Arterial bosim va qonda qand miqdorini nazorat qilish, rejim bilan ovqatlanish kerak. Shu qoidalarga rioya qilinganda, qonda xolesterin miqdorini mo‗tadillashtiruvchi maxsus dorilar ichish shart bo‗lmaydi.

Parhez. Ateroskleroz sekin, yillar davomida rivojlanadigan kasallik. Bu kasallikda bemor faqat, dorilar va muolajalar yordamida tuzalib ketaman deb o‗ylamasligi zarur. Hech qanday dori qon tomirlarini asl xoliga qaytara olmaydi. Bemor kishi o‗z sog‗lig‗iga har tomonlama e‘tibor berishi va hayot tarzini keskin o‗zgartirishi kerak bo‗ladi. Bu kasallikka uchrashning o‗zi bemor, o‗tgan yillar davomida nosog‗lom turmush kechirganini bildiradi. Bular birinchi navbatda jismoniy harakatlar va parxezdir.

Aterosklerozda ovqatlanishning asosi – cheklovdir. Yog‗ va xolesteringa qattiq to‗yingan mahsulotlardan miya, jigar, buyrak, seryog‗ go‗sht, kolbasa, yog‗li sut va shu kabilardan voz kechish lozim.

O‗simlik yog‗lari va dengiz balig‗ining yog‗lari, yengil margarinlar, yong‗oqlar, yog‗siz sut mahsulotlari esa foydali hisoblanadi. Yog‗siz mol va parranda go‗shti, yog‗i olingan tvorog, haftasiga 2–4 tadan tuxum tavsiya etiladi. Ovqat tarkibida yog‗ ulushi kamayishi munosabati bilan quvvat kamayishining o‗rnini qoplash uchun uglevodlar ko‗proq iste‘mol qilish tavsiya etiladi. Ozuqa mahsulotlari, eng avvalo, sabzavot, ho‗l meva, yong‗oqlar, shuningdek, donli va shunga yaqin mahsulotlarni ko‗proq iste‘mol qilish foydali.

Vitaminlar yetishmovchiligini kamaytirish uchun kunlik me‘yordan oshmagan miqdorda multi vitaminli preparatlarni qabul qilish mumkin.

Qonning lipid spektrini mo‗tadillashtiruvchi preparatlar (gipolipidemik vositalar) faqat shifokor tavsiyasida qo‗llaniladi. Lipid almashinuvi ko‗rsatkichlarini muolaja paytida laboratoriya nazorati ostida bo‗lishi zarur. Shifokorlar ko‗pincha quyidagi dorilarni tayinlaydi. Statinlar – jigardagi xolesterin sintezini yo‗qotadi, fibratlar xolesterin darajasini pasaytiradi. Yana nikotin kislotasi preparatlari, lipid almashinuvini me‘yorlashtiradi.

Efferent (sorbsion) terapiya

Aterosklerozning murakkablashgan shakllarida lipid almashinuvini mo‗tadillashtirish uchun efferent terapiyaning turli usullari qo‗llanadi. Odatdagi muolaja samarasizligi va umumiy xolesterinning miqdorining g‗oyat yuqoriligi bunga ko‗rsatma bo‗lib xizmat qiladi. Muolajaning sorbsion usullarida qon tanadan tashqarida joylashgan maxsus apparat yordamida zararli moddalardan tozalanadi. Apparat bemor qonini so‗rib olib uni, o‗z filtrlaridan o‗tkazib yana qaytadan organizmga jo‗natadi. Lekin bu usulning ta‘siri sezilishi bo‗lishi uchun muolajalarni ko‗p marotaba va uzoq muddat takrorlash talab etiladi.

Jarrohlik yo‗li bilan atersklerozni davolash.

Bu kasallikni jarrohlik yo‗li bilan davolash ham mumkin. Operatsiya kasallikdan to‗liq qutilish uchun emas, balki zararlangan tomir ozuqa bilan ta‘minlaydigan a‘zoni ahvolini yengillashtirishga qaratilgan bo‗ladi. Bu usul kasallik sababini bartaraf qila olmaydi lekin, ateroskleroz asoratlarini bir muncha yumshatadi.

Qon ta‘minoti buzilishiga barham berish uchun aorta, yurak arteriyalari, bosh miya, buyrak, oyoqlarda turli xil jarrohlik ishlari bajariladi. Konservativ muolajaning samarasizligi va arteriya tomirining sezilarli darajada torayishi tufayli jarrohlik amaliyoti bajariladi. Rentgen aparati nazorat ostida tomirni teshish orqali kichik invaziv opreratsiya – ballonli angioplastika, stentirlash va boshqalar qo‗llaniladi. Undan tashqari ochiq jarrohlik opreratsiyalari – protezlash, shuntlash, angioplastika ham qo‗llaniladi. Ayrim hollarda lipid almashinuvini mo‗tadillashtirish uchun ingichka ichakning bir qismini olib tashlanishi mumkin yoki jigarni ko‗chirib o‗tkazish kabi jarrohlik ishlari bajariladi. Bunday aralashuvlarga xolesterin darajasining juda balandlashib ketishi va giperxolesterinemiyaning irsiy shakli sabab bo‗ladi. Zero ularni konservatik terapiya bilan tuzatishning iloji bo‗lmay qoladi.

Xalq tabobati usullari bilan aterosklerozni davolash.

O‗rmon yong‗oqlari (leshinalar) va xurmoni muntazam iste‘mol qilish ateroskleroz rivojlanishining oldini olishda yordam beradi.

Aterosklerozdan kelib chiqqan gipertoniya davosi uchun asalli yong‗oqni 45 kun davomida 100 gr dan iste‘mol qilinadi. Dastlabki kunlarda 3 dona yong‗oqdan boshlash mumkin.

Sarimsoq piyoz qaynatmasi ham foydalidir. Bunda: 1 stakan suvga bir bosh sarimsoqni solib, 1 daqiqa qaynatiladi, so‗ng sovutiladi. Kuniga 1–2 osh qoshiqdan ichiladi.

Choy o‗rniga chetan (ryabina) yoki bodrezak mevalari nastoykalarini ichish ham foydalidir. Bunda: 2 osh qoshiq quruq meva termosga solinadi, 0,5 l qaynoq suv quyiladi, 2 soat tindirilib qo‗yilib, dokada suziladi va kunda 2 mahal ichiladi.

Xulosa qilib aytganda, aterosikleroz qon tomirlarning ichki qismida yog‘ moddalari to‘planib qolishi va biriktiruvchi to‘qima o‘sib ketishi natijasi kelib chiqadigan kasallik.

Buni oldini olish uchun so‘g‘lom turmush tarzini yo‘lga qo‘yish ya‘ni insonning kun tartibiga rioya etishi, faol harakat asosida organizmini chiniqtirishi, sport bilan shugʻullanishi, toʻla va sifatli ovqatlanishi, gigiyenik qoidalarga amal qilishi, zararli odatlardan oʻzini tuta bilishi orqali nafaqat yurak-qon tomir sistemasi bilan bog‘liq bo‘lgan kasalliklar, balki ummuman boshqa kasalliklar bilan ham og‘rimaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Sabirova R.A Yuldashev N.M. Biokimyo 2020

2. Saatov T.S Zikiryayev A.Z Saidov T.M Biokimyo 2009

3. Mirxamidova P. Babaxonova D. Zikiryayev A. 2018 Biologik kimyo va molekulyar biologiya 2018

SANOAT KORXONALARINING ATROF MUHITGA TA‟SIRI VA EKOLOGIK

MUAMMOLARNING KELIB CHIQISHIDA ISHLAB CHIQARISHNING O‟RNINI QIYOSIY TAHLILI VA YECHIMLARI

Alisherov Shoxruxbek Mirzohidjon og‟li

Farg‘ona Politexnika Instituti Qurilish fakulteti Geodeziya Kartografiya va Kadastr yo‘nalishi 2-bosqich talabasi

Toshmatov Ulug‟bek Qodirjon og‟li

Farg‘ona Politexnika Instituti Qurilish fakulteti

Shahar Qurilishi yo‘nalishi 2-bosqich talabasi

Anotatsiya: ushbu maqolada ishlab chiqarish korxonalari hamda transport vositalarining atrof muhitga hususan inson salomatligi atmosfera,hayvonot va o`simlik olami,tuproq qatlami, ichki hamda okean suvalariga keltirayotgan zarari va boshqa mummolar, fan-texnika inqilobining tabiatga ko`rsatgan salbiy tasiri va ularga yechimlar haqida fikr yuritilgan.

Annotation: This article discusses the impact of industrial enterprises and vehicles on the environment, especially human health, the atmosphere, fauna and flora, soil, inland and ocean waters, and other issues, the negative impact of the scientific and technological revolution on nature and solutions. referred to.

Аннотация: В этой статье обсуждается влияние промышленных предприятий и транспортных средств на окружающую среду, особенно на здоровье человека, атмосферу, фауну и флору, почву, внутренние и океанские воды, а также другие вопросы, негативное влияние научно-технической революции на природу и решения. упомянутый.

Kalit so`zlar: issiqxona effekti,zavodlar, fan-texnika inqilobi,zararlanish, uglerod oksidi, yurak kasalliklari,o`pka raki, iqlim o`zgarishi, hayvonlar, o`simliklar,transport vositalari, tuproq ifloslanishi, tabiiy ofatlar,yog`li yoqilg`ilar.

Keywords: greenhouse effect, factories, scientific and technological revolution, pollution, carbon monoxide, heart disease, lung cancer, climate change, animals, plants, vehicles, soil pollution, natural disasters, oil.

Ключевые слова: парниковый эффект, фабрики, научно-техническая революция, загрязнение, окись углерода, болезни сердца, рак легких, изменение климата, животные, растения, транспортные средства, загрязнение почвы, стихийные бедствия, нефтяное топливо.

Hozirgi davrda fan va texnika rivojlanishini o`zida mujassamlashtirgan milliy va mintaqaviy iqtisodiyotni eng muhim tarqibiy qismlari bo`lgan sanoat va transport har qanday hududning rivojlanishida asosiy omil hisoblanadi.

Ishlab chiqariish kuchlarining oqilona joylashtirish va rivojlantirishni noto`g`ri tashkil qilish tabiiy muhitga, ayniqsa aholi sihat-salomatligiga salbiy tasir ko`rsatadi. Albatta sanoat korxonalari, zavodlarni atrof-muhitni katta zararlayotganligiga shubxa yo`q. Aslida, iqlim o`zgarishiga sabab bo`lgan ifloslanishning 2/3 zavodlar aybdor deb davo qilinadi. Atrofmuhitga zaharli va xavfli materiallardan kelib chiqadigan ifloslanish natijasida nafaqat sayyoramiz ekotizimiga,balki bizning sog`ligimizga ham katta xavf tug`diradi. Sanoat korxonalari,zavodlar sayyoraga texnogen zarar yetkazayotgan yagona omil bo`lmasada katta qismini qamrab oladi. Dunyo bo`ylab hukumatlarning zavodlarni, korxonalarni ifloslanish miqdorini kamaytirishga qaratilgan say-harakatlariga qaramay,sayyoramiz kuchli o`zgarishga uchramoqda. Sanoat korxonalari va transport vositalaridan chiqarilayotgan chiqindilari quyidagi jarayonlarga o`z tasirini o`tkazmoqda;global isish va iqlim o`zgarishing katta qismini so`ngi yillarda sanoatni jadal rivojlanayotgani bilan bog`lash mumkun. Zaharli moddalar va gazlar yondirilganida korbonat angdrid va metan kabi gazlar atmosferaga chiqariladi. Bu gazlar quyosh nurlanishini o`zlashtira olganligi sabab ular sayyora haroratiga bevosita tasir qiladi. Global isish quyidagi holatlarga olib kelishi mumkun;dengiz sathining ko`tarilishi,yerda havo haroratining ko`tarilishi,hayvonlar turlarining yo`q bo`lib ketishi xavfi ,suv toshqini,sunami,tayfun,bo`ron, va boshqa tabiiy ofatlarining ko`payishi,muzliklarni erishi ,bundan tashqari vabo, bezgak,karonavirus kabi kasalliklarni yuqtirish xavfini hisobga olmaganda, bizni inson sifatida mavjudligimiz ham xavf ostida bo`lishi mumkun. Zavod, korxonalar va avtomobillar chiqaradigan zaharli gazlar birgalikda inson salomatligiga jiddiy tasir etib surunkali nafas olish kasalliklari, o`pka saratoni, yurak hamda boshqa kasalliklarning rivojlanishiga sharoit yaratadi. Havoning ifloslanishi yovvoyi tabiatimizga ham tasir qiladi, o`simlik va hayvon turlarining yo`q bo`lib ketishiga olib keladi .Ishlab chiqarish korxonalari, zavodlar butun dunyo bo`ylab suv ifloslanishining asosiy omili hisoblanadi. Katta suv yo`llariga ifloslangan suv,gazlar,kimyoviy moddalar,og`ir metallar,rodiaktiv moddalarni noqonuniy tashlab yuborilishi butun dengiz hayoti va atrof-muhitga zarar yetkazadi. Albatta bunday hol barcha zavodlarda kuzatilmaydi,biroq sayyoramizning tartibga solinmagan qismlarida joylashgan zavodlar o`zlarining zaharli chiqindilarini okeanlarga yoki daryolarga tashlab ,undan ancha arzonroq qutilishari mumkun. Tuproq ifloslanishi ko`p hollarda sanoat chiqindilari poligonlarga tashlanishidan hosil bo`ladi. Ushbu kimyoviy moddalar tuproq unumdorligini buzishi,ekin unumdorligini pasayishi, va hatto biz istemol qiladigan oziq-ovqatlarning isloslanishiga ham olib kelishi mumkun. Jahon sog`liqni saqlash tashkiloti (JSST) ma`lumotlariga ko`ra o`pka saratoni tashxisi qo`yilgan bemorlarning 5 foizi yuqoridagi zararlanishlar bilan bog`liq. Qolaversa ko`krak qafasi infeksiyalari,yurak kasalliklarining kichik qismiga ham zararlanishlar sabab qilib ko`rsatiladi.

Yog`och, ko`mir, neftga bo`lgan kuchli extiyojimiz sababli tabiat bilan bog'liq ko`plab muammolar vujudga kelmoqda. Biz qazilmalarni qidirishimiz va o`zlashtirishimiz tabiiy landshaftga xavf soladi. O`rmonlarning kesilishi o`sha joyga hos hayvonlarni va boshqa yovvoyi tabiatni yo`q qilinishiga sabab bo`lmoqda. Konchilik ham hayvonlarni tirik qolish umidida,yashash uchun joy izlashga majbur qiladi. Neftning sizib chiqishi, tasodifiy to`kilishi, yovvoyi tabiatga jiyon yetkazadi. Yuqoridagi barcha sabablarga ko`ra,ko`plab turlar yo`q bo`lib ketish arafasida,agar sayyoraga yetkaziladigan zarar miqdorini kamaytirmasak ,yana ko`p turlar shunday taqdirga duch kelishi mumkin.

Yana bir yirik zararlatish ko`rsatkichlari transport vositalariga to`g`ri keladi. Lekin shunday bo`lsa ham insonlar ko`p narsalarni o`zgartirishlari mumkun. O `n sakkizinchi asrning ikkinchi yarmida qo`l mehnati o`rnini mashinasozlik kashfyotlari egallay boshladi va ular o`z navbatida ko`mir va neftli yoqilg`ilardan foydalanish ko`rsatkichlarini ko`paytirdi. Tabiiyki avtomobillar,bug` bilan ishlaydigan poezdlar,qayiqlar, samalyotlar yog`li yoqilg`ilar bilan ishlaydi. Ular yoqilganda atmosferaga ko`p miqdordagi korbonat angdrid gazi chiqaradi,bu esa sayyorani sanoat inqilobidan oldingi ko`rsatkichlarga qaraganda ancha tez suratlarda va yuqori haroratda isishi, yigirma birincha asrda kuzatilgan iqlim o`zgarishi va ‗‘issiqxona effekti‘‘ga olib keldi. 2017-yilda AQSH transport sektori mamlakatda chiqariladigan issiqxona gazlarining eng katta 29 foizini tashkil qildi. Global miqyosda har yili emissiyaning 15-20 foizi transport hissasiga to`gri keladi. Iqlim o`zgarishidan xavotirda bo`lganlar transportning yer atmosferasiga ta‘sirini yumshatish uchun choralar ko`rishmoqda. Avtomobil ishlab chiqaruvchilar tomonidan elektr transport vositalarini ishlab chiqarib,keng targ`ib qilishayotgan bo`lsa, olimlar muqobil energiyalarni

o`rganishmoqda. Qayta tiknaladigan energiya manbalaridan yaratilgan bu yoqilg`i xujayralari qazib olinadigan yoqilg`iga qaramlikni tugatishga yordam beradi. Elekt quvvati bilan ishlaydigan temir yo`llar,tez yurar poezdlar a'nanaviy dizel poezdlariga qaraganda kamroq korbanad angdrid chiqaradi. Ba`zi mamalakatlar masalan, Angliya,‖tez-tez uchish uchun yig`im‖ni joriy etishni ko`rib chiqmoqda bu esa o`sha yili amalga oshirilgan parvozlar uchun jismoniy shaxslarning soliqlarini bosqischma-bosqich amalga oshiradi. Qisqa masofalar uchun piyoda yoki velosipedda harakatlanish uglerod chiqindilarini kamaytirish yoki yo`q qilish uchun aniq tanlovdir. Avtobuslar trolleybus,metrolar mashina haydashdan yaxshiroq,chunki transport vositasida qancha ko`p odam odam sayohat qilsa, har bir kishiga to`g`ri keladiga uglerod izi shuncha kamayadi. Uzoq masofalarga sayot qilingan barcha holatlarda poezdlardan foydalanish samolyotlarga qaraganda ancha past zararli chiqindiga ega agar u elektr poezd bo`lsa.(elektr poezdlari dizel poezdlarga qaraganda ikki marotaba kam zararlanish ko`rsatgichlariga ega. Avtomobillar poezdlar va avtobuslarga qaraganda ko`proq emissiyaga ega bo`lsada lekin, mashinada ko`pchiik bo`lib harakatlanilish havo transportidan ko`ra kamroq zararlanish keltiradi. Qisqa reyslarni avtomobil yoki poezd safari bilan almashtirish maqsadga muofiqdir. Agar havo transportidan foydalanishdan o`zga chora bo`lmasa uglerod izini kamaytirish uchun ba‘zi umumiy qoidalar mavjud. Emissiyalar miqdori turli aviakompaniyalar va avtomobillarda turilicha va ular orasida katta katta farq qiladi. Quyidagi rasmda ayrim kundalik hayotimizdagi ayrim chiqindilarning yo`q bo`lish uchun talab etiladigan vaqt ko`rsatchiklari keltirilgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‟YXATI:

1. Sultonov P.S, Ahmedov B.P. ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari.

2. ―National geographic‖jurnali

QUDRATLI USMONIYLARNING INQIROZI, BUNING SABAB VA

OQIBATLARI

Elyor Nabiev

Toshkent davlat pedagogika universeteti o‘qituvchisi

Anotatsiya: ushbu maqolaning asosiy mazmuni shundan iboratki Turkiyada usmoniylar sulolasiningh tugatilganidan so‘ng unda kechgan ijtimoiy itisodiy ahvol, XVI asr o`rtalaridan boshlab dehqonlarning xonavayron bo‗lishi, 1911-yilda esa Usmonli imperiyasi Italiya-Turkiya urushi paytida Italiyaga yerini yo'qotishi va ushbu imperiyaning tarqatilishi haqida so‘z borgan.

Kalit so‟z: Muqaddas liga, Usmonli imperiyasining tanazzuli, fanatik fikrlash.

Tarix guvohki, shu vaqtga qadar ko‘plab buyuk imperiyalarning tashkil topdi, taraqqiyoti cho‘qqisiga chiqdi va inqirozga uchrab o‘z nihoyasiga yetdi. Tarixda eng ko`p hukmronlik qilgan sulola – Usmoniylar imperiyasining XX asrning birinchi choragida tugatilgani barchamizga ma`lum. Buning sabablari ko`p, ammo bu qulashga qadar so`nggi asrlar davomida imperiya shu qadar inqirozli, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy jihatdan, ichki va tashqi aloqalarda ham o`ta ishonchsiz, ayrim sultonlarning noto`g`ri yuritgan kaltabin siyosati sabab bo`ldi. Bu inqirozning boshlang`ich nuqtasi bevosita ichki shart-sharoit bilan bog`liq bo`ldi. ―Usmoniylar imperiyasida XVI asr o`rtalaridan boshlab dehqonlarning xonavayron bo‗lishi va ko‗plab qochib ketishi qishloq xo‗jaligining inqiroziga olib keldi. Shu tariqa Turkiya harbiy qudratining zaiflashish davri boshlandi. G‗arbiy Yevropada markazlashgan davlatlar, kuchli markaziy hokimiyat qaror topgan bir sharoitda Turkiya tanazzulga uchradi.

1684-yili Yevropa davlatlari Turkiyaga qarshi «Muqaddas liga» tuzdilar. XVI asr oxiri – XVII asr boshlarida Turkiya avvalgidek hujumkor qudratga ega bo‗lmay qoldi‖.[1] Endilikda inqirozga va eng so`nggida davlatning parchalanishiga sabab bo`lgan omillarni tag ildizi qanday bo`lgan va sekinlik bilan yemirib borgan sabab hamda omillarning mohiyatini ko`rib chiqamiz.

―Usmonli imperiyasining tanazzuli Sulton Sulaymondan boshlandi, deyish mumkin. Qaysi ma`nodaki, 46 yil davomida Sulaymon I hokimiyat tepasida bo'lgan bu davr g'alabalar bilan yakunlangan kampaniyalar davri bo'lsa-da, bu g`alabalardan xazina yo'qotishlarini qoplash uchun keladigan o'lja mamlakat uchun daromad keltira olmadi. Buyuk Sulton Sulaymondan so`ng, bir qancha tajribasiz odamlar taxtga o'tirishi natijasida markaziy hokimiyat buzildi, davlat boshqaruvidagi hokimiyatning chayqalishi jamoatchilikning davlatga bo'lgan ishonchi pasaytirib, ichki qo'zg'olonlar paydo bo'lishiga olib keldi. Yanicharlar sultonga qarshi turdilar va o'zlariga yoqmagan sultonlarni taxtdan tushirdilar, shuningdek, o'zlariga yoqqan shaxslarni taxtga o'tirishiga yordam berishdi. Bu kabi ichki siyosiy beqarorliklar imperiya tayanchlariga putur yetkazdi.‖[2]

Buning ustiga, Usmonli imperiyasi madaniy, iqtisodiy va texnik sohalardagi zamonaviy o'zgarishlarni kuzatib borolmadi. XV asrda G'arbda asta-sekin boshlanib, turli xil iqtisodiy va madaniy voqealar ta'siri bilan tezligini oshirgan ilmiy-texnikaviy va iqtisodiy taraqqiyot Usmonli jamiyati uchun juda begona edi. Yuz yillar davomida G'arbdan ustun bo'lganligi va "Yevropadan tortib olinadigan narsa yo'q, lekin beriladigan narsa bor" degan ishonch va tushuncha bilan yashagan Usmonlilar ilmiy taraqqiyotdan tashqarida qolishdi va G'arbda sodir bo'layotgan voqealar bilan shug'ullanishga ehtiyoj sezmadilar. Bu holat Usmonli imperiyasini ichki jihatdan zaiflashtirgan masalalardan biri edi. Yevropa davlatlari o'rtasidagi yaqin munosabatlar va nasroniylik diniga asoslangan madaniy birdamlik, har qanday texnik ixtiro, har qanday sohadagi rivojlanish boshqa davlatlarga tarqaldi, ammo bu yangilik va o'zgarishlar Usmonli davlatida yetarlicha aks etmadi. Usmonli imperiyasida ushbu yangi voqealarni qabul qilishga urinishlar aksincha, fanatik ruhoniylarning reaksiyalari bilan to`nash keldi. Usmonli imperiyasi qulashi paytida har bir sohada ustuvor bo`lgan asosiy qarash bu "fanatik fikrlash" bo`lib qolayotgan edi.

―Usmonli imperiyasi XVIII asrning oxirida asrning o'rtalarida boshdan kechirgan nisbatan tinch davr natijasida tanazzulga yuz tutdi. Ko'pgina siyosiy vaziyatlarda tinchlik asosiy maqsaddir; ammo Usmonli imperiyasi uchun bu harbiy yutuqlarning ahamiyati yo'qligini anglatardi. Ushbu harbiy e'tiborsizlik raqib Yevropa va Rossiya kuchlarining kuchliroq bo'lishiga imkon berdi. Natijada, Usmonli imperiyasi Avstriya-Turkiya urushi (1716-1718) va Rossiya-Turkiya urushi (17681764) paytida ham o'z hududlarini yo'qotdi.

Modernizatsiya islohotlari imperiyani oxirgi marta kuchga ega bo'lishiga imkon berdi, ammo XIX asr davomida u o'z hududini yo'qotishda davom etdi. Bundan tashqari, uning ko'plab aholisi Usmonli imperiyasining sub'ektlari sifatida o'zligini yo'qotishni boshladilar va mustaqil millatparvarlik xususiyatlarini rivojlantira boshladilar, xususan, Bolqon mintaqasida. Bu imperiyaga qarshi qo'zg'olon 1804-yildan 1815-yilgacha bo'lgan Serbiya inqilobi paytida avjiga chiqdi. XIX asr o'rtalariga kelib yaqin atrofdagi siyosiy kuchlarga Usmonli imperiyasi muvaffaqiyatsizlikka uchrayotgani ayon bo'ldi‖.[3]

Agar biror davlatning iqtisodi tanazzulga yuz tutsa, barcha sohalarda cho`kish holati kuzatiladi. Yevropa va Usmonli imperiyasi o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar masalalari imperiyaning iqtisodiy kuch sifatida tanazzulga uchrashida hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. XIX asrga kelib Usmonli imperiyasi, Yevropadagi qo'shnilariga nisbatan tarkibiy va harbiy jihatdan kam edi. Eksportga mo'ljallangan iste'mol tovarlari narxining ko'tarilishi va imperiya tarkibidagi mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun katta bosim va iqtisodiy tanazzulni keltirib chiqargan davrda imperiya Yevropa bozorlariga ko'proq jalb qilindi. Shu bilan birga, imperiyani modernizatsiya qilish uchun Usmonlilar katta mablag` talab qildilar. Bu Usmonlilar uchun dumaloq muammo edi; ularning infratuzilmasi va iqtisodiyotini yangilash uchun resurslari yo'q edi va eskirgan tizimlari tufayli ular Yevropa iqtisodiyotining qudratiga bardosh berish uchun doimiy kurash olib borishgan. Usmonli imperiyasida sanoat XIX asrda tanazzulga yuz tuta boshladi, chunki Usmonlilar turli xil Yevropa kuchlari bilan shartnomalar imzoladilar. XIX asrdagi Yevropaning iqtisodiy muomalalari Usmonli moliya suverenitetiga zararli ta'sir ko'rsatdi va kapitulyatsiyalar bilan yakunlandi.

―1911-yilda Usmonli imperiyasi Italiya-Turkiya urushi paytida Italiyaga yerini yo'qotdi, so'ngra Birinchi Bolqon urushi paytida (1912 -1913) barcha Bolqon hududlari yo'qoldi. Ushbu urushdan oldin va uning davrida imperiya turli xil etnik guruhlarning, jumladan kurdlar, armanlar va arablarning isyonlariga duch kelgan. Bundan tashqari, Quvayt 1913-yilgi Angliya-Usmonli Konvensiyasi natijasida mustaqil davlatga aylandi. 1914-yil 29-oktyabrda Usmonli imperiyasi Qora dengiz qirg'og'ida Rossiyaga hujum qildi va natijada Birinchi Jahon urushi boshlandi. Ushbu hujumga javoban Angliya va Fransiya Rossiyaga ittifoq qilib, Usmonli imperiyasiga qarshi urush e'lon qildilar. 1918-yil 31-oktyabrda ishtirok etgan hukumatlar Mudros sulhini imzoladilar, bu imperiya va ittifoqchilar o'rtasidagi kurashni to'xtatdi. Ammo bu kelishuv mintaqaga tinchlik olib kelmadi. Inglizlar Iroq, Suriya va Falastin ustidan nazoratni saqlab qolishdi, ittifoqdosh kuchlar zo'ravonlik bilan to'ldirilgan hududga tinchlik o'rnatish niyatida Konstantinopolga ko'chib o'tdilar. 1920- yildagi Sevr shartnomasi O'rta Sharqning katta qismini rasmiy ravishda Buyuk Britaniya va Fransiyaga topshirdi va imperiyani Anatoliyada faqat kichik hududlar bilan qoldirdi. Shu bilan birga, turk millatchilari imperiyada kuchga ega bo'lib, natijada Turkiyaning Istiqlol urushi boshlandi. Ushbu urush tugashi bilan 1922-yilda Usmonli imperiyasi rasman tugatilgan va ko'p o'tmay Turkiya Respublikasi rasmiy ravishda tashkil etilgan‖.[4]

―Usmonli imperiyasidagi Yevropa hukmronligi, asosan, reaksion siyosatga asoslangan edi. Qachondir bir kuch imperiyaning ayrim hududlari ustidan nazoratni birlashtirishga harakat qilsa, bu boshqa Yevropada muvozanat o'rnatishga bo'lgan munosabati, Usmonlilarning ishlariga unchalik ahamiyat bermaydi. Bu Germaniyaning tashqi siyosatiga qarshi fransuz reaksiyalarida yaxshi saqlanadi. Germaniyani kuchli global kuchga aylantirishga qaratilgan Veltpolitik tashkil etilgandan so'ng, Fransiya Usmonli imperiyasi hududlari ustidan o'z mavqeyini kuchaytirish bilan bunga munosabat bildirdi. XIX asrning oxiriga kelib, bir vaqtlar Venaning darvozalariga qadar cho'zilgan Usmonli imperiyasi endi omon qolish uchun kurash olib bordi. Ushbu imperiya taxminan 600 yil davom etdi va XVIII asr oxirida siyosiy kuch va harbiy ustunlikni yo'qotishni boshladi. XIX asrning o'rtalariga kelib, Usmonli imperiyasi o'zining yo'qolgan kuchini qaytarib olish uchun modernizatsiya va dunyoviylashtirishga qaratilgan islohotni amalga oshirdi. Ushbu urinishlar umuman muvaffaqiyatsiz tugadi va Birinchi Jahon urushi davrida imperiya butunlay tanazzulga yuz tutdi. Usmonli imperiyasi jang paytida Buyuk Britaniya, AQSh, Fransiya va Rossiyaga qarshi kurashgan. Urush tugagach, imperiya tarqatib yuborildi. Tarixiy ma'lumotlarga ko'ra Usmonli imperiyasi 1922- yilda rasman tugagan‖.[5]

Oxir oqibat, shubhasiz aytish mumkinki, Usmonli imperiyasining qulashi ko'p jihatdan Yevropaning XIX asrdagi ta'siri bilan bog'liq edi. G'arbiy Yevropadan o'sib chiqqan millatparvarlik g'oyalari imperiya tarkibidagi yerlar va xalqni buzib tashlagan mazhablararo nosozlikni avj oldi. O'n to'qqizinchi asrdagi Yevropa kuchlari fikricha, Usmonlilarni shunchaki bezovtalanish va bo'linish kerak deb hisoblar edilar va butun dunyo bo'ylab birinchi jahon urushidan keyin Usmonlilarning qulashiga olib keladigan voqealar zanjirini o'rnatdilar. Imperial motivlar va yer va hokimiyat uchun kurash, Usmonli imperiyasi bo'ylab diniy guruhlarni bir-biriga qarshi qo'ydi. Yevropa kuchlari xristian populyatsiyasini ma'qullashdi, diniy guruhlar orasida keng miqyosli zo'ravonlik va ishonchsizlik bilan yakunlanib, imperiyani o'zgacha siljitdi. XX asrning boshlarida Birinchi jahon urushiga qadar Yevropaning iqtisodiy o'sishga bo'lgan chanqovi va ularning iqtisodiy urush oxir-oqibat imperiyani tor-mor etishiga bo'lgan umidlari tufayli Usmonli iqtisodiyoti vayron bo'ldi. Yevropa imperatorligi va iqtisodiy hukmronlik merosi va yer yuzida iz qoldirdi, chunki uning xalqi bugungi kunda ham XIX asrda Usmonli imperiyasida Yevropa va qolaversa, Otaturk ta`siri natijasida kelib chiqqan muammolarni tiklashga harakat qilmoqda.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. R. Farmonov, U. Jo`rayev, SH. Ergashev ―Jahon tarixi‖ darsligi 2019y. 86-b.

2. Shaw, Stanford: ―A Promise of Reform: Two Complementary Documents,‖

International Journal of Middle East Studies, 4 (1973), s.359-68.

3. Shaw, Stanford ve Ezel K. Shaw: History of the Ottoman Empire and Modern

Turkey 2: Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975 (Cambridge: Cambridge University Press, 1977)

4. Online.turkiye.com sayti orqali

5. Zürcher, Eric Jan: Turkey: A Modern History ( London: I.B. Tauris, 1993).

РАСПРОСТРАНЕННОСТЬ ДИАБЕТИЧЕСКОЙ НЕЙРОПАТИИ СИНДРОМА

ДИАБЕТИЧЕСКОЙ СТОПЫ У ПАЦИЕНТОВ С САХАРНЫМ ДИАБЕТОМ 2

ТИПА В САМАРКАНДСКОЙ ОБЛАСТИ

Исраилов Давлатѐр

студент 404 группа медико-педагогического факультета Сам ГМУ Ражабов Даврон

студент 404 группа медико-педагогического факультета Сам ГМУ Самаркандский Государственный Медицинский Университет

Научный руководитель: Джураева З. А ассистент кафедры эндокринологии Сам ГМУ

Одним из наиболее распростаненных хронический заболеваний во всем мире является сахарный диабет (СД). В настоящее время СД рассматривается не толко как серьезное заболевание но и как важная медико-социальная проблемоценить расса что обусловлено постоянно увеличивающимся количеством пациентов с СД частым развитием осложнений приводящих к существенному сокращению

продолжительности жизни и ухудшению ее качества

Цель исследования: оценить распространенность диабетической нейропатии (ДН), синдрома диабетической стопы (СДС) у пациентов с сахарным диабетом 2 типа среди взрослого населения в Самаркандской области за 2021г.

Материалы и методы: проанализированы показатели распространенности ДН, СДС с учетом средрого возраста возникновения данных осложненний и пола пациентов, в зависимости от типа СД по данным регионального регистра СД 2020г.

Результаты и обсуждение: в 2021 году у пациентов с При СД 2 типа дистальная нейропатия у 18 человек (1,02%), автономная у 14 (0,01%), трофическая язва у 8 (0,05%), остеоартропатия, стопа Шарко у 9 (0,05%), нейроишемическая форма СДС у 3(0,01%).

В 2021 году средний возраст возникновения ДН у пациентов с при СД 2 тип соответственно у мужчин 92(+-0,23),у женщин 63(+_0,12).Средний возраст развития СДС у пациентов при СД 2 типа соответственно у мужчин 60,57, при СД 2 типа у женщин 61,12. Средний возрастразвития СДС у пациентов при СД 2 типа соответственно у мужчин 60,08,у женщин 63,4.

Выводы:существенных отличий распространенности ДН,СДС при СД 2 типа за.Отмечены гендерные отличия возникновения ДН и СДС только при СДС 2 типа у женщин ДН, чем у мужчин.

ПРИЧИНЫ ДЕКОМПЕНСАЦИИ САХАРНОГО ДИАБЕТА У ПАЦИЕНТОВ,

ГОСПИТАЛИЗИРОВАННЫХ В СТАЦИОНАРЕ

Хайдаров Самариддин

студент 404 группа медико-педагогического факультета Сам ГМУ

Саибов Отабекжон

студент 404 группа медико-педагогическогофакультета

Самаркандский Государственный Медицинский Университет

Научный руководитель: Джураева З. А ассистент кафедры эндокринологии Сам ГМУ

Введение: сахарный диабет - неуклонно прогрессирующая масштабная эпидемия, захватившая весь мир. Численность пациентов с сахарным диабетом в Республике Узбекистан превысила 2,5 миллиона, что составляет более 3% населения. Многочисленные исследования подтверждают, что частота развития осложнений во многом зависит от степени компенсации диабета, в связи с чем анализ причин, приводящих к декомпенсации заболевания, является чрезвычайно актуальным. Цель: оценить причины декомпенсации у больных сахарным диабетом, госпитализированных в многопрофильный стационар.

Задачи: 1. Выявить наиболее распространенные причины декомпенсации СД.

2. Оценить взаимосвязь между декомпенсацией СД и полом, возрастом, семейным положением, сопутствующими заболеваниями, стажем диабета, видами терапии.

Материалы и методы: работа велась на базе эндокринологического центра БУЗ

ВО «ВГКБСМП № 10». В исследование включены 55 пациентов, госпитализированных с декомпенсацией СД, из них 49,1 % женщин и 50,9% мужчин. Больных с СД 1 типа 16 человек (32,7%), с СД 2 типа 39 человек (67,3%). Учитывались следующие показатели: стаж диабета, приверженность диете, регулярность приема препаратов, психоэмоциональное состояние, сопутствующие заболевания. Статистический анализ проводился с помощью программы Statistica 10.0. Результаты: средний возраст пациентов 53,89 ± 15,9 лет, длительность диабета 10±7,6 лет. Работающие составили 32,7 % (18 человек), состоят в браке - 58,2% (32 человека), 49,09% (27 человек) - пенсионеры. Средний уровень гликированного гемоглобина (HbA1c) 9,44%± 0,42. HbA1 выше у пациентов, не обученных в школе диабета. Индекс массы тела 29,09±5,87 кг/м2. 6 человек (43,64%) проводят самоконтроль гликемии 1-3 раза в неделю, 2 человека (38,18%) - 1-2 раза в день, 7 человек (12,73%) - 3 раза в месяц, не проводят самоконтроль 5,45%. Никогда не проходили обучение в школе диабета 23,6% (n=13) опрошенных, 40%(n=22) прошли обучение в школе менее 5 лет назад, 36,4% (n=20) - более 5 лет назад. Самой частой причиной декомпенсации СД явилось нарушение диеты - 34,5 %, на 2 месте - длительная физическая нагрузка - 18 %, на 3 месте - стресс - у 7,2 %. Пропуски инъекций инсулина 7,2%, нерегулярный прием препаратов - 5,45 %, ошибки в технике инъекций - 5,45%. Стресс как причина декомпенсации отмечен у 2% женщин и у 3,6% мужчин. Корреляционный анализ выявил положительные связи: между повышенным уровнем HbA1c и отсутствием обучения в школе

Эпидемиология и патогенез эндокринных заболеваний диабета (R +0,28), женским полом и стрессом (R +0,27), большим возрастом и ишемической болезнью сердца (ИБС) (R +0,67), хронической сердечной недостаточностью (ХСН) (R +0,45), хронической болезнью почек (ХБП) (R +0,30), соблюдением диеты (R +0,32), ИМТ (R +0,46); отрицательные корреляционные связи: между ИЪЛ1с и частотой самоконтроля глюкозы 1-2 раза в день (R -0,47), ИЪЛ1с и соблюдением диеты (R -

0,38).

Выводы: наиболее частыми причинами декомпенсации СД являются: нарушение диеты, несоразмерная возможностям физическая нагрузка, нестабильное эмоциональное состояние, пропуск приема препарата, ошибочная техника введения инсулина. Стресс, негативные эмоции и раздражение, чаще приводят к декомпенсации у женщин, в то время как у мужчин больше влияет на компенсацию физическая нагрузка. С увеличением возраста пациента возрастает приверженность к рекомендованному питанию. Доступными методами профилактики являются: назначение индивидуализированной эффективной и безопасной сахар снижающей терапии, самоконтроль, отказ от вредных привычек, соблюдение диеты, регулярная физическая активность, ответственное отношение к своему здоровью, а также непрерывное обучение в школе диабета.

YOSHLAR ORASIDA “OMMAVIY MADANIYAT”GA QARSHI IMMUNITET

HOSIL QILISHDA HUQUQIY ONGNING TA‟SIRI

Muhidinov Abdumutalib Sultonovich

Podpolkovnik

Annotatsiya: Jamiyat yoki millatning madaniyati atrof-muhitga, qadriyatlar va e'tiqodlarga bog'liq. Shunday qilib, dunyoning turli burchaklarida bir-biridan juda farq qiladigan turli madaniyatlar mavjud. Bugungi kunda dunyo madaniyatlarini Sharq va G'arb madaniyati kabi ikkita asosiy qismga bo'lish mumkin. Biroq, yillar mobaynida ikkalasi ham globallashuv, bir-birini shakllantirish va shakllantirish jarayonida doimiy ravishda birbiriga ta'sir o'tkaza boshladilar va bu asosan o‘sib kelayotgan yosh avlodning huquqiy ongiga o‘zining ta‘sirini ko‘rsatadi.

Hozirgi kunda milliy ma‘naviyatga xavf solayotgan tahdidlardan birini hech ikkilanmasdan ommaviy madaniyat deyishimiz mumkin.Yetakchi g‘arb mamlakatlarida estetik va ma‘naviy-madaniy ehtiyojlari nisbatan tor odamga mo‘ljallangan ijodiy asar yoki buyimlarni ishlab chiqarish tadbirkorlikni bir turiga aylangan.

Demak, bugun bu ―ommaviy madaniyat‖ degan balo bizning vatanimizga kirib kelgan va yoshlar ongiga o`z ta`sirini o`tkazayotgan ekan, unga qarshi kurash uchun nima qilmoq kerak, degan savol o`z-o`zidan tug`ilishi tabiiy

Buning uchun avvalo, ―Ommaviy madaniyat‖ degan tushunchani, uning salbiy oqibatlarga olib kelishini, boshlang`ich sinflardan sodda ko`rinishlar bilan tushuntirishni boshlash va bu ishni ta`limning barcha bo`g`inlarida bosqichma-bosqich davom ettirish zarur.Bundan tashqari, internetda ma`naviyatni shakllantiruvchi milliy g`urur, vatanparvarlik, insonparvarlik kabi insoniy fazilatlar bilan sug`orilgan milliy saytlar yaratishimiz zarur.

Mutaxassislar (faylasuf va sotsiolog olimlar)ning fikricha, hali ilm-fanda ―antikultura‖ (―gʻayrimadaniyat‖) degan ilmiy tushuncha shakllanmaganligi uchun ―Pop (ommaviy) madaniyat‖ tushunchasi, nochorlikdan qoʻllanilmoqda. Chunki, „ommaviy madaniyat―, aslida madaniyatsizlik, yaʼni maʼnaviyatsizlik va axloqsizlik sinonimidir. „Ommaviy madaniyat― shu boisdan, eng avvalo, yuksak isteʼdod va o‘lmas maʼnaviy-axloqiy gʻoyalar bayroqdori boʻlgan mumtoz madaniyatga, sanʼatga, uning boyliklariga qarshi tisnogʻi bilan kurashib, uni inkor etib keladi.

Ommaviy madaniyat deb berilgan madaniyatning bosh oqimiga kiruvchi gʻoya, nuqtai nazar, koʻrsatma, mem, imidj va boshqa ijtimoiy fenomenlar toʻplamiga aytiladi. XX-asr oʻrtalaridan boshlab ommaviy madaniyatga ommaviy axborot vositalari kuchli taʼsir oʻtkaza boshladi.Ommaviy madaniyat koʻpincha keng aholi qatlamiga xush kelishi uchun soddalashtirilgan va ahamiyatsiz mavzularga berilgan, deb qaraladi. Natijada ommaviy madaniyat dinchi va kontrmadaniyatchilar tomonidan yuzaki, isteʼmolparast, sensualist va buzuq, deb tanqid qilinadi.

Shu o‗rinda zarur bir izoh: «pop (ommaviy) madaniyat»ning namoyandalari va targ‗ibotchilari «pop-adabiyot»ni unchalik tan olishmaydi. Ularning fikricha «adabiyot - bu so‗z san'ati» degani. «Pop (ommaviy) madaniyat» esa san'atga, jumladan, «so‗z san'ati»ga qarshi. Aniqrog‗i, «san'atsiz so‗z», ya'ni yovvoyi, dag‗al, tarbiya, axloqni xush ko‗rmaydigan «ko‗cha so‗zlari»ga moyil. Biroq, ular xohlaydimi-yo‗qmi, aynan G‗arb olamida bemaza qovunning urug‗iday ko‗payib, tomir otayotgan «ommaviy madaniyat» ta'sirida «Pop (ommaviy) adabiyot» ham tug‗ilyapti. Va bu «adabiyot» «ommaviy madaniyat»ning tuban g‗oyalari targ‗ibotiga xizmat qilmoqda.

Ajablanarlisi, gohida gʻoyatda isteʼdodli insonlar ham „ommaviy madaniyat― targʻibotchilarining qutqusiga uchrab, uning tegirmoniga suv quymoqda. Masalan, rassom Salvador Dali Leonardo da Vinchining „Mona Liza― („Jakonda―) asarini kulgi qilib, Mona

Liza lablari ustiga moʻylov chizgan va „Moʻylovli Jakonda― asarini yaratgan. Mana shunday „achchiq istehzoli, qora mazmunli kulgi― — „ommaviy madaniyat― faoliyatining eng yetakchi belgilaridan biridir.„Ommaviy madaniyat― namoyandalari qora, zaharxanda, behayo kulguni „isyon ifodasi― deb bilishadi. „Nimaga qarshi isyon― degan savol tugʻiladi.

Chunonchi, „ommaviy madaniyat― namoyandalaridan biri Karl Manning fikricha, atrof-borliqda, maishiy hayotda mavjud barcha narsalar (masalan, konserva bankalari, siniq tish choʻtkalari, mashina, vodoprovod kabilarning zanglagan boʻlaklari, turli suratlar, jurnalgazeta qiyqimlari ham) hayot bagʻridan alohida ajratilib, ularga muayyan tartib berilib, odamlar nazariga tutilsa, bu oddiy chiqindilar baayni arxeologik qazilmalar chogʻida topilgan qadimgi yunonlar davriga xos osori atiqalarday oʻzgacha ahamiyat kasb etib,

„sanʼat, madaniyat namunalari― qatoridan oʻrin olar emish.„Pop-art―chilarning dasturiy qarashi shundayki, ular insonni emas, aksincha, narsalar va buyumlarni eʼzozlashadi; maʼnaviy dunyoni emas, maishiy-isteʼmolchilik his-tuygʻularini qadrlaydilar va ularni keng ommalashtirishga intiladilar.

Agar ayrim g‗arb davlatlarida erkak bilan erkak, ayol bilan ayol o‗rtasidagi nikoh - hayratlanarli hodisa bo‗lmay qolayotganligi nazar tutilsa, «ommaviy madaniyat» targ‗ib etayotgan ma'naviy tubanliklar, behayoliklar, qabohatlar naqadar chuqurlashib ketganligini tasavvur etish qiyin emas.

Buning uchun avvalo, ―Ommaviy madaniyat‖ degan tushunchani, uning salbiy oqibatlarga olib kelishini, boshlang`ich sinflardan sodda ko`rinishlar bilan tushuntirishni boshlash va bu ishni ta`limning barcha bo`g`inlarida bosqichma-bosqich davom ettirish zarur.Bundan tashqari, internetda ma`naviyatni shakllantiruvchi milliy g`urur, vatanparvarlik, insonparvarlik kabi insoniy fazilatlar bilan sug`orilgan milliy saytlar yaratishimiz zarur.

Bundan tashqari, milliy ma`naviyatimizni shakllantiruvchi milliy kompyuter o`yinlarini, multfilmlarni yaratishimiz, milliy qadriyatlarimiz aks etgan yoshlarni o`ziga jalb qila oladigan badiiy asarlar yaratish,milliy musiqa, qo`shiq matlariga e`tibor berish, milliy ma`naviyatimizni aks ettiruvchi rasmlarni internet saytlari orqali ko`proq reklama qilishimiz kerak.Lo`nda qilib aytganda, yoshlarimiz qiziqayotgan o`sha ―pop‖ janriga teng keladigan, biroq milliylik bilan sug`orilgan, milliy ma`naviyatimizga mos keladigan kerak bo`lsa, uni mustahkamlaydigan yangi janr yaratishimiz kerak.

Shunday ekan, bugun biz yosh avlod tarbiyasiga ertanggi kun vorislari sifatida jiddiy e`tibor berishimiz kerak. Yoshligidan oilada sog`lom moddiy-ma`naviy turmush tarzini yaratib berishimiz, ularning imkoniyatlarini orzu-havaslarini yaxshilik va ezgulik uchun xizmat qilishga yo`naltirishimiz kerak. Ertanggi kun qanday bo`lishi bizga, biz ta`limtarbiya berayotgan yoshlarga bog`liq. Zero, Prezidentimiz I. A. Karimov aytganidek:

‖Vatanimiz kelajagi, xalqimizning ertanggi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro`-e`tibori avvalom bor farzandlarimizning unib-o`sib, ulg`ayib, qanday inson bo`lib hayotga kirib borishiga bog`liqdir. Biz bunday o`tkir haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak‖.

Xulosa

Xulasam shuki bugungi kunda yoshlarimizni bo‘sh vaqtlari qolishiga umuman yo‘l qo‘ymasligimiz kerak.Ularni doimo vaqtdan unumli foydalanishlari uchun ya‘ni o‘qishdan bo‘sh vaqtlarida o‘zlari qiziqadigan sport to‘garaklariga yoki agar eplay olishsa oila budjetiga ozmi ko‘pmi xissa qo‘shib o‘qishdan tashqari ishlashlari maqsadga muvofiq bo‘lardi (albatta bu o‘qishga xalaqit bermasa). Shunda biz ―ommaviy madaniyat‖ kushandalariga aylanib qolmaymiz,shunda biz o‘zimiz xohlagan inson bo‘lib yetishamiz va eng avvalo milliy madaniyatimiz,qadriyatlarimiz va madaniy meroslarimizni asrab avaylagan holda ertangi avlodga ham yetqazishimiz lozim .

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Gulnora Inomjonova. ―Nikoh shartnomasi-oila mustahkamligining huquqiy kafolati ― ilmiy-amaliy qo'llanma, -T.: Intellekt Ekspert, 2015, 10-b

2. Huquqiy yetuklik - barkamollikka eltadi― Ozbekiston Respublikasi Adliya

vazirligi.-T.: Adolat 2011, 7-b

3. Islomov.Z.M.Davlat va huquq nazariyasi.-T.: Adolat, 2007.-537-b

YANGI O‟ZBEKISTONDA JINOYATCHILIK VA HUQUQ BUZARLIKKA QARSHI KURASHISHDA OILADAGI TARBIYANING AHAMIYATI

Muhidinov Abdumutalib Sultonovich

Podpolkovnik

Annotatsiya: G'arb madaniyati - bu dunyoning g'arbiy qismidagi odamlarning turmush tarzi va e'tiqodlarini belgilaydigan axloqiy qadriyatlar, urf-odatlar, e'tiqod tizimlari, texnologiyalar va artefaktlar merosini anglatuvchi atama. G'arb madaniyatining ildizlari Evropadan kelib chiqqan bo'lib, german, kelt, ellin, slavyan, yahudiy , lotin va boshqa etnik va lingvistik guruhlarning merosiga ega.

Kalit so‟zlar: Tarbiya, oila mahalla, kamtarlik, his tuyg‘u, qalb.

XXI asrning katta muammolaridan biri «mafkuraviy taʼzyiq»dir. Uning yoshlarga yetkazayotgan taʼsirlari koʼpgina davlatlar qatori mamlakatimizni ham chetlab oʼtmadi. Fan va texnika taraqqiy etgan ushbu asrda, ayniqsa, axborot texnologiyalari aql bovar qilmaydigan darajada rivojlanib bormoqda. Shuning bilan birga ―Ommaviy madaniyat‖ zararlari ham kirib kela boshladi. Аvvalo madaniyat soʼzi haqidagi allomalar fikrini koʼzdan kechirsak. Qori Niyoziy ushbu soʼzning keng qamrovli tushuncha ekani haqida shunday deydi: ―Madaniyat tarixi gʼoyat darajada murakkab boʼlib, uning hamma tomonlarini oʼz ichiga olgan kitob hech qaysi bir tilda yoʼq va boʼlishi ham mumkin emas‖. Ishoqxon Ibrat esa madaniyatni oziqlantirib turuvchi omil yaxshi axloq ekanini taʼkidlaydi: Madaniyat jahondan osoyish, Xulq husni anga oroyish. Madaniyat xaloyiqqa rohat, Koʼrmagay gʼamni hech soat. Eʼtibor bersak, bu tushunchaning negizi ezgulikdan iboratdir. Biroq, bugun tilimizda qoʼllanayotgan ―ommaviy madaniyat‖ iborasi bu mazmunni inkor etayotgani rost. Yoshlar ongidagi gʼoyaviy boʼshliqdan foydalanib, chetdan kirib kelayotgan, biz uchun yot boʼlgan, maʼnaviy va axloqiy tuban illatlarni oʼz ichiga olgan bu ―madaniyatlar‖ koʼplab falokatlarning ibtidosidir.―Ommaviy madaniyat‖ degan ibora ostida biz tasavvurimizga ham sigʼdirolmaydigan koʼplab axloqiy buzuqlik gʼoyalari mavjud. Xususan, zoʼravonlik, individualizm, egotsentrizm gʼoyalarini tarqatish, ana shu axloqsizlik orqasidan boylik orttirish, boshqa xalklarning qadim anʼana va qadriyatlari, turmush tarzining maʼnaviy negizlariga bepisandlik, ularni qoʼporishga qaratilgan xatarli tahdidlar ana shular jumlasidandir. Аyniqsa, ayni paytda keng tarqalgan axloqsizlikni ―madaniyat‖ deb atalishi, yoyinki, ming yillik maʼnaviy qadriyat va anʼanalarni bepisandlik bilan ―eskilik sarqiti‖ deyilishi yoshlarning tarbiyasiga jiddiy xavf solmoqda. Ming yillik odob-axloq qonimizga singgan ezgu qadriyatlarni boshqa anʼanalar bilan almashtirish ongli insonga xos boʼlmagan odatdir.Taniqli oʼzbek adibi Muso Toshmuhammad oʼgʼli Oybek shunday degan ekan: ―Oʼzbek xalqi azaldan buyon madaniyat bulogʼining boshida boʼlgan.‖ Bugun yozuvchimiz А.Qodiriyning ―Oʼtgan kunlar‖ asarida tasvirlagan oila, muhabbat, burch, hayo, iffat, maʼsuliyat, eʼtiqod, hurmat, mehr-oqibat kabi har bir millatdoshimiz uchun ibrat boʼla oladigan qadriyatlarning hayotdagi aksini toʼlaqonli uchratishimiz qiyin ekanligiga koʼpchiligimiz guvoh boʼlib turibmiz. Buyuk yozuvchimiz ularni millatdoshlarimizning ongi va qalbiga singdirish, uni ommalashtirish uchun oʼz jonini qurbon qilgan edi.

Аmmo, bugun Yevropaga xos boʼlgan individualizm, ota-ona holidan xabar olmaslik, aka-uka, opa-singillar oʼrtasidagi yaqinlikning boʼlmasligi va ularning bir-birlarini qoʼllabquvvatlamasliklar va boshqa bir qator holatlar millatimiz hayotiga kirib bormoqda. Bunday salbiy jarayonlarning oldini olish uchun ham milliy tarbiyamizning bosh yoʼnalishi globallashuv jarayonida sodir boʼlayotgan ana shu salbiy holatlarni barataraf etish taraqqiyotimiz talabi hisoblanadi. Bu xususda Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev: ―Barchangizga ayon, hozirgi kunda dunyo miqyosida beshafqat raqobat, qarama-qarshilik va ziddiyatlar keskin tus olmoqda. Diniy ekstremizm, terrorizm, giyohvandlik, odam savdosi, noqonuniy migratsiya, ―ommaviy madaniyat‖ kabi xavfxatarlar kuchayib, odamzod asrlar davomida amal qilib kelgan eʼtiqodlar, oilaviy qadriyatlarga putur yetkazmoqda. Mana shunday va boshqa koʼplab tahdidlar insoniyat hayotida jiddiy muammolarni keltirib chiqarayotgani-ayni haqiqat va buni hech kim inkor eta olmaydi,‖ degan edilar.

Oliy oʼquv yurtlarining deyarli 90% talabalari internetning ijtimoiy tarmoqlaridan keng foydalanib kelishmoqda. Аlbatta bu quvonarli holat, ammo hozirgi kunda yoshlarning

2 mln.dan ortiq qismi eng mashhur «Odnoklassniki.ru» deb nomlangan ijtimoiy tarmoqdan roʼyxatdan oʼtganlar. Shuningdek, «V kontakte» ijtimoiy tarmogʼida 200 mingdan ortiq foydalanuvchilar mavjud. Аmerika ijtimoiy tarmogʼi hisoblangan Facebook tarmogʼida esa

Oʼzbekiston yoshlari 130 mingdan oshib ketdi, ulardan 72% oʼsmirlar va yoshlardir. Аmmo ushbu ijtimoiy tarmoqlarni yoshlar maʼnaviy ongi uchun toʼliq ijobiy maʼlumotlar beradi deya olmaymiz. Аyrim yoshlarimiz ushbu ijtimoiy tarmoqlardan oʼz yaqinlari bilan uzoqni yaqin qiluvchi vosita sifatida foydalanishsa, koʼpchilik yoshlar zerikish natijasida axloqsizlikni targʼib qiluvchi pornografik maʼlumotlar olishga, maʼnaviy ongi va fikrlash doirasi axloqiy jihatdan past boʼlgan oʼrtoqlar izlashga va ular bilan axloq chegaralaridan chetga chiqqan intim mavzularda suhbat qurishga harakat qiladilar. Shuningdek, ―ommaviy madaniyat‖ targʼibotchilari oilalarga, ayniqsa yosh oilalarga oʼz taʼsirini koʼrsatmoqda.

Bizning oldimizdagi vazifa xalqimizni, yoshlarimizni ana shu taqlidchilikdan, koʼrkoʼrona ergashuvchanlikdan saqlashga erishmogʼimizdir. Buning uchun esa, avvvalo, ziyolilarning oʼzi chin va soxta qadriyatlar orasidagi nozik farqni teran anglab ola bilmogʼi lozim. Bizningcha, buni soddagina qilib yoshlarga bunday tushuntirish kerak: ommaviy madaniyat targʼibochilari tashviq etayotgan xorijiy dangir-dungirdan oʼzimizning doʼmbiraning navosi yaxshi. Chunki u qalbimizga tutash. Faqat bizda ulardan farqli ravishda hayo, ibo degan insoniy tuygʼular bor...

Ommaviy madaniyatni oʼta mavhumlashtirib yubormasdan shu tarzda oddiygina usulda yoshlarimizga tushuntirib borilsa, har bir narsaga koʼr-koʼrona taqlid qilish emas, har qanday masalaga tanqidiy ruhda yondashish, yaxshi-yomonning farqini bilish koʼnikmasini shakllantirishga erishish oson boʼladi. Binobarin, Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev taʼkidlaganlaridek, ―Mafkura sohasida boʼshliq degan narsaning oʼzi hech qachon boʼlmaydi. Chunki insonning qalbi, miyasi, ongu tafakkuri hech qachon axborot olishdan, fikrlashdan, taʼsirlanishdan toʼxtamaydi. Demak, unga doimo maʼnaviy oziq kerak. Аgar shu oziqni oʼzi yashayotgan muhitdan olmasa yoki bu muhit uni qoniqtirmasa, nima boʼladi, aytinglar? Bunday oziqni u asta-sekin boshqa yoqdan izlaydi. Shunga yoʼl bermasligimiz kerak. Mana, gap nima haqida ketayapti!‖ Umuman olganda ―ommaviy madaniyat‖ bizning qadriyatlarimizga mutlaqo toʼgʼri kelmaydigan madaniyatlar qatoriga kiradi. Shundan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, katta avlodning oldidagi vazifa-yoshlarning bekorchi vaqtini qoldirmasdan ularni doim bir foydali ish bilan band qilib qoʼyish; ularga mutolaa sirlarini oʼrgatib, zehnini oʼstiradigan, qalbini yumshatadigan, vatanparvarlik tuygʼusini joʼshtiradigan kitoblarni tanlashlashda yordamchi boʼlish; oldiqochdilardan sanʼat asarini farqlash sirlarini oʼrgatish; behayolik goʼzallik emas, aksincha, nafrat uygʼotadigan millat ekanini hayotiy misollar yordamida taʼsirchan usulda tushuntirish; halol-haromni anglatish masalasida oʼta qatʼiyatli boʼlish; koʼrgan kechirganlariga taqlid qilib ketavermasdan, ularni aql tarozisiga solib foyda-ziyonini chamalab koʼrish koʼnikmasini shakllantirishdan iborat.

Yuqorida sanab oʼtilgan vazifalar, kundalik hayotimizda amalga oshiriladigan boʼlsa ommaviy madaniyatning milliy mentalitetimizga qarshi qaratilgan tahdidlarining oldini olish uchun keng yoʼl ochib beradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. O.Hasanboyeva, J.Hasanboyev,H.Hamidov-Pedagogika tarixi.Toshkent.1997

2. X.Ibragimov,SH.Abdullayeva-Pedagogika nazariyai.Toshkent.2008 yil

3. O‘zbek pedagogikasi antologoyasi (Ikkinchi jild) Toshkent.1990yil.

4. U.Tajixanov, A,Saidov. Huquqiy madaniyat nazariyasi 1-tom.- Toshkent. 1998, 11b

ADVANTAGES OF THE AUDIOLINGUAL METHOD.

Umurzakova Sevara Abdukayumovna

Jizzakh district Zarbdor region

Teacher of English at the 9^th Specialized base school

Annotation: This article is about advantages of Audiolingual method and in this article we will see some features of Audio lingual method.

Key words: English thought, grammar memorization, sentence pattern, effective improvement and supplement.

As a teaching method widely used in teaching foreign and second language, the Audiolingual Method certainly has its own peculiar charm. As far as I‘m concerned, there are a great many advantages of it.

Firstly, the method is able to train learners‘ English thought. As we know, most foreign language beginners get used to translating what they have listened into their mother tongue for memorization, and before they need to express them out, these beginners will translate what they store to target language with the help of thinking pattern of their mother tongue. Obviously, the expression transformed in that way is inauthentic, and Chinese often call them ―Chinglish‖. So if teachers involve English for teaching and learners involve English for learning, interruption from mother tongue will be reduced to certain degree, thus cultivating learners‘ habit of English thinking.

Secondly, compared with grammar memorization, sentence pattern practice are more easily mastered and applied by learners. Many linguists have proved the effectiveness of pattern teaching. They believe patterns is not only equipped with structural meaning but also vocabulary and sociocultural meaning, and they are modes of syntactic structures which are typical patterns selected from large number of sentences. Each sentence pattern reflects certain linguistic phenomenon. In fact, sentence pattern are the realization of dull grammar. So once learners practice these sentence patterns and become familiar with them, then use them fluently in communication, they acquire grammar and oral ability at the same time.

Thirdly, the Audiolingual Method advocates is an effective improvement and supplement for the previous Direct Method. Both of the two teaching methods‘ primary focus of foreign language teaching is listening and speaking, followed by reading and writing, which is able to exert a prominent effect on cultivating oral proficiency. However, the Direct Method absolutely forbids involving mother tongue in the process of teaching foreign language, thus ignoring the monitor function of the mother tongue. During the teaching process, teachers are not allowed to use mother tongue even a little, which makes it difficult to explain some significant linguistic phenomenon, leading learners can just understand what they hear by means of language sense and guessing. Different from the Direct Methods, the Audiolingual Method advocates using mother tongue appropriately, not forbidding using it. In some circumstances, the mother tongue can be employed as a means for explaining ambiguous sentences and grammar.

Besides according to studies, the mother tongue plays an indispensable part in foreign language teaching, and more and more people have gradually realized it so that at present effective foreign language teaching must involve an appropriate amount of mother tongue. Therefore, undoubtedly, the Audiolingual Method advanced the development of foreign language teaching at that time. Fourthly, the Audiolingual Method is able to make a positive influence on correct habit formation. It well known that the learning theory of this method is behavioral psychology, emphasizing the significance of practice. It holds the view that foreign language learning is a mechanical habit-formation process, and good habits are formed based on correct response to stimulus. So in the Audiolingual Method, we can see drills and sentence practice are the primary activity. In order to cultivate learners‘ good language habits, errors are often immediately corrected by teachers. Although later it‘s proved immediate error correction isn‘t a good choice for language learning, we can‘t deny its positive effects. When errors appear, the teachers point out them and demonstrate how to correct these errors, which no doubt will cultivate learners‘ correct habit of pronunciation and oral speech. Last but not least, contrastive analysis involved in the Audiolingual Method can contribute to identifying teaching difficulties. Structural linguistics view language as a system of structurally related elements, including phonemes, morphemes, words, structures and sentences. Through contrasting structures between the target language and mother tongue, it helps to find out difficulties in learning the target language. At the same time, the Audiolingual Method also emphasize on the contrastive practice of pronunciation, such as long vowels and short vowels so that beginners can distinguish the two different types of vowels. Besides, various verbal tenses are often contrasted in this method. By means of such kind of contrastive analysis, learners can understand the differences between their mother tongue and the target language, thus trying to avoid making unnecessary errors. What‘s more, in order to vividly present teaching contents, the Audiolingual Method suggests adopting intuitive teaching tools, such as visual and auditory equipment. It believes intuitive teaching tools can make a deep impression on learners with teaching contents, thus improving the teaching efficiency. At the same time, the employment of audio-visual aids, including PowerPoint, tape, movie and language lab can make a strong stimulus to learners, so they can be highly motivated. Especially, language labs can keep a comparatively quiet and independent space for language learners so that they won‘t be interrupted when they are accepting listening training.

BIBLIOGRAPHY:

1.Larsen-Freeman, Diane. 2000. Techniques and Principles in language Teaching. New York: Cambridge University Press.

2. Lindsay, Cora and Paul Knight. 2006. Learning and Teaching English: A course for teachers. New York: Cambridge University Press.

“ TABIIY RESURSLAR TURLARI VA ULARDAN FOYDALANISH”

Komilova Maftuna Shavkatjonovna

Andijon Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti

Geografiya yo‘nalishi 202-guruh talabasi

Ta‘lim jarayonida o‘quvchi o‘qituvchining bevosita rahbarligida, ta‘lim mazmuni, metodlari, vositalari va shakllari yordamida organik olamning qonuniyatlari, hodisa va voqealarning mohiyati, o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganadi va bilim ko‘nikmalarni hamda malakalarni egallayd. Bundan ko‘rinib turibdiki, o‘quvchilar va uchun o‘quv jarayoni bilish jarayoni, uning faoliyati esa bilish faoliyatidir.

O‘qituvchi ta‘lim jarayonida o‘quvchilarning bilish imkoniyatini tashkil etadi, boshqaradi, nazorat qiladi, baholaydi va o‘qitishdan ko‘zda tutilgan ta‘limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarni amalga oshirish orqali shaxsning har tomonlama rivojlanishiga zamin yaratadi. O‘qituvchi uchun ta‘lim jarayoni o‘quvchilarning faoliyati bilan uzviy bog‘langan va mazkur jarayonni tahlil qiladigan, umumlashtirib, tegishli hollarda o‘zgartirishlar kiritadigan ish jarayoni kasbiy pedagogik faoliyati sanaladi.

Darsda o‘quvchilarning bilish faoliyati va o‘qituvchining pedagogik faoliyati bir-biriga uyg‘un ravishda tashkil etilgandagina o‘qitishda ko‘zda tutilgan maqsadlarga erishish mumkin. O‘quvchining bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish dars strukturasini tashkil etadi. Shu sabali bu masalani chuqurroq o‘rganish maqsadga muvofiq.

Geografiya o‘rganishda o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish uchun darsning o‘quvchilarning o‘tgan mavzu yuzasidan o‘zlashtirigan bilim, ko‘nikma va malakalarini aniqlash, ularni tizimlashtirish, yangi mavzu yuzasidan o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni nazorat qilish va baholash, shuningdek, yangi mavzuni o‘rganish jarayonida lokal texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvofiq.

Tabiiy jismlar energiya turlariga resurs (manba) lar deyiladi. Resurs so‘zi fransuzcha bo‘lib ―Yashash vositasi‖ degan ma‘noni anglatadi. Tabiiy resurslar insonlarning yashahsi uchun zarur bo‘lgan asosiy manbadir.

Tabiiy resurslarga: havo, suv, tuproq, turli rudalar, yoqilg‘i va energiya manbalari ko‘mir, neft, gaz, turli xil yog‘ochlar hamda yovvoyi o‘simliklar va hayvonlar kiradi.

Tabiiy resurslardan ratsional foydalanish va uni muhofaza qilishni to‘g‘ri tushuntirish uchun ularni turlarga bo‘lib o‘rganish uchun ahamiyat kasb etadi. Tabiiy resurslar quyidagi turlarga bo‘linadi:

1. Qazilma boyliklar;

2. Iqlim resurslar;

3. Suv va havo resurslari;

4. Tuproq resurslari;

5. O‘simlik resurslari;

6. Fauna (biror joy mamlakat yoki geologic davrga oid hamma hayvonlar) resurslari; 7. Atom resurslari;

8. Biosfera resurslari;

9. Kosmik resurslar;

Foydalanish darajasiga qarab tabiiy resurslar: a) tugaydigan

b) tuamaydiganlarga bo‘linadi.

Tugaydigan resurslar. Bular o‘z navbatida qayta tiklanmaydigan va qayta tiklanadigan resurslarga bo‘linadi.

Qazilma boyliklar qayta tiklanmaydigan resurslar hisoblanadi. Ulardan foydalanish natijasida miqdori va sifati kamaya boradi. Qayta tiklanmaydigan tabiiy boyliklardan unumli foydalanish va uni qo‘riqlash quyidagicha bo‘lmog‘i lozim: miqdori va sifatini hisobga olish, kompleks ravishda to‘g‘ri tejab, o‘rnida foydalinish, ularni qazib olish, tashish, qayta ishlash, ishlatishda nobudgarchilikka yo‘l qo‘ymaslik, chiqindi kam chiqarish choralarini ko‘rish, yangi konlar topish, ayniqsa yerning chuqurroq qatlamlarini o‘rganish zarur va nihoyat ularning o‘rnini bosuvchi yangi sun‘iy manbalar toppish va boshqalar. Qayta tiklanmaydan tabiiy resurslardan oqilona foydalansa, ular kishilik jamiyati ehtiyojlarini uzoq muddatlargacha to‘la ta‘minlay oladi. Fan va texnika taraqqiyoti natijasida ba‘zi foydali qazilmalar tugaguncha ularning o‘rnini bosa oladigan yangi resurslar yaratish mumkin.

Qayta tiklanadigan resurslarga asosan, suv, tuproq, o‘simliklar va hayvonot dunyosi kiradi. Masalan: tuproq, unda o‘simlik o‘stirib foydalanilishi natijasida tugab yo‘q bo‘lib ketmaydi. Tuproq shuning uchun ham tugamaydigan – qayta tiklanadigan resurslar jumlasiga kiritiladiki, madaniy o‘simliklar undagi mineral ozuqa moddalar (azot, fosfor, kaliy birikmalarini va boshqalar) ni shimib oladi, ana shu ozuqa moddalar tiklab borilmasa, tuproqning unumdorligi yildan-yilga kamayib, dehqonchilik uchun butunlay yaroqsiz bo‘lib qoladi. Tajribadan ma‘lumki, tuproq unumdorligini doimo tiklab boorish mumkin. Bu tiklanish tabiiy va sun‘iy ravishda bo‘lishi mumkin. Masalan: tuproq yo‘qotgan mineral ozuqalarini o‘simlik qoldiqlarining chirishi natijasida, tog‘lardan oqib keladigan suvlar tarkibidagi turli birikmalar hamda kishilar tomonidan beriladigan tabiiy mineral o‘g‘itlar hisobiga qayta tiklaydi. Agar tiklanadigan resurslardan plansiz ravishda, vaxshiylarcha foydalanilsa ular tiklanmaydigan holga tushib qoladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Rafikov A. A. Geologik muammolar. T. Ukituvchi, 1997, 112b

2. Otaboev Sh. Nabiev M. Inson va biosfera. T. Ulituvchi, 1995, 320b

MATEMATIKA DARSLARIDA ZAMONAVIY O‟QITISH USULLARIDAN FOYDALANISH

Ataxonova Qimmatxon Juraboyevna

Andijon viloyati Izboskan tumani

26 maktab matematika fani o'qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada matematika o'qitishdagi zamonaviy usullar va dars jarayonlarini samarali tashkil etishga qaratilgan fikr-mulohazalar byon etilgan.

Kalit so'zlar: metodik masala, elementar matematika, metodik va umumpedagogik, klassik oliy matematika.

«Kim matematikani bilmasa haqiqatni bilmaydi, kim uni tushunmasa zulmatda yashaydi»

Buyuk matematik Rene Dekart

O`quvchilariga matematikadan samarali ta`lim berilishi uchun o`qituvchi, eng avvalo, matematika o`qitish metodikasini egallab, chuqur o`zlashtirib olmog`i lozim.

Zero Prezident Islom Karimov ta`kidalaganidek: ―Talimning yangi modeli jamiyatimizning potensial kuchlarini ro`yobga chiqarishda juda katta ahamiyat kasb etadi. Har qaysi insonda muayyan darajada intellektual salohiyat mavjud. Agar shu ichki quvvatning to`liq yuzaga chiqishi uchun zarur bo`lgan barcha shart-sharoitlar yaratilsa, tafakkur har xil qotib qolgan eski tushuncha va aqidalardan xalos bo`ladi‖^.

Metodik masalalar har bir darsda yuzaga keladi, Shu bilan birga odatda, ular bir qiymatli yechimga ega emas. O`qituvchi darsda yuzaga kelgan metodik masalaning mazkur o`quv vaziyati uchun eng yaroqli yechimini tez topa olishi uchun bu soxada yetarlicha keng tayyorgarlikka ega bo`lishi talab etiladi.

Maktabda matematikani o`qitishni uyushtirishning tarixiy, murakkab, ko`p yillik tajribada tekshirilgan va hozirgi zamonning asosiy talablariga javob beradigan shakli darsdir. Matematikaning eng qadimgi davrlaridan hozirgi kungacha bo`lgan ko`p asrlik rivojlanish tarixida uning to`rt rivojlanish davri qayd etiladi:

1. Dastlabki omillarning jamlanishi bilan bog`liq matematikaning paydo bo`lish davri.Bu davrda matematika hali alohida fan tariqasida o`zining predmeti va metodiga ega bo`lmay, balki matematikadan faqat ayrim faktlar to`planadi. Bunga misol qilib qadimgi Misr, Bobil, Xitoy va Hind matematikasini ko`rsatish mumkin.

2. Elementar matematika davri. Bu davrga qadimgi Yunon matematiklari asos soldilar va uni O`rta Osiyodagi O`rta Sharq olimlari jumladan Al-Farg`oniy, Abu Ali Ibn Sino, Umar Xayyom, Ulug`beklar davom ettirdilar.

3. O`zgaruvchan miqdorlar matematikasi davri.

4. 4.Klassik oliy matematika davri.

O`quvchilaning matematik bilimlarni o`zlashtrishi faqat o`quv ishida to`g`ri metod tanlashga bog`liq bo`lmasdan, balki o`quv jarayonini tashkil qilish formasiga ham bog`liqdir. Dars vaqtida o`quvchilar matematikadan nazariy ma'lumotga, hisoblash malakasiga, masala yechish, har xil o`lchashlarni bajarishga o`rganadilar, ya`ni darsda hamma o`quv ishlari bajariladi.

Matematika darsining o`ziga xos tomonlari, eng avvalo, bu o`quv predmetining xususiyatlaridan kelib chiqadi. Bu xususiyatdan biri shundan iboratki, unda arifmetik material bilan bir vaqtda algebra geometriya elementlari ham o`rganiladi.

Odatda darsda bir necha didakik materiallar amalga oshiriladi: yangi materialni o'tish, o`tilgan materialni mustahkamlash, bilmilarni mustahkamlash, bilimlarni umumlashtirish, tizimlashtirish, mustahkam o`quv va malakalar hosil qilish va hokazo.

Matematika darslarining o`ziga xos yana bir tomoni shundaki, bu-o`quv materialining abstraktligidir. Shuning uchun ko`rgazmali vositalar, o`qitishning faol metodlarini sinchiklab tanlash,o`quvchilarning faolligi, sinf o`quvchilarining o`zlashtirish darajasi, kabilarga ham bog`liq.

Matematika darsida turli tuman tarbiyaviy vazifalar ham hal qilinadi. O`quvchilarda kuzatuvchanlikni, ziyraklikni, atrofga tanqidiy qarashni, ishda tashabbuskorlikni, mas`uliyatni va sof vijdonlilikni, to`g`ri va aniq so`zlashni, hisoblash, o`lchash va yozuvlarda aniqlikni, mehnatsevarlik va qiyinchiliklarni yengish xislatlarini tarbiyalaydi.

O`quvchilar bilan har bir darsda bir nechta tushunchalar bilan ish olib boriladi. Har bir tushunchani tushunish boshqa bir tushunchani takrorlash, esga olib borish bilan olib borilsa, bu tushuncha esa keyingi tushunchalarni tushuntirish uchun xizmat qiladi. O`qitish jarayonida har bir o`quv materiali rivojlantirlgan holda olib boriladi, bu o`quv materiali o`zidan keyin o`qitiladigan materiallarni tushunish uchun poydevor bo`ladi. Boshqa tushunchaning o`zlashtirilish jarayonini qarasak, u bir nechta darslarning o`zaro bog`liqligi o`qitilishi natijasida hosil bo`ladi. Shunday qilib matematik tushunchalarni hosil qilish birgina darsning o`zida hosil qilinmasdan, balki o`zaro aloqada bo`lgan bir qancha darslarni o`tish jarayonida hosil qilinadi. Bunday darslarni birgalikda darslar tizimi deb ataymiz.

Shuning uchun o`qituvchi mavzuning mazmunini ochadigan darslarni mantiqiy ketma ketlikda joylashtirishi kerak. Eng katta talab darsning o`quv tarbiyaviy maqsadini e`tiborga olish, o`qitish tamoyillarining metodik va umumpedagogik tomonlarini hisobga olishdir. Mavzu bo`yicha yaxshi o`ylangan darslar tizimining o`quv vaqtini mavzularga to`g`ri taqsimlashga bog`liq.

Unda o`quvchilarning mustaqilligini hosil qilish, xususiy misollarni qarash, xususiy xulosalar chiqarish, undan umumiy xulosalar chiqarishga olib kelish diqqat markazida turishi lozim. Bu bilimlar darslar tizimida hosil qilinib, mustaxkamlangandan keyin misol va masalalar yechishni ta`minlashi kerak. Undan keyin mashqlar yordamida malakalarni qayta ishlashi, shuningdek hosil qilingan bilimlarni doimo bir tizimda keltirish va umumlashtirishni ham ta`minlash kerak. Matematika o`qitish jarayonida o`quvchilarning faolligini oshirish va matematikaga bo`lgan qiziqishini rivojlantirsh omillaridan biri o`quvchilar bilan olib boriladaigan mustaqil ishlardir. Matematika darslarida mustaqil ishlar yangi materialni o`rganishga tayyorgarlik ko`rishda, yangi tushunchalar bilan tanishishda, bilim, uquv va malakalarni mustahkamlashda, shuningdek bilimlarni nazorat qilishda amalga oshiriladi.

Tabiiy matematik ta`lim davlat standartlari talablarining o`quvchilar tomonidan bajarilishi ularning zarur bilimlar, malaka va ko`nikmalarini egallashlariga , bilim olishga ijobiy munosabatda bo`lishlarining shakllanishiga yordam beradi:

a) o`quvchilarni tevarak atrofdagi tabiiy muhitga moslashtirish, yangi ijtimoiy

maqomdagi o`quvchini shakllantirish;

b) faoliyatning har xil turlarini: o`quv, mehnat, muloqotni egallash;

v)o`z-o`zini nazorat qilish hamda baholash reytingini aniqlashga o`rgatish;

g)muayyan umumiy tabiiy-ilmiy iqtidorning belgilangan darajasi va uning keyingi taraqqiyoti tavsifi.

Shunday qilib, tabiiy matematik ta`lim davlat standartining o`quv-biluv jarayoniga joriy etilishi o`quv fanlariga doir tabiiy-ilmiy bilim, ko`nikma va malakalarnigina emas, balki shaxsning muayyan asosiy faoliyati majmuasi mehnat, o`quv-biluv, kommunikativaxloqiy va jismoniy tuzilishiga mos keladigan fazilatlarning shakllanishini ham ta‘minlaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Ishmuxamedov R.J., Yuldashev M. Ta‘lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar.T.: ―Nihol‖ nashriyoti, 2013, 2016.

2. Tolipov O‗., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari T.: 2006.

3. Ishmuhamedov R. O‗quv jarayonida interfaol uslublar va pedagogik texnologiyalarni qo‗llash uslubiyati. T.: RBIMM, 2008.

NIMA UCHUN BIZ IQTISODIYOTNI OʻRGANISHIMIZ KERAK?

Aziza Amonova Saydulloyevna

Iqtisod fanlari

Navoiy davlat pedagogika instituti

Maktabgacha va boshlang‘ich ta‘lim fakulteti talabasi

Ilmiy rahbar:Qobulova Nodira Bahodirovna f.f.f.d (PhD)

Iqtisodiyot tushunchasi va uning kundalik hayotda qanday qo'llanilishi to'g'risida har bir inson o'zining shaxsiy tajribasidan kelib chiqib o'z qarashlariga ega.Bu haqida hozir sizlar bilan Harvard unversetiteti iqtisodiyot fanlar professori N. Gregory Mankivning fikrlari bilan qisqacha tanishib oʻtamiz. Professor bu mavzuda keng qamrovli uchta asosiy sababni aytib oʻtgan.Iqtisodiyotni oʻrganishning birinchi sababi shuki, u bizga oʻzimiz yashayotgan olamni chuqurroq anglashga yordam beradi. Sizning qiziqishlaringizdan kelib chiqib iqtisodiyotga oid koʻplab savollar paydo boʻlishi mumkin. Masalan, nima uchun ba'zi bir shaharlarda turar joy topish shunchalar qiyin? Nima deb oʻylaysiz, nima sababdan Afrikadagi koʻp mamalakatlarda yashash standartlari juda past darajada? Qanaqasiga ba‘zi davlatlarda inflatsiya darajasi yuqori, boshqa bir mamalakatda qat'iy narxlar hukmron? Nima uchun qaysidir joylarda ish topish oson, qayerdadir juda qiyin? Bular shunchaki iqtisodni oʻrganish davomida javob olinadigan bir nechta savollar, xolos.Iqtisodiy bilimlarni bilishlikni ikkinchi sababi, bu sohani oʻrganish sizni barcha iqtisodiy jarayonlarda aqlli a'zo darajasiga koʻtaradi. Siz hayot ekansiz koʻplab iqtisodiy qarorlar qabul qilasiz. Misol uchun, ilm talab boʻlib yurgan paytingizda siz qancha vaqt maktabda boʻlishingiz, qancha vaqt boshqa muassasalarda bilim olishingiz haqida qarorlar qilasiz. Qachondir ishga kirsangiz, siz maoshning qancha qismi ehtiyojlarga ishlatish uchunligi, qancha qismini jamgʻarish va qanday jamgʻarish foydali ekanligi haqida fikrlar qilasiz. Kunlar kelib, siz kichik biznes yoki katta bir korparatsiyaga boshchilik qilsangiz, mahsulotlaringizga qanday narxlar qoʻyish kerakligi haqida oʻyga tolasiz. Bu kabi savollarga iqtisodiyotni bilish orqali javob olishingiz tabiiy. Iqtisodni bilish sizni oʻz-oʻzidan boy qilib qoʻymaydi, balki shu yoʻlda sizga kerak boʻladigan vositalarni beradi.Uchinchisi shuki, biz iqtisodiyotni oʻrganganimiz sari cheklangan iqtisodiy resurslar va ularning muqobillari haqida yaxshiroq tushunchaga ega boʻlib boramiz. Hukumat vakillarining fikr-u hayolida ham iqtisodiy savollar aylanib yuradi, hoh u qonun chiqaruvchi boʻlsin, hoh ijro etuvchi. [1]Masalan, atrof-muhitni asrash uchun eng maqbul yoʻl qaysi? Davlat budjeti kamomadlarining iqtisodiyotga ta'siri qanday boʻladi? Fikr bildiruvchi sifatida, siz hukumat vakillariga jamiyat resurslarini qanday qilib toʻgʻri taqsimlash kerakligi haqida bilganingizcha yordam ham berishingiz mumkin. Iqtisodiyotni tushunish sizda ma'suliyat hissini uygʻotadi. Kim biladi deysiz, kun kelib balki siz boʻlarsiz oʻsha hukumat vakili. Oʻylab qarasangiz, hattoki bizning oddiy tanlovlarimiz ham iqtisodiyotning eng muhim qismlaridan biri ekan.Shunga bog'liq jarayonlar haqida sizga ma'lumot beraman. Imkoniyat bahosi haqida, yoki muqobil xarajatlar.(qaysi birini tanlasam ekan-a... birinchisi yoki ikkinchisi... balki uchinchisidir.)

Muqobil xarajat - bu inson bir narsani bajarishi mumkin boʻla turib, boshqa narsani tanlagani uchun qoʻyib yuborilgan fursat qiymatiga aytiladi. Yana ham oydinlashtirsak, muqobil qiymatni iste‘mol qilmaslikdan kelib chiqadigan "xarajatlar" dir.Mana qarang, hech qayerda tekin degan narsani oʻzi yoʻq, desam ishonasizmi, albatta ishonishingiz qiyin.

Keling qandaydir bir tekin taomni misol qilib olaylik. Oʻylashingiz mumkin, pul sarf qilmasdan oʻsha taomni olsam albatta tekin boʻladi-ku, deb. Lekin shu joyda siz muqobil xarajatlarni hisobga olmagan boʻlasiz. Muqobil xarajat nima ekanligini misollar bilan tushuntirib oʻtaman.Deylik, sizni "tekin hot-dog" degan reklama afishasiga koʻzingiz tushdi va tekinga hot-dog olish uchun u yerga bordingiz. Borsangiz yaqin 12 tacha mijoz navbat kutyabdi, ya'ni tekinga hot-dog olaman deb. Siz ham qatorga kirdingiz. Oʻsha doʻkonda bitta 7.000 soʻmlik hot-dog tayyorlash uchun 5 daqiqa vaqt ketadi desak, aniqki sizga navbat 5 min×12=60 daqiqa ya'ni bir saotda keladi. Natijada, siz bir soatda 7.000 soʻm ishlashga rozi boʻlgan boʻlasiz. Agar siz shu doʻkonga kelish oʻrniga uyingizga borib bir soat ichida kitob oʻqishingiz, televizor koʻrib dam olishingiz yoki boʻlmasa boshqa muhimroq ishingizni bajarishingiz mumkin boʻlar edi. Shuning uchun oʻsha hot-dog aslidan tekin emas, uning qiymati bir soatda qilishingiz mumkin boʻlgan ishlar qiymatiga teng.Qayerda insonlarga kerak boʻlgan narsalar arzon boʻlsa oʻsha yerda tabiiyki navbatlar ham shunga yarasha uzundan-uzoq boʻladi, agar oʻsha arzon narxlar davlat aralashuvi bilan sun'iy ravishda qoʻyilgan boʻlsa muqobil xarajatlar juda ham koʻpayib ketadi. Nega deganda siz doʻkon ochsangiz, hukumatdan kimdir kelib kartoshkani 2.500 soʻm sotasan desa, lekin siz kartoshkani 2800 soʻmdan olgan boʻlsangiz, bu aniq siz kartoshka sotmaysiz. Nega? Chunki foyda qila olmayabsiz. Natijada bir - ikkita doʻkon kartoshka sotadi, xolos. Qarabsizki, yana oʻsha uzun navbatlar. Ayollar misolida koʻraylik, nazariyada uy roʻzgʻor ishlariga sarflangan vaqt, uydan tashqarida ishlash uchun, ya'ni pul topish uchun mavjud boʻlgan vaqtni qisqartiradi degan bir absolyut fikr bor. Shu oʻrinda bir fakt: 2014 - yilda Ukrainada 15 yoshdan 60 yoshacha ishchi kuchidagi oliy ma'lumotli ayollarning 70% band boʻlgan. Nima uchun? Chunki bu yerda muqobil xarajatlar yoki imkoniyat bahosi hisoblangan, tabiiy ravishda. Agar oliy ma'lumotli ayol uyda oʻtirsa, hech qayerda ishlamasa, bu ayol biror joyda ishlaganidan qimmatga tushadi. Iqtisodiyot nazariyasidan ma'lumki, uydan tashqarida ishlamaslik qanchalik qimmatga tushsa, shunchalik kam ayollar uyda oʻtirishni afzal koʻradilar. Masalan pulning ham muqobil xarajati bor. Deylik, siz oyoq kiyim olmoqchisiz. Bozorga borsangiz ikki xil narx. Turkiyaning tovari narigisiga qaraganda 67.000 soʻm qimmat va siz oʻshani oldingiz. Natijada endi siz qaysidir ehtiyojingiz uchun 67.000 soʻm kamroq pul ajratishingizga toʻgʻri keladi...Xullas, muqobil xarajatlar iqtisodiyotning eng muhim gʻoyasi, qaytarishdan qoʻrqmayman-eng muhim gʻoya. Ba'zan muqobil xarajatlarni hisobga olmaslik ayanchli vaziyatlarni keltirib chiqaradi.

Shuning uchun tanlov qabul qilish oldidan muqobil variantlar haqida ham oʻylab koʻrgan yomon emas, albatta! Bundan tashqari Mankiv tabri bilan aytganda, iqtisodiyotning birinchi tamoyili - "Insonlar odatda tanlov, kelishuv qilish holatlariga duch keladilar". Real holatda, biz oʻzimiz yoqtirgan nimanidir olmoqchi boʻlsak, odatda boshqa bir yoqtirgan narsamizdan voz kechishimizga toʻgʻri keladi. [1] Biror jarayonda tanlov qarorini qabul qilishimiz, oʻsha jarayonning boshqa bir muqobiliga qarshi boʻlishimizga majbur qiladi. Masalan, abiturient oʻzining eng qimmatli resursi boʻlgan vaqtni toʻgʻri taqsimlashi kerak boʻlgan bir jamiyat a'zosi. U koʻp vaqtini deylik tarix fanini oʻqishga sarf qiladi yoki ingliz tiliga. Lekin har ikkisi ham muhim boʻlsa, vaqtini ikkiga boʻlib taqsimlaydi. Abiturient bir soat vaqtini bitta fanni oʻrganishga sarflasa, u oʻsha soatda boshqa fanni oʻrgana olishi mumkin boʻlgan vaqtdan voz kechadi, ya'ni oʻzining tanloviga koʻra. Umuman olganda, abiturient oʻzining vaziyatidan kelib chiqib butun vaqtini fanlarni oʻrganishga bagʻishlasa, u oʻsha vaqtlarda televizor koʻrish, uxlab dam olish, doʻstlar bilan uchrashish yoki qoʻshimcha daromad uchun ishlashi mumkin boʻlgan vaqtlarni qoʻldan chiqaradi. Albatta, bu ham oʻzining tanloviga, kelishuviga koʻra. Yoki, oilani tasavvur qilaylik. Ota-onalar oila daromadlarini qanday taqsimlash kerakligi haqida tanlov, kelishuv qarorlarini chiqaradilar. Ular yiqqanlarini oziq-ovqatga, kiyim-kechakka yoki biror bir oilaning xarajatiga ishlatadilar.

Qachonki oila boshliqlari biror xarajat uchun qancha koʻp pul sarflasa, boshqa bir moliyaviy yumushlari uchun shunchalik kam mablagʻ ajratishlariga toʻgʻri keladi, albatta bu ham oila boshlarining tanloviga koʻra sodir boʻladi. [3] Agar insonlar ham jamiyat boʻgʻinlariga ajratib qaralsa, ular ham koʻplab turli xil kelishuvlarga duch keladilar. Ingliz tilida tanlovga oid bir qiziq ibora bor "guns and butter" (qurol va sariyoq). Ya'ni, jamiyat qanchalik koʻp oʻzining chegara dahlsizligi yoki himoyasi uchun pul ajratsa, shu hudud iste'molchilari yashash standartlarini yaxshilashga shunchalik kam mablagʻ sarflaydi. Bu ham jamiyat tanloviga, kelishuviga koʻra.

Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, insonlar hayoti davomida doimiy ravishda iqtisodiy jarayonlar qaramogʻida yashaydilar. Odamlar oʻzlari uchun eng ma‘quliga kelushuvi ham, oʻzlari yoqtirgan holatni tanlashlari ham iqtisodiy jarayonlarning bir qismidir... Iqtisodiyotni o'rganishning afzalliklaridan biri bu aktyor sifatida o'z pozitsiyamizni chuqurroq anglashdir. [2] Xullas, iqtisodiyot ilmini oʻrganish hayotning barcha jabhalarida biz uchun juda kerakli ilmdir. Biz jamiyatning qaysi boʻgʻinida yashashimizdan qat'iy nazar, hayot ekanmiz, albatta iqtisodiy bilimlar bizga eng kerakli bilimlardan biri boʻlib qolaveradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1.N.Gregory Mankiv "Economics" kitobi

2.https://dolg-nalog.ru

3.www.cer.uz-Iqtisodiy tadqiqotlar markazi rasmiy sayti.

BADIIY ASAR USTIDA ISHLASH.

Dadaboyeva Sadoqatxon Sultonaliyevna

Yuldasheva Zuxraxon Baxtiyorjon qizi

Farg‘ona viloyati Bag‘dod tumani

1-IDUMning boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘qish va savodxonlik darslarida badiiy asar ustida ishlash usullari haqida ma‘lumot berildi.

Kalit so‟zlar: syujet, badiiy adabiyot, mutolaa, g‘oya, analiz.

Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda o'qituvchi badiiy asarning san‘at asari sifatida o'ziga xos xususiyatlari va o'quvchilam ing tayyorgarlik darajasini nazarda tutadi. Badiiy asarda barcha qismlar (g'oyaviy asos, kompozitsiya, sujet, tasviriy vositalar) o'zaro bog'liq bo'ladi. Sujet rivoji asosida asar qahramonlarining yangiyangi qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o'qish va idrok etishni talab etadi.

O'quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o'rgatish ularda adabiyestetik tahlil malakasini shakllantirish va o'stirish orqali ta ‘lim-tarbiya berishni nazarda tutadi. Asar m atnini tahlil qilish m uallif fikrini, hissiyoti va xulosalarini tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabat uyg'otadi.

Asar tahlili o'qituvchidan o'quvchilar faoliyatini ma‘lum maqsadiga yo'naltirishni taqozo qiladi. Maktabda badiiy asarni tahlil qilishdan asosiy maqsad asarda ifodalangan hayotiy voqeani yoritish orqali o'quvchilarni badiiy adabiyot olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan voqealarga nisbatan muallifning munosabati va niyatlarini payqab olishga imkoniyat yaratishdan iboratdir.

O'quvchilarning yozuvchi oldinga surgan g'oya, muammolarni to'liq tushunishlariga erishmay turib, adabiyotning yoshlami tarbiyalashdagi vazifasini amalga oshirib bo'lm aydi". O'quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa, tahlil qilishda uning poetik vositalariga murojaat qiladi. Mutolaa hissiyotni boyitib, aqlni peshlasa, tahlil asar zamiridagi m a‘noni chuqur o'rganishga yordam beradi.

O'qituvchi badiiy asar ustida ishlashda quyidagi masalalarni hal qilishi lozim: 1. Asar ustida ishlashning maqsad va mazmunini aniqlab olishi.

2. Asarni tahlil qilish uchun dars bosqichlarini belgilab olishi.

3. Har bir asar tahlili uchun topshiriqlar tizimini ishlab chiqishi.

4. Asami qanday m etodlar asosida o'rganishni aniqlashi. 5. O‗quvchilar egallaydigan bilim, ko'nikm a va malakalar doirasini belgilab olishi.

Boshlang'ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga bo'linadi: Birinchi bosqich (birinchi sintez). Bu bosqichning asosiy vazifasi m tnni yaxlit idrok etish asosida asarning aniq m azm uni va tasviriy ifoda vositalari bilan tanishtirishdan iborat. Ikkinchi bosqich (analiz).

Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar rivojining bog'lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning qanday xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kulminatsion nuqta, yechim ), asarning aniq m azm unini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va qahram onlar xulq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday tasvirlagani, nima uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat. Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez).

Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok etuvchi shaxslarning muhim xususiyatlarini um umlashtirish, qahram onlam i taqqoslash va baholash, asarning g'oyasini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish manbai va san‘at asari sifatida baholash (qanday m a‘lumotlarga ega bo'ldik, asar nimaga o'rgatadi, muallif o 'z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq-ravshan va ta ‘sirli tarzda yetkazadi va hokazo)dan iboratdir. Ikkinchi sintezdan so'ng o'qilgan asarga bog'liq holda ijodiy xarakterdagi ishlar o'tkaziladi. Asar maqsadga muvofiq tahlil qilinsa, o'quvchilar faolligi ortadi, chunki asarni tahlil qilish ular uchun ijodiy jarayondir.

Asarni o'qishga kirishishdan oldin o'quvchilarni badiiy asarni o'qishga tayyorlash lozim bo'ladi. Chunki o'quvchilar asar m azm unini to 'g 'ri idrok etishlari uchun hayot haqida m a‘lum tasaw urga ega bo'lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari o'tkaziladi. M a‘lumki, sinfda o'qish asosida badiiy va ilm iy-om m abop m atnlar turadi. O'quvchilarni matn bilan tanishtirish o'qishga tayyorgarlik bosqichidan boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma‘lumot berish, o'quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalami idrok qilish, asar pafosini his etish, notanish va ko'p m a‘noli so'zlar, murakkabroq www.ziyouz.com kutubxonasi tarzdagi obrazli ifodalami izohlash kabi masalalarni o'z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo'lsa, tabiat qo'yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o'qish muvaffaqiyat ini ta ‘minlashga xizmat qiladi.

Matn bilan dastlabki tanishuvdan so'ng quyidagicha savollar bilan murojaat qilish darsda o'quvchilam ing faolligini oshiradi:

1. Hikoyadagi qaysi epizodni qiziqarli deb о ‗ylaysiz ?

2. Hikoya qahramontaridan qaysi birining xatti-harakaUni m a‘qullaysiz? Qaysi biriningfe‘l-atvori, o'zini tutishi sizga yoqmadi?

3. Hayotda shunday kishilami uchratganmisiz?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. A. Zunnunov va boshq. Adabiyot o'qitish metodikasi. — Т.: „O'qituvchi41, 1992.

2. A. Rafiyev. Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosi va imlosi. — Т.: 2003.

3. A. G'ulomov. Ona tili o'qitish prinsiplari va metodlari. - Т.: „O'qituvchi", 1992.

BILOLOGIYA DARSLARIDA INNOVATSION METODLAR

Ибрагимова Санобар Шариповна

Бухоро вилояти Бухоро шаҳри 8-сонли умумтаълим мактаби биология укитувчиси.

Annotatsiya: Ushbu maqolada o'quvchilarning biologiya darslarida o'quvchilarning ijodiy izlanishi, mantiqiy fikrlashini rivojlantirishda interfaol metodlarning ahamiyati tog'risida ma'lumotlar berilgan.

Kalit so'zlar: biologiya, interfaol, dars, ijodiy, faol, metod, mantiqiy, mustaqil.

Biologiya fanini o'qitish jarayonida tanlangan o'qitish metodlari biologik bilimlar va ko'nikmalarni egallashni ta'minlashi kerak. Biologiyaning ko'pgina mavzulari amaliy xarakterda bo'lib, ularni faoliyat orqali hal qilish talab qilinadi. O'quvchilar diqqatini nazariy bilimlarni o'rganishga va maqsadni arzirli natijalarni qo'lga kiritishga qaratish kerak, shuningdek, o'quvchilardan muhim nazariy bilimlarni egallash bilan bir qatorda, o'z ustida mustaqil ishlashlari ham zarurligi talab etiladi. Shu sababli, o'z-o'zini boshqarishni va dars davomida o'qitishni o'zida jamlagan o'qitish metodlaridan foydalanish juda muhim.

O'quvchilarning ijodiy izlanishi, mantiqiy fikrlashini rivojlantirish va qo'shimcha bilim olishga bo'lgan ehtiyojlarini qondirishda ijodiy o'yinlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ijodiy o'yinli darslardan "Organik olam evolyutsiyasining asosiy yo'nalishlari", "Organik olam evolyutsiyasining dalillari"ni o'rganishda foydalanish maqsadga muvofiq. Bunda o'quvchilar guruhlarga teng bo'linib, ularning har biriga shartli ravishda "Botaniklar", "Zoologlar", "Evolyutsionistlar" degan nom beriladi. Har bir "mutaxassislar" guruhi ijodiy izlanib, go'yoki fanda yangiliklar kashf etadilar. O'qituvchi tomonidan tavsiya etilgan topshiriqlarni ko'rgazmali qurollarga tayangan holda bajarib, o'z javoblarini asoslaydilar. Biologiya fanini o'qitishda "Hayvonlar selektsiyasi" mavzusini ishbilarmonlar o'yini auktsion-dars shaklida o'tkazilishi maqsadga muvofiq.O'yin mashqlari uchun televidenie orqali muntazam berib borilayotgan va o'quvchi yoshlarning eng qiziq mashg'ulotlariga aylangan o'yinlarni andoza qilib olish maqsadga muvofiqdir. Bunday o'yinlar jumlasiga "Zakovat", "Zinama-zina", "Kim millioner bo'lishni xohlaydi?" kabilarni kiritish mumkin. Mazkur o'yinlarda o'quvchilar, avvalo, o'z bilimlarini sinab ko'radilar va yana ularning ko'plarida shu o'yinlar ishtirokchisi bo'lish istagi vujudga kelishi tabiiy. Biologiya fanini o'qitishda zamonaviy ta'lim texnologiyalaridan samarali foydalanish ham yahshi natijalarni berib kelmoqda. ‖Domino‖ usuli.

Bu usulni biror bob yoki bo‘lim yuzasidan o‘tkazish mumkin.Bunda o‘quvchilar atama yoki biologiya faniga oid so‘zning oxirgi harfiga keyingi so‘zni bog‘laydi.Masalan:

Amyoba-askarida-ayiq-qo‘ng‘iz-zigota va hokoza.

3.‖Pochta qutisi‖usuli.

Bu usulni guruhlarda ham, kichik juftliklarda ham qo‘llash mumkin.Bunda o‘quvchilarga turli mavzular yuzasidan aralash atama va tushunchalar aralash holatda beriladi. Pochta qutisi berilgandan so‘ng o‘quvchilarga quti ichidagi so‘z yoki atamalarni mos tarzda ajratishi aytiladi.Masalan:

Tobulg‘i, archa, vergin, savr, maymunjon, itsigak, bo‘ritaroq, afsonak, yeryong‘oq, talg‘ir lola, qarag‘ay, sarvi archa.

Bunda ochiq urug‘li va yopiq urug‘li o‘simliklarni ajtaring deb topshriq beriladi. Topshiriqni bajarish uchun so‘zlar soniga qarab vaqt beriladi.Bundan tashqari ikki oila o‘rtasida(6-sinflarda), ikki sinfni , turkumni(7-sinflarda), ichki, tashqi, aralsh bezlarni, odam organizmidagi organlarni(8-sinflarda) bir biridan ajratib olishida ham qo‘llash mumkin.

‖Matn+test‖ usuli.

Bunda o‘quvchilarga matn o‘qib beriladi yoki ovozli moslama yordamida matn eshittiriladi. O‘quvchilar diqqat bilan tinglaydi va quyida beriladigan testlarning yechimini topishadi.Bu usul orqali o‘quvchilarning diqqat va xotirasi mustahkamlanadi.Bu usul butun sinf bilan ishlaganda qo‘llanadi. Masalan:

Bir tup o‘simlik ildizining tukchalari bir-biriga ulab chiqilsa, uzunligi 20 kmga yetishi mumkin.Ildiz tukchalarining faoliyati 10-20 kun davom etadi.Ildizning po‘st hujayralari tirik, yumaloq va yupqa qobiqli bo‘ladi.Makkajo‘xorining 1 mm2 so‘rish qismida 700 ta ildiz tukchalari bo‘ladi.G‘o‘za nihollarining ildizi bir kecha kunduzda 2-3 sm o‘sadi.

Test

1.Bir tup o‘simlik ildizining tukchalari bir-biriga ulab chiqilsa uzunligi qancha bo‘ladi?

a)10 km b)20 sm d)20 km

2.Ildiz tukchalarining faoliyati necha kun davom etadi.

a)10-20 kun b)20-31 kun d)18-48 kun

3.Ildizning po‘st hujayralari qanday tuzilgan?

a)o‘lik, yumaloq, yupqa qobiqli

b)tirik, yumaloq, yupqa qobiqli

d)tirik, cho‘ziq, qalin qobiqli

Biologiyani o'qitish jarayonida o'qituvchi yuqorida qayd etilgan tarzdagi muammoli savollarni o'rtaga tashlashi va o'quvchilarning avval o'zlashtirgan bilimlarini yangi vaziyatlarda ijodiy qo'llashi orqali ularda ijodiy faoliyat tajribalarini shakllantirishga e'tibor qaratishi lozim.

Xulosa qilib aytganda, zamon bilan hamnafas ishlayotgan har bir o'qituvchi o'quvchilardagi bu istak va orzularni amalga oshirish uchun ta'lim jarayonida shunga o'xshash o'yinlarni o'z vaqtida o'tkazishi o'quvchilarning bilim olishga bo'lgan qiziqishlarini orttirish va bilish faoliyatini faollashtirishga zamin tayyorlaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:

1. G'ofurov A.T., Tolipova J.O. va boshqalar. Biologiyao'qitish

metodikasi.Oliy o'quv yurtlari uchun darslik. Toshkent, 2013

2. Shaxmurova G., Raxmatov U., Xo'janazarov O'., Tog'aeva G. "Biologiya fanini o'qitish metodikasi" moduli bo'yicha o'quv-uslubiy majmua. Toshkent, 2017

BOKSNING HARBIYCHA TEXNIKALARI

Urdabayev Madiyar Abilkasimovich

O'zbekiston Respublikasi jamoat xavfsizligi universtiteti

Ofitseri, Podpolkovnik

Baxtiyorov Faxriyor Akromjon o'g'li

O'zbekiston Respublikasi jamoat xavfsizligi universtiteti kursanti

Annotatsiya: ushbu maqolada Jeb-ni qo'llashda keng tarqalgan xatolar, yakkamayakka mushtlashish musobaqalari, Sparringda ishlashni boshlash, to‘g‘risida yozilgan. Kalit so‟zlar: Jeb, yakkama-yakka, mushtlashish, musobaqalar, sparring.

Boks (ing. box — to‘rtburchak, quti) — sport turi, ikki raqibning sirti charm, ichi yumshoq qoplamali qoʻlqoplarda qoida asosida yakkama-yakka mushtlashish musobaqasi. Boks tarixi miloddan avvalgi davrda Misr va Bobilda uyushtirilgan yakkama-yakka mushtlashish musobaqalariga borib taqaladi. Yunoniston qadimgi Olimpiya oʻyinlari dasturida ham shunday musobaqalar boʻlgan. Zamonaviy boks vatani Angliyadir (16—17asrlar). Boksning dastlabki qoidalari shu mamlakatda qabul qilingan (1867). Xalqaro havaskor bokschilar assotsiatsiyasiga (AIBA; 1946-yil asos solingan) 160 mamlakat aʼzo (1999). Boks 1904-yildan Olimpiya oʻyinlari dasturiga kiritilgan, 1974-yildan jahon chempionati, 1979-yildan jahon kubogi musobaqalari oʻtkazib kelinadi.

Boks musobaqasi arqonlar bilan oʻralgan 6x6 m oʻlchamli ring (supa)da oʻtkaziladi. Bokschilar ogʻirligi 270 g (10 unsiya) qoʻlqoplardan foydalanishadi. Musobaqa 2 min. (daqiqa)dan 4 raund (boʻlim) davom etadi. Raundlar orasida 1 daqiqadan tanaffus beriladi. Bokschilar faqat vazni oʻziniki bilan teng raqiblarga qarshi ringga tushishi zarur, deb belgilangan. Shu sababdan vazn toifalari tushunchasi kelib chiqqan.

Bokschilarning jismoniy tayyorgarligi boshqa jang san'atlari va sport vakillaridan keskin farq qiladi. Bunga asosan boksdagi zarba texnikasi ta'sir qiladi. Turli zarbalarni amalga oshirayotganda tana harakatining asoslarini tushunish sizga kerak bo'lganda o'zingizga zarar bermasdan raqibingizni to'g'ri zararsizlantirishga yordam beradi.

Sparringda ishlashni boshlashdan oldin, bokschilar jismoniy tayyorgarlikka va turli xil armut turlariga hujum qilish amaliyotiga ko'p vaqt sarflashadi. Boks juda shikastli sportdir, shuning uchun odamlar ringga nafaqat mushtlarini silkitibgina qolmay, balki miyalari bilan haqiqiy jangni uyushtirishadi. Zamonaviy boks birinchi navbatda intellektual kurashdir, shuning uchun g'alabaning asosiy tarkibiy qismi tezlik yoki kuch emas, balki aql va ulardan foydalanish qobiliyatidir.

Mashq qilishni boshlashdan oldin, qo'lqop va qopni olib tashlashingiz kerak. Deyarli har qanday sport moliyaviy xarajatlarni o'z ichiga oladi. Qo'lqoplarni qimmatroq tanlang, chunki oxirida siz tejaysiz, chunki intensiv mashg'ulotlar paytida arzon bo'lganlar tezda eskiradi.

―Uppercut‖ ikki xil: klassik va uzun. Jang uzoq va o'rta masofalarda bo'lib o'tganda, ustundan uzoq qo'l ishlatiladi. ―Uppercut‖ ham qarshi hujumlarda, ham klassik hujumda samarali qo'llaniladi. Urish pastdan yuqoriga, dumaloq yo'l bo'ylab supurib qo'llaniladi. Yuqori bo'g'inning asosiy maqsadi raqibning iyagiga urishdir, ammo ko'pincha quyosh pleksusiga, burunga, qoshlarga jiddiy zarar yetkazilishi mumkin. Bu eng samarali zarbalardan biri bo'lib, raqibning iyagiga urilganda u og‘ir holatda qulaydi.

Agar kurash (kurash, sparring) aniq bo'lsa, qo'llar bizning boshimizga yaqin, keyin baland bo'yli odamlarga qarshi pastki tekis qiruvchi vositalarni ishlatish qulayroqdir. Qo'llar boshida qoldi, siz turasiz - bizning boshimizdan dushman tomon ko'tarilgan chiziqda zarba. Ba'zan baland bo'yli odamning raqiblari ostidan to'g'ridan-to'g'ri zarba berishi foydalidir, ammo buning uchun u qo'lini pastga tushirishga majbur qiladi, shunda zarba tepaga va pastga tushadi yoki tanani yuqoridan to'g'ridan-to'g'ri qo'l urish holatiga keltiradi, bu baland bo'yli odam uchun foydalidir.

Boks sport turi harbiy sohada ham katta ahamiyatga ega. Jang holatida vazn taxminan raqib vzniga teng. Og'irlikni oldingi oyoqqa bir oz tegizib, ikkala oyog'imizga 10-15 santimetr pastga egilamiz va bir vaqtning o'zida tanani chapdan o'ngga burish bilan, chap qo'l bilan boshga to'g'ridan-to'g'ri uramiz. Ta'sir traektoriyasi yuqoridan pastgacha bir oz oldinga siljiydi. Go'yo biz o'z vaznimiz bilan raqibga suyanganimiz kabi juda keskin, aks holda zarba itarish kuchiga aylanadi va kerakli zarar yetkazilmaydi. Nishonni kesib o'tgandan keyin qo'lingizni keskin ravishda dastlabki holatiga torting. Odatda bosh gorizontal musht bilan uriladi yoki gorizontaldan soat yo'nalishi bo'yicha bir oz ko'proq buriladi.

Jeb-ni qo'llashda keng tarqalgan xatolar:

1-xato - tirsak yon tomonga yoki "tovuq qanoti";

2-xato - o'ng qo'lni tushirish;

3-xato - yelkangizni ko'tarmang; 4-xato - oyoq yoki tananing aylanishi.

Tana zarbasi mashg'ulotlari ham qiruvchi sportchilarni tayyorlashning muhim qismidir. Dushmanning tanasini yaxshi o'rganish uning tezligini sezilarli darajada kamaytiradi va uni tezroq yo'q qiladi. Tanadagi urishlar jigar, taloq, quyosh pleksusi, yurak va yurak ostiga qaratilgan.

Boksdagi zarbalarni hisobga olsak, eng yaxshisini ajratib bo'lmaydi. Eng yaxshi xit - bu texnik jihatdan o'z vaqtida yetkazib beriladigan hujum. Ushbu zarbalarni armutda mashq qilishingiz mumkin. Boks - bu yangi til o'rganish kabi sport turi. Boksdagi har bir zarba harfdir. Ammo gapirishni o'rganish uchun siz so'zlar va iboralarni o'rganishingiz kerak. Ushbu sport turida bu bir qator zarbalar, bu mudofaa, bu jismoniy tayyorgarlikni mashq qilish. Bitta jang uchun o'nlab seriyalarni o'tkazish kerak. Boks butun bir fanni aks ettiruvchi ajoyib sport turidir.

Doimiy mashqlarni bajarish orqali har bir zarbani toza bajaring. Eng yaxshi bokschi bu tirishqoqlik, mashaqqatli mehnat, intizom va katta irodaga ega bo‘lgan sportchidir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‟YXATI:

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

2. Boxing, Encyclopedia Britannica Brownielocks 2001

3. Botirov II.A. Jismoniy tarbiya va sport tarixi. Ommabop kitob.1993-y.

4. https://uz.wikipedia.org/

5. https://jspi.uz/wp-content/

BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARI EVRISTIK FAOLIYATNI TEXNOLOGIYALASHTIRISH.

Sindarova Movjuda Uralovna

Sirdaryo viloyati Sirdaryo tumani

30-umumiy o‘rta ta‘lim maktabi Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang`ich sinf o`quvchilari evristik faoliyatni texnologiyalashtirish haqida ma‘lumotlar keltirilgan.

Kalit so‟zlar: Evristik faoliyat, evristik vaziyatlar , ob‘ekt va bolalar , ta‘limiy ijod namunalari , yozma ishlar, amaliy ishlar.

Evristik faoliyatni texnologiyalashtirish bolalarning ijodiy qobiliyati qanday bo‘lsa shu qadar zaruriy va qonuniy jarayondir.

Evristik vaziyatlar yaratish va rivojlantirish bo‘yicha texnologik harakat-bolalar ijodkorligi natijalarini ta‘minlash yo‘lidir. Quyida evristik vaziyatlar tayyorlash va o‘tkazish bo‘yicha o‘qituvchilar uchun texnologik yo‘l-yo‘riqlar haqida fikr yuritamiz:

1.Izlanuvchi vaziyatning asosiy ta‘limiy ob‘ektini (narsa, tushuncha, hodisa, jarayon, an‘ana, buyum va boshqalar).

Bunda ob‘ekt va bolalar uchun qiziqarli bo‘lgan muammoni aniqlash; bolalarga ularning o‘rganilayotgan ob‘ekt bilan shaxsiy ichki aloqasini topishga yordam berish, ular uchun shaxsan ahamiyatli muammolarni qanday tayyorlash bo‘yicha o‘ylashga yo‘naltiradi. Buning uchun shaxsiy tajriba va o‘quvchilarning qo‘yiladigan ta‘limiy natijalari taxminlanadi.

2.Bolalarga yechimi noma‘lum bo‘lgan muammo yoki topshiriq beriladi. Ushbu topshiriqni amalga oshirish sinfda ta‘limiy ko‘tarinkilik hamda o‘quvchilar topshiriqni bajarish orqali o‘zlarining faolligini namoyon etgandagina samarali bo‘ladi.

Topshiriqning ta‘riflanishi muammoni jamoa bo‘lib muhokama qilishning natijasi bo‘lishi mumkin. Bolalar tomonidan ta‘riflangan topshiriq shunchaki qiziqarli emas, balki o‘qituvchi uchun yangilik bo‘lsagina maqsadga erishilgan bo‘ladi.

3.O‘quvchining o‘zi paydo bo‘lgan yoki yaratilgan vaziyat (topshiriq)ni shaxsan hal etishga imkoniyat yaratish. Evristik vaziyatning asosiy bosqichi sanaladi.

Bunda har qanday ta‘lim natijasidan ijod belgisini aniqlash lozim.

4. O‘quvchilarning ta‘limiy ijod namunalarining namoyish etish: she‘rlar, rivoyatlar, topshiriqlar, ta‘riflar, ramzlar, rasmlar, loyihalar va shu kabilarni jamoaga muhokama etib, ko‘rgazmalar tashkil etish, o‘zaro yozma taqrizlar yozdirish, ma‘ruzalar bilan chiqishlar qilish.

5.Ta‘limiy ijod namunalari namoyish etilgandan keyin rasmlar, rivoyatlar, ta‘riflar, olimlarning fikrlari, darsliklaridagi ma‘lumotlar, shaxsiy bilim va tasavvurlari bilan asoslay olish.

6. Bolalarning ijod namunalarini qiyoslash, solishtirish, tasniflash bo‘yicha faoliyatini tashkil etish. O‘quvchilar tomonidan o‘z qarashlari yoki ijod namunalarini aniqlash hollari yuz bersa, ularga o‘z nuqtai nazarlarining o‘zgarish sababalrini tushunishlarida ko‘maklashiladi. Ta‘limiy vaziyatlarning rivojlanishi ta‘minlanadi.

7.O‘quvchilarning bilishga oid qo‘llanilgan usullarni, paydo bo‘lgan muammo va uni yechish yo‘llarini tushunishi bo‘yicha fikr yuritish, tahlil etish. O‘quvchilarga individual tarzda erishgan natijalarini aniqlashda ko‘maklashishi. Jamoa bo‘lib yaratilgan ta‘limiy natijalarini aniqlash.

Izlanuvchi ta‘limiy vaziyatlarning davomiyligi o‘zgarib turadi, ular o‘zaro aloqadagi vaziyatlar zanjiri ham bo‘lishi mumkin. Izlanuvchi vaziyatlar tamoyillarida izlanuvchi ta‘limni tashkil etishdarajasi:

Boshlang‘ich ta‘lim dasturlari, o‘qitilayotgan o‘quv predmetlarining tahliliy natijalari shuni ko‘rsatadiki, 1-4- sinf o‘quvchilarida ijodiy faoliyatni shakllantirishni bir necha bosqichda amalga oshirish uchun imkoniyat yaratilgan, jumladan, darsda o‘quvchilarning ijodiy faoliyatiga yo‘naltirilgan o‘quv materiallarini to‘g‘ridan -to‘g‘ri taqdim qilinishi belgilanmagan bo‘lsa-da, mahoratli o‘qituvchi o‘z faoliyatini o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirishni turli metodlar asosida amalga oshirishi mumkin. Og‘zaki so‘rash; yozma ishlar o‘tkazish; amaliy ishlarni bajarish; turli didaktik o‘yinlar o‘tkazish orqali o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirish mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1.Adizov B.R.Boshlang‘ich ta‘limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. Toshkent: Fan, 1997.-182-b.

2. Azizxodjayeva N.N. Pedagogicheskiye texnologii i pedagogicheskoye masterstvo.T. Fan va axborot texnologiyalari, 2006.

O‟YINLAR VOSITASIDA O‟QUVCHILAR IJODIY FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISH.

Yulyaxshiyeva Komila Kadirbayevna

Sirdaryo viloyati Sirdaryo tumani

30-umumiy o‘rta ta‘lim maktabi Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ijodiy faoliyatini rivojlantirishda sinf dars mashg‘ulotlarida o‘yinlardan foydalanishning afzalliklari haqida ma‘lumotlar berilgan.

Kalit so‟zlar: o‘yin, ijodiy faoliyat, xulqi erkin shakllanadi, ishbop oyinlar, dedaktik o‘yinlar, rolli o‘yinlar, kompyuter o‘yinlari.

Boshlang‘ich ta‘limda o‘yin ijodiy faoliyatning bir shaklidir. Bunda o‘quvchi ijtimoiy va moddiy borliqni bilish hamda anglash asosida emotsional – xissiy, intellektual-axloqiy rivojlanadi.

O‘yinlar, ularning inson taraqqiyotidagi o‘rni haqida psixologiya, etnografiya, madaniyat, pedagogika fanlarida bir qator tadqiqot ishlari olib borilgan. XIX asrning oxirida nemis olimi K. Gross o‘yinlarni tizimli o‘rganishga xarakat qilgan bo‘lsa, nemis psixologi K.Byuller o‘yinlarni ―qoniqish hosil qiluvchi‖ faoliyat sifatida tadqiq etadi.

L.S. Vigotskiy, A. N. Leont‘evlar fikricha, o‘yinlarni nazariy jixatdan ijtimoy tabiatiga ko‘ra ma‘lum faoliyatiga yo‘naltirilganligi bilan bog‘lab, tadqiq etgan bo‘lsalar, D.B.Elkonin shaxs xulqini boshqarishni tarkib toptirib , uni takomillashtiruvchi faoliyat sifatida talqin etadilar. Lekin o‘yinlarni yagona va eng muhim asosiy xususiyati uning ta‘limdagi axamiyatliligidir. O‘yinlarda bolaning xulqi erkin shakllanadi va ijtimoiylashadi. O‘yinlarning eng muhim jihati uning ikki tamonlama xarakterga egaligi bo‘lib, uning dramatik san‘atga ham mosligidir. Bir tamondan o‘yin ishtirokchilari uni amalgam oshirishda muayyan nostandart vazifalar bilan bog‘liq xaqiqiy faoliyatni bajarsalar, ikkinchi tamondan esa o‘yinlar bu faoliyatning aksariyat paytlarida ma‘suliyatni his etgan holda xaqiqiy vaziyatlardan chetga chiquvchi shartli xususiyat ham kasb etadilar.

Demak, o‘yinlarning ikki tomonlama vazifani bajarishi uning rivojlanuvchi natijaga ega bo‘lishiga sabab bo‘ladi.O‘yin faoliyati elimentlaridan ta‘lim jarayonida keng foydalaniladi.Ular ishbop oyinlar, dedaktik o‘yinlar, rolli o‘yinlar, kompyuter o‘yinlari shular jumlasidandir.

Ishbop o‘yinlar kasb faoliyati predmeti yoki ijtimoiy mazmunini qaytadan yaratish shakli bo‘lib, amaliyotning ana shu turiga xos munosabatlar tizimini modellashtirishdir.

Ishbop o‘yinlarni o‘tkazishda uning qatnashuvchilari faoliyatini maxsus (o‘yin tarzida) imitatsiya modelida rivojlantirishdan iboratdir. O‘yinlarning xarakteriga ko‘ra o‘quv jarayoni o‘yinlari tadqiqotchilik o‘yinlari, boshqaruv va attestatsiyaga doir o‘yinlar turiga bo‘linadi.O‘quv jarayoniga doir o‘yinlar o‘quv predmetlar bo‘yicha istiqbolda kasbiy faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish va shaxsni maqsadga muvofiq shakllantirishga shartsharoitlar yaratadi. Ana shu shart-sharoitlar natijasida olingan yangi bilimlar kelgusi kasbiy faoliyatni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishga yordam beradi. Ma‘lumki, ta‘lim hamkorlikka asoslanib, jamoaviy xarakter kasb etadi; kasbga xos faoliyat qoidalari va jamoaning ijtimoiy qoidalariga mos xolda amalga oshadi. Ana shu ma‘noda ta‘limning didaktik va tarbiyaviy ahamiyati o‘zaro birlashib, o‘yin faoliyati shaklida o‘quvchilarning faolligi ortadi. Ishbop o‘yinlarda tavsiya etilgan muammoli topshiriq maqsadga muvofiq dialogik muloqot asosida ishtirokchilarni rag‘batlantiradi, qiziqishlarini orttiradi, emotsional ruh paydo qiladi.

O‘yinlar bolalarning asosiy faoliyat turi bo‘lib, u orqali kichik maktab yoshdagi o‘quvchilar hayotni, borliqni, tevarak- atrofni o‘rganadilar va unga moslashadilar.O‘yin paydo bo‘lishi uchun quydagilar muhim sanaladi:

- o‘yin ishtirokchilari bilan bo‘lgan muloqatdan qoniqish hissining paydo bo‘lishi;

- tabiiylik, emotsional hissiyotning vujudga kelishi;

- o‘yin davomida o‘yuvchilarning o‘zining tabiiy extiyojlarini qondirishga harakat qilishi va hokazolardir.

Ijtimoiy- psixologik ahamiyati jihatidan o‘yinlar asosan ikkita vazifani bajaradi; - ma‘lum ijtimoiy bilimlarni egallash; - zarur ijtimoiy qoidalarni shakllantirish.

Shuningdek, muammo nuqtai nazardan yondashganda, o‘yinlar o‘quvchining ijodiy faoliyatini faollashtirish bilan uning ijodiy qobilyatini o‘stiradi.

Ma‘lumki, bolalar o‘yining sifati va samaradorligi unda ishtirok etuvchilarning hayotiy kuzatishlari va shaxsiy tajribasiga bevosita bog‘liq bo‘ladi.Bunda onglilik, tashabbuskorlik va irodalilik kabi sifatlar ahamiyat kasb etadi. Shu sababli turli ijtimoiy- psixologik tavsifga ega o‘yinlargan o‘quv jarayonida foydalanish, shak-shubhasiz o‘z samarasini ko‘rsatadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1.Adizov B.R.Boshlang‘ich ta‘limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. - Toshkent: Fan, 1997.-182-b.

2. Azizxodjayeva N.N. Pedagogicheskiye texnologii i pedagogicheskoye masterstvo.T. Fan va axborot texnologiyalari, 2006.

BOSHLANG‟ICH TA‟LIMDA O‟QUVCHILAR IJODIY FAOLIYATINI SHAKLLANTIRISH SHART-SHAROITLARI.

Eshqulova Bolbuvi Ziyodullayevna

Samarqand viloyati Qo‘shrabot tumani

87-maktabning boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich ta‘limda o‘quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirish shart-sharoitlari haqida ma‘lumotlar keltirilgan.

Kalit so‟zlar: Ijod, ijodkorlilk, yaratish, qiziqish, ilhom, intilish, pedagogik jarayon, ilmiy va badiiy mehnat , ta‘lim islohotlari.

Bugungi kunda ilmiy, uslubiy adabiyotlarda «ijod», «ijodkorlik» kabi atamalarni uchratib qolmoqdamiz. Bu atamalarning adabiyotlar sahifalarida paydo bo‘lganligi bejiz emas.

«Ijod» so‘zining lug‘aviy ma‘nosi: «yaratish», «yangilikni kashf etish» so‘zlariga monand keladi.

Ijodkorlik - faoliyatning turli holatlarida paydo bo‘ladi. Qiziqish ilhom, intilish va boshqalar ijodkorlikning inson ongida eng oliy tarzda paydo bo‘lishidan, namoyon bo‘lishigacha jarayonini o‘z ichiga oladi. SHaxsda faoliyat ehtiyoji faoliyatda yangi ilgari maqsad qilib qo‘yilmagan, hal etuvchi vosita bo‘lib hisoblanmagan intilishdir.

Ijodkorlik- sifat jihatdan yangi, moddiy va ma‘naviy boyliklar yaratuvchi inson faoliyati jarayoni. Ijodkorlik o‘zida insonning mehnatda namoyon bo‘lgan qobiliyatini ifodalaydi. Ob‘ektiv olam qonuniyatlarini bilish asosida xilma-xil ijtimoiy ehtiyojlarini qanoatlantiradigan yangi haqiqatni yaratadiganday mehnat ijod bo‘lishi mumkin. Ijod turlari bunyodkorlik faoliyati bilan belgilanadi: ixtirochi, tashkilotchi, mehnati ilmiy va badiiy mehnat va boshqalar. Ijodiy faoliyat uchun imkoniyatlar ijtimoiy munosabatlarga bog‘liq. Bugungi kunda mustaqillik tufayli amalga oshirilayotgan ta‘lim islohotlari o‘z ishiga ijodiy yondashuvchi, fan , texnika, san‘at, ishlab chiqarishning jadal rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shadigan yuksak malakali kadrlar tayyorlashga bog‘liq. SHunga ko‘ra, jamiyat taraqqiyoti talabalaridan kelib chiqqan holda har bir o‘quvchini ijodkorlik ruhida tarbiyalash muhim va zarurdir.

Psixolog olim N.D.Levitov ijodiy faoliyatni quyidagi mezonlar asosida vujudga kelishini isbotladi[1]:

- tafakkurning mustaqilligi;

- o‘quv materialining o‘zlashtirilishi, tezligi va mustahkamligi;

- standart bo‘lmagan vazifalarni hal qilishda, aqliy chamalashning (topqirlikning) tezligi;

- o‘rganib chiqilayotgan hodisalarning mohiyatiga chuqur kirib borish orqali muhim bo‘lmagan narsadan muhimini ajrata bilish.

Boshlang‘ich ta‘limda o‘quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirish shart-sharoitlari deganda, avvalo ana shu shart-sharoitlarning paydo bo‘lishi, amalga oshishi hamda rivojlanishi jarayoni tushiniladi.

Ular quyidagilardan iborat :

1. O‘quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirishda ularning bu borada egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalari.

2. Ijodiy faoliyatni shakllantirishda nazariy bilimlar bilan amaliyotning aloqadorligi.

3. Ijodiy faoliyatni shakllantirishga doir mashg‘ulotlar evristika muammoli vaziyatlar yaratish.

4. O‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirishga texnologik yondashuv.

SHunday qilib, boshlang‘ich ta‘limda o‘quvchilar ijodiy faoliyati shaxsning shakllanishi bilan o‘zaro aloqada real pedagogik jarayonni vujudga keltiradi va bu jarayon turli ta‘lim konsepsiyalari, nazariyalari yordamida loyihalashtirilishi va ta‘lim muassasalarida tadbiq etilishi maqsadga muvofiq.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1.Adizov B.R.Boshlang‘ich ta‘limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. - Toshkent: Fan, 1997.-182-b.

2. Azizxodjayeva N.N. Pedagogicheskiye texnologii i pedagogicheskoye masterstvo.T. Fan va axborot texnologiyalari, 2006.

CHET TILINI O‟RGANISH ZAMON TALABI

Olloyorova Adolat Komiljanovna

Xorazm viloyati Qo‘shko‘pir tumani

34-umumiy o‘rta ta‘lim maktabining

Fransuz tili fani o‘qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada chet tilini o‘rganish zamon talabi ekanligi umumiy bayon qilingan.

Kalit so‟zlari: Kuchli ishtiyoq,har kunlik mashg‘ulot,qobiliyatlar turi,grammatika, lug‘at o‘rganish, talafuz me‘yorlari.

Bugungi kunda hayotimizni chet tilisiz tasavvur qila olmaymiz Glabollashuv jarayonida chet tilini o‘rganish zamon talabi bo‘lib qolyabdi.Bugungi kunda chet tilini o‘rganish oddiy talabga aylanib qoldi.O‘zimga o‘zim savol beraman:,,Chet tilini qanday tez

o‘rgansa bo‘ladi?Chet tilida qanday qilib oson gapirish mumkin?‘‘ ,,Chet tilini o‘rganish siri nimada?Uzoq yillar davomidagi izlanishlarim natijasida shuni bildimki muommoning sababi til o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqdir. Chet tilini o‘rganish hozirgi kunda biz uchun muommo emas.Buning uchun eng muhimi chet tilini oson yo‘l bilan o‘rganib olish muhimdir.

Biror tilni o‘rganish uchun eng muhimi hayotda har bir insonda kuchli ishtiyoq bo‘lishi kerak.Eng muhimi bu tilni o‘rgana olishingizda ,hammasi sodda,unchalik qiyin emasligi,til o‘rganishda boshqalardan kam joyingiz yo‘q ekanligini anglab bilishingiz lozim.Tilni o‘rganishda o‘zingizga bo‘lagan ishonch kuchli bo‘lishi kerak.

Hozirgi kunda ko‘plab til kurslari haftada bir yoki ikki saotdan dars tashkillashtiradi va kundalik hayot ishlari bilan band bo‘lgan til o‘rganuvchi kishi boshqa kunlarda tilga vaqt ajratolmaydi va keyingi darsgacha oldingi darsdagi mavzularni esdan chiqaradi va bu tilni o‘rganish jarayoni ancha suslashtiradi.Chet tilini yaxshi o‘zlashtirish uchun o‘zingizga har kunlik majburiyat yuklang; ,,Men har kuni , har qanday vaziyatda ham fransuz tilini o‘rganishga vaqt ajrataman!‖Shundagina tilni eslab qolish imkoniyatingiz keskin oshib boradi.Tilshunos olimlar tilni o‘rganishni to‘rt kata yo‘nalishga bo‘lishgan:O‘qish-bu chet tilida o‘qilgan matinni tushunish qobiliyati

Eshitish-bu chet tilida eshitilgan matinni tushunish.Yozish-chet tilida yozish qobiliyati.

Gapirish- o‘z fikringizda chet tilida ifoda eta olish qobiliyati. Ushbu to‘rt narsaga yetishish uchun uchta eng kerakli narsani o‘zlashtirish muximdir:grammatika,lug‘at boyligi va talaffuz.Demak, ushbu uch narsani o‘zlashtirmasdan turib chet tilini o‘rganish ancha qiyinlashadi.Grammatika.Odatda chet tilini o‘rganayotgan ko‘plab o‘uvchilarga grammatika haqida gapirsa ensasi qotadi.Xoxlasakda ,xoxlamasakda tilni o‘rganishda eng murakkab qismi aynan grammatikadir.Shuning uchun ham grammatikani o‘rganish juda muhimdir.Lug‘at yodlashdagi muvaffaqiyatli uslubini amerikalik mashxur olim Tims Ferriss yettita chet tilida bemalol gapira oladi.U tili o‘rganishni sirini quyidagicha izohlaydi:‖Xoxlagan bir chet tilini 90 foizini tushunish uchun 3 oy yetarli,lekin 95 foizi tushunish uchun 3 yil kerak‖.Demak,tilni mukammal o‘rganish juda uzoq mehnat talab qilad.

Lug‘at o‘rganganda tilda aynan eng ko‘p ishlatiladigan so‘zlarni yod olish ni o‘zi yetadi.Keyin unga faqatgina o‘zingizga kerakli sohadagi so‘zlarni o‘rganishgina yetarli.Chet tilida gapirganda 90 foiz holatda 1000 yaqin ko‘p qo‘llovchi so‘z ishlatiladi xolos,qolganini bo‘lsa har kim o‘z sohasiga moslab o‘rgansagina yetarlidir.

Har bir til o‘zining talaffuziga ega.

Tilshunos olimlarning fikricha jamiki 150dan ortiq tovush bo‘lib,har bir til odatda o‘rtacha 30 ta tovushni ishlatadi.Natijada tillarning talaffuzida juda kata farq kelib chiqadi.Masalan fransuz tilidagi burun tovushlari bizning tilda umuman yo‘q .Odatda tilni o‘rgangandan so‘ng talaffuzni yaxshilashning eng oson uslubi bu chet tilida iloji boricha ko‘proq tinglashdir.Chet tilini o‘rganishda takrorlashning ahamiyatini ham esdan chiqarmaslik kerak. Takirorlash bilimning onasi deganlaridek ,har hafta o‘rgangan Grammatik mavzungizni ikki hafta o‘tib bir kuni takirorlash uni yanada mustahkamlashga, xotirada yanayam yaxshi saqlashga xizmat qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Andreychikova A.P , Ubaydullayev M, Yusupova N.A "Fransuz tili fonetikasi"

O'zbekiston 1992-y

2. Bled E, Bled O. Orthographe, Grammaire, -Paris HACHETTE, 2009

3. www.google.uz

4. www.ziyonet.uz

DORIVOR O`SIMLIKLARNING INSON HAYOTIDAGI AHAMIYATI.

Rahimova Maftuna Ro'ziboy qizi

Namangan viloyati Pop tumani 66-maktab

Biologiya fani o'qituvchisi.

Annotatsiya: Hozirgi zamon rivojlanish va yuksalish asridir. Zamonaviy biologiyaning yana bir o`rganish obyektlaridan biri bu-dorivor o`simliklarning inson hayotidagi tutgan o`rnini bilib olishdir. Qanchadan-qancha dorivorlik xususiyatlari mavjud bo`lgan o`simliklarimizning o`rganish va ularni organizmlarda uchraydigan turli kasalliklar uchun foydali xususiyatlarini o`rganishdan iborat. Mazkur maqola mamlakatimiz hududida uchraydigan dorivorlik xususiyatiga ega bo`lgan shifobaxsh o`simliklarni o`rganish va qanday kasalliklarga davo bo`lish sabablari, turlari va ulardan oqilona maqsadlarda foydalanish yoʻllari haqida boʻladi.

Kalit soʻzlar: dorivor o`simliklar, organizm, tabiat , yurak va qon tomir, dorivor valeriyana, zanjabil, qizil zirk (qoraqand) , topinambur (yer nok)

Kirish

Dorivor o`simliklar – qadim zamonlardan beri hamda shu jumladan hozirgi zamon ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan o`simliklar hisoblanadi. Ayniqsa odamlar hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Hatto Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev 2020/2021 o`quv yilidan boshlab 2025/2026 o`quv yiliga qadar o`rta, o`rta maxsus va oliy ta`lim tizimida dorivor o`simliklarga oid maxsus soatlarni o`quv rejalariga kiritilsin deb aytib o`tildi. Dorivor o`simliklar odamlarni davolash, kasalliklarni oldini olish bilan birgalikda oziq – ovqat, atirupa va kosmetika sanoatida ishlatiladigan o`simliklar ya`ni giyohlar hisoblanadi. O`zbekistonda dorivor o`simliklarning 700 dan ortiq turi mavjud. Shulardan tabiiy sharoitda o`sadigan va madaniylashtirilgan 120 ga yaqin o`simlik turlaridan ilmiy va xalq tabobatida foydalaniladi. qoldiruvchi , uxlatuvchi , yurak va qon- tomir tizimiga ta`sir qiluvchi , markaziy nerv sistemasini qo`g`atuvchi, qon bosimini pasaytiruvchi va boshqalar. Asosiy qism

Dorivor o`simliklarning qurutilgan o`ti, kurtagi, ildizi, ildizpoyasi, tugunagi, piyozi, po`stlog`i, bargi, guli,g`unchasi , mevasi , urug`i, danagi, sharbati, qiyomi, toshchoyi, efir moyi kabilaridan dori – darmon tarzida foydalaniladi. Dorivor o`simliklarning organizmga ta`siri uning tarkibidagi kimyoviy birikmalarning miqdoriga bog`liq. Bu birikmalar o`simliklarning qismlarida turli miqdorda to`planadi. Dorining ta`sirchanlik quvvati hamda sifati yuqori bo`lish davri ularning gullash hamda urug`lash davrining boshlanishi vaqtiga togri keladi. Dorivorlik xususiyatiga ko`ra juda ko`plab o`simliklar mavjud bo`lib, ularga quyidagilar kiradi:

1. dorivor valeriyana

2. zanjabil

3. qizil zirk

4. topinambur (yer nok )

5. qizilmiya (shirinmiya)

6. yer bag`ir temirtikan

7. dorivor qoqio`t

8. dorivor limono`t

Zirk (Berberis vulgaris L) , qoraqand – zirkdoshlar (zirkgullilar oilasi)ga mansub buta o`simlik hisoblanadi. guli sariq, qo`sh gulqo`rg`onli, shingilga to`plangan. Mevasi rezavor. 45 turi iqlimlashtirilgan. O`zbekistonning tog` yon bag`irlarida qizil zirk bilan qora zirk tarqalgan. Mevasi – past ozuqa quvvatiga ega bo`lgan parxez mahsuloti. Uning 100gr da 29 kkal quvvat bor. Mevasi tarkibida karotinoidlar, uglevodlar, xushbo`y hamda pektin moddalari, organik kislotalar, makro va mikroelementlar , E va C vitaminlari va betakarontin ,moddalari bor. Tibbiyotda zirk inson yoshligini uzaytiradigan tabiiy modda deb hisoblangan.

Topinambur – yernok (Helianthus tuberosus L)- murakkabguldoshlarga mansub ko`p yillik o`simlik, tugunak mevali yemxashak ekini. O`zbekistonda silosbop ekin sifatida ekiladi. Poyasining ko`rinishi kungaboqarni eslatadi. Yer osti poyalarida 20-70 gacha hatto 100 tagacha noksimon , cho`zinchoq , urchiqsimon va sirti silliq yoki burushgan tugunak hosil bo`ladi. Ildizi popuksimon tuproqqa 2-3 m kirib boradi. Bo`yi 1,2 – 2,5 ba`zan 4 m gacha boradi. Bargli bandli tuxumsimon, gullari savatcha to`pgulga yig`ilgan. Topinambur ayni paytda texnik va oziq -ovqat o`simligi hisoblanadi.Tugunagi oziq -ovqatga ham ishlatiladi.

Dorivor valeriana - (Valeriana officinalis L) valerianadoshlar oilasiga mansub, ko`p yillik o`t o`simlik, ildizpoyasi qisqa va ko`pgina mayda ildizchalar bilan qoplangan bo`lib, yer ostida tik joylashgan. Poyasi tik o`suvchi 1,5 -2 m gacha iyetadi.Silindirsimon, mayda qirrali shoxlanmagan, ichi kovak, yuqori qismi tuksiz,pastki qismi esa tuklar bilan qoplangan.Barglari poyada qarama - qarshi joylashgan. Gullari mayda hidli poyada uchida qalqonsimon yirik ro`vakchaga to`plangan. Mevasi - cho`ziq tuxumsimon , och-qo`ng`ir pista.

Qo`llanishi.

Qizil zirk tabobatda jigar xastaliklarini davolashda, isitmani pasaytiruvchi ,ich ketishini to`xtatuvchi va yurakni mustahkamlovchi vosita sifatida qo`llaniladi. Ildizi, tanasi, va po`stlog`i qon oqishini to`xtatishda ,turli xil shamolash xastaliklarida, mevasi sharbati issiqni tushuruvchi mikroblarni o`ldirish, shuningdek organizmni tozalash, toksinlarni chiqarib yuborish ,qarish jarayonlarini sekinlashtirish maqsadlarida ham tavsiya etiladi. Revmatizm , peshob yo`llari va buyrak shamollashidan forig` bo`lish maqsadida yangi pishgan zirk mevasini taomga qo`shib iste`mol qilish lozim. Zirkda o`t haydash xususiyatiga ega bo`lgan berberin alkaloidi bor.

Topinambur (yer nok) yer noki ich qotishida, o`t pufagida tosh yig`ilishi, ateroskleroz , ortiqcha vazn, allergik kasalliklar qandli diabet kasalliklarini davolashda yordam beradi. Bu o`simlik, ayniqsa qandli diabet bilan o`g`rigan bemorlar uchun foydali. U qondagi shaker miqdorini tabiiy ravishda tushuradi. Tarkibidagi fruktoza hech qanday insulinning yordamisiz organizm to`qimlariga singadi. Uning tarkibidagi C vitamin allergiya va shamollashga qarshi, tomirlarni mustahkamlovchi va og`riq qoldiruvchi ta`sirga ega.

Dorivor valeriana - dori vositalari tayyorlash uchun valerianani ildizi va ildizpoyasi ishlatiladi.Buni dorishunoslik amaliyotida ―valeriana ildizi‖ deb atashadi.Tabobatda yurak va qon tomir kasalliklarini oldini olish hamda davolashda, ayniqsa asab tizimini tinchlantirishda dorivor o`simliklar va ulardan olinadigan dori vositalari keng miqyosda ishlatiladi. Dorivor valeriana ana shunday dorivor o`simliklar sirasiga kiradi.

Xulosa

Xulosa qilib shuni aytish kerakki, dorivor o`simliklar qadimdan bizga ma`lum hisoblanadi. Hozirgi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotmay kelmoqda. Zamonaviy tibbiyot bilan birgalikda faoliyat yuritilib kelinmoqda. Dorivor o`simliklardan esa xalq tabobatida ham zamonaviy tibbiyotga ham foydalanish oqibatida turli kasalliklarga davo choralari topilib kelinmoqda. Insoniyat tabiat yaratgan bu mo`jizalardan oqilona, unumli va foydali maqsadlarda hamda keyingi avlodlarga saqlab qolish bu oliy maqsadimiz bo`lishi kerak.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI:

1. M.A.Jo`rayeva ―Dorivor o`simliklar atlasi‖ T; Noshir 2017 yil

2. R.H.Ayupov ― Dorivor o`simliklar va ulardan foydalanish‖ 2-kitob T; 2015

3. Htpp:// ziyonet.uz

EKOLOGIYANI ASRASH VA ATMOSFERA IFLOSLANISHINI OLDINI OLISH.

Aliyev Nazarali Safaraliyevich

Surxondaryo viloyati Sherobod tumanidagi

61-umumiy o‘rta talim maktabida Geografiya fani o‘qituvchisi

Biz bilamizki bugungi kunda fan-texnikaning jadal rivojlanishi insoniyatning tabiatga ta`siri miqyosi va darajasining keskin ortishiga olib keldi. Tabiiy resurslarning mislsiz o`zlashtirilishi, sanoat ishlab chqarishining ortishi, transport vositalari soning ko`payishi atrof muhitning kuchli floslanish muammosini keltirib chqarmoqda. Endilikda barchamizni birdek tashvishlantirayotgan ekologik muammolarga etibor qaratsak, atrof-muhit ifloslanishi, global isish, tabiiy boyliklardan oіqlona foydalanish dolzarb masalaga aylanib borayotganining guvohi bo‘lamiz. Binobarin, XXI asrga kelib, insoniyat global iqlim o‘zgarishlari, bioxilma-xillikning boy berilishi, suv tanqisligi, qurg‘oіchilik, cho‘llanish hamda sanoat va maishiy chiqindilar zarari kabi qator ekologik muammolar bilan to`qnash kelmoqda.

Prezident I.A. Karimov ―O‘zbekiston XXI asr bo‘sag`asida: xavfsizlikka tahdid barіarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari‖ asarida mana shu haqqіatga urg‘u berib: ―Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi, – deb ta‘kidlaydi. – Buni sezmaslik, qo‘l qovushtirib o‘tirish o‘zo‘zini o‘limga mahkum qilish bilan barobardir. Endilikda atmosfera havosini asrab-avaylash va muhofaza qilish muhim ekologik vazifalardan biri hisoblanadi. 1996 yil 27-dekabirda qabul qilingan ―Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida‖gi qonun mazkur masalani huquqiy jihatdan tartibga soluvchi qimmatli hujjatdir. Ushbu qonun kuchga kirgach, sanoat, energetika va transportdan atmosferaga chiqarilayotgan zararli moddalar miqdori 1989 yilga nisbatan 2 million tonnaga kamaydi. Statsionar manbalardan chiqariladigan ifloslantiruvchi moddalar miqdori esa 600 ming tonnaga qisіardi.

Bu boradagi ishlar istіqloldan so‘ng chuqqur ma‘no-mazmun kasb etdi. Atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiat in‘om etgan boyliklardan oqilona foydalanish davlatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishlardan biriga aylandi. Shu sohaga oid 30 ga yaqin qonun hamda 350 dan oshiq me‘yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Ular Konstitutsiyamiz, Milliy Xavfsizlik konsepsiyasi va shu sohaga oid xalqaro huquqiy hujjatlar hamda rivojlangan mamlakatlar tajribasi asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, yurtimizdagi bioresurslarni muhofaza qilish, asrab-avaylash va kelgusi avlodlarga bekami-ko‘st yetkazishning kafolati sifatida xizmat qilmoqda.

Atmosfera yer sharining havo qobig'i bo'lib, biosferada hayot mavjudligini taminlovchi asosiy manbalardan biridir. Atmosfera barcha jonzotlarni zararli kosmik nurlardan himoya qilib turadi, sayyora yuzasidagi issiqlikni saqlaydi. Agar havo qobigi bo'lmaganida yer yuzasida kunduzi harorat +100 C va kechqurun-100 C harorat kuzatilgan bo'lar edi. Atmosferaning yuqori chegarasi taxminan 2000 km balandlikdan o'tadi, atmosfera bir necha qatlamlardan iborat bo‘lib. Uning asosiy massasi 10-16 km balandlikkacha bo‘lgan quyi troposfera qismida joylashgan, ob-havo va iqlim ko'p jihatdan atmosferadagi jarayonlar bilan bog'liq. Begona qo'shimchalari bo'lmagan atmosfera havosi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat; azot-78.1%, kislorod 20.9%, argon va boshqa inert gazlar 0.95%, karbonat angidrid 0.03 %. Boshqa gazlarning miqdori nisabtan kam . Bundan tashqari havoda doim 3-4 % suv bug'lari. Chang zarralari bo‘ladi. Atmosferadagi har bir gaz o'ziga xos fizik va kimyoviy xususiyatlarga egadir.

Aholi yashash joylarida havoning ifloslanganlik darajasi va tasiri REM ko`rsatkichlari bo'yicha belgilanadi. Turli moddalarning tasir darajasiga qarab xilma-xil REM ko‘rsatkichlari belgilangan. Masalan. Quyidagi REM ko‘rsatkichlarini ajratish mumkin; is gazi-0,01 mg/m3: oltingugurt gazi-0,05 mg/m3; xlor-0,03mg/m3; fenol-0,01 mg/m3; formaldegid-0,003 mg/m3; qurum-0,05 mg/m3: va hokozo. REM ko‘rsatkichlari turli davlatlarda farqlanishi mumkin. Hozirgi kungacha atmosfera havosidagi 600 ta kimyoviy moddaning REM lari ishlab chiqilgan, shuningdek 38 ta moddalaning birlashib ta'sir qilishi o'rganilgan bo‘lib ular uchun me'yorlar belgilangan.

Аtmоsfеrа iflоslаnishi tufаyli Mоskvаdа аtmоsfеrаgа nisbаtаn 11 % yog‘in ko‘p tushаdi. Sаmаrqаnd shаhri аtrоfigа nisbаtаn 1 yildа 6 kun tumаn ko‘p tushib, 11 mm yog‘in ko‘p yoqqаn. Sаnоаti rivоjlаngаn shаhаrlаr аtrоfigа nisbаtаn yillik o‘rtаchа hаrоrаt yuqоri bo‘lishi kuzаtilgаn. Bungа sаbаb kishilаr fоydаlаnаdigаn bаrchа enеrgiyani issiqlik eеnrgiyasigа аylаntirаdi vа uning bir qismi еr yuzаsining qo‘shimchа isituvchi mаnbаsi bo‘lib qоlаdi. shu sаbаbli sаnоаti rivоjlаngаn vа аhоlisi 100 mingdаn 500 minggаchа bo‘lgаn shаhаrdа o‘rtаchа yillik hаrоrаt аtrоfdаgigа nisbаtаn 1⁰S yuqоri bo‘lsа, аhоlisi 0,51,0 mln bo‘lgаn shаhаrdа 1,1-1,2⁰C, 1 mln. dаn оrtiq bo‘lgаn shаhаrdа 1,3-1,5⁰S yuqоri bo‘lаdi. shu sаbаbli Tоshkеnt shаhаrining mаrkаzidа yillik o‘rtаchа hаrоrаt shаhаr аtrоfdаgigа nisbаtаn 1,3⁰C yuqоri bo‘lsа, bu fаrq Sаmаrqаnddа 0,5⁰S gа, Pаrij vа Stоkgоlmdа 0,7⁰C gа, Mоskvаdа 2⁰C gа еtаdi.

Tаbiаt kоpоnеntlаri – hаvо, suv, tuprоq, o‘simlik, hаyvоnlаr bir-birigа uzviy bоg‘liqligidаn, insоnning хo‘jаlik fаоliyati nаtijаsidа iflоslаngаn аtmоsfеrа, o‘z nаvbаtidа, tаbiаtning bоshqа kоmpоnеntlаrigа hаm tа‘sir etаdi. Buning nаtijаsidа suv vа tuprоqning tаbiiy hоlаtidа, kishi оrgаnizmidа, hаyvоn vа o‘simliklаr tаnаsidа sаlbiy o‘zgаrishlаr vujudgа kеlib, gеоgrаfik qоbiqdа glоbаl o‘zаrishlаr sоdir bo‘lаdi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Karimov I. A. «O`zbekiston XXI asr bo`saasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» Toshkent. O`zbekiston, 1997.

2. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. T.Oqituvchi, 1991.

3. Biologik xilma-xillikni saqlash milliy strategiya va harakat rejasi. T.1998.

4. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. Qarshi. Nasaf, 2003.

IJTIMOIY NORMALAR TIZIMI VA UNDA HUQUQNING O‟RNI

Sobirov Behzodjon Tohirjon o‟g‟li

Andijon viloyati Yuridik texnikumi

Yuridik xizmat, 1 - bosqich talabasi

Annotatsiya: ushbu maqolada davlat tomonidan belgilangan yoki tasdiqlangan umumiy majburiy ijtimoiy normalar tizimi, ijtimoiy normalarning eng asosiysi, jamiyatdagi munosabtlar to‘g‘risida yozilgan.

Kalit so‟zlar: davlat, majburiy, ijtimoiy normalar, tizim, jamiyat, munosabаt.

Huquq — davlat tomonidan belgilangan yoki tasdiqlangan umumiy majburiy ijtimoiy normalar tizimi. U huquqiy munosabatlar va fuqaroning davlat tomonidan mustahkamlanadigan, kafolatlanadigan va muhofaza etiladigan asosiy huquqlarini oʻz ichiga oladi.

Kishilar o‘rtasidagi munosabatlar kishilik jamiyati paydo bo‘lish davridan boshlab ahloq normalari bilan tartibga solina boshlangan.

Ahloq- ijtimoiy normalarning eng asosiysi hisoblanib, muayyan jamoa a‘zolari tomonidan rioya qilinishi shart bo‘lgan yurish-turish qoidalaridir.

Ahloq - kishilarning bir-birlariga, oilaga, Vatanga, jamiyatga bo‘lgan munosabatlarida namoyon bo‘ladigan hatti-haraktlar yig‘indisidir. Ahloq har bir kishining xulqini ko‘rsatadi.

Ahloq normalari - yaxshilik va yovuzlik, vijdon, sha‘n, qadr-qimmat, adolat va nohaqlik, burch va mas‘uliyat, baxt haqidagi ahloqiy tushunchalarga muvofiq ravishda jamiyatda o‘rnatilgan xulq-atvor qoidalaridir. Ahloqiy tushunchalar o‘zining majmuasiga muvofiq keng qirrali hisoblanadi.

Tarix shundan dalolat beradiki, birgalikda yashashning ko‘p asrli tajribasini mujassamlashtirgan umumiy axloq normalariga qattiq amal qilgan, jipslashgan xalqlargina omon qolishgan, ofatlarga, hujumlarga muvaffaqiyat bilan bardosh bergan. Ana shu qoidalarni buzganlarni jamoatchilik qoralagan.

Jamiyatdagi munosabtlar ijtimoiy normalar orqali tartibga solinadi.

Norma-bu hulq-atvor qoidalaridir.

Ijtimoiy normalarning quyidagi turlari mavjud:

• Ahloq normalari;

• Jamoat birlashmalari normalari;

• Milliy urf odat normalari;

• An‘ana normalari;

• Marosimlar normalari;

• Diniy normalar;

• Siyosiy normalar;

• Huquqiy normalar va boshqalar.

Ahloq normalari inson hayoti bilan chambarchas bog‘lanib ketgan, inson ongida juda uzoq yillar mobaynida shakllangan tuyg‘ular - ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, burch va mas‘uliyat, adolat va nohaqlik, mehribonlik va shafkatsizlik, hurmat va hurmatsizlik kabilarga mos ravishda o‘rnatilgan xulq-atvor qoidalaridir. Masalan, avtobusda ketayotganda keksa bir odam chiqsa unga joy berish ahloqiy normani bajarishni bildiradi.

Qariya joy so‘ramaydi, lekin ahloq normalari joy beruvchini shunga majbur qiladi.

Jamoat birlashmalari normalari - barcha tashkilotlar o‘rtasidagi, shuningdek, bu tashkilot a‘zolari o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi xulq - atvor qoidalaridir.

Jamoat birlashmalari normalarning boshqa normalardan farqi shundaki, ular o‘z maqsadlaridan kelib chiqqan holda ma‘lum tartib qoidalar ishlab chiqadi va jamiyat rivojiga ta‘sir ko‘rsatadi. Masalan, xotin-qizlar jamiyati oila, ayol, farzand, ota-ona bilan bog‘liq munosabatlarni, yoshlar, ularning jamiyatdagi o‘rni, bilimi, xulqi, odobi bilan bog‘liq munosabatlarni belgilaydi va tartibga soladi.

An‘ana normalari - hayotda muhim o‘rin tutgan qadriyatlarni asrash maqsadida yuzaga kelgan xulq - atvor qoidalaridir. Masalan, ming yillar davomida shakllanib kelayotgan o‘zbek milliy to‘ylari, taomlari, liboslar, uy-ro‘g‘or anjomlari, hasharlar va boshqalar an‘ana normalari asosida tartibga solinadi.

Marosim normalari - an‘analardan kelib chiqqan holda o‘tkaziladigan rasm-rusumlarni bajarishdagi qoidalardir. Masalan, milliy to‘ylariga bog‘liq yuzlab rasm-rusmlarni keltirish mumkin (to‘ylarda albatta karnay-surnaylarning bo‘lishi, olov yoqilishi, nahorga osh tortilishi, to‘ylarni o‘tkazishda mahalla-kuyning faolligi va boshqalar).

Diniy normalar - dinga e‘tiqod qiluvchilar, dindorlar, diniy tashkilotlar (masjid, cherkov, madrasa va boshqalar) hayotini, shuningdek, diniy marosimlarni tartibga soluvchi xulq -atvor qoidalaridir. Masalan, O‘zbekiston aholisining aksariyat qismi dinga, xususan musulmonlar, islom diniga e‘tiqod qiladi.

Siyosiy normalar - alohida shaxslar (siyosatchilar) va siyosiy birlashmalar (partiyalar, harakatlar)ning hokimiyatga munosabatini tartibga soluvchi xulq-atvor qoidalaridir.

Huquq normalari - davlat tomonidan o‘rnatiladigan, kafolatlanadigan va muhofaza qilinadigan, barcha uchun umumiy majburiy bo‘lgan xulq - atvor qoidalaridir.

Huquq bu qonunlar yig‘indisi bo‘lib, muayyan xatti-harakatlar qoidalari sifatida turli davrlarda va jamiyatlarda o‘ziga xos hususiyatlarga ega bo‘lgan. Huquqning shakllariga davlat olib borayotgan adolatli siyosati, tarixiy milliy an‘analar ta‘sir qiladi.

O‘zbekiston Respublikasida huquq manbalari. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlariga asosan har bir vakolatli davlat organi qat‘iy belgilangan huquqiy normativ hujjatlarni chiqarish huquqiga ega.

Qonun Respublika Prezidenti tomonidan imzolаngach, qonunda belgilangan tartibda rasmiy nashrlarda e‘lon qilinadi va kuchga kiradi. Bu esa qonun qo‘llanilishining majburiy shartidir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‟YXATI:

1. O‘zbekiston yangi qonunlari.6-26-sonlari. T., ―Adolat‖. 2001

2. ―Adolat – qonun ustuvorligida‖. Prezident I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning II chaqiriq 6 sessiyasidagi ma‘ruza. ―Toshkent oqshomi‖. 2001 yil 31 avgust.

3. A.Saidov. U.Tojixonov ―Davlat va huquq nazariyasi‖, T. ―Adolat‖ - 2001.

4. O.Karimova, Z.Gaffarov. ―Davlat va huquq asoslari‖. T., ―O‘qituvchi‖, 1995.

5. https://uz.denemetr.com/

6. https://enc.for.uz/

BOSHLANG'ICH TA'LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISH - DAVR

TALABI

Muhammadxőjayeva Jamila Mirzahmatovna

Toshkent viloyati Zangiota tumani

33-umumiy őrta ta'lim maktabning Boshlanģich ta'lim őqituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada umumta'lim maktablari boshlang'ich sinf o'quvchilarini har tomonlama intellektual rivojlantirishning muhim masalalari, intellekt, tafakkur tushunchalarining uyg'un va mushtarakligi haqida ma'lumotlar yoritilgan.

Kalit so'zlar: fan, kompetensiya, dars, metodika, psixologiya.

O'zbekistonimiz jahonda hech bir sohada o'z tengdoshlaridan orqada qolmaydigan ulkan yutuqlarni zabt etadigan yuksak salohiyatli, iqtidorli va qobiliyatli yosh avlodni o'stirib yurtimizga yetkazib eng muhim masalasidir.

Ta'limda kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan davlat ta'lim standartining qabul qilingan davlatimiz tomonidan ta'lim tizimini takomillashtirishga bo'lgan e'tibor, qolaversa bu ulug' xalqimiz, kelajagimiz va ertangi kunimizga bo'lgan e'tiborning yaqqol namunasidir.

Respublikamizning jahon mamlakatlari qatoridan munosib o'rin egallashi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan taraqqiy etishi, xalqaro munosabatlarni tashkil etishda demokratik va insonparvarlik tamoillarining ustivor bo'lishiga erishishi qat'iy ma'naviy-ahloqiy sifatlarga ega bo'lgan, kasbiy faoliyatida yutuqlarga erisha oladigan yangi kelajakning tayyorlanishiga bog'liq. Respublikamiz xalq ta'limi oldida turgan asosiy vazifa har tomonlama kamol topgan sog'lom, qobiliyatli, o'z Vatani va xalqiga sodiq insonlarni tarbiyalash va ularni voyaga yetkazishdan iboratdir. Bu ulug' maqsadni ro'yobga chiqarish xalq ta'limi tizimida faoliyat ko'rsatayotgan barcha o'qituvchilarning o'z ishiga ijodiy yondashish, har bir ishda yuksak samaradorlikka erishish zamonaviy pedagogik usullarni qo'llab darslarni samarali tashkil etishni talab qiladi. Qolaversa, boshlang'ich ta'lim yosh avlodga ta'lim-tarbiya berishning poydevori hisoblanadi.

Boshlang'ich sinf o'quvchisining kasbiy salohiyati va ma'lumot darajasi, uning bolalar psixologiyasi va ma'lumot darajasi hamda hozirgi zamon boshlang'ich ta'lim metodikasini yaxshi bilishi ta'lim sifatini oshirishda muhim ahamiyatga ega. standarti va amaldagi maktab dasturlarida o'quvchi egallashi lozim bo'lgan materiallar ancha murakkab bo'lib, bolalarning bu bilimlarni bosqichma-bosqich egallab olishlarini, kengaytirib va rivojlantirib borishlarini taqozo etadi. Bugungi va ta'lim tizimi biz boshlabg'ich sinf o'qituvchilari oldiga o'ta mas'uliyatli vazifalar yuklamoqda. Muallim har bir o'tilayotgan darsga ijodiy yondashishi, mashg'ulotlarni ilg'or pedagogik texnologiyalar asosida qurishi, darsning har bir minutidan unumli foydalanishi zarur.

O'zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 29 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasida yoshlar tarbiyasi to'g'risida: farzandlarimiz uchun zarur sharoitlar yaratish, yangi-yangi ta'lim-tarbiya, madaniyat, san'at va sport maskanlarini barpo etish, yosh oilalar uchun uy-joylar qurish, yoshlarni ish bilan ta'minlash, ularni tadbirkorlik sohasiga keng jalb etish bo'yicha boshlagan ishlarimizni yangi, yuksak bosqichga ko'taramiz. Biz ta'lim va tarbiya tizimining barcha bo'g'inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirishni o'zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz. Yosh avlod tarbiyasi haqida gapirganda, Abdurauf Fitrat bobomizning mana bu fikrlariga har birimiz, ayniqsa, endi hayotga kirib kelayotgan o'g'il-qizlarimiz amal qilishlarini men juda-juda istardim. Mana, ulug' ajdodimiz nima deb yozganlar:

"Xalqning aniq maqsad sari harakat qilishi, davlatmand bo'lishi, baxtli bo'lib izzat-hurmat topishi, jahongir bo'lishi yoki zaif bo'lib xorlikka tushishi, baxtsizlik yukini tortishi, e'tibordan qolib, o'zgalarga tobe va qul, asir bo'lishi ularning o'z otaonalaridan bolalikda olgan tarbiyalariga bog'liq". Qarang, qanday bebaho, oltinga teng so'zlar! Bugungi kunda yon-atrofimizda diniy ekstremizm, terrorizm, giyohvandlik, odam savdosi, noqonuniy migratsiya, "ommaviy madaniyat" degan turli baloqazolarning xavfi tobora kuchayib borayotganini hisobga oladigan bo'lsak, bu so'zlarning chuqur ma'nosi va ahamiyati yanada yaqqol ayon bo'ladi. Haqiqatan ham, hozirgi vaqtda yoshlar tarbiyasi biz uchun o'z dolzarbligi va ahamiyatini hech qachon yo'qotmaydigan masala bo'lib qolmoqda. Bugungi tez o'zgarayotgan dunyo insoniyat oldida, yoshlar oldida yangi-yangi, buyuk imkoniyatlar ochmoqda. Shu bilan birga, ularni ilgari ko'rilmagan turli yovuz xavf-xatarlarga ham duchor qilmoqda. G'arazli kuchlar sodda, g'o'r bolalarni o'z ota-onasiga, o'z yurtiga qarshi qayrab, ularning hayotiga, umriga zomin bo'lmoqda. Bunday keskin va tahlikali sharoitda biz ota-onalar, ustoz-murabbiylar, jamoatchilik, mahalla-ko'y bu masalada hushyorlik va ogohlikni yanada oshirishimiz kerak. Bolalarimizni birovlarning qo'liga berib qo'ymasdan, ularni o'zimiz tarbiyalashimiz lozim. Buning uchun yoshlarimiz bilan ko'proq gaplashish, ularning qalbiga quloq solish, dardini bilish, muammolarini yechish uchun amaliy ko'mak berishimiz kerak. Bu borada uyushmagan yoshlar bilan ishlashga alohida e'tibor qaratishimiz zarur. Bu vazifalarni amalga oshirishda biz asrlar mobaynida shakllangan milliy an'analarimizga, ajdodlarimizning boy merosiga tayanamiz.

ADABIYOTLAR RO'YXATI:

1. Mirziyoyev Sh.M. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 29 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi. "Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi" "Xalq so'zi" gazetasi 98-soni, 2016-yil 8-dekabr.

2. Azbarov Yu.T. Bolalarni såvish san'ati. T.:O'qituvchi.1991. 138-b.

3. Azizxo'jayeva N.N. O'qituvchi tayyorlashning pedagogik texnologiyasi. -T.: TDPU. 2000. 52.b.

4. Yagudayev B. Ya. Ajoyib sonlar olamida.- Toshkent: "O'qituvchi", 1979.

5. Umumta'lim maktablarining 1-4-sinflari uchun mo'ljallangan darslik. So'nggi nashri.

MUSTAQIL TA‟LIM OLISHDA MASOFAVIY TA‟LIMNING O„RNI VA AHAMIYATI

J.I. Umirov Samarqand iqtisodiyot va servis instituti ―Axborot texnologiyalari kafedrasi‖ o'qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada mustaqil ta‘limning asosiy maqsadi –yakuniy bosqichi talablari asosida ta‘lim oluvchilarning mustaqilligi va faolligini oshirish, tafakkurini rivojlantirish, o‗zlashtirilgan bilimlarning amaliyotga tatbiq etilishini kuchaytirish, zamonaviy mutaxassisning o‗z bilimi va hayotiy tajribalarini oshirib borishi shakllanganlik darajasiga bog‗liqlik masalalari borasida so‗z yuritilgan.

Kalit so„zlar: milliy dastur, mustaqil ta‘lim, maqsad, takomillashtirish, rivojlantirish, kadrlar tayyorlash, o‗quv-metodik, pedagogik texnologiyalar, texnologiya, vositalar, mutaxassis.

Bugungi kunda ta‘lim tizimida innovatsion texnologiyalarni qo‗llashga bo‗lgan qiziqish, e‘tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Bunday bo‗lishning sabablaridan biri, shu vaqtgacha ta‘lim maqsadlari talabalarni faqat tayyor bilimlarni o‗zlashtirib olishga qaratilgan bo‗lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarini o‗zlari qidirib topishlariga, hatto xulosalarni ham o‗zlari keltirib chiqarishlariga o‗rgatadi. O‗qitishning faol usullari va shakllariga tayangan holda ularning ijodiy qobiliyatini oshirish uchun ommaviy umumiy o‗qitishdagi individual yondoshish tomon keskin burulish yasashni amalga oshirishdir.

O‗quv jarayoni o‗qitishning shaklidan qat‘iy nazar shartli ravishda ikki toifaga bo‗linadi. An‘anaviy ta‘limda talabalarni tayyor bilimlarni mustaqil fikrlash, ijodiy izlanish, tashabbuskorlikni rivojlanishiga olib kelmaydi. Bugungi kunda ta‘lim jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanib ta‘lim samaradorligini oshirishga qaratilgan ijobiy fikrlar, usullar barchani qiziqtirib mustaqil ta‘lim olishga va multimedia vositalaridan foydalangan xolda o‗rganish maqsadga muofiqdir. Axborot texnologiyalaridan foydalanilgan mashg‗ulotlar talabalar egallayotgan bilimlarni o‗zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‗rganib, taxlil qilishlarida multimedia vositalarini o‗rni katta.Ta‘lim sohasida bo‗layotgan har bir o‗zgarish jamiyatimiz ravnaqiga ijobiy ta‘sir qilishiga shubha yo‗q. Mamlakatning intellektual salohiyatini oshirish, davlat ta‘lim standarti talablariga javob bera oladigan, etuk, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashda muhim omil hisoblanadi. Qaysi sohada bo‗lmasin bilimlarni mustaqil ravishda egallashga intilish – talaba faoliyatining ta‘lim muassasasidagi eng ajralib turadigan xususiyati, mustaqil o‗qib, bilim orttirish asosi hisoblanadi. Ta‘lim tizimida mustaqil bilim olish, nazorat qilish mustaqil ta‘lim olishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Mustaqil bilim olishda avvalo, talabalarda mustaqil ishlashga, erkin, ijodiy faoliyat yuritishga va eng asosiysi mustaqil fikrlashga ehtiyojni shakllantirish lozim. Oliy ta‘limda mutaxassislarni tayyorlash sifati material– texnik bazaga kiruvchi darsliklar, o‗quv qo‗llanmalari, normativ materiallar, zamonaviy axborot texnologiyalari, elektron darslik, interfaol elektron o‗quv kurslari va pedagogik texnologiyalarga bog‗liqdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida malakali kadrlarni tayyorlash davlat ahamiyatiga egadir. Axbortlarning to‗liq emasligi natijasida mustaqil bilim olishda bir qtor qiyinchiliklarga duch

kelmoqdalarki, bu o‗z navbatida sifatli kadrlar tayyorlashga salbiy ta‘sir etmoqda. Ba‘zi xollarda axborotning etishmasligi sababli fan o‗qituvchilari talabalarga ko‗proq ma‘lumot berish maqsadida ma‘ruzalarni sekin o‗qishga majbur bo‗lishmoqda. Axborot texnologiyalaridan foydalangan holda dars o‗tish uchun esa texnika vositalarini etishmasligi va ba‘zi xollarda o‗qituvchilarni bunga tayyor emasliklari ham sabab bo‗lmoqda. Bugungi kunda institut ARM da internetga ulangan kompyuter sinflarida talabalar o‗zlari istagan adabiyotlar, darslik, o‗quv qo‗llanmalaridan foydalanishmoqda. Biz o‗tkazgan pedagogik tadqiqotimizda shu narsa ma‘lum bo‗ldiki ko‗pchilik talabalar (72% so‗rov o‗tkazilganlar soniga nisbatan) kitobdan o‗qib o‗rganishdan ko‗ra internet orqali o‗ziga kerakli axborotlarni olish oson va tushunarli dnb biladi. Ko‗p yillik pedagogik tajribamizga asoslanib biz talabalarga mustaqil ta‘lim olishda turli xil formalardan foydalanish orqali multimedia vositalari o‗rni katta.

Har qanday jamiyatda bo‗ganidek, respublikamizning taraqqiyotida bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatga bardosh beraoladigan malakali mutaxassislarni tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Zero jamiyat taraqqiyotida mutaxassis kadrlar omilining muhimligi isbot talab etmaydigan hayotiy haqiqatdir. Mutaxassis kadrlar tayyorlash, uning sifat va samaradorligini oshirish borasida ham so‗nggi yillarda keng ko‗lamli ishlar qilindi va qilinmoqda. Jumladan, tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlarning mustaqilligi, ijodkorligi, tadbirkorligi, faolligi kabi xislatlarni tarkib topdirishga alohida e‘tibor berilmoqda.

Mustaqil ta‘limning asosiy maqsadi – ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ning yakuniy bosqichi talablari asosida ta‘lim oluvchilarning mustaqilligi va faolligini oshirish, tafakkurini rivojlantirish, o‗zlashtirilgan bilimlarning amaliyotga tatbiq etilishini kuchaytirishdan iboratdir. Zamonaviy mutaxassisning o‗z bilimi va hayotiy tajribalarini oshirib borishi unda shaxsiy xislatlarning shakllanganlik darajasiga bog‗liq. Ana shunday xislatlarni shakllantirishda mustaqil ishlar muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqil ishlardan ko‗zlangan asosiy maqsad auditoriya mashg‗ulotlarida o‗zlashtirilgan bilim va malakalarni mustahkamlash, yangilarini o‗zlashtirish va ijodiy ishlash malakasini tarkib toptirishdan iboratdir. Mustaqil fikr yuritishga, aqliy va ijodiy faollikka erishishga qaratilgan mashg‗ulot turi mustaqil ta‘lim bilan bog‗liq bo‗ladi. Mustaqil ta‘limning asosiy masalasi ham aynan talabaning dars va darsdan so‗ngi faoliyati faolligini tashkil etishga yo‗naltirilgan shartsharoit, erkin fikr va kasbiy mas‘uliyatni his qilishni ta‘min etishga qaratilgan ijodiy jarayondan iborat. Mustaqil ta‘lim ma‘lum bilim, ko‗nikma va malakalar hamda tajribalar zahirasi asosida amalga oshadi. O‗quv fanlarini chuqur va puxta o‗zlashtirish, ta‘lim va innovatsion yondashuvlar asosida axborotlarni mustaqil izlab topish, uni atroflicha tahlil eta olish, ilmiy-ijodiy tafakkurni boyitish, o‗quv-biluv jarayonidagi savol-javob va bahsmunozaralarda faol qatnashish, o‗z fikr- mulohazasini asosli dalillar bilan bayon qilish hamda uni himoya eta olish qobiliyati har bir talaba - bo‗lajak mutaxassis olida turgan dolzarb vazifa hisoblanadi. Demak, fikr-shaxsning faoliyat jarayonidagi bilimi, tajribasi, qobiliyati va kuch-qudratini nomoyon etadigan ma‘naviy – kasbiy sifatidir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. O‗zbekiston Respublikasi Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligining 2009 yil 14 avgustdagi «Talabalar mustaqil ishini tashkil etish va nazorat qilish bo‗yicha yo‗riqnoma to‗g‗risida»gi 286-sonli buyrug‗i.

2. Xusainov R. Kasb-hunar kollejlarida mustaqil ta‘limni tashkil etishning ahamiyati. «Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari faoliyatini takomillashtirish- da oliy ta‘lim muassasalari oldida turgan dolzarb vazifalar». Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi miqyosidagi ilmiy-amaliy anjuman ma‘ruzalar to‗plami. – T.: TDTU, 2015.

3. Alimova N.S. Ta‘lim tizimiga pedagogik texnologiyani tatbiq etish ta‘lim oluvchilarda kasbiy ko‗nikma va malakalarni shakllantirish omili. ―Innovatsion fan-ta‘lim tizimini rivojlantirishning barkamol avlodni voyaga etkazishdagi roli va ahamiyati‖. Ilmiyamaliy konferensiya materiallari to‗plami. TDAU. 30 may 2014 yil. II-kitob

4. Boynazarov B. Fanlarni o‗qitishda axborot texnologiyalarini qo‗llash. ―Innovatsion fan-ta‘lim tizimini rivojlantirishning barkamol avlodni voyaga etkazishdagi roli va ahamiyati‖. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to‗plami. TDAU. 30 may 2014 yil. IIkitob.

5. Mavlyanov A., Abdalova S., YUsupova L. Interfaol usullardan foydalanib o‗tiladigan mashg‗ulotlarda ta‘lim oluvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirish. - T.: Fan va texnologiya, 2009.

6. Mavlyanov A. Abdalova S. Ernazarov A. ―Ilg‗or pedagogik texnologiya bo‗yicha o‗quv mashg‗ulotini loyihalash‖. Zamonaviy ta‘lim. 2016. №2.

ZAMONAVIY AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

Mualiflar: Jorayeva Naima Jumabay qizi

Toshkent davlat texnika universiteti talabasi

Xolboboyev Asadbek Jo'rabek o'g'li

Toshkent davlat texnika universiteti talabasi

Annotatsiya: Axborot texnologiyalarining takomillashtirilishi jamiyatni axborotlashtirishda muhim omil hisoblanadi. Ma‘lumki, axborot texnologiyalari informatika qonun – qoidalari asosida takomillashtiriladi. Axborot lotincha ―nformation‖ so‘zidan olingan bo‘lib tushuntirish, biror narsani bayon etish yoki hodisa haqida ma‘lumot ma‘nosini anglatadi. Axborot aniq va amalda ishlatiladigan xabar.

Kalit so‟zlar: Zamonaviy texnologiya, axborot-ma'lumot tizimlari, axborot texnologiyalari.

Annotation: Improvement of information technology is an important factor in informing society. It is known that information technology is improved in accordance with the rules of computer science. Information is derived from the Latin word "information", which means to explain, explain something, or provide information about an event. The information is clear and the message used in practice.

Keywords: Modern technology, information systems, information technology.

Axborot tizimi belgilangan maqsadga erishish uchun axborotlarni shakl va mazmuniga ko‘ra turlarga ajratish, ularni saqlash, izlash va qayta ishlash prinsiplari, qayta ishlashda qo‘llaniladigan usullar, shaxslar hamda vositalarning o‘zaro bog‘langan majmui. Axborot tizimlarining ta‘minoti texnik, matematik, dasturiy, axborot, tashkiliy, huquqiy. Informatikaning asosiy vazifasi – axborotni qayta ishlashning yangi usullari va vositalarini yaratish hamda ularni amaliyotda qo‘llashdan iborat.

Axborot texnologiyalari va ularning turlari

Texnologiya so'zi grekchadan tarjima qilinganda san'at, ustalik, malaka ma'nosini anglatadi. Texnikada texnologiya deganda ma'lum kerakli material mahsulotni hosil qilish uchun usullar, metodlar va vositalar yig'indisidan foydalanadigan jarayon tushuniladi. Texnologiya ob'ektining dastlabki, boshlang'ich holatini o'zgartirib, yangi, oldindan belgilangan talabga javob beradigan holatga keltiradi. Misol uchun sutdan turli texnologiyalar orqali qatiq, tvorog, smetana, yog' va boshqa sut mahsulotlarini olish mumkin. Agar boshlang'ich xom ashyo sifatida axborot olinsa, ushbu axborotga ishlov berish natijasida axborot mahsulotinigina olish mumkin. Ushbu holda ham "texnologiya" tushunchasining ma'nosi saqlanib qolinadi. Faqat unga "axborot" so'zini qo'shish mumkin. Bu narsa axborotni qayta ishlash natijasida moddiy mahsulotni emas, balki axborotnigina olish mumkinligini aniqlab turadi. Texnologiyani quyidagicha ta'riflash mumkin. Texnologiya bu sun'iy ob'ektlarni yaratishga yo'naltirilgan jarayonlarni boshqarishdir. Kerakli jarayonlarni kerakli yo'nalishda borishini ta'minlash uchun yaratilgan shartsharoitlar qanchalik yaxshi tashkil etilganligi texnologiyaning samaradorligini bildiradi. Bu erda tabiiy jarayonlar nafaqat moddaning tarkibi, tuzilishi va shaklini o'zgartirish maqsadida, balki axborotni qayta ishlash va yangi axborot hosil qilish maqsadida ham boshqariladi. Shuning uchun axborot texnologiyasini quyidagicha ta'riflash mumkin. Axborot texnologiyasi bu axboriy ma'lumotni bir ko'rinishdan ikkinchi, sifat jihatidan yangi ko'rinishga keltirish, axborotni yig'ish, qayta ishlash va uzatishning usul va vositalari majmuasidan foydalanish jarayonidir.

Zamonaviy axborot texnologiyalarining texnik va dasturiy vositalari.

Kundalik hayotimizda turli ko‘rinishdagi axborotlar masalan, matnli, grafikli, jadvalli, ovozli(audio), rasmli, tasvirli(video) va boshqa axborotlar bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. Axborot texnologiyasi biror obyekt, jarayon yoki hodisaning holati haqidagi axborotlarni to‘plash, qayta ishlash va uzatishni amalga oshiruvchi jarayondir. Zamonaviy axborot texnologiyalari – shaxsiy kompyuterlar va telekommunikasiya vositalaridan foydalanilgan holdagi zamonaviy muloqotni o‘rnatuvchi axborot texnologiyasi hisoblanadi. Har bir turdagi axborot bilan ishlash uchun har xil texnik tavsifnomalarga ega bo‘lgan axborot qurilmalari kerak bo‘ladi. Bu axborot qurilmalari zamonaviy axborot texnologiyalarining texnik ta‘minotini tashkil qiladi. Zamonaviy axborot texnologiyalarining asosiy texnik vositalari sifatida hozirgi kunda kompyuterlar, hisoblash vositalari, audio va video qurilmalar, aloqa vositalari, teletayplar, telefakslar, telekslar, kseroks va boshqalar qo‘llaniladi. Zamonaviy axborot texnologiyalarining dasturiy ta‘minoti axborot texnologiyalari ishini tashkil qilish va boshqarishni amalga oshiradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‟YXATI:

1. Alekseeva, M.B., Balan, S.N. Multimedia access technologies. M., 2002

2. Zaitseva, L.A. Use of information computer technology in the educational process / L.A. Zaitseva. M., 2004

3. Kuznetsov E. V. The use of new information technologies in education / E. V. Kuznetsov. M., 2003

MUTAXASSISLIK FANLARINI O„QITISH QONUNIYATLARI VA TAMOYILLARI.

Alaudinova Shabnam Rustam qizi

Magistr, Termiz davlat universitetining Pedagogika instituti Ta‘lim qonuniyatlari quyidagilardan iborat:

1) ta‘lim omillari, shart-sharoitlari va natijalari o‗rtasida o‗zaro

aloqadorlikning mavjudligi;

2) ta‘lim jarayonining ijtimoiy omillar va jamiyat ehtiyojlari bilan

bog‗liqligi;

3) ta‘lim, rivojlanish va tarbiyaning o‗zaro birligi;

4) har qanday ta‘lim jarayonida o‗qituvchi, o‗quvchi va o‗rganilayotgan ob‘ektlar o‗rtasidagi o‗zaro ta‘sirning talab etilishi;\

5) ta‘lim jarayoni samaradorligining o‗quvchilar o‗quv faolligi asosida ta‘minlanishi;

6) malakalarning muayyan operatsiya, harakatlarning muntazam takrorlanishi

natijasida hosil bo‗lishi;

7) o‗zlashtirish puxtaligining takrorlash izchilligiga bog‗liqligi;

8) o‗quvchilar o‗zlashtirgan murakkab faoliyat usullari o‗qituvchining ularda eng oddiy faoliyat usullarini samarali o‗rgata olishining natijasi ekanligi.

Maktabgacha ta‘limda mutaxassislik fanlarini o‗qitish metodikasi ham mazkur qonuniyatlarga tayanadi. Maktabgacha ta‘lim yo‗nalishida mutaxassislik fanlarini qanday o‗qitish, nimaga o‗qitish, nimani o‗qitish kabi savollarga javob berish nazariya, ta‘limot, dunyoqarash, va sh.k.ning dastlabki asosiy qonun qoidasi; faoliyat uchun asos qilib olinadigan bosh g‗oya, qonunqoida‖. ―Tamoyil [ar.-tebranish, chayqalish; o‗zgarib turish; o‗zgaruvchanlik; moyillik] 1. Mayl, moyillik 2. Biror sohada tartib qoida, tusini olgan narsa, tadrijiy yo‗nalish‖. ―Didaktika‖ o‗quv qo‗llanmasida qayd etilishicha ―Printsiprahbar g‗oya asosiy qoida, xulqqa nisbatan asosiy talab‖ (Zunnunov A.

Mahkamov U. Didaktika: Oliy o‗quv yutrlari talabalari uchun o‗quv qo‗llanma.-T.; ―Sharq‖, 2006, 36-bet). Shuningdek, N. Saidahmedovning ―Yangi pedagogik texnologiyalar‖ risolasida printsip tushunchasiga shunday ta‘rif beradiki; ―Printsip- lotincha ―principium‖ so‗zidanolingan bo‗lib asos, dastlabki xolat ma`nolarini anglatadi.

Biz oliy ta‘limda mutaxassislik fanlarini o‗qitish metodikasining printsiplari deganda mazkur fanlarni o‗qitish jarayonlarini tashkil etishi va amalga oshirishda o‗quv tarbiya mazmunini, shakllari, metodlarini tanlanishini begilaydigan dastlabki holatni, umumiy qoidalarni va talablarni tushunamiz. Printsiplarda ta‘lim beruvchi va ta‘lim o‗rganuvchiga o‗qitish jarayonida rioya qilishi lozim bo‗lgan talablar mujassamlashgan. Bu masalalar tanlangan o‗quv mavzusining mazmunidan kelib chiqib qo‗llaniladigan faoliyatning shakli, yo‗l-yo‗riqlari, vositalarini pedagogik jihatdan to‗g‗ri tanlanishini belgilaydi hamda ta‘limtarbiya muvaffaqiyatni ta‘minlaydi. Zero, metodika o‗quv predmetining printsiplari ilmiyamaliy dunyoqarashni, ma‘naviy-axloqiylikni, mazmunli hamda oqilona ehtiyojlarni shakllantirishga yo‗naltirilgan faoliyatni nazarda tutadi va yo‗lga qo‗yadi.

Mutaxassislik fanlarini o„qitish metodikasi fani prinsiplarining tavsifi.

Qayd qilib o‗tilganidek mutaxassislik fanlarni o‗qitishning metodikasining printsiplari o‗quv-tarbiya jarayonlarining tashkiliydidaktik asoslariga qo‗yiladigan ijtimoiy-pedagogik talablarni, uni boshqarishda rioya qilinadigan meyorlar sifatida amal qiladi. Fikrimizcha, maktabgacha ta‘lim yo‗nalishida o‗qitish metodikasining printsiplarini belgilashda quyidagilarga asoslanadi:

1) mutaxassislik fanlari oldiga jamiyat ehtiyoji va talablaridan kelib chiqqan maqsad va vazifalarni amalga oshirishi yo‗llari;

2) mutaxassislik fanlarini o‗qitish qonuniyatlari;

3) ta‘lim muassasalarida mutaxassislik fanlarini o‗qitishning didaktik-metodik shart-

sharoitlari. O.Roziqov va boshqa ―Didaktika‖ darsligi mualliflarining yozishlaricha ―Printsiplar umumdidaktik kategoriyalar bo‗lib, ular ta‘limning barcha turlari

(individlar, guruh, umumsinf), darajalari (boshlang‗ich, o‗rta, professional, oliy), su‘ektlari

(o‗qituvchilar, o‗quvchilar kollektivi) o‗quv-tarbiya jarayonlarining hamma komponentlari (ta‘limning maqsadi, vazifasi, vositasi, mazmuni metodlari, tashkiliy shakllari, natijalari)ga daxldor umumiy qoidalardir‖. Pedagogika adabiyotlar tahlili shuni ko‗rsatdiki, maktabgacha ta‘lim yo‗nalishida mutaxassislik fanlarni o‗qitish metodikasi o‗quv predmetining quyidagi prinsiplari tizimi mavjudl.

1. Ilmiylik printsipi.

2. Mutaxassislik fanlarini o‗qitishda nazariya va amaliyotning birligi printsipi.

3. Mutaxassislik fanlari mazmunini o‗zlashtirishda zamonaviylik va milliylik printsipi.

4. Ma‘lumotlarini bayon etishning tushunarliligi, izchilligi va tizimliligi printsipi.

5. O‗qituvchi rahbarligida talabalarning ijodiy faolligi, mustaqilligi va tashabbuskorligini yo‗lga qo‗yish printsipi.

6. Ma‘lumotlarni o‗rganishda ta‘lim va tarbiya mazmunining o‗zaro bog‗liqligi printsipi. Maktabgacha ta‘lim yo‗nalishida mutaxassislik fanlarini o‗qitish ilmiylik printsipiga asoslanadi. Har qanday ma‘lumot ilmiy asosga ega bo‗lsagina taraqqiyotga hissa qo‗sha oladi. Zero, ilmiy bilim bu tajribada sinalgan, fan, texnika rivojini ta‘minlab, svilizatsiyaning ilgarilashga mos kelishini ifodalaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. O`zbekiston Respublikasi ta`lim to`g`risidagi qonuni, Toshkent, 2007-yil 2. O‗zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. - T., 1997.

3. Мирзиѐев Ш.M. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истиқболларига бағишланган мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси Президенти нутқи. // Халқ сўзи газетаси, 2017.16 январ, №11.

MUTAXASSISLIK FANLARNI O‟QITISHDA PEDAGOGIK JARAYON, O‟QUV

JARAYONI, TIZIMLI YONDASHUV TUSHUNCHALARI

Xamidova Mohinur Ibrohim qizi

Magistr, Termiz davlat universitetining Pedagogika institute

Annotatsiya: Tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o‗zaro tashkiliy hamkorlikda faoliyat ko‗rsatuvchi barcha ko‗rinishdagi maktabgacha tarbiya, o‗rta umumiy ta‘lim maktablari, o‗rta maxsus o‗quv yurtlari, oliy o‗quv yurtlari, maktabdan tashqari tarbiya muassasalarining o‗zaro uzviylikdagi bog‗liqlik pedagogik tizim deyiladi.

Kalit so`zlar: tizim, boshang`ich, o`rtacha, hamkorlik, aloqa.

Tizim (mustaqil tushuncha sifatida) o‗zaro bog‗langan ko‗plab elementlar (tarkibiy qismlar) o‗rtasidagi mustahkam birlik va o‗zaro yaxlitlikdir. Demak, ta‘lim yaxlit tizim sifatida ko‗plab o‗zaro bog‗liq quyidagi elementlarni o‗z ichiga oladi: ta‘lim maqsadi, o‗quv axborotlari, o‗qituvchi va o‗quvchilarning ta‘limiy faoliyatlari, uning shakllari, pedagogik muloqot vositalari, shuningdek, ta‘lim jarayonini boshqarish usullari. Ta‘lim jarayoni yaxlit tizim sifatida quyidagicha namoyon bo‗ladi: Pedagogik jarayonning rivojlanish dinamikasi uning ichki harakati, tarbiyachi bilan tarbiyalanuvchi o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlar xarakteriga, o‗zaro tahsir kuchiga bog‗liq. Pedagogik jarayonni tashkil etishning o‗ziga xosligi: tarbiya obyekti bir vaqtning o‗zida tarbiya subyekti ham hisoblanadi. O‗zaro faollikka asoslangan pedagog va tarbiyalanuvchi o‗rtasidagi hamkorlik pedagogik o‗zaro ta‘sir tushunchasini to‗laroq aks ettiradi. Sub‘ekt bilan obhekt o‗rtasida turli-tuman aloqalar mavjud:

Axborot xarakterida (o‗zaro axborotlar almashinib turish).

1. Tashkiliy faoliyat aloqalari (o‗zaro birgalikdagi faoliyat).

2. Kommunikativ aloqalar (muomala, munosabat).

3. Boshqaruv va o‗z-o‗zini boshqaruv aloqalari.

Pedagogik jarayonning asosiy elementlari: maqsad, vazifa, vosita va natija. Vosita keng mahnoda mazmun, shakl va usullarni o‗z ichiga oladi. Pedagogik jarayonni harakatlantiruvchi kuchlar: qo‗yilgan talablar bilan tarbiyalanuvchi imkoniyatlari o‗rtasidagi ziddiyatlardir.

Xuddi shu qarama-qarshilik rivojlanish uchun asosiy manba bo‗lib xizmat qiladi. Shaxsni shakllantirishni amalga oshirish ta‘lim-tarbiyaning tashkil etuvchilari ya‘ni ularning barcha elementlari-ta‘lim maqsadi, ta‘lim vazifalari, ta‘lim beruvchi, ta‘lim oluvchi, ta‘lim mazmuni, metodlari, shakllari, vositalari, mustaqil o‗quv topshiriqlari, mustaqil faoliyat, nazorat, o‗z- o‗zini nazorat orqali o‗z natijasiga erishiladi. Shunday ekan ta‘lim-tarbiyani alohida elementlarga bo‗lib emas, balki yaxlit holda karash va amalga oshirish ta‘limtarbiya jarayoni oldiga qo‗yilgan maqsadga erishishning yo‗lini yaqinlashtiradi. Chunki, yuqorida kayd kilib o‗tganimizdek, voqelikdagi barcha narsalar yaxlit tizim sifatida birbiriga chambarchas bog‗langan. Ulardan birortasining funktsiyasi buzilsa, yoki birortasi ishlamay qolsa maqsadga erishilmaydi. Masalan, mashina dvigatelining yonilgi uzatgich tizimini olaylik, uning yonilg‗i uzatuvchi elementlaridan birortasi ishlamay qolsa, yoki yomon ishlasa dvigatel yonilgi bilan ta‘minlanmaydi, natijada mashinaning o‗t oldirishi qiyinlashadi yoki o‗t olmaydi. Ta‘lim-tarbiyada ham shunday. Ushbu jarayonning biror elementa yaxshi faoliyat ko‗rsatmasa, o‗zlashtirish qiyinlashadi va bilim samaradorligi pasayadi. Shuning uchun ham pedagogic texnologiyada ta‘lim- tarbiya jarayoniga tizimli yondashish Juda muhim bo‗lib, katta ahamiyat kasb etadi.

Tajriba shuni ko‗rsatmoqdaki, ta‘lim jarayonining muhim elementlaridan biri ta‘lim mazmuni qancha murakkablashtirilib, uni ta‘lim oluvchilarga etkazish yo‗li aniqlashtirilsa, kuchli intellekt va yuksak ma‘naviy salohiyatga ega bo‗lgan shaxsni shakllantirish osonlashadi.

1.3.Mutaxassislik fanlarni o„qitish metodikasi fanining predmeti,

maqsadi, vazifalari

Metodika deganda ilmiy bilish faoliyatining shakllari va metodlari majmui haqidagi fan tushuniladi. Bu — nazariy jihatdan qo‗yilgan maqsadga yetish, haqiqatni, reallikni, faoliyatni nazariy yoki amaliy bilish, o‗rganishning usullari yoki operatsiyalari majmuidir.

Metodika pedagogikaning tarkibiy qismi bo‘lib, insoni shakllantirishda muayyan maqsad sari qaratilgan sistematik faoliyat to‘g‘risidagi hamda ta'lim-tarbiya berishning mazmuni, shakli va metodlari haqidagi fandir.

Metodika – muayyan voqea, hodisa va faoliyatga tegishli, qat‘iy ketma-ketlikka (algoritmik xarakterga), ilgaridan o‗rnatilgan reja (qoida), tizimga aniq rioya qilish. Metodika biror vazifani maqsadga muvofiq ravishda bajarish, o‗tkazish usullari, yo‗llari majmuasidir. ―Metodika‖ tushunchasi turli fanlarni o‗qitish bilan ham bog‗liklikda qo‗llanilib, ma‘lum sohani o‗qitish jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillari, shakl, metod va vositalari yig‗indisini o‗zida ifoda etadi. Pedagog olim A.M.Stolyarenkoning fikricha, ―O‗quv fanlarini o‗qitish metodikasi ma‘lum bir pedagogic vazifalarni hal etish bilan bog‗liq metod, metodik usullar, vosita va tashkiliy chora-tadbirlar majmuidir‖. G.M.Kodjaspirova, A.Yu.Kodjaspirovlarning fikricha, ―O‗qitish metodikasi pedagogic faoliyatni amalga oshirishning aniq usullari, uslublari va texnikasidir‖.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. O`zbekiston Respublikasi ta`lim to`g`risidagi qonuni, Toshkent, 2007-yil 2. O‗zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. - T., 1997.

3. Мирзиѐев Ш.M. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак.

TRANSLATION PROBLEMS OF NOVELS

Mirzoeva Feruza Samixdjanovna Lecturer of Termez state university

Annotation: The following article deals with the linguistic nature and function of stylistic device of metaphor in the literary work `` days gone by`` by A.Kodiriy. In the theory of translation the problem of stylistic correspondence (equivalence) is considered to be the translation of phonetic, syntactical, semantic expressiveness of the language and its stylistic properties from the point of view of their adequacy in the target language.

Key words: translation, work, literary, correspondence, problem, change, adequacy.

In many theoretical views this problem is opposed to the problem of stylistic transformation where the stylistic changes are observed. These changes can occur in the ways of: 1) the change of form of the device but the image stays unchanged, 2) change of the image but stylistic device remains unchanged, 3) change of both device and image due to reader‘s pragmatic and cultural understanding, 4) compensation(Бакаева М.К. 2004).Stylistic correspondence embraces such issues as choosing appropriate language units in the process of translation and delivering them without distorting the meaning or national colour. This sphere of investigation finds itself in the juncture of two interdependent subjects as stylistics and theory of translation. The author‘s ability to convey the beauty, mentality, character, historical and national properties of Uzbek nation made the novel a national heritage. The whole nation alludes the personages or events from the novel, uses the phrases from the work in a similar-with-episodes-from-book situations. Abdulla Qadiry‘s poetic language became the object of investigation for many researches in national literature criticism due to its expressive and striking features. So, stylistic properties of the translation of novel deserve scrupulous investigation. Stylistic analysis of the original version and translation of the novel ―Days gone by‖ by Abdulla Qadiri demonstrates that translation of stylistic devices from one language to another requires subtle understanding of tropes, their vivid imagery functions. Metaphors, similes, epithets and other tropes serve to convey deep cultural meaning in a compressed way using less words or description. They deliver core information through igniting reader‘s sense perception and thinking ability. In their turn, figures of speech, due to their special structures, have great influence on intensifying the images in the literary piece and both type of devices play crucial role in the belles-lettres text. It is of great importance to deliver them in the translation of the work of art. From the plot of the novel ―Days gone by‖, the reader witnesses the sacred love of two main personages – Atabek and Kumush. Their love is ideal but tragic. Equally to their love, inner and outer beauty of them is eulogized by the author in the highly poetic form. The main heroine is the symbol of ideal beauty, purity and tenderness. Her transcendent beauty and feelings are demonstrated by the author in each of her gesture, speech and actions. Epithets, adjectives, metaphors, syntactical structures serve to convey unrepeatable sense and sensibility. The following extract displays the initial presenting of Kumush as well as her appearance and subtle imprint of first love. From the semantic point of view, Abdulla

Qadiri uses descriptive imagery to create the the main heroine of the work – Kumushbibi. While sketching each facial expression the author uses the Eastern symbolic associations.

The author uses metaphor ―malak‖ – ―ангел‖ – ―angel‖ to show her divine beauty.While describing Kumush‘s eyebrows Qadiri uses the word ―kamon‖(literally: bow) – ―изогнутый (literally: curved)‖ – ―arched‖, while describing whiteness of her complexion the author uses the word ―oydek‖ – ―луноликая‖ – ― as the full moon‖, while describing red lips the author uses the word ―yoqutdek‖ – ―рубиновые‖ – ―rubi‖, describing her teeth the narrator uses the word ―sadafdek‖ – ―жемчужные‖ – ―pearl. Each word used for creating imagery plays an important role in describing the youthful beauty of Kumush. From the syntactic point of view the lines of the origin are built on three parallel construction cored on the cyclic reiteration of the word ―kabi‖ giving it rhythmical effect. The aim of the author in this structure is of dual character. Firstly, his aim is to give primary sketch of the main female character highlighting her unearthly beauty and secondly, it is to show her psychological state, the state of the girl who deeply felt in pure love for the first time. The verbs in Uzbek

―k‗organ‖(had glimpsed), ―cho‗chigan‖(troubles), ―uyalgan‖(feels shy) are showing Kumush‘s subtle feelings which is obscure to the young girl and which causes her vague sickness. The author deliberately keeps the reader in suspense with the help of aposiopesis and further in retrospective episode describes the first encounter of two young people whose hearts were strongly tied. In that manner the author reasons the deep psychological state and with parallel structure gradually intensifies the situation. How is the described psychological condition rendered in the translated lines? In the translations (both Russian and English) parallel construction is conveyed partially. Only in the initial two sentences the parallelism is rendered but in the third it is distorted or it is given with the help of another device. Further we attempt to justify. In the Russian translation the parallelism is kept with the help of the comparative conjunctions ―словно‖, ―будто‖ both having the meaning of ―as if‖ or ―as though‖in initial two sentences. The verbs ―заметив‖ (had glimpsed) and ―встревожена‖ (troubles) are also translated to demonstrate psychological state of the heroine. But the third verb of parallel structure ―feels shy‖ is given with the help of the epithet ―стыдливыйрумянец‖ (bashful blush). The figure of speech - parallel construction is lost and changed into trope – epithet, but the image is kept. That is why the meaning is not lost. Aposiopesis is also kept in all three sentences. In the original the colour of eyes and brows of Kumush are described with words ―qop-qora‖ and ―tim-qora‖ the word ―qora‖ gets intensifiers and the meaning of the word becomes more expressive – ―very or extremely black‖ which highlights natural beauty of the girl. But in the translations she has slightly different – ―иссиня-черные‖ (blue-black) brows. In Uzbek culture extremely black eyes and brows symbolize innate beautiful face. If the woman uses national make up ―usma‖ (a plant the juice of which is painted on the brows which saturates them and gives blue-black colour) the colour of brows change into blue-black. The translator used different shades of black to avoid the reiteration of the word ―black‖ but, as a result, in the Russian version of the novel Kumush uses make up. Due to the mentioned structural and semantic changes in the Russian the English translation also has some transformations. In English the translator uses the comparative conjunction as though to keep parallelism in the first and the second sentences and describes both appearance and psychological state. The girl with Oriental beauty: black hair, eyes, eyelashes and blueblack brows contrasting her white complexion is in the room alone with her own sweet recollections. Each time she remembers something her facial expression changes as though she had witnessed something, something troubles her and that is why she feels shy. The aposiopesis in the lines creates the suspense. The third sentence ends with aposiopesis as in the previous ones, but parallelism of them is lost. Here the translator uses the comparative conjunction ―as‖, but this is the structural indicator of the simile to compare heroines face to moon. How did the translator kept the meaning of shyness then? Distorting of the parallelism did not influence on the meaning. Why? The beginning of the syntactic unit ―A bashful (epithet) blush lightly flushes her clear, carefree face…‖ conveys the meaning of the girl‘s shyness like in the Russian version. With epithet bashful translator shows the third element of parallel structure in Uzbek

―kimdandiruyalgankabi...‖. A very interesting change happened in the translation of the simile ―to‗lganoydek‖. In the Russian this trope is given with the epithet ―луноликая‖. The form of the trope is changed but the image of moon is kept.

REFERENCES:

1. Galperin, I. (1977). Stylistics. (p.335). Moscow: Higher school.

2. Qadiri, A. (2018). Days gone by. (p.349). Paris: Nouveau Monde editions. 3. Qodiriy, A. (2007). O‘tkan kunlar (roman). www.ziyouz.com kutubxonasi, p. 220.

4. Bakaeva, M. K. (2004). Angliya-AҚSh adabietidan ўzbek tiliga she"riy tarzhima va қiesiy she"rshunoslik muammolari. Fil. fanl. dokt. ... diss. avtoreferati. (p.50). Toshkent.

5. Vinogradov, V. S. (2001). Vvedenie v perevodovedenie (obshchie i leksicheskie voprosy). (p.224). Moscow: Izdatel'stvo instituta obshchego srednego obrazovaniya RAO.

ОИВ ИНФЕКЦИЯСИНИНГ ЛЯМБЛИОЗ БИЛАН КЕЧГАНДА ЎЗИГА ХОС

КЛИНИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Эргашева Муниса Якубовна Самарқанд Давлат Тиббиѐт Институти юқумли касалликлар кафедраси ассистенти, PhD

Вахобова Нилуфар Шахобидиновна

Самарқанд Давлат Тиббиѐт Институти

2-курс магистратура резиденти,

Аннотация: Одамнинг иммун танқислиги вируси (ОИВ) - сурункали юқумли иммун танқислиги касаллигини қўзғатувчиси. ОИВ инфекцияси - инсон иммун танқислиги вируси келтириб чиқарувчи сурункали инфекцион иммун танқислиги касаллиги. Инсон иммун танқислиги вируси (ОИВ) билан касалланган шахслар. ОИТСОрттирилган Иммун Танқислиги Синдроми — ОИВ-инфекциясининг касалликлар ривожланадиган сўнгги босқичи ҳисобланади. (ЎзР 2013 йил 23 сентябрда №ЎРҚ-353 рақамли «Одамнинг иммунитет танқислиги вируси келтириб чиқарадиган касалликлар тарқалишига қарши курашиш тўғрисида» ги қонуннинг 3 моддаси "Асосий тушунчалар") ОИВ инфекциясининг барча клиник босқичларига хос асосий симптом бу- лимфа тугунларининг катталашувидир (лимфаденопатия). Калит сўзлар. Инфекция, лимфа, клиник, босқич, касаллик, симптом.

ОИВ инфекцияли беморларда лимфа тугунлари оғриқсиз, эластик, атрофдаги тўқималар билан бирикмаган ва тери юзаси ўзгаришсиз бўлади. ОИВ инфекциясига хос асосий белгилардан бири бу - ривожланиб борувчи тарқалган лимфаденопатиядир (ЛАП). Бу термин остида икки ѐки ундан ортиқ гуруҳга (катталарда чов соҳаси лимфа тугунларидан ташқари) мансуб бўлган лимфа тугунларининг бир- бирига қўшилмаган >1 см ўлчамда (болаларда >0,5 см), уч ойдан кам бўлмаган муддатгача сақланган катталашиши тушунилади. Бироқ ОИВ инфекцияли беморларда лимфа тугунларининг катталашуви ривожланиб борувчи тарқалган лимфаденопатияга ҳос бўлмаслиги ҳам мумкин. Иммунитети сақланган соғлом одамларда учрамайдиган касалликларнинг аниқланиши хам ОИВ инфекциясидан дарак бериши мумкин. Хусусан, қуйида келтирилган касалликлардан биронтасининг бўлиши ОИВ инфекциясининг мавжудлигидан далолат бериши мумкин (ривожланиши учун бошқа сабаблар бўлмаганда):

• Трахея, бронхлар, ўпка, қизилунгач кандидозлари.

• Кокцидиодомикоз (тарқалган ѐки ўпкадан ташқари)

• Ўпкадан ташқари криптококкоз

• Криптоспоридиоз бир ойдан ортиқ диарея билан

• ЦМВ инфекция (бир ойликдан катта беморларда жигар, талоқ, лимфа тугунларидан ташқари бошқа органларнинг зарарланиши; ЦМВ-ретинит кўриш фаолиятининг йўқолиши билан);

• Оддий герпес вируси (ОГВ) инфекцияси (бир ойдан ортиқ сурункали яранинг битмаслиги ѐки бронхит, зотилжам, эзофагит):

• Кундалик ҳаѐт фаолиятининг сусайишига олиб келувчи ривожланиб борувчи деменция;

• Озиқланишининг чуқур бузилиши - тана вазнининг >10% ортиқ йўқотилиши ѐки бир ойгача давом этган диарея ѐки бир ойдан ортиқ иситма бўлиши;

• Гистоплазмоз (тарқалган ѐки ўпкадан ташқари);

• Сурункали ичак изоспорози (бир ойдан ортиқ);

• Капоши саркомаси;

Одатда, ўткир инфекциянинг бошланғич даври сероконверсиядан (маълум миқдорда антитаначаларнинг пайдо бўлиши) олдин намоѐн бўлади, шу сабабли биринчи клиник белгилар юзага келганда беморнинг қон зардобида ОИВ оқсили ва гликопротеидларига нисбатан антитаначалар топилмаслиги мумкин. Ўткир инфекция босқичида СD4+- лимфоцитлар сонининг транзитор пасайиши кузатилиши мумкин. Ўткир ОИВ инфекцияси турли ҳил клиник симптомлар кўринишида намоѐн бўлиши мумкин. Энг кўп учрайдиган белгилар - лимфа тугунларининг катталашуви, иситма, фарингит, тери ва шиллиқ қавватлар (уртикар, папулез, петехиал) тошмаларидир. Баъзан жигар ва талоқнинг катталашуви, диареянинг намоѐн бўлиши кузатилади. Айрим холатларда атипик менингит ривожланиб, менингиал синдромлар билан кечади, бироқ мия ички босими юқори бўлса ҳам, ликворда визуал ва цитологик ўзгаришлар кузатилмайди. Кам холларда серозли менингит ривожланиши мумкин. Ўткир ОИВ инфекциясининг клиник кўриниши қизамиқ, қизилча, инфекцион мононуклезни эслатгани учун, уни базан ―мононуклеозсимон синдром‖, ―қизилчасимон синдром‖ деб атайдилар. Ўткир ОИВ инфекцияли бемор қонида йирик доначали лимфоцитларнинг (мононуклеарлар) пайдо бўлиши инфекцион мононуклеозга ўхшашлигини оширади. Ўткир ОИВ инфекцияли беморларнинг 1530%да мононуклеозсимон ѐки қизилчасимон клиник кўринишлар кузатилади. Кўпчилик беморларда юқорида келтирилган симптомларнинг 1-2таси қўшилиб келади. Баъзи бир беморларда аутоиммунли ўзгаришлар юзага келади. ОИВинфекциясига ташҳис қўйишда биринчи навбатда тиббий хужжатларга ташҳиснинг ўзи ѐзилиб, кейин уни асослаш керак. Ташҳисни асослашда аввал эпидемиологик, клиник ва ўтказилган лаборатор кўрсаткичлар инобатга олиниши керак. Касалликнинг босқичи эса, таснифда кўрсатилганидек, қачонлардир ўтказилган (йилини кўрсатиб) энг оғир ҳолатидан келиб чиққан ҳолда аниқланади. Ташҳиснинг таърифида ОИВ таъснифига биноан, касалликнинг босқичи, кейин ҳамма бошдан ўтказилган оппортунистик ва/ѐки ОИТС индикатор касаллик/симптомлари, кўрсатилади. Шу билан бирга касалликнинг даври - ОИВ инфекциясининг прогрессия ѐки ремииссияси, РҚТ қабул қилиши кўрсатилиши зарур.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Даминов Т.О. ВИЧ инфекция. Ташкент, 2010

2. Елкин И.И. Эпидемиология. Москва, 1989

3. Зуева Л.П., Яфаев Р.Х. Эпидемиология. Санкт-Петербург, 2006

BEHBUDIY SIYMOSI

Anvarova Muslimaxon

Oʻzbekiston xalqaro islom akademiyasi uchinchi bosqich talabasi

11, A.Qodiriy, Toshkent, 100011, O‗zbekiston.

KIRISH

Mahmudxoʻja Behbudiy XX asr Turkiston jadidchilik harakatining eng yirik namoyandasi, yangi davr oʻzbek madaniyatining asoschisidir. Turkiston jadidlarining tan olingan rahnamosi, mustaqil jumhuriyat gʻoyasining yalovbardori, yangi maktab gʻoyasining nazariyotchisi va amaliyotchisi, oʻzbek dramaturgiyasini boshlab bergan birinchi dramaturg, teatrchi, noshir, jurnalist. U tariximizning gʻoyat ogʻir va murakkab bir davrida yashadi. XVI asrdan boshlangan inqiroz va turgʻunlik, oʻzaro janjal, mahalliy urugʻchilik nizolari millatni holdan toydirgan, imkondan foydalanib oʻlkani zabt etgan Rusiya zoʻr berib, uni turgʻun va tutqun saqlashga urinardi. Mana shunday bir sharoitda Vatanni butunlay yoʻq boʻlish xavfidan saqlab qolish, avlodlarni erk va ozodlik, mustaqillik ruhida tarbiyalash, maʼrifat va taraqqiyotta boshlash jadidlar nomi bilan tarixga kirgan Behbudiy boshliq fidoyilar zimmasiga tushdi. Mahmudxoʻja Behbudiyning toʻliq ismi Mahmudxoʻja Behbudiy ibn Behbudxoʻjadir. U 1875 yilning 20 yanvar kuni Samarqand viloyatida oddiy dehqon oilasida tavallud topgan.

Uning otasi oddiy kambag‗al kishi bo‗lsa ham Qur‘oni Karimni to‘liq yod olgan taqvodor inson edi. Mahmudxo'ja 1894 yilda otasi huzurida boshlang'ich ma'lumot oldi. U o'n ikki yoshida Qur'onni to'liq yod olgan edi. Shundan so'ng u o'zining ona tili bo'lgan turk tili bilan birga arab va fors tillarini, keyinchalik rus tilini mustaqil o'rganadi. Arab tilini u o'z mutaxassisligi bo'yicha chuqur o‘zlashtiradi. Turkiston jadidchilik harakatini oyoqqa qo'yish uchun esa fors va rus tillarini o'rganishga o'zida katta ehtiyoj sezadi.

Tarixiy ma‘lumotlarda Behbudiy Yassaviy avlodidan bo‘lgani aytiladi. 18 yoshidan qozixonada mirzalik qiladi, qozi, mufti darajasiga koʻtariladi. Behbudiy haj safarida boʻlgan chogʻida Arabiston, Misr, Turkiyani kezib chiqqan (1899–1900). Sayohat davomida yangi maktab (usuli jadid) ochish fikri mustahkamlanib bordi. Samarqand yaqinidagi Halvoyi qishlog‘ida, Abdulqodir Shakuriy esa Rajabamin qishlog‘ida yangi maktab ochadi. Behbudiy Qozon va Ufaga borib (1903–1904), u yerdagi yangi usul maktablari bilan tanishadi, tatar ziyolilari bilan aloqani yoʻlga qoʻyadi. Yangi maktablar uchun darsliklar tuzishga kirishadi.

Mahmudxo'ja oilaparvar inson bo‘lgan. U yigirma yoshga qadam qo'yganida oila quradi. Oilada o'g'il farzand tug'ilgach, uni an'anaviy madrasaga emas, balki rus tili chuqur o'rgatiladigan yangi zamonaviy maktabga o'qishga berishadi. Behbudiy kelajakda, dunyoviy fanlar o'qitiladigan, an'anaviy dasturlardan xoli bo'lgan bu ilm dargohida o'g'lini hayot uchun kerakli bilimlar olishiga ishonardi. Mahmudxo'janing o'zi ham shu nuqtai nazardan huquq sohasini o'rganib, sud ijrochisi vazifasida ishlaydi. Huquqshunos sifatida u shar'iy ishlarni ham ko'ra boshlaydi.

Mahmudxo'ja sayohat qilishni yaxshi ko'rardi. 1909-1914 yillar orasida u Misr va Turkiyada ko'plab safarda bo'ldi. 1907- yilda u Toshkent, Ufa va Orenburg orqali Peterburgga safar qiladi. U o'z sayohati davomida mutlaqo yangi dunyo bilan tanishadi, Markaziy Osiyodagi biqiq hayotni tushunib yetadi va mintaqadagi ulamolarning bilim darajasini oshirish bo'yicha yangi o'qitish uslublari haqida o'ylaydi. U shuningdek sinkov o'quvchi edi. O'z sayohatlari davomida turli xalqlar madaniyatini o'rganish uchun ko'p o'qiydi. U umrining oxirida o'zining barcha kitoblarini Toshkentda ochilgan kutubxonaga taqdim etadi.

Ma'rifatparvar adib sifatida Mahmudxo'ja umrining ko'p qismini yangi uslubdagi maktablar uchun o'quv darsliklari yozishga sarfladi. Bu darslik kitoblar Markaziy Osiyodagi o'quvchi va yoshlarga bag'ishlangan edi. Ular quyidagi asarlar edi: Madxali jug'rofiya (Jug'rofiyaga kirish, 1905); Muntahabi jug'rofiyai umumiy (Jug'rofiya: Ba'zi umumiy ma'lumotlar, 1906); Kitob ul-atfol (Bolalar kitobi); Muxtasari ta‘rixi islom (Qisqacha islom tarixi, 1909); Amaliyoti islom (Islom amaliyoti); va Muxtasari jug'rofiyai Rusiyya (Rossiyaning qisqacha tarixi). Shuningdek u Turkiston, Buxoro va Xiva uchun bir qator xaritalar tuzib nashr ettirgan.

U 1913-15-yillarda ―Samarqand‖ va ―Oyna‖ gazetalarini nashr etadi. Bu nashrlar islomni keng targ'ib qilish, eshon va muftiylarning shar'iy huquqlar bahonasida ijtimoiy qashshoqliklarni chuqurlashtirayotganliklariga bag'ishlangan edi. 1915-yilda Behbudiy tomonidan vaqf ishlari mohiyati haqida yozilgan maqolani ulamolar norozilik bilan kutib olishdi. Ular islohotchi jadidni kofir deb e'lon qildilar. Ulamolar Muftiyni xristianlar ishlab chiqargan un mahsulotlarini halol deb fatvo chiqarganligi uchun ayblab chiqishadi.

Mahmudxo'ja shuningdek ikki p'esa muallifi hamdir. Ulardan biri nashr etilmagan, ikkinchisi ―Padarkush‖dir. ―Padarkush‖ Markaziy Osiyodagi oktyabr inqilobiga qadar yozilgan va sahnalashtirilgan birinchi sahna asaridir. 1911-yilda yozib tugatilgan va 1914yilning 14-yanvarida Toshkentda namoyish etilgan bu p'esada o'zbeklarga xizmat ko'rsatgan rus fohisha ayoli Luiza hayoti aks ettirilgan. Asarda og'ir gunoh ishga qo'l urayotgan odamlar va ularga jamiyatning e'tiborsizligi haqida hikoya qilinadi. Piesa mintaqada ildiz otayotgan burjo'ycha hayot keltirib chiqarayotgan oqibatlar to'g'risida. Unda ko'plab kishilar yangi qaror topayotgan ijtimoiy tuzumni yoqtirmasliklari ularni burjuylar turmushini qo'llovchi ba'zi kishilar va mayda savdogarlar bilan yuzaga kelgan ziddiyatlari qalamga olinadi.

Siyosatchi sifatida, Mahmudxo'ja Qo'qon milliy muxtoriyatining ko'zga ko'ringan tashkilotchilaridan biri edi. Buxoro jadidchiligi asoschisi Mulla Abdul Vohid, Toshkentda yangi uslubdagi maktab ochgan Munavvar Qori kabi Buhbudiy Samarqandda ochilgan yangi maktab asoschisi edi (1903 yil). Jamoatchilik bu tashabbusni qo'llab quvvatlab, joy ajratishga xayrixoh bo'lmagach, Mahmudxo'ja o'z shaxsiy uyini maktab uchun bo'shatib beradi.

Mahmudxo'ja o'sha vaqtdagi Buxoro amiri, mang'it urug'larining so'nggi rahbari Sayyid Olimxon taqdiri borasida ko'p o'ylardi. Biroq, bu borada aniq qaror qabul qilishga shoshilmadi. U Amirni taxtdan qulatib Buxoroda burjo'ylar inqilobini amalga oshirish va islohotchilik yo'lidan borish tarafdori edi. Uning fikricha, burjuaziyaga nisbatan nimaiki chora bo'lsa ko'rish mumkin edi.

U o'zi ―xalq tabibi‖ deb hisoblanadigan Rossiya imperatorining asosiy tarafdorlaridan biri edi. U 1917 yilda Rossiyada sodir bo'lgan inqilobni quvonch bilan kutib oldi, u Rossiyadagi mahalliy burjo'ylar inqilobi sabab o'z xalqini siyosiy erkinligikka chiqishini tasavvur qilardi. Bu albatta o'sha paytdagi ko'plab tahlilchilar fikrlaridan keskin farq qilardi. Ko'pchilik aynan shu sabab Behbudiy Rossiyadagi oktyabr inqilobi zaruratini tushunib yetmadi, deya xulosa chiqargandi.

1916-yilning may oyida, Behbudiy Jadidlar harakati yig'ilishiga raislik qildi. Unga Munavvar Qori (Toshkent), Pahlavon Niyoz (Xiva), Usmon Xo'ja o'g'li (Buxoro), Obidjon Bek (Qo'qon) va boshqalar tashrif buyurishgandi. Yig'ilish kun tartibigi bir masala juda muhim edi. U Markaziy Osiyo erkaklarini urushga chaqirish bo'yicha nom chiqargan qarorni bekor qilishlarini talab qildi. Ular Markaziy Osiyoliklarni o'z ishlarini tashlab majburan rus harbiy kiyimini kiyishlariga qat'iy qarshi edilar.

Xalqimizning bu ulug' farzandi nomi o'tgan asrning 20-yillari boshlaridayoq o'lkamizning bir qancha shahar va viloyatlarida ko'chalar, maktablar, teatrlarga qo'yila boshladi. U o'z zamondoshlari va keyingi avlodlarining Turkiston (O'zbekiston) mustaqilligi yo'lidagi kurashida hamisha ma'naviy madadkor bo'lib xizmat qildi va hamon xizmat qilib kelmoqda.

FODALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR:

1. Faxriddin Hasanov, Maʼnaviyat yulduzlari. Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999. b. 369.

2. Behbudiy Mahmudxo‗ja, Ikki emas, turt til lozim // Behbudiy Maxmudxo‗ja, Tanlangan asarlar. Tuzatilgan va tuldirilgan 2-nashri. Toshkent: Ma‘naviyat, 1999, s.150.

3. Behbudiy Mahmudxo‗ja, «Turkiston tarixi» kerak // Behbudiy Mahmudxo‗ja, Tanlangan asarlar. Tuzatilgan va to‗ldirilgan 2-nashri. Toshkent: Ma‘naviyat, 1999,s.178.

4. Behbudiy Maxmudxo‗ja, Qozoq qarindoshlarimizga ochiq xat // Behbudiy

Maxmudxo‗ja, Tanlangan asarlar. Tuzatilgan va tuldirilgan 2-nashri. Toshkent: Ma‘naviyat, 1999,s.204.

5. Камолиддин Ш. Документ из архива Исмаила Гаспринского, относящийся к Туркестану. // Крымское историческое обзрение. 2017. № 1. с. 245—279.

6. https://arboblar.uz/uz/people/bekhbudi-makhmudkhodzha

7. https://oriftolib.uz/kutubxona/mahmudxoja-behbudiy-1875-1919/#

8. https://ru.wikipedia.org/wiki/Бехбуди,_Махмуд_Ходжа#cite_ref-6

УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ЧЕТ ТИЛЛАРИНИ ЎҚИТИШНИНГ

ДИВЕРСИФИКАЦИЯСИ

Ismailova Shoira

Xorijiy tillarni intensiv uqitish kafedrasi o‘qituvchisi

Аннотация: Мақолада дунѐ ва Европадаги объэктив жараѐнларнинг ўзгариши натижасида юзага келган "чет тили таълими мазмуни" тушунчасининг янги мазмуни муҳокама қилинади; Эвропа Кенгаши томонидан хорижий тилларни ўқитиш соҳасида қабул қилинган энг муҳим ҳужжатлар ва тадқиқотлар тақдим этилган, хорижий тилларни ўқитишнинг ҳозирги тенденциялари кўрсатилган. Таълимнинг замонавий мазмуни инсонпарварлаштириш, узлуксизлик, очиқлик, диверсификация, виртуаллик тамойилларига асосланади ва жамият, ишлаб чиқариш, фан, маданият ва ижтимоий амалиѐтнинг бошқа соҳаларини ривожлантириш муаммоларини олдиндан кўришга қаратилган. Таълимнинг янги мазмуни умумтаълим ва касбий таълимнинг узлуксизлиги ва кўп қирралилигини назарда тутади, улар фундаменталлаштиришга ва таълимнинг услубий таркибий қисмига эътиборни кучайтиришга асосланган.

Калит сўзлар: узлуксиз таълим, чет тили таълими, ўқув мазмуни, шахсга йўналтирилган ѐндашув, замонавий таълим тамойиллари.

Ушбу мақоланинг мақсади Эвропа Комиссиясининг таълим соҳасидаги расмий ҳужжатлари ва Интернетда жойлаштирилган маълумотларга асосланиб, Эвропада узлуксиз чет тилини ўқитиш ҳолатининг ҳозирги тенденцияларини кўриб чиқишдир.

Глобаллашув жараѐни ҳаѐтимизнинг барча жабҳаларини, жумладан, таълим соҳасини ҳам қамраб олади. Европа Иттифоқи Комиссияси давр талабларига муносиб жавоб бериш мақсадида умуман таълим тизимини ўзгартиришга, хусусан, чет тилларини ўқитишга катта эътибор қаратмоқда. 2001 йилдан бери Европа Комиссиясининг чет тили таьлими ҳолатини таҳлил қилувчи тадқиқотлар олиб борилди ва шарҳлари чоп этилди (Европанинг лингвистик харитаси, хорижий тиллардаги таьлим сиѐсати, узлуксиз таьлим, Европада таьлим бўйича асосий маьлумотлар, лингвистик барометр ва бошқалар).

Таълим мақсадлари таксономияси ҳам ўзгармоқда, бу ўз навбатида таълим стратегияларининг кейинги танловини белгилайди. Таълимнинг замонавий мазмуни инсонпарварлаштириш, инсонпарварлаштириш, узлуксизлик, очиқлик, диверсификация, виртуаллик тамойилларига асосланади ва жамият, ишлаб чиқариш, фан, маданият ва ижтимоий амалиѐтнинг бошқа соҳаларини ривожлантириш муаммоларини олдиндан кўришга қаратилган. Таълимнинг янги мазмуни умумтаълим ва касбий таълимнинг узлуксизлиги ва кўп қирралилигини назарда тутади, улар фундаменталлаштиришга ва таълимнинг услубий таркибий қисмига эътиборни кучайтиришга асосланган. Таълим мазмунига бевосита ўзлаштирилган билим, кўникма, малакалар билан бир қаторда жараѐннинг ўзи, йаъни уларни ўзлаштириш ва амалиѐтда қўллаш тажрибаси, ўз-ўзини ўзлаштириш, изланиш ва кашф қилиш ѐ‗ллари ва воситалари, ўз-ўзини тарбиялаш – ―шахсий тажриба‖ киради. "таълим мазмунининг таркибий қисми сифатида.

Эвропа Кенгаши нуқтаи назаридан чет тилларини ўқитишнинг асосий мақсади коммуникатив компетенцияни шакллантиришдир. Унинг бир нечта таркибий қисмлари мавжуд:

Лингвистик компетенция - бу тил тизими, нутқда тил бирликларининг ишлаш қоидалари ҳақидаги билимларга эга бўлиш ва бу тизимдан фойдаланган ҳолда бошқа одамларнинг фикрларини тушуниш ва ўз мулоҳазаларини оғзаки ва ѐзма шаклларда ифодалаш қобилиятидир.

Ижтимоий лингвистик компетенция тил ѐрдамида фикрни шакллантириш ва шакллантиришни билиш, шунингдек, нутқда тилдан фойдаланиш қобилиятини англатади. Ижтимоий-маданий компетенция талабаларнинг она тилида сўзлашувчиларнинг ижтимоий ва нутқий хулқ-атворининг миллий ва маданий хусусиятларини: уларнинг урф-одатлари, одоб-ахлоқ қоидалари, ижтимоий стереотиплари, тарихи ва маданиятини, шунингдек, ушбу билимлардан мулоқот жараѐнида фойдаланиш усулларини билишини англатади.

Ҳар бир инсоннинг бутун умри давомида бажарадиган ишларидан келиб чиқадиган расмийлаштириш даражасига кўра узлуксиз таьлим расмий (институтлаштирилган), норасмий (институтлаштирилган сектордан ташқари таьлим) ва норасмий (кундалик)га бўлинади. Узлуксиз таълимнинг учта асосий тури мавжуд: узлуксиз таълим (ЛЛЛ); катталар таълими; узлуксиз касбий таълим. Шунга мувофиқ, 2012-йилда Европа Иттифоқи мактаб таьлимидан бошлаб таьлим ѐʻналишини белгилаб берувчи Ягона дастурни жорий қилди.

2001 йилги тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, Эвропа Иттифоқи фуқароларининг 53 фоизи камида битта чет тилини билади, респондентларнинг 26 фоизи иккита чет тилини билишини даъво қилди. 2005 йилда Европа Иттифоқи мамлакатлари аҳолисининг 28 фоизи икки чет тилини билган. Энг оммабоп тиллар инглиз, франтсуз ва немис тиллари бўлган, кейин эса испан ва рус тиллари бир оз фарқ билан.

Тилни ўзлаштиришдаги ютуқлар Европа Иттифоқининг чет тилларини ўрганиш соҳасидаги сиѐсатининг, жумладан, узлуксиз таълим тизимини жорий этишнинг бевосита натижасидир. Чет тилларини билмайдиган Европа Иттифоқи фуқароларининг анчагина катта қисмини ҳисобга олган ҳолда, чет тилини билиш тизимини такомиллаштириш ва тарқатишга жиддий эҳтиѐж бор.

Диверсификация ҳар қандай вақтда ва ҳар қандай даражадаги тил билимига эга бўлган одамга тил соҳасида керакли янги билимларни олиш имконини берадиган восита сифатида қаралади. Горизонтал диверсификация фаолият кўламини кенгайтиришни ўз ичига олади ва тизимнинг барча таълим даражаларида муваффақиятли амалга оширилиши мумкин. Консентрик диверсификация чет тили таълимини янги услубий ѐндашув ва услублар билан тўлдириш, таклиф этилаѐтган таълим дастурларига инновацион технологияларни жорий этиш орқали кенгайтириш имкониятларини очиб беради. Кўп босқичли диверсификация - бу шахснинг ѐш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ва шахсий мақсадлар ва мотивацияларни ўзгартирадиган доимий чет тилини ўрганиш.

Тил таълимининг индивидуаллашуви сифатида диверсификациянинг муҳим воситаси чет тили таълимига ахборот-коммуникация технологияларини (АКТ) жорий этиш ҳисобланади. В-Ланг виртуал тил таълимининг Европа лойиҳаси ―Виртуал оламларда ижодий ва очиқ тилларни ўргатиш‖ (―Виртуал оламларда ижодий ва очиқ тилларни ўргатиш‖) ―Асосий фаолият 3-Ахборот-коммуникация технологиялари‖нинг ажралмас қисмидир. Лойиҳанинг асосий мақсади хорижий тилларни ўрганишга баг‗ишланган виртуал 3Д макон яратишдан иборат. Лойиҳа бир томондан ўқитувчиларни замонавий ўқитиш воситалари билан бог‗лиқ муаммоларни ҳал қилишда қўллаб-қувватласа, иккинчи томондан тилларни ўрганиш учун замонавий ва жозибадор имконият яратади. В-Ланг лойиҳаси тил курсларини яратиш ва амалга оширишда ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланиш орқали чет тилини ўқитишнинг инновацион шаклларини тарг‗иб қилишга қаратилган.

Намойиш функсиясини бажарадиган технологиялардан ташқари, ўқув жараѐнини осонлаштириш технологиялари ҳам кенг тарқалмоқда. Улар реал вақтда синхрон (масалан, Скйпе, Моодле, виртуал синфлар) ѐки асинхрон равишда блоглар ѐки подкастлар (шахсий аудио плеерларга юклаб олиш учун Интернетда жойлаштирилган рақамли ѐзув ѐки трансляция) кўринишида ишлаши мумкин. Афтидан, асинхрон технологиялар синхрон технологиялар билан алмаштирилади, чунки улар тил ўрганиш учун кўпроқ имкониятлар яратади, аутентик тил муҳитини яратади.

Бугунги тил таълими ўтган асрнинг ўрталари ва охиридаги лингвистик таълимдан тубдан фарқ қилади. Грамматикани ўрганиш ва сўзларни эслаб қолиш энди ўрганишнинг мақсади эмас; тил алоқа воситаси сифатида ишлатилади. Тил ўқитишнинг янги концепцияси - бу мураккаб методик ѐндашувлар ва замонавий технологияларни ишлаб чиқиш ва ривожлантиришга асосланган ҳамкорликда ўқувчига ѐ‗налтирилган таълимдир.

БИБЛИОГРАФИЯ:

1. Бутун умр бўйи таълим бўйича меморандум, Европа ҳамжамиятлари комиссияси, Брюссел, 10/30/2000 СEC(2000) 1832. УРЛ: ҳттп://www.бологнаберлин2003.де/пдф/МеморандумEнг.пдф

2. Тил ўрганиш ва тил хилма-хиллигини тарг‗иб қилиш. Европа Комиссиясининг 2004-2006 йиллардаги ҳаракат режаси. Комиссиянинг Кенгашга, Европа парламентига, Иқтисодий ва ижтимоий қўмитасига ва Ҳудудлар қўмитасига 24/07/2003 йилдаги хабари (CОМ (2003) 449 якуний).

3. Кўп тиллилик соҳасидаги жамият ҳаракатларининг инвентаризацияси - 2011 йил янгиланиши. ЭВРОПА КОМИССИЯСИ, Брюссел, 7.7.2011СEC(2011) 926 финал.

4. Тил ўрганиш ва тил хилма-хиллигини тарг‗иб қилиш: 2004-2006 йилларга мўлжалланган ҳаракатлар режаси.

TEXNOLOGIYADA STANDARTLASHTIRISH ASOSLARI

Ergasheva Durdona, Otabekova Bonu

Texnologik ta‘lim yo‘nalishi talabalari

Navoiy davlat pedagogika instituti

Ilmiy rahbar: dots. D.I.Kamalova

Annotatsiya: Ushbu maqolada Texnologiya fanida standartlashtirish asoslarining maqsadi, vazifalari, metodlari kabi e‘tiborli jihatlari keltirilgan.

Kalit so‟zlar: Texnologiya, Standartlashtirish asoslari, texnika xavfsizligi, mahsulot, xizmat ko‘rsatish.

Standartlashtirish bu – mahsulot, jarayon yoki xizmatlarni raqobatbardoshligini oshirish va ishlab chiqarish, mahsulot ayirboshlash sohasida tartibni ta‘minlash maqsadida, ko‘p marotaba ishlatishga mo‘ljallangan, tavsiflar va qoidalarni ishlab chiqish faoliyati hisoblanadi. Standartlashtirish haqiqatda mavjud yoki potensial vazifalarga nisbatan umumiy va ko‘p karrali foydalanish uchun qoidalarni belgilash vositasida muayyan sohada tartibga keltirishning optimal darajasiga erishishga qaratilgan ilmiy-texnik faoliyatdir. Standartlashtirish quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi:

ü Fuqarolarning sog‘ligi va hayot xavfsizligi darajasini oshirish, jismoniy, davlat va yuridik shaxslar mulklarining xavfsizligini, ekologik xavfsizlikni, o‘simliklar va hayvonlar hayoti xavfsizligni, texnik cheklovlarga amal qilishda hamkorlikni ta‘minlash maqsadida;

ü Tabiiy va texnogen ofatlar kelib chiqish xavfini hisobga olgan holda, obyektlar xavfsizlik darajasini oshirish maqsadida;

ü Ilmiy texnik rivojlanishni ta‘minlash maqsadida;

ü Mahsulot, jarayon va xizmatlar raqobatbardoshligini oshirish maqsadida;

ü Resurslardan oqilona foydalanish maqsadida;

ü Texnik va axborot muqobilligini ta‘minlash maqsadida;

ü Iqtisodiy va statistik ma‘lumotlar, o‘lchovlar va tadqiqotlar natijalarini taqqoslashni ta‘minlash maqsadida;

ü Mahsulot o‘zaro almashuvchanligini ta‘minlash maqsadida.

Quyidagilar standartlashtirishning asosiy vazifalari hisoblanadi:

ü loyihalovchilar, ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar va iste‘molchilar o‘rtasida hamfikrlilikni ta‘minlash;

ü davlat va iste‘molchilar manfaatlaridan kelib chiqqan holda, mahsulotlar sifati va nomenklaturasiga bo‘lgan eng maqbul talablarni, jumladan, mol-mulk, sog‘liq, hayot va atrof-muhit xavfsizligini ta‘minlovchi talablarni o‘rnatish;

ü mahsulotlarning muvofiqlik bo‘yicha talablarini, shuningdek, o‘zaro almashuvchanligini o‘rnatish;

ü mahsulotlarning, ularning elementlarini, xom ashyo ehtiyot qismlarini va materiallarning xarakteristikalarini va ko‘rsatkichlarini moslashtirish va o‘zaro bog‘lash;

ü tipovoy o‘lchamlar va parametrik qatorlarni o‘rnatish va qo‘llash orqali bazaviy konstruksiyalarni, unifikatsiyalangan konstruktiv, mahsulotlarning blokli modulli tarkibiy qismlarini unifikatsiyalash;

ü metrologik me‘yorlarni, qoidalarni, holatlarni va talablarni o‘rnatish;

ü mahsulotlar sifatini baholash, sertifikatlash va nazorat qilishning (sinash, tahlil qilish, o‘lchash) me‘yoriy-texnik ta‘minoti;

ü kam chiqindili texnologiyalarni qo‘llanilishini ta‘minlash maqsadida texnologik jarayonlarga talablarni o‘rnatish, jumladan, material, mehnat va energiya sarfini kamaytirishga qaratilgan;

ü texnik-iqtisodiy axborotlarni kodlashtirish va sinflashtirish tizimini ishlab chiqish va amaliyotga qo‘llash;

ü davlatlararo va davlat miqyosidagi sotsial-iqtisodiy va ilmiy texnik dasturlarni va infratuzilma majmualarini me‘yoriy ta‘minoti;

ü mahsulotlarning asosiy ko‘rsatkichlari va nomenklaturasi to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni iste‘molchilarga yetkazish uchun kataloglashtirish tizimini ishlab chiqish;

ü standartlashtirishning vositalari va usullari bilan O‘zbekiston Respublikasi

Qonunchiligi bajarilishiga ko‘maklashish.

Standartlashtirishning eng sodda uslublaridan biri simplifikatsiya hisoblanadi.

Simplifikatsiya — standartlashtirishning bir turi bo‘lib, foydalanilayotgan rusumlar, tiplar, sortamentlarni, materiallarni, jarayonlarni yoki boshqa mahsulotlarni iste‘molchining birinchi kungi mavjud talabini qondirish nuqtai nazaridan ratsional (optimal) miqdorgacha cheklashdir.

Tipizatsiya — mashinalar, dastgohlar, asboblar konstruksiyalari, texnologik jarayonlarning xilma-xilligini asosli ravishda umumiy texnik xarakteristikalari asosida ko‘p bo‘lmagan tiplar soniga keltirishdir. Mashinalar konstruksiyasini tipizatsiyalash baza hisoblanuvchi eng yaxshi ekspluatatsion ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan texnikalardan namuna olishga imkon beradi. Masalan, MTZ-80 traktori konstruksiyasi bazasida qator ixtisoslashtirilgan g‘ildirakli va zanjirli traktorlar, ekskavatorlar va boshqa mashinalar chiqariladi.

Unifikatsiya (lotincha so‘z bo tib, unio — yakka va fakere — qilish, ya‘ni nimanidir yakka shaklga yoki tizimga keltirish ma‘nosini beradi) — bu bir funksional vazifadagi obyektlarni bir xillikka keltirishdir. Bir xil maqsaddagi obyektlarning qo‘llanilishdagi samaradorligi bo‘yicha olingan ma‘lumotlar asosida shu obyektlar sonining ratsional qisqartirilish, ya‘ni unifikatsiyalash hisobiga eng kam, ammo, yetarli sondagi mahsulotlar yig‘ma birikmalari va detallarining yuqori sifat ko‘rsatkichlariga hamda o‘zaro almashinuvchanlikka ega bo‘lgan tiplari, turlari, tip o‘lchamlari olinadi.

Unifikatsiya standartlashtirishning eng ko‘p tarqalgan va samarali shaklidir. Agar unifikatsiyaning natijalari standart bilan rasmiylashtirilmasa, uni standartlashtirishgacha amalga oshirish mumkin. Mashinalar konstruksiyasini unifikatsiya qilish konstruktorlik ishlari hajmini kamaytirish, loyihalash, ishlab chiqarishni tayyorlash va o‘zlashtirish muddatini qisqartirish, buyumlami tayyorlash, mehnat sig‘imini hamda ularga texnik xizmat qilish va ta‘mirlash xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi.

Xulosa o‘rnida aytib o‘tish joizki, Texnologiya fanida standartlashtirish asoslarining maqsadi, vazifalari, metodlari kabi e‘tiborli jihatlari muhim ahamiyatga ega. Ularsiz nafaqat fanning mazmun va mohiyatini, balki, hayotda ham texnika xavfsizligini bilish ham mumkin emas.

FORMATION OF PEDAGOGICAL TECHNIQUES ENGLISH

Mirsanginova Samira

student of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Scientific advisor: Turayev Aziz

teacher of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Annotation: When we say pedagogy, we always think of honorable professionals - teachers. Vocational education of teachers is a set of general pedagogical knowledge and skills required in the educational process, but in the whole professional activity.

Pedagogical technique is a set of personal skills in the professional activity of a teacher.

Keywords: nurturing object, integration methods, innovative teachers, spiritual and aesthetic image. facial expressions, emotional impact, speech tempo, teaching .

In the appearance of the teacher, mimicry, pantomime situations in the system of pedagogical techniques are important. Mimicry and pantomime expressions that directly demonstrate a teacher‘s behavior are reflected in the teacher‘s gestures, meaningful views, motivating or mocking smiles, and they are reflected in the teacher‘s pedagogical influence. , prepares the ground for an effective and meaningful training.

MIMICRY is the art of expressing one's thoughts, moods, postures, and feelings through the movement of the eyebrow, eye, and facial muscles. Sometimes the expression on a teacher‘s face and look has a big impact on students.

Mimicry, expressions enhance the emotional significance of information and allow for deeper assimilation. Students quickly "read" the mood and attitude of the teacher, depending on his behavior and attitudes. Therefore, some unhappiness in the family, emotional attachment, grief and anxiety cannot be expressed in the teacher‘s face and facial expressions. Because these shortcomings have a negative impact on the pedagogical activity of the teacher in the perfect performance of lessons. It is necessary to express in the teacher's face, facial expressions, images that are unique to the lessons, that can help students to solve educational and pedagogical tasks. The expression on the teacher‘s face, the speech, the interaction with the students should be appropriate to his or her individual character. The teacher can express such features as facial expressions, confidence in the laws of education, approval, disapproval, protest, joy, pride, curiosity, indifference, hesitation. In this case, the various changes in the voice, the clear presentation of the speech is important. Eyebrows, eyes, and facial expressions are involved in displaying the basic features of facial expressions. Eyebrows, eyes, and face express satisfaction, joy, pride, or recognition, protest, dissatisfaction, sadness, and other signs from the students 'response, without distracting the students' attention or disturbing others. it also helps to carry out educational work effectively. It should be noted that facial expressions perfectly reflect the character, inner world, spirituality, individual characteristics of the pedagogical activity of the teacher. The teacher's facial expressions are expressed in a focused gaze on the students, or on individual students. It is impossible to make rhythmic expressions by looking at a board, a door, a window, a blindfold, or a wall.

. Communication is a Greek word meaning conversation, interpersonal conversation, and reciprocity, and occurs in the speech of two or more people. In the process of communication, a person lives and socializes under the influence of social experience, education, various relationships, moral norms, ideological and ideological factors, and matures as a person. Interaction between people is one of the main categories of pedagogical and psychological sciences, which includes the most important mechanisms of interpersonal relationships. In the science of psychology, the category of behavior is understood in a broad sense and reflects the interaction and interaction, and represents social procedural activity, integrating the internal connection of collaborative activities. Communication in pedagogy means the skills, methods and systems of interaction between teachers and students, its essence, mutual understanding in the exchange of information, educational and pedagogical interaction. and has the following features:

• communication is the most important professional tool in the pedagogical activity of a teacher;

• Social control and social legislation are important to ensure its proper implementation in the communication process;

• Communication is the most important component of a teacher-student relationship, and as important as motivation is in motivation, it plays an equally important role;

Communication in pedagogy is the active organization of the teacher's interaction based on the impact on students, the fulfillment of the planned function of the implementation of a particular goal on the basis of the program; communication is a multifaceted process of development of interpersonal relations, arising from the need for cooperation; fear of improper pedagogical communication leads to fear of students, lack of confidence in their own strength, their attention, business acumen decreases, speech dynamics is impaired, the ability to think independently and freely is reduced. Pedagogical communication is a professional relationship of the teacher with students, which allows them to create a positive psychological climate, creating the most favorable psychological environment for them in the classroom and in extracurricular activities.

The main purpose of the teacher's close interaction with students:

• elimination of all processes that create negative situations;

• to develop students' independent thinking skills; to teach students to be active, to think freely, to rely on it by expressing their opinions without fear; o 'developing students' hidden abilities; creating a mood of joy and happiness in class and extracurricular activities.

LITERATURE:

1. Karimov I.A. High spirituality is an invincible force. T.; Spirituality, 2008.

2. Karimov I.A. Uzbekistan is on the path of deepening economic reforms. -T .:

O‘zbekiston, 2005

3. Karimov I.A. A harmoniously developed generation is the foundation of

Uzbekistan's development. –T .: «O‘zbekiston» 1997.

4. A.K. Munavvar. Family pedagogy.-T., "Teacher", 1994. 6.

5. KO Matanazarova "Methods of educational work" textbook Tashkent 2014. 9. A. Jorayev "Educational lessons" T- "Teacher" 1994. 10.

6. M.Khaydarov, "The use of folk traditions in the labor education of primary school students" T - "Writer" 1995.

7. OM Askarova, M. Khayitbaev, MS Nishanov Pedagogical Publishing House "Talqin", 2008, 34 pages.

8. A. Khalikulov, Pedagogical skills - Tashkent, "ECONOMY AND FINANCE",

2011, p. 44.

“TUSHDA KECHGAN UMRLAR”ROMANNING FOJIAVIYLIGI

O`rinboyeva Mubinabonu Iqboljon qizi

Andijon davlat universitetining Pedagogika instituti

―Boshlang`ich ta`lim, maktabgacha ta`lim va tillarni o`qitish metodikasi‖ fakulteti O`zbek tili va adabiyoti yo`nalishi 1-bosqich talabasi

Annotatsiya: Ushbu maqolada O‘tkir Hoshimovning ―Tushda kechgan umrlar romanidagi qahramonlarning fojiaviy hayoti,afg‘on urushining qonli manzaralari,paxta ishi va sovet tuzumi odamlari tasvirlangan.Qolaversa,asar qahramonlarining o‘zaro birbiri bilan bog‘liq ko‘rinishlari bayon etilgan.Sovet tuzumini hamisha yoqlovchi Komissar esa haqiqiy fojiaviy obrazdir. Rustamning sirli o‘limi esa kitobxonni yanda o‘ziga jalb etadi.

Kalit so‟zlar: Afg‘on urushi, chast, kantuziya, paxta ishi, dohiy.

O‘tkir Hoshimov qalamiga mansub 1993-yil yozilgan ushbu asar ilk bor ―Sharq yulduzi‖jurnalida chop etilgan.Asarda bosh qahramon Rustamning fojiaviy qismati orqali afg‘on urushining mohiyati teran va ta‘sirchan aks ettirib berilgan.Komissar (G‘aniyev Soat) butun umri davomida totalitar rejim siyosatining qalqoni va qilichi sifatida ish ko‘rgan , halol odamlarni jismoniy, nafaqat ruhiy qiynoqlar bilan azoblashi,minglab begunoh insonlarning yostig‘ini quritgan ―oliyjanob‖ komissar ham aslida fojiyaviy obrazdir.Komissarning aslida fojiasi,u o‘zi olib borgan ishlarni har qanday vaziyatda,har qanday holatda ham haq deb bilishi,hattoki o‘z oilasiga nisbatan ham totalitar tuzum buhronlaridan voz kechmagani obrazning haqiqiy fojiasidir.

Afg‘on urushining fojiaviy ko‘rinishlari Rustamning afg‘on urushi tomon ketishiga o‘zining soda va haqgo‘yligi,tekshiruvlardagi savollarga faqat haq javob berishi,o‘z tengqurlarining esa afg‘on urushiga borishdan saqlanish maqsadida turli xil yolg‘onlarni to‘qishi,bu borada esa Rustamning haqgo‘yligi uni afg‘on urushi tomon chorladi.Rustamning afg‘on urushidagi Xayriddin,Temur va Sasha kabi quroldosh do‘stlari va ularning bir-biriga bo‘lgan oqibatlari asarni yanada jozibali qiladi.Paxta ishi natijasida Rustamning otasini qamalishi,sovet tuziming yana bir qora ko‘rinishi edi.Afg‘on urushi natijasida ko‘plab insonlarning chast(nasha)ga mukkasidan ketishi,keyinchalik ham ko‘plab afg‘on urushi qatnashchilarida asorati qolishiga sabab bo‘lib qoldi.Urushning qonli girdobi,ko‘z o‘ngida minglab Vatan uchun kurashayotgan begunoh insonlarning fojiaviy o‘limi,to‘xtatib bo‘lmas qora ilonlar(miltiq)ning o‘z zahri(o‘q)ni ayamasdan sochishi,zirhlangan temirlar(tank)ni mohirona boshqarayotgan Rustam va uning do‘stlarini ko‘z o‘ngida sodir bo‘layotgan urush manzaralari, ularni o‘z domiga tortib karaxt ahvolga solib qo‘ydi.Aslida urush so‘zini eshitishimiz bilan ko‘nglimizda qandaydir g‘ashlik va qo‘rquv paydo bo‘ladi,undan ishtirok etish esa… . Mana shu qonli urush Rustamning hayotida ham iz qoldirmay ketmadi,urush uni kantuziya(kuchli portlash ro‘y berganda yuzaga keladigan qattiq to‘lqin ta‘sirida paydo bo‘ladi) ta‘siriga solib qo‘ydi,shu hodisaning o‘zigina aslida fojianing fojiaviyligi emasmi?Bir muhabbat tarixiga ega Shahnozaning o‘z sevgisiga nisbatan sadoqati,baxtli turmushning Rustam bilan bog‘langanligi,ikki qalbning o‘z istaklarini namayon etuvchi,ular uchun qadrli bo‘lgan maskanlarida bir-birlarini kutishi, sof muhabbat namunasidir.

Asarning yana bir fojiaviy qahramonlaridan biri Komissarning Qurbonoy bilan o‘rtasida qanday bog‘liqlik borligini bilishdagi sirli hodisalar kitobxonni yanada o‘ziga jalb qiladi.

Komissar Qurbonoyning onasi Fotimaga nisbatan qilgan razil ishlari, uning Qurbonoyga nisbatan do‘q po‘pisalari yetmagandek,oila va farzand baxti borasida ham omadi kelmagan sho‘rlik ayol Qurbonoyning naqadar so‘lg‘in taqdiri insonni turli ko‘chalarga kirib chiqishga majburlaydi.Peshonasiga ―qora taqdir‖deb atalmish hayot varaqlarining Qurbonoy taqdiriga yozilganligining o‘zi esa bir kitob bo‘lishga ham arziydi.Afsuski,komissarning farzandlari bunday muhitda ulg‘ayishmadi,ular otalarining kommunistik qarashlarini mutlaqo rad etdi,ayniqsa buning ko‘rinishi o‘g‘li Maurezning o‘z farzandiga ism qo‘yishida yaqqol namoyon bo‘ldi. O‘z nabirasining ismini eshitgan Komissar farzandlarida yangicha qarashlar mavjudligini,ularni sovet tuzumida tarbiyalab bo‘lmasligini tushunib yetgan bo‘lsada,lekin also tan olgisi kelmasdi.Komissar uchun doim sovet tuzumi birdan bir to‘g‘ri yo‘l edi,hatto u bu yo‘lda yangilikni yoqlab chiqqan o‘g‘illaridan ham voz kechishi bir fojia edi.U uchun doim dohiyona qarashlar ustun edi,hatto bu uning farzandlari ismlari(Maurez,Mels)da ham namoyon bo‘ldi.U uchun hamma narsa shu tartibda davom etish kerak edi.Aslida o‘lim haq bo‘lsada,lekin bu dunyodan hali beri ketmasligini Qurbonoyga eslatib turishi,uning so‘nggi hayoti ham kommunistik davom etishidan darak edi. Bu kabi kommunistik qarashlariga nisbatan hech qachon e‘tiroz bildirmaydigan,hattoki farzandlarini uydan haydab yuborganda ham u bilan birga qolgan ayoli Nazira haqiqiy sadoqat timsoli desak yanglishmagan bo‘lamiz.Aka-uka

Grisha va Dimaning O‘zbekistonga kelishi,Dima ukasi Grishani qo‘llab quvvatlashi,qo‘shnisining to‘yida Grishaning qilgan xunrezliklari va buning natijasida Rustam va Grishaning o‘rtasida janjal paydo bo‘lishi,shu sababli Rustamning sirli o‘limida Grishaning qo‘li borligi,yoki kitobxon tomonidan ham Grishiga nisbatan gumon paydo bo‘lishini yozuvchi yanada aniq tasvirlab bergan.Rustamning o‘limida hatto begunoh Shahnozani ham gumonlanuvchi sifatida ko‘rish ham asarni yanada sirli qilgan.Aslida Rustamning o‘limining sabaBi nima edi?O‘limning sababi esa birgina Rustamga emas,ko‘plab insonlarga rahna solgan afg‘on urushi,kantuziya ta‘siri edi.

Farzandsizlik azobi qiynayotgan ikki yosh oilaning o‘rtasida chiqqan janjal,buning natijasida o‘zini bilmasdan karaxt ahvolga tushib qolgan Rustamda kantuziyaning yanada kuchayishiga sabab bo‘ldi.Turli xil shovqinlarning ovozi urush xotiralarini esiga solib yuborgan Rustamda anglab bo‘lmas jarayonlarni aks ettirdi,hatto buning natijasida qanay qilib ko‘p qavatli uydan tushib ketganini ham anglab bo‘lmadi,anglab yetgani esa bu hodisalar Rustam uchun bir ondayoq tushda kechgan umrlarga sabab bo‘ldi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. O‘tkir Hoshimov. Tushda kechgan umrlar. G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san‘at nashriyoti. Toshkent – 200

2. Bekiyeva, M. J. K. (2022). DEVELOPMENT OF LINGUOCULTUROLOGY AND INTERPRETATION OF LANGUAGE AND CULTURE IN MODERN LINGUISTICS. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 2(1), 93-102.

PSYCHOLOGICAL BASIS OF TEACHING ENGLISH TO KINDERGARTEN

CHILDREN

Oltinova Umida

student of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Scientific advisor: Ochilova Noila

teacher of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Annotation: This article highlights the psychological basis of teaching foreign languages, in particular English, to preschoolers, which has become a topical issue today.

Keywords: mental processes, A.S. Makarenko, education, technologies in education.

Kindergarten is a very difficult and responsible time for a child's mental development. The period from 3 to 7 years old is the period of kindergarten age. The upbringing of children of kindergarten age is aimed at improving their movements, the formation of elementary hygiene, cultural and labor skills, the formation of the first buds of social morality and aesthetic taste, and education is the formation of their first knowledge, that is, correct. speech, the information told (fairy tales, events) and the images in them, mathematical concepts (addition, subtraction), foreign languages, mainly aimed at mastering basic oral speaking skills in Russian and English. In her opinion, "Impressions from childhood are very important", N.K. Krupskaya showed how important the education received in kindergarten is. In this regard, the Russian pedagogue A.S. Makarenko said that the work done during kindergarten makes up 90% of the entire educational process, and education leaves an indelible mark on the memory of the child, which has just begun to take shape. Everything a child is taught will be remembered. However, children of kindergarten age are not able to focus on anything for a long time. Therefore, children should not be allowed to sit in one place for more than 20 minutes while teaching English. In order to keep the child's attention for a long time on what is being taught, his interest and the ability of the specialist to be interested are important. One of the most basic and leading activities for kindergarten children is play. Therefore, learning foreign languages with children in the form of action games and songs will be more effective. The main feature of kindergarten children's play is the manifestation of all processes: attention, intuition and perception, memory, thinking and speech, imagination, emotional will, character and abilities. In the early stages of kindergarten, a child is able to distinguish almost all the sounds of his native language, as well as passive speech and active speech. Older children, on the other hand, have the ability to learn and speak a language other than their mother tongue. Although the sounds in English are slightly more than in Uzbek (29 letters 30 sounds in Uzbek; 26 letters 44 sounds in English), this is not a problem for the child. When a child acquires basic English speaking skills, he or she begins with words that he or she knows and realizes in real life:

Dad [dӕd], apple [ӕpl] ,dog [dͻg] mum [mɅm], tea [ti:], cat [kӕt] Speech development plays an important role in the development of a child's memory. During this period, the child will be able to perceive things and events not only through direct sighting, but also through the names of these things and events. Experience in recent years has shown that even in kindergarten, children's memory plays an important role in understanding and remembering the meaning of things and words. Starting by memorizing the names of things and objects they know, children gradually learn colors and numbers. But the logical recollection of kindergarten-age children is evident when they are given material that is fully understood. Teaching children as realistic things as possible: fruits, clothes, toys, and in many cases pictures will be most effective. For example, when studying the names of animals, it is impossible to show their real names or professional names.

Kids remember a lot of things, mostly during various play activities. Asking children to imitate their sounds while learning animal names is also a form of play. It is advisable to use a variety of meaningful games to practice children's memory. Because kids pay more attention to what interests them. And the child's attention is always drawn to the game. The educator should always monitor the child's ability to memorize and recall the material, that is, repeat the learned words through play for 2-3 days. At the age of kindergarten, a child's speech improves not only quantitatively, but also qualitatively. The child learns nouns, verbs, adjectives and rhymes from word groups. This, in turn, affects the child's thinking. For example, show a 3-year-old a doll and a pencil and ask, "What is this?" When asked, the child says, "It's a doll, it's a pencil," and the 5-year-old says, "It's a pencil, it's black and red, it's a puppet, it's playing;" A 6-year-old responds, "He writes in pencil, he is tall, black and red," "He plays with a doll, he has a head, arms and legs."

Also, a child who starts learning English by memorizing words will be able to compose simple sentences before going to school.

What is your name?

My name is Madina..

What is your father‘s job? My father is a doctor..

What is it?

I have a rose. It is beautiful and red.

It may be a little difficult for a kindergartener to learn another foreign language in addition to his or her mother tongue, but it is from this point on that the love for knowledge serves as a solid foundation for the child's scientific development. . Teaching English with a detailed study of child psychology gives high results to both children and educators.

REFERENCES:

1. Alimov H., Azimova F. Answers to questions on child rearing (Recommendations for parents). - T .: Science and Technology, 2013. -48p.

2. Mary Rafferty. A brief review of approaches to oral language development. -

USA: 2014. Edited by R. Marlow-Fergudon World

3. Muminova L.R. Preschool Literacy Program. - T., 1996

PEDAGOG XODIMLARNING KREATIV YONDASHUVLAR ASOSIDA KASBIY KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISH

Abdumunova Ozoda Anvarovna

GULDU Maktabgacha ta"lim metodikasi kafedrasi katta o"qituvchi.

Annotatsiya: Ushbu maqolada pedagogik soha vakillarining faoliyatida lozim bo‘lgan kretiv fikrlash xususiyatlari va uning pedagogik kompetentlikni shakllantirishda tutgan o‘rni haqida tahliliy malumot va metodik xulosalar jamlangan

Kalit so‟zlar: pedagog kompetentlik, kompetensiya, kreativlik, innovatsiya, metodika, o‘quvchi, xodim, maktab

KIRISH

Mamlakatimi mustaqillikga erishgan kundan boshlab ta‘lim tizimining barcha bosqichida amaliy islohotlar amalga oshirilmoqda. O‘qituvchi va murabbiylar maqomini ko‘tarish borasida ham anchagina ezgu g‘oyalar va jadal islohotlar olib borilmoqda. Pedagogik soha vakillarioning nufuzi va qadr-qiymati, shanini ulug‘lash nafaqat jamiyatning ziyoli qatlamining nufuzini oshiradai, balki kelajak bunyodkorligiga mustahkam poydevor qo‘yishni taminlab beradi.

ADABIYOTLAR SHARHI

Pedagogik kreativlik va kompetensiya haqida gapirganda har biri alohida jihatlar va o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu mavzu yuzasidako‘plab olimlar qadimdan to hozirgi kunga qadar ilmiy ishlar va g‘oyalarni ilgari surib kelmoqdalar. Binobarin Muso Xorazmiy,

Ahmad al-Farg‗oniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Zamaxshariy, Burhoniddin Marg‗inoniylar, shuningdek, ―Ma‘mun akademiyasi‖ deb nomlangan Xorazmdagi ilmiy markazda (IX-XII asrlar) faoliyat ko‗rsatgan allomalar ijodida inson tarbiyasi jamiyat taraqqiyotining asosini tashkil etuvchi omil sifatida baholanib, ilmiy o‗rganilgan^{^[1]}.

Pedagogik faoliyat inson mehnatining eng murakkab sohalaridan biridir. Hozirgi jamiyatimizda o‘qituvchi eng faol pozitsiyadagi shaxs sifatida zamonaviy bilimlarini egallab borishi, tinimsiz izlanuvchan va fidoiy bo‘lishi lozim chunki, u kechiktirib bo‘lmas jarayon shaxsni intellektual hamda ma‘naviy qashshoqlikdan qutqarib qoladi. Hozirgi zamon standartlarini amalga tadbiq etish o‘qituvchidan nafaqat yuqori malakani va doimiy kasbiy rivojlanishni, balki o‘z ishiga ijodiy yondashishni talab etadi^{^[2]}.

Kreativ yondashuv tushunchasiga izoh berishdan avval uning lug‘aviy va istilohiy mazmuniga to‘xtalib o‘tsak. Kreativlik tushunchasi(lot., ing. ‖create‖-yaratish, ‖creative‖yaratuvchi, ijodkor) ingliz tilidan tarjima qilinganda ijod ma‘nosini anglatadi.

Kreativlikni: ijodga intilish, hayotga ijodiy yondashish, o‘ziga doimiy tanqidiy nazar solish va tahlil etish deyish mumkun. Hozirgi zamon psixologiya va pedagogika lug‘atlariga asoslanib o‘qituvchining kreativligi deb uning fikirlaridagi sezgilaridagi, muloqotdagi, alohida faoliyat turidagi, ijodiy yondashish, bilish darajasi deb ta‘riflash mumkun. Kreativlik insonda mavjud ma‘lumotlarni qayta ishlab chiqarish va ularni cheksiz yangi modelini yaratishga javob beradi.

―Kreativlik otasi‖ nomi bilan mashhur Pol Torrans kreativlikning to‘rt asosiy konikmasini aniqlagan. Uning olib borgan tadqiqotlari shundan dalolat beradiki, mazkur kreativ ko‘nikmalarni shakllantirish va ularni baholash mumkun^{^[3]}:

1. Ravonlik. Ko‘plab g‘oyalarni o‘ylab topish ko‘nikmasi ko‘p degan so‘zga asoslanadi.

2. Moslashuvchanlik. Turli g‘oyalarni o‘ylab topish ko‘nikmasi o‘zgartirish degan so‘zga asoslanadi.

3. O‘ziga xoslik. Boshqalarga o‘xshamagan, ajralib turuvchi g‘oyani o‘ylab topish ko'nikmasi noyob degan so'zga asoslanadi.

4. Yaratuvchanlik. G‘oyalarni kengaytirish ko‘nikmasi qo‘shish degan so‘zga asoslanadi.

Kreativlik darslarida pedagoglardan ajoyib g‘oyalarni o‘ylab topish (o‘ziga xoslik); ularni kengaytirish (ishlab chiqish); yoki boshqa g‘oyalar bilan solishtirish va ulardagi bog‘liqlikni topish (moslashuvchanlik) talab etilganda, mazkur ko‘nikmalar bir-biri bilan kesishadi^{^[4]}.

Ushbu mexanizm orqali amalga oshiriladigan ishlar pedagogic kompetensiyani yuqori darajaga ko‘tarishga yordam beradi. Shu o‘rinda kompetensiya tushunchasi va uning tasnifiy tuzilishini alohida takidlash lozim.

O‗rganilayotgan ob‘ektlarga nisbatan o‗qituvchilarni kreativ ko‗nikmalari, ya‘ni bilimlarni bevosita borliqdan olish, nostandart vaziyatlarda muammoni hal etishning harakat usullari va evristik metodlarini egallaydi^{^[5]}

Patti Drepeau tomonidan ham shaxsda kreativlik sifatlarini muvaffaqiyatli rivojlantirishning to‘rtta usuli ko‘rsatib o‘tilgan:

• Kreativ fikirlash ko‘nikmasini shakllantirish;

• Amaliy kreativ harakat ko‘nikmalarini rivojlantirish

• Kreativ faoliyat jarayonlarni tashkil etish;

• Kreativ mahsulot (ishlanma) lardan foydalanish

―Kretivlik yuqumli xususiyatga egadir; kreativ bo‘lish uchun kishi ko‘proq kreativ insonlar bilan muloqot qilishi va hamisha izlanishda bo‘lishi lozim.. Bu bo‘lajak pedagoglarga ham taalluqli jihat bo‘lib, kreativlik ustida ishlash bo‘lajak pedagoglarga noodatiy tarzda fikirlashga yordam beradi. Buning natijasida esa innovatsion dunyoqarash doirasida pedagog xodimning haqiqiy kompetensiyaviy kuchi yuzaga chiqa boshlaydi.

Kreativ pedagogika muammolari yaxlit pedagogik nazariya va boshqa ijtimoiy fanlar tizimida: pedagogika tarixi va ta‘lim falsafasi, umumiy va kasbiy pedagogika va psixologiya, o‗qitish va tarbiyalash usullari va texnologiyalari, kasbiy etika va boshqalarda ko‗rib chiqiladi. Balki darslarni avvaldan o‘ylab, rejalashtirib o‘tilishi bo‘lajak pedagoglar uchun qiziq bo‘lmay qolgandir, yoki ta‘lim mazmunining muayyan qolipga solinganligi bo‘lajak pedagoglar uchun hech qanday stimul bermayotgandir, rag‘bat bildirmayotgandir Pedagog ijodiy va kompetensiyaviy faoliyatni tashkil etishda muammoli masalalarni yechish, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, shuningdek, pedagogik xarakterdagi ijod mahsulotlarini yaratishga alohida e‘tibor qaratish zarur.

XULOSA

Bir so‘z bilan aytganda pedagogik kompetensiyaning shakllanishida kreativ fikrlashning ahamiyati juda ham katta. Amaliy jihatdan kreativ yondashuvlar talim jarayonida pedagogning mahoratiga sayqal beruvchi vosita bo‘libgina qolmay, balki o‘quvchilarning diqqatini jamlash vositasi bo‘lib xizmat qiladi va pedagog xodimlarning shaxsiy kasbiy kompetensiyalarini rivojlantirish uchun ushbu ko‘nikmani har bir xodim o‘zining shaxsiyatiga singdirishi shart va zururdir.

ADABIYOTLAR:

1. Inoyatov U.I. Ta‘lim sifatini nazorat qilish va boshqarish g‘g‘ Kasb- hunar ta‘limi.- 2004.- №1.-B. 3-4.

2. Musurmonova O. Yuqori sinf o‘quvchilarini ma‘naviy madaniyati shakllantirishning pedagogik asoslari: Pedagogika fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dis.-T.:1993.-289 b.

3. Yusupov E. Inson kamolotining ma‘naviy asoslari. T. Universitet, 1998.-184 b.

4. G‘ulomov. X.R. Raimov. va boshqalar. ―Ta‘lim-tarbiya sifati va qirralari‖. T; «Fan va texnologiyalar». 2004.

5. Muslimov N.A. Kasbiy ta‘lim o‘qituvchisini kasbiy shakllantirishning nazariymetodik asoslari: Ped. fanl. dokt. ... diss. T.: 2007. - 349 b.

6. Kushvaktov N.X. O`quvchilarni milliy-manaviyat qadriyatlarini o‘rganish va tayyorlashning pedagogik va kompyuterli asoslari: Ped.fan.nomz. diss. - T.: 2006. - 174 b.

QANDLI DIABET 2 TIPINING UCHRASH CHASTOTASINI LOKATSION MIQYOSIDA ANIQLASH VA BAHOLASH.

Egamqulov Shahzod, Oripov Shavkat, Aminova Shahnoza 403- guruh kasbiy ta`lim.

Ilmiy raxbar: Togaeva G.S.

Maqsad: Qandli diabet 2-tipini, iqlimi quruq, issiq va konservantlar ( Zavod , fabrika va ishlab chiqarish chiqindilari) bilan zararlangan xududlarda bemorlar soni. Bemorlarning 2- toifa qandli diabetga chalinish chastotasi bo`yicha qolgan xududlarga nisbattan solishtirish. Profilaktikasi va tavsiyalari. Qandli diabet 2-toifa bemorlarga qisqa va o`rta muddatli tasir etuvchi insulinni qollaganda bemorda qand miqdorini , HbAlc ni nazorat qilish. Gipoglikemiya holatini nazorat qilish.

Materiallar va usullar: Endokrinologiya dispanseridagi ro'yxatda turgan bemorlar tog`risidagi ma`lumotlar, kasallik tarixlarini o`rganib chiqdik. Dispanserda davolanayotgan bemorlardan anamnez yig`ish, Qandli diabet 2-toifaga chalinish sababini nima bilan bog`lashini so'rab surishtirish orqali baholash. Bemorlarning shikoyatlari va anamneziga ko'ra – yashash sharoitini , iqlimini , konservantlar bilan zararlanganligini solishtirish. Qisqa hamda o`rta ta`sirli insulinlar. Qandli diabet 2-toifa bemorlarda – qisqa va o`rta tasirli insulinlarni qollash. Har bir qollangan insulindan so`ng qonda qand , HbAlc ni hisoblash va qayd qilib borish.

Natijalar: Iqlimi og`ir issiq, va konservantlar bilan zararlangan hududlarda insulinning o`rta va qisqa tasirli dozalari samaradorligi aniqlandi. Qandli diabet 2-toifa chalinish chastotasiga ko`ra, iqlimi issiq va quruq bolgan xudularga nisbatdan konservantlar bilan zararlangan xududlarda bemorlar ko`proq dispenser nazoratiga olinganini aniqlandi. Shuningdek normaga nisbattan, issiq hamda quruq kelgan yillarda qandli diabet 2 – toifa ro`yxatdan o`tgan bemorlar soni 23 % ga yuqoriligi aniqlanadi. Shu bilan birga, qisqa va o'rta ta'sirli insulinlar samaraliroq; qo'shimcha ravishda HbAlc ni 0,52% ga kamaytiradi, og'ir gipoglikemiya holatlarini kamaytiradi va bemorning yillar sonini asoratlarsiz oshiradi. Og'ir gipoglikemiya chastotasiga qarab xarajatlarning qo'shimcha tahlili shuni ko'rsatdiki, qisqa ta'sir qiluvchi insulinlarni qo'llash bilan bemorning 3 yillik gipoglikemiya chastotasi bilan umumiy PV 5% kam va 3 bemorning gipoglikemiya chastotasi bilan. Bemorlarda βhujayralar tomonidan insulin sekretsiyasining buzilishi .Insulin ta'siriga periferik qarshilikning kuchayishi (jigar tomonidan periferik glyukoza miqdorini qamrab olishning kamayishi yoki glyukoza produksiyasining ko'payishi). Ko'pincha insulin rezistentligi abdominal semirishda rivojlanishini kuzatish mumkin. Diabetik angiopatiyalar-mayda qon tomirlarining (mikroangiopatiyalar), o‗rta va katta kalibrli qon tomirlarining (makroangiopatiyalar) umumiy tarqalgan zararlanishidir. Mikroangiopatiya ko‗pincha yosh bolalarda va o‗spirin yoshida uchrashi , bunda mayda kapillyarlar, arteriolalar zararlanishi bilan namoyon bo‗lgani kuzatiladi (nefropatiya, retinopatiya, periferik angiopatiyalar ).

Xulosa: Hududiy jihatdan konservantlar bilan zararlangan hududlarda insulinning o`rta va qisqa ta`sirli formalaridan klinik va iqtisodiy tamoyildan foydalanish mumkin. Qandli diabetning diagnostikasida qon tarkibidagi nayorda aniqlangan glyukoza miqdori (gikemiya) asosiy mezon hisoblanadi. Qandli diabet diagnoz qilishda glyukoza ko‗rsatkichi muhim kriteriy bo‗la olmaydi. Uning darajasi davolash fonida kompensatsiya holatini aniqlashda muhim hisoblanadi. Venoz va kapillyar qon tarkibidagi glyukoza miqdorining farqi 2,2 mmol/l gacha bo‗lishi mumkin, bu to‗qimalarda glyukoza sarflanishi bilan bevosita bog`lik bo‗ladi. Nahorda venoz qon tarkibidagi glyukoza miqdori, kapillyar qon tarkibidagi glyukoza miqdoriga to‗gri keladi. Ovqatlangandan keyin yoki peroral glyukoza bilan

zo‗riqtirilgandan keyin venoz qon tarkibidagi glyukoza miqdori kapillyar qon tarkibidagi glyukoza miqdoriga nisbatan taxminan 1,1 mmol/l gacha kamayadi. Qandli diabet diagnozini qo‗yish uchun klinik belgilar bilan birga qondagi glyukoza miqdori 10,0 mmol l dan yuqori qiymatda bir marta bo‗lsa ham aniqlangan bo‗lsa yetarli bo‗lib hisoblanadi. Qo‗shimcha tekshirishlar o‗tkazish uchun zaruriyat bo‗lmaydi. Agar qon tarkibidagi glyukoza miqdori ikki marta 6,7 mmol/l va undan yuqori ko‗rsatkichda bo‗lsa Qandli diabet diagnozi qo‗yiladi. Ba‘zan shubxali hollarda diagnostika algoritmiga ko‗ra glyukozaga tolerantlik buzilishini aniqlash maqsadida oral glyukozaga tolerantlik testi tavsiya qilinadi.Oral glyukozaga tolerantlik testi ko‗rsatkichlarini baholash otkaziladi

(Butun dunyo Sog‘likni Saqlash Tashkiloti, 1985)

Tavsiyalar; Sog`lom turmush tarzini tanlash, parxezga rioya qilish, endokrinolog ko`rigidan o`tib turish, yashash sharoitini iqlimi mo`tadil joyga o`zgartirish (iqtidsodiy jihatdan bemorga to`g`ri kelsa). Konservantlar bilan zararlangan hududda ishlovchi, kasbiy faolyat natijasida shu hududda yashovchi aholi qatlamini , vaqti-vaqti bilan o`rmon , daryo atrofidagi sanatoryalarda profilaktik davolanib turishni tavsiya qilish.

O„SIB BORUVCHI YOSH AVLODLARNI AXLOQIY VA ESTETIK DIDLI QILIB

TARBIYALASHDA OILANING O„RNI VA DОLZАRBLIGI

Qodirova Dilnoza Murodillo qizi

Buxoro viloyat Peshku tuman MTBga qarashli

22-DMTT Uslubchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada o‗sib boruvchi yosh avlodlarni tarbiyalashda otaonaning roli va oilaning ahamiyati, ota-onalarning farzand oldidagi burchlari, ularning kelajakda barkamol avlod bo‗lib yetishishlari yo‗lida olib boriladigan say-harakatlar haqida mulohaza yuritilgan.

Kalit so„zlar: Tarbiya tushunchalari, oila, axloq, estetik did masalasi, Zardushtiylik.

Yoshlarning ma‘naviyatini shakllanishida oilaning o‗rni juda katta, ishonchli tayanchlardan biri: bu o‗z oilasidir. Oila-bu nikohga yoki tug‗ishganlikka asoslangan kichik guruh. Hayotdagi eng bebaho narsa-bu oila, oldin o‗zing tug‗ilganing, keyin esa o‗zing yaratganing. Oila-ijtimoiy, tabiiy talablar asosida shakllangan kichik jamoa sifatida ikki jinsga mansub bo‗lgan insonlar birga hayot qurib nasl qoldirish, faqat farzandni dunyoga keltirish emas, balki ularni ma‘naviy va jismoniy kamol toptirish, hayotga mustaqil qadam qo‗yishiga sharoit yaratishdir. Oilada ota-ona maqomi oilaning asosiy ustuni, barcha tushunchalar aynan shular asosida shakllanadi. Ota-onaning vazifasi bardavom bo‗lgan hayot estafetasini avlodlariga chiroyli qilib uzatishdan iboratdir. Ota-onalar vaqti kelib shu yosh farzandlari voyaga yetganlarida ularning qiyofasida o‗zini ko‗rganida uyalmaydigan, aksincha, xursand bo‗lib faxrlanadigan qilib, avvalo o‗zini keyin esa farzandlarini tarbiyalashi lozim bo‗ladi. Ko‗pchilik ota-ona uchun farzand ko‗rishga tayyorgarlik oldindan boshlanadi: homiladorlikni rejalashtirish, bolani 9 oy vujudida ko‗tarib yurish, tug‗ruqqa tayyorlash, tug‗ilishning o‗zi va keyingi hayot. Haqiqatdan ham bola tarbiyasi onaning qornidaligidan boshlanishi lozim deyilgan. Oilada farzand tug‗ildi, ota-onaning birbiriga bo‗lgan mehr- muhabbatining mevasi bo‗lmish bu go‗dak oilaga bir olam quvonch va shodlik olib keladi, chunki oilaning uzilmas rishtasi, avlodning davomchisi bola ekanligi barchaga ma‘lum. Shuni aytib o‗tish joizki, bolaga ma‘noli ism qo‗yish ota-ona uchun eng katta mas‘uliyatli vazifadir. Oilani mustahkam saqlash bu ota-onaning burchi hisoblanadi

,chunki bitta oila buzilsa, jamiyatga va yana shu muhitda katta bo‗lgan bolaning tarbiyasiga ham juda katta ta‘sir etadi. Shuning uchun oila bo‗lmish bu qo‗rgonni avaylab-asrab otaona degan huquqiy nomni oqlash lozim. Tarbiya ham ota-onalarning burchi va farzandlarning haqqidir. Tarbiya bir narsani asta-sekin kamoliga yetkazishdir. Islomda bolalar tarbiyasi ota-onaning eng mas‘uliyatli va uzoq davom etadigan burchlaridir. Oila haqida gapirar ekanmiz, buning oxiri yo‗q. Olim va buyuk alloma hisoblangan Abdurauf Fitratning ―Oila‖ asarida va Farobiy, Beruniy, A.Navoiy, Bobur va Nodiralar oila haqida chiroyli fikrlar qoldirishgan hatto Zardushtiylikning qadimiy kitobi ―Avesto‖da ham oila muqaddas dargoh ekanligi, oila barqarorligida er-xotinning teng mas‘ulligi, farzand tarbiyasi to‗g‗risidagi fikrlar bayon etilgan. Bizga ma‘lumki islom dinining muqaddas manbalaridan bo‗lmish ―Qur‘on‖ va hadislarda odob-axloq, er va xotin o‗rtasidagi munosabatlar, bolalar tarbiyasi, oila yuritish, nikoh va muhabbat masalalariga keng o‗rin berilgan. Shuning uchun ota-onalar farzandlariga o‗zlari namuna bo‗lishlari kerak, ularni axloqiy va estetik didli qilib tarbiyalashlari lozim.

Yoshligidan kerakli tarbiyani berishlari kerak, bola tarbiyasida o‗z ota-onasi ma‘sul hisoblanadi ,chunki bola eng ko‗p vaqtini oilasi bag‗rida o‗tkazadi, ota-onasiga qarab harakatlanadi, masalan, bola yoshligidan ota-onasini kasblariga qarab harakatlanadi, shulardek bo‗lishga harakat qiladi. Bu harakat esa ularni o‗qishga undaydi, ammo vaqti kelib ularning qiziqishlari o‗zgarishi mumkin. Boshqa kasblarni tanlashga harakat qiladi, ularni qiziqish va qobiliyatini inobatga olgan holda, ularga sharoit yaratib berish lozim bo‗ladi. Ota-ona har doim bolalariga e‘tiborli bo‗lishi kerak, to‗g‗ri yo‗lni tanlashda maslahatgo‗y bo‗lishi lozim. Tarbiya dinimizda vojib amal, deb e‘lon qilingan, bu yengil ish emas, u ilohiy narsa, tarbiya farzandni doim nazoratga olish, kuzatib borish degani. Farzand oq qog‗oz kabi tug‗ilganda begunoh tug‗iladi, agar ota-ona yoki murabbiy farzandga bir lahza e‘tiborsiz bo‗lsa, farzandlar tarbiyasi buzilib ketadi. Tarbiya bola otasi-onasini tanishidan boshlanadi degan gap mutloq xato, chunki tarbiya ona qornidaligidan boshlanadi, yani shu paytdan boshlab ota-onaning fe‘li bolaga o‗tadi, shuning uchun bola tarbiyali bo‗lishi uchun otasi tarbiyali bolishi kerak, onasi nasl-nasabli, pokiza, din-diyonatli bo‗lsa, otasi ham shunday bo‗lsa, albatta, bola nasl nasabiga tortadi, undan qochib ketolmaydi. Har bir ota-ona farzandiga faqat yaxshi narsalarni ilinadi, farzand uchun orzu-havas qiladi va ikkalasi birga ishlaydi. Ayrim ota-ona farzandini tarbiya qilish kerak bo‗lgan paytda orzuhavas uchun tirikchilik qilishga majbur bo‗ladi, chet elga ketishi mumkin yoki biznes qilishi mumkin, davlat ishida ishlab vaqtida bolasiga vaqt ajrata olmasligi mumkin, oqibatda beparvolik evaziga bola tarbiya oladigan yoshda to‗liq tarbiya ololmay qoladi. Ammo, afsuski ertaga orzu-havaslar o‗tmay qolishi bor, aslida bu orzu havas chiroyli tarbiya bilan bo‗ladi. Payg‗ambarimiz s.a.v.ning ―Ota farzandiga chiroyli tarbiyadan ko‗ra, yaxshi odob berishdan ko‗ra yaxshiroq narsa meros qoldirmagan‖ - deb aytganlari bejiz emas.

Biz bilamizki, tarbiyaning turlari ko‗p ,masalan, badan tarbiya, aqliy tarbiya, axloqiy tarbiya va hakozolar. SHulardan eng ustuni bu axloqiy tarbiyadir, buni farzand oiladan oladi, ya‘ni o‗z hayot tajribalarini singdirish yo‗li bilan ota-ona beradi. Bugungi kun yoshlarni axloqiy va estetik didli qilib tarbiyalashda,ularni turli yot g‗oyalar ta‘siridan yiroqlashtirish, ―ommaviy madaniyat‖ ta‘siridan saqlash va bugungi globallashuv davrida, texnika asrida ommaviy axborot vositalaridan oqilona foydalanish yo‗llarini har qadamda chuqur mulohaza qilish orqali oila boshliqlari bo‗lgan ota-ona zimmasidagi buyuk vazifalaridan biri hisoblanadi. Xalqimizda bitta maqol bor ―Qush uyasida ko‗rganini qiladi‖ degan, shuning uchun avvalo, ota-onalar o‗zini, keyin farzandlarini tarbiyalashga haqli.

Yuqorida estetik did haqida gapirdik, estetik did bu nima ekan? Bu estetik ongning muhim tarkibiy qismlardan biri bo‗lib, his-tuyg‘u va tafakkur birligi, inson o‗zligini ifodalovchi bahodir. Estetik did ham aqliy (fahm), ham axloqiy (farosat) ham hissiy tarbiya uyg‗unlashgan umumiylikdan iboratdir. Estetik did masalasi shaxs, jamiyat va millat madaniyati uchun katta ahamiyatga ega. Negaki, jamiyatda yuksak didli kishilar qancha ko‗p bo‗lsa, uning madaniyat darajasi yuksaladi, jamiyat farovonlashadi. Alohida insonning estetik didi shu jamiyat madaniyati darajasida namoyon bo‗ladi. Shu sababli estetik did tarbiyasiga doim e‘tibor qaratilgan. Chunki faqat yuksak estetik did egasiga haqiqiy erkin fikrlash salohiyatiga, dunyoni go‗zallik prizmasi orqali ko‗ra bilish qobiliyatiga ega bo‗la oladi.

Xulosa qilib shuni aytmoqchimanki, bunday sharoitlari bisyor yurtning yosh avlodlari axloqiy va estetik did egalari bo‗lishi lozim. Yurtimizda yosh avlodlarga va oilalarga qaratilayotgan e‘tibor kundan kunga oshyapdi. Bizga imkoniyatlarni yaratib berib, ishonch bilan qarab turgan muhtaram Prezidentimizning biz yoshlarga bildirayotgan ishonchini oqlashimiz lozim, huquqiy demokratik jamiyatga foydasi tegadigan insonlar bo‗lishimiz kerak, deb o‗ylayman.Ushbu maqola oilaviy hayotning yaxshilanishi oilaviy baxtning va oilaviy tarbiyaning mukammalroq bo‗lishiga hissa bo‗lsa ajab emas, degan niyat bilan yozildi. Bu maqoladagi kamtarona satrlarda bir yaxshilik topsangiz, boshqalar bilan baham ko‗rasiz degan umiddaman.

Har bir jamiyat a‘zolari bir-birlariga, o‗zlarining tajribalari bilan o‗rtoqlashish asosida foyda beradilar. Oilalarimizning mustahkamligi o‗sib boruvchi yosh avlodlarni tarbiyasi ularning baxtiyorligi barchamiz uchun zarurdir. Yoshlarga diniy va dunyoviy bilimlarni to‗laqonli o‗rgatish lozim, bir lahza ularga befarq bo‗lmaslik kerak,shundagina biz yoshlar orasidan Al-Xorazmiylar, Beruniy, Ibn Sino, Navoiy va Zulfiya, A.Temurlar yetishib chiqadi. Har bir oilada er-xotin farzandlari bilan tinch-totuv, ahil-inoq bo‗lib, baxt nashidasini surib yashashi ayni muddodir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning ―Baxtiyor oila‖, asari.

2. Tarbiya nazariyasining mohiyati va mazmuni.

3. Abu Ali Ibn Sinoning ta‘lim tarbiya haqidagi asari.

ПНЕВМОКОККЛИ ИНФЕКЦИЯНИНГ КЛИНИК ЛАБОРАТОР ЖИҲАТЛАРИ

Эргашева Муниса Якубовна

Юқумли касалликлар кафедраси ассистенти, PhD

Самарқанд давлат тиббиѐт институти

Турсунбоев Хусан Саъдулла ўғли

1курс магистратура резиденти,

Самарқанд давлат тиббиѐт институти

Аннотатация: Пневмококк зотилжам, менингит (бош ва орқа мия қобиғи яллиғланиши), септицемия (қонни инфекция билан зарарланиши) каби мураккаб касалликлар, шу билан бирга бронхит, отит (ўрта қулоқ яллиғланиши), синусит (буруннинг яллиғланиши) ва коньюнктивит (кўзнинг шилли қавати яллиғланиши) каби енгилироқ касалликлар келтириб чиқаради.

Калит сўзлар. Пневмококк, бронхит, септицемия, отит.

Пневмаккок инфекцияси 5 ѐшгача бўлган болалар ўртасидаги ўлимга сабаб бўлувчи етакчи инфекция ҳисобланади. Пневмококк инфекцисини беморлар ва соғлом ташувчилар йўталганда ва акса урганда ҳаво-томчи йўл билан тарқатади.

Касалликлар профилактикасида пневмококк инфекциясига қарши эмлаш самарали ва хавсиздир. Пневмококк вакцинаси фақат таркибида мавжуд пневмококк серотиплари чақирадиган касалликлардан ҳимоя қилади.

Пневмококк инфекцияси оғир ва ҳаѐт учун хавфли бир қатор касалликлар чақириб одам организмининг турли соҳаларини зарарлайди. Симтом ва белгилари зарарланган соҳага боғлиқ бўлиб турли кўринишда бўлади. Иситма, совқатиб қалтираш пневмококк инфекциясининг барча турларига хос. Зотилжам келтириб чиқарувчи пневмококк инфекциясида иситма, йўтал, нафас етишмовчилиги ва кўкрак соҳасида оғриқ каби белгилар кузатилади. Иситма, кучли бош оғриғи, мувозанатнинг бузилиши, энса мушакларини қотиши ҳамда ѐруғликдан қўрқиш белгилари пневмококк инфекциясининг йирингли менингит касаллигида учрайди. Пневмококкли бактериемия (қонни зарарланиши энг оғир шакли бўлиб, ўлим даражаси 50 фоизгача) касаллиги белгилари зотилжам ва менингитникига ўхшаш, шу билан бирга, буғумларда оғриқ ва совқатиб қалтираш қўшилади. Пневмаккокли менингит ўзига хос оғирлиги билан фарқланиб, 5 ѐшли болалар ўртасида 100 минг. 8 нисбат кўрсаткичга эга бўлиб, уларнинг 83 фоизга яқини 2 ѐшгача бўлган болалардир. Пневмококкли менингитда охири мудҳиш оқибатларга олиб келади. Жаҳон статистика маълумотларига кўра, пневмококкнинг отит этиологияли кечиши барча рўйхатга олинганларни 28 фоиздан 55 фоизгача тўғри келади. Пневмококк чақирган зотилжам кўпинча ўлим билан тугайдиган (2/3 ҳолатгача) ўпка эмпиемга олиб келади (плевра орасида йиринг йиғилади бу ўпка тўқимасини нафас юзасини қисқартиради). Пневмококкли менингитнинг ҳар иккинчи ҳолатида ақлий ўсишдан орқада қолиш, ҳаракат актевлигининг бузилтиши, эплепсия ва карликка олиб келиб, бу ҳолатлар бактериал менингитнинг бошқа этиологияларига нисбатан кўпроқ учрайди.

Пневмококкли бактериемия кўпинча (80 фоизгача) инфекция ўчоғи бўлмага иситма белгилари билан кечади. Пневмококкли сепсис пневмококкли инфекциянинг органларни зарарловчи энг оғир ва ҳаѐт учун хавфли шакли ҳисобланади. Ўлим даражаси 20 фоиздан - 50 фоизгача етади.

Пневмококкли ўткир отитлар асоратлар қолдириш хавфи юқори бўлиб, перепонканинг тешилиши шулар жумласидандир. Пневмококкли отит болаларда эшитишни камайишига энг кўп саба бўлади.

Зотилжам септицемия (қонни зарарланиш) асоратини бериши ва ўпка эмпием(плевра орасида йирин яъни ўпка ва уни ўраб туривчи мембрана орасида) ѐки ўпка абсцеси келтириб чиқариши мумкин. Менингитдан омон қолганларда нутқни йўқолиши, психикани ривожланишидаги кечикиш, ҳарактни бузилиши ва судоргилар каби асоратлар қолиши мумкин. Дунѐдаги глобал муаммо пневмококкларни антибиотикларга чидамлилигини (резистентлиги) ошишидир бу шуни англатадики пневмококкли инфекцияларни антибиотиклар билан даволаш кўпинча самарасиздир. Касалликнинг тез кечиши (2-3) туфайли антибиотикларга сезгирлигини аниқлаш учун вақт йўқ, бу стандарт антибактериал препаратларни юборишга қарамасдан пневмококкли инфекцияларининг оғир кечадиган турлари билан оғриган беморлар ўлимига сабаб бўлади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Мусабаев И.К. Руководства по кишечным инфекциям. Ташкент, 1980

2. Мусабаев И.К., Мусабаев Э.И. Искусство, методы врачевания и дифференциальная диагностика инфекционных заболеваний. Ташкент, 1999

3.Ниязматов Б.И., Маткаримов Б.Д. Дифтерия. Ташкент, 2003

4.Покровский В.И., Брико Н.И. Руководство к практическим занятиям по эпидемиологии. Москва, 2005

5. Покровский В.И. Инфекционные болезни и Эпидемиология. Москва, 2008 ПРОБЛЕМА БРУЦЕЛЛЕЗА В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ

Джураева Камола Станиславовна

Ассистент, Самаркандский государственный медицинский институт Якубова Нигина Садриддиновна

Ассистент, Самаркандский государственный медицинский институт Марупова Мафтуна Давроновна Резидент магистратуры,

Самаркандский государственный медицинский институт

Аннотация: Более 160 лет назад, описывая неизвестную болезнь, хирург ВМФ Британии Джеффри Аллен Мерстон указывал на еѐ клинические признаки: рецидивирующая, изнуряющая лихорадка ремиттирующего типа, прогрессирующая анемия, отѐки в области суставов, обильное потоотделение, явления поясничнокрестцового радикулита и другие системные патологические процессы. Ключевые слова: Тип, анемия, область, система, процесс.

Так бруцеллѐз, или в то время «мальтийская лихорадка», был выделен в качестве самостоятельной нозологической формы. Знаковыми событиями в изучении бруцеллѐза, окончательно закрепившими положение о нозологической самостоятельности этого заболевания, стали открытие D. Bruce (1886) возбудителя (Micrococcus melitensis) и установление греческим врачом T. Zammit (1904-1907) источника и факторов передачи инфекции. Дальнейшее систематическое изучение бруцеллѐза привело к постепенному раскрытию особенностей микробиологии, разработке систематики и классификации возбудителя, выявлению эпизоотологоэпидемиологических и клинико-патогенетических закономерностей этой опасной инфекции. После многолетних наблюдений и анализа данных большого количества отечественных и зарубежных исследователей сформировалось определѐнное понятие о бруцеллѐзе как об инфекционном заболевании, возбудителем которого могут быть несколько видов бруцелл, а источником инфекции – сельскохозяйственные, домашние и дикие животные. Бруцеллы могут инфицировать множество наземных и водных млекопитающих, включая коз, овец, крупный рогатый скот (КРС), свиней, собак, северных оленей, кабанов, кошек, дельфинов, китов, тюленей, пустынных и лесных мелких млекопитающих, представителей земноводных, морских рыб и др. Обстоятельства, определяющие у бруцелл предпочтения биологических хозяев, могут быть уточнены в перспективе при углубленном исследовании генов, регулирующих хозяин-специфическую адаптацию. Из-за высокой геномной гомологии среди типичных видов бруцелл в 1980-х годах предполагалось, что бруцелла является моновидовым родом – Brucella melitensis, который имеет шесть биоваров, различающихся по распространѐнности среди естественных хозяев. Внедрение в практику инструментов молекулярно-биологического генотипирования позволило уточнить (усовершенствовать) номенклатуру Brucella spp., различные виды бруцелл были переименованы, например, B. abortus ранее классифицировался как B. melitensis biovar abortus. К настоящему времени род бруцелл представлен 12 видами. Многообразие видового состава Brucella spp. создает пестроту в клиникопатогенетическом проявлении инфекции, иммуногенезе и исходе заболевания. Особенности видового пейзажа бруцелл, циркулирующих на определенной территории неблагополучных регионов, накладывают опреде ленный отпечаток на эпизоотологические и эпидемиологические закономерности функционирования различных очагов бруцеллѐза. Бруцеллѐз – убиквитарная инфекция. Мировое распространение бруцеллѐза от Заполярья до Новой Зеландии и Огненной Земли свидетельствует о широких приспособительных возможностях возбудителя. Вряд ли можно назвать другое заболевание с таким широким распространением по всем континентам, особенно в странах Средиземноморья, Восточной Европы, Южной и Центральной Америки, Африки, Центральной и Южной Азии, Кавказа, Аравийского полуострова, Ближнего Востока. В этих регионах бруцеллѐз встречается в основном у КРС, овец и коз, а также у диких свиней, бизонов, лосей, зайцев. По самым скромным подсчѐтам более 300 миллионов из 1,4 миллиарда поголовья КРС в мире заражены возбудителем бруцеллѐза. Хроническое, чаще бессимптомное и длительное течение бруцеллѐзной инфекции у животных делает еѐ трудно диагностируемой. Устойчивость к факторам внешней среды и исключительная пластичность возбудителя, при наличии достаточно относительного постинфекционного иммунитета, определяют всю сложность борьбы с инфекцией. Заболевание людей бруцеллѐзом является следствием вовлечения их в эпизоотический процесс. По мнению Б.Л. Черкасского (1988), использовать термин «эпидемический процесс» в отношении бруцеллѐза можно лишь в случае его более широкой трактовки, имея при этом в виду процесс возникновения и распространения среди людей заболевания, обусловленного заражением человека от больного животного. Основная роль в поддержании возбудителя в природе принадлежит эпизоотическому процессу, в частности среди КРС и мелкого рогатого скота (МРС). Вместе с тем при бруцеллѐзе, как и при антропонозах, налицо взаимодействие всех обязательных звеньев эпидемического процесса – источника инфекции, путей передачи возбудителя и восприимчивого организма. Инфицирование человека обычно происходит в результате прямого контакта с выделениями, кровью инфицированных животных, употребления не обеззараженных продуктов животного происхождения (молоко, мясо и продукты на их основе).

ЛИТЕРАТУРА:

1. Елкин И.И. Эпидемиология. Москва, 1989

2. Зуева Л.П., Яфаев Р.Х. Эпидемиология. Санкт-Петербург, 2006

3. Лысенко А.Я., Кондрашин А.В., Ежов М.Н. Маляриология. Копенгаген, 2003

THE SIGNIFICANCE OF TRANSLATING TALES IN TEACHING ENGLISH

Ro`ziyeva Iroda Zokirovna

Master student of Termez state university

Annotation: It is a well known fact that before computers and television were invented reading was the primary free time activity. People could read hours and travel lands far-far their minds away. Stories offer the whole imaginary world, created by language that children can enter and enjoy, learning language as they read.Good stories provide a study of universal values and needs and capture students‘ interest and challenges them to explore new roads of meaning (Cameron, 2001).

Keywords: language, skill, course, learner, reason, comparison.

A lot of texts that can be found in the course books are often created for pedagogical reasons and lack the personal addressing to young learners. In comparison, the fairy tales spark children‘s curiosity, increase interest and create wonder and in addition the that they may elicit a powerful emotional response and personal involvement of students (Collie &

Slater, 1987). In the reading classes teachers‘ concern should be to increase students‘ motivation towards reading in the foreign language lesson by making reading interesting. The texts which teacher offers students to read should be: interesting for students, be at the right level of difficulty and authentic (Cameron, 2001). Young learners see reading as an entertainment. They typically prefer stories about animals, legends, folk tales and fairy tales (Verhoeven & Snow, 2008). Fairy tales are stories that illustrate our impulse toward a greater level of consciousness. They are fun, interesting, and appeal to the imagination of virtually all readers (Bagg, 1991). As children read them they ―enter‖ into fairy tales and act out together with the characters (Tiberghein 2007). Fairy tales have a great potential to influence positively on children‘s interest in books and their motivation to read. Collie and Slater (1987) suggest that literature is suitable with language learning students should ―Stimulate the kind of personal involvement by arousing the learners‘ interest and provoking strong, positive reactions from them. If it is meaningful and enjoyable, reading is more likely to have a lasting and beneficial effect upon the learners‘ linguistic and cultural knowledge. It is more important to choose books which are relevant to the life experiences, emotions or dreams of he learner.‖ There are several types on reading and in case of the fairy tales all types can be applied. There are two types of reading, extensive and intensive (Scrivener, 2005; Tomlinson, 2011; Skopinskaya, 1996). There are two ways of reading: reading aloud and reading silently. People usually start learning a language from reading aloud. Children begin their reading experience from starting to read aloud fairy tale familiar texts. It should be pointed out that reading aloud should be used only at the earliest stage of reading skill development, since there is danger inherent in a reading program that relies too heavily on the phonics of written language. Also, reading aloud has very strong disadvantage that only one student is active at a time. All others are either reading ahead, day-dreaming, or not listening at all (Skopinskaya, 1996). Intensive reading involves a lot of classroom work with course book, exercises and texts. This type of reading requires reading texts closely and carefully with intention of gaining an understanding of as much details as possible. This is often a stop/start kind of reading involving a lot of going backs and reading the same text over and over again in order to make sure that all word are interpreted (Scrivener, 2005). In everyday life people tend to use extensive reading. This kind of reading is fluent, faster, often of longer texts for pleasure, entertainment and general understanding without paying so much attention to the details; fairy tales are the good example of these kinds of texts (Cameron, 2001). Interesting and simplified texts may help initiate learners into extensive reading (Collie & Slater, 1987). There is a great deal of evidence that extensive reading has a powerful impact on language learning. The more students read, the more they pick up items of vocabulary and grammar from the text, often without realizing it and this widening language knowledge seems to increase their overall linguistic confidence (Scrivener, 2005). Fairy tales include colorful vocabulary and different grammatical aspects, for example the Past Simple, the Present Simple, irregular verbs, comparisons and etc. Extensive reading can be organized either as individualized reading, where all the students read different books, taken from library; or as a class reading, where the whole class reads the same book. For example a teacher can pick any well know or absolutely unknown fairy tale and ask students to read it at home, or teacher can ask students to pick any fairy tale which they like the most read it home and on the next lesson share some ideas about it in front of the class. Class reading allows teacher to give maximum help to students, by providing background information, vocabulary and by choosing adequate questioning type (Skopinskaya, 1996). But a teacher has to be sure that the text is not too long or too complicated so that students do not lose their interest in the text. Class reading can be organized in four ways. First, students can take texts at home and read them in a familiar peaceful atmosphere. Second, they may read silently in class, with the teacher going through Fairy tales have a great potential to be used as a valuable source in English lessons. Children‘s stories contain uses of language that are considered typical of poetic and literary texts. Many of these devices offer opportunities for foreign language learning (Cameron, 2001). In appropriate adaptation these stories are suitable for all ages and levels. Fairy tales have universal values and plots which add familiarity to students (Hanlon, 1999). The child, limited in experience, loves to come in touch with the things he knows about ( Kready, 1916). Fairy tales are enjoyable but meaningful (Hanlon, 1999). They stress human experience, history and values. Fairy tales provide entertainment and futher topics for discussion. They are fun and short, rich in terms of language yet less grammatically complex and syntactically speaking than many other forms of literature.There is a great opportunity to make fairy tales as complex and simplistic as possible depending on the class in which it is introduced. Fairy tales are also a great source of vocabulary, grammar structures and syntax. And in addition to that fairy tales are short enough, to keep students interested long enough to get to the happy end.

USED LITERATURE:

1. http://worksheetplace.com/mf/charab.pdf

2. http://www.scribd.com/doc/6877665/honesty-for-kids v

JISMONIY TARBIYA TA'LIMINING ASOSIY SHAKL VA MAZMUNLARI

Ruzibayeva Ikbolxon Kamilovna

Xorazm viloyati Hazorasp tumani

14-son umumiy òrta ta‗lim maktabi jismoniy tarbiya fani o‗qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada bolalarda jismoniy qobiliyat, harakat malakalari va ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam beradigan, bola shaxsini tarbiyalashda kompleks yondashish masalalari yoritilgan.

Kalit so'zlar: jismoniy tarbiya, texnologiya, mashq, dars, bilim, jarayon, amaliy.

O'zbekistonda sog'lom avlodni kamol toptirish, ta'lim, tarbiya berishni muvaffaqqiyatli amalga oshirish va jamiyatni rivojlantirishda muhim ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy vazifalardan biri bo'lib xizmat qiladi. Umumiy o'rta ta'lim muassasalari jismoniy tarbiya darslarini yangi pedagogik texnologiyalar orqali tashkil etish jarayonida o'quvchilarning bilim olish va amaliy faoliyatlarini faollashtirishga yo'naltirilganligi hozirgi kun talabidir. Jismoniy tarbiya ta'limining asosiy shakl va mazmunlari jismoniy tarbiya darslari hamda sport mashg'ulotlarini tashkil etadi. Bu ikki yo'nalishda qamrovi keng va yuksak maqsadlarga qaratilgan zamonaviy pedagogik texnologiyalar mujassam. Ularning har birida umumiy va maxsus maqsadlarga qaratilgan o'ta mas'uliyatli ta'lim-tarbiya jarayonlari integratsiyalashib (o'zaro hamkorlik, o'zaro bog'liqlik), sog'lom va barkamol avlodni tarbiyalashda xizmat qiladi. Oila, bog'cha, maktab va barcha tur hamda toifalardagi o'quv muassasalarida jismoniy tarbiyani tashkil etishda shug'ullanuvchilarning yoshi, jinsi, jismoniy tayyorgarlik darajalari e'tiborga olinib, o'sish va rivojlanish davrlarida jismoniy mashq o'yinlarining shakli, turi, yuklamalari hamda o'rgatish (ta'lim berish)

jarayonlari o'zaro bog'liq. Sport turlari bo'yicha mashg'ulotlar ham ishtirokchilarning yoshi, jinsi, sport tayyorgarligiga nisbat tashkil etilib, texniktaktik amallarning oddiy turidan asta-sekin murakkab qismlarini o'rgatish amalga oshiriladi. Jismoniy tarbiya aniq bir tizimga tayansagina, oldindan ko'zlangan natijagaerishiladi.Jismoniy tarbiyatizimi deganda, jismoniy tarbiyaning printsiplari, vositalari, metodlari va uni tashkillash shakllarining shunday umumiyligi tushuniladiki, u jamiyat a'zosini manan boy va har tomonlama garmonik rivojlantirishning maqsad va vazifalariga mos bo'lsin. Shunday qilib, Mamlakatimizdagi jismoniy tarbiyaning maqsadi, O'zbekiston xalqini jismonan kamolotga erishgan, huquqiy davlatning aktiv quruvchilari, ijodiy mehnatga va Vatan mudofaasiga tayyor qilib tarbiyalashdir u maqsad mamlakatda jismoniy tarbiyani amalga oshirayotgan barcha tashkilot va muassasalar uchun umumiydir.

Mamlakatimiz mustaqilligi,jamiyatimizdagi kechayotgan ijtimoiy,iqtisodiy islohotlar yurtimiz farzandlarining jisman kamolotga erishgan bo'lishi kerakligi talabini qo'ymoqda.Har bir millat,elat o'zining paxlavonlari, jismonan barkamol o'g'lonlari bilan faxrlanishgan. O'z farzandlarini xalq og'zaki ijodidagi Alpomish, Rustam, Go'ro'g'li, Barchinoy kabi jisman va manan shakllangan bo'lishlarini orzu qilganlar. Jisman yetarli darajadagi rivojlanganlik normal aqliy rivojlanishga sharoit yaratadi. "Har qanday mehnat- bu aqliy jismoniydir. Agar aqliy va jismoniy mehnat orasidagi farqni ajratsak, bittasida asosiy rolni miya, ikkinchisida muskullar o'ynaydi.Miyaning faoliyati muskullarning o'zaro faoliyatiga,muskullar faoliyati esa miyaning boshqarishi orqali amalga oshiriladi",-degan edi Chernishevskiy.Jismoniy bilimlar asoschisi P.F.Lesgaft ko'rsatganidek, aqliy va jismoniy rivojlanish bir-biri bilan uzviy bog'liq. Aqlning o'sishi va rivojlanishi o'z navbatida jismoniy rivojlanishni taqazo qiladi.

Jismoniy tarbiyaning vazifasi shunda muvaffaqiyatli hal qilinadiki,shug'ullanuvchilar jismoniy mashqlarni ongli ravishda tushunib bajarsalar yoki ular sport mashg'ulotlariga qiziqib, tashabbus ko'rsatib ijodiy yondashsalar, organizmda harakat malakalarini to'g'ri shakllanishi, funktsional qobiliyatlarini rivojlanishi uchun umumiy maxsus bilimlarga tayanishlari lozim bo'ladi. Jismoniy tarbiyaning maqsadi mehnatga va mudofaaga to'g'ridan- to'g'ri yo'naltirilsagina, unda tarbiya orqali egallangan malaka va ko'nikmalar zahirasi ko'p bo'lsa,kishi notanish sharoitga ishlab chiqarishdami, armiyadami qisqa vaqt ichida tez moslashadi va lozim bo'lgan mehnat faoliyati harakat texnikasini tez egallaydi. Ma'lumki, chaqqon, kuchli, chidamli, tezkor va egiluvchan kishi yangi harakat malakasini egallashda qiyinchilikka nisbatan kam uchraydi. Amalda sog'lom bo'lsada, harakat zahirasi kam bo'lsa, u kishi lozim bo'lgan harakat texnikasini sekin o'zlashtiradi. Engil atletika mashqlari (oddiy yurish, sportcha yurish, turli masofalarga yugurish, uzunlik va balandlikka sakrash, uloqtirish va irg'itish turlari) jismoniy tarbiya darslari hamda deyarli barcha sport turlari mashg'ulotlarida maqsadli qo'llanilishi bilan eng ustuvor turadi. Ular, asosan: umumrivojlantirish, maxsus jismoniy tayyorgarliklarni tay?rlash, sport mahoratidagi texnik-taktik amallarni mustahkamlashda (qaysi sport turi bo'lishidan qat'i nazar) foydalaniladi.

Qosh qo'yaman deb, ko'z chiqarish naqliga o'xshash salbiy ta'sir va ortiqcha amaliy faoliyatlar bo'lmasligi (yurak, o'pka, bo'g'in, mushak, ichki a'zolarga zarar keltirmaslik) uchun, eng avvalo, tibbiy va jismoniy tarbiya ta'limining asoslarini bilishga to'g'ri keladi. Shu asosda ehtiyoj, ixlos, istak va ma'lum maqsadlar asosida mashq-o'yinlar turini tanlab olish, ular bilan doimiy ravishda shug'ullanish talab etiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:

1. Goncharova O.V. "Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish" o'quv qo'llanma T.: O'zDJTI nashriyoti 2005 y.

2. Mahkamdjanov K.M. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi Toshkent., "Iqtisod -moliya" 2008

3. Matvyev L.P. Teoriya i metodika fizicheskogo vospitanie Moskva - 2005

MUSIQA MADANIYATI DARSLARIDA O‟QUVCHILAR OVOZINI

TARBIYALASHDA VOKAL SAN‟ATINING AHAMIYATI

Savapov Rashid Irkinovich

Yakubova Dildora Sanaqul qizi

Jizzax Davlat pedagogika instituti

Musiqa ta‘limi va San‘at 2- kurs magistranti

Annotatsiya: Mazkur maqolada musiqa madaniyati darslarida o‘quvchi yoshlarni jahon xalqlari musiqa san‘atida yetakchi o‘rinlardan birini egallagan vokal san‘ati bilan tanishtirish va bu san‘atning go‘zal musiqiy xususiyatlaridan bahramand qilishning tarbiyaviy ahamiyati xususida fikr yuritilgan.

Kalit so‟zlar: vokal, ovoz, musiqa madaniyati, diapason, musiqiy qobiliyat.

Abstract: This article discusses the educational value of introducing students to the art of vocal art, which is one of the leading musical arts in the world, and enjoying the beautiful musical features of this art.

Keywords: vocals, sound, music culture, range, musical ability.

Аннотация: В этой статье обсуждается образовательная ценность знакомства учащихся с искусством вокала, которое является одним из ведущих музыкальных искусств в мире, и наслаждения прекрасными музыкальными особенностями этого искусства.

Ключевые слова: вокал, звук, музыкальная культура, диапазон, музыкальные способности.

Umumta‘lim maktablari o`quvchilarini musiqa madaniyati darslari orqali ma‘naviyatlarini yuksaltirish, umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, xalqimizning ma‘naviy merosini qadrlash va rivojlantirishni namoyon etish, insonparvarlik g`oyalarini shakllantirishda musiqa vositalaridan, jumladan musiqiy janrlardan biri bo‘lgan vokal san‘atinining bugungi kundagi ahamiyatini anglash, tushunish, tahlil qilish kabi ko`nikmalarni rivojlantirish katta ahamiyatga ega.

Umumta‘lim maktablarda birinchi sinfdan boshlab o‘quvchilarga beriladigan musiqa madaniyati darslarida vokal san‘ati haqidagi bilim va tushunchalar ularning keyingi estetik rivojlanishi uchun mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Shu bois, musiqa mashg‘uloti faqatgina kuylash, musiqa savodi, musiqa tinglash faoliyatlaridangina iborat bo‘lib qolmasligi uchun, o‘qituvchi musiqa madaniyati darslariga jiddiy e‘tibor bermog‘i lozim. Ushbu jarayonda asosiy e‘tibor o‘quvchilarni musiqani eng birinchi navbatda mazmunini, nazariy va badiiy xususiyatlarini anglab, tasavvur etib, ongli ravishda idrok eta olishlariga qaratilmog‘i lozim. O‘quvchi mana shunday malakaga ega bo‘lsagina, u o‘zi tinglagan, kuylagan musiqiy asar haqida fikr bildira oladi, unga o‘z munosabatini ifodalab bera oladi.

Musiqa madaniyati darslarining asosiy maqsadi yosh avlodni milliy musiqa me‘rosimizga voris sifatida ulg‘ayadigan, bilimli, sog‘lom yoshlarni tarbiyalash va ularni ona zaminga bo‘lgan mehr-u muhabbatini oshirish. Shu bilan birgalikda har bir o‘quvchining musiqiy iqtidorini, san‘atga bo‘lgan ishtiyoqini yanada oshirish musiqa ta‘limining asosiy vazifasidir.O‘qituvchi musiqa madaniyati darslari orqali o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni, badiiy estetik qiziqishlarni, musiqiy didni tarbiyalaydi. Shuning uchun o‘qituvchidan musiqa nazariyasini yaxshi bilishi, hamda vokal metodikasi jihatidan yaxshi tayyorgarlikka ega bo`lishi talab etiladi.

Pedagog o`quvchining ovoz xususiyatlarini uning ijrochilik usulidan ajrata olishi lozim. Ovoz turini aniqlashda tembr, diapazon, registr tuzilishining xususiyatlari, markaziy tovushlar, tessiturani ushlay bilish qobiliyati, hamda fiziologik –anatomik belgilar (Ovoz bog‘lamlarining uzunligi va zichligi, rezonator tizimlari va boshqalar), xronaksimmetriya kabi qator alomatlar hisobga olinishi kerak.

Musiqa madaniyati darslarida vokal malakalari muhim ahamiyat kasb etadi.

Ayniqsa, jamoa bo‘lib kuylash mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning diqqati, ongliligi kuchayadi va aktivligi oshadi, musiqiy xotirasi mustahkamlanadi va o‘rgangan qo‘shiqlarini ijro etganda zavqlanish hissi paydo bo‘la boshlaydi. Qo‘shiq kuylaganda ijodiy ijrochilik hamkorligi kuchayadi va do`stona jamoaga birlashadi.

Bolalar ovozini parvarish qilish, vokal va xor malakalarini oshirishda qo'shiq o'rganishdan oldin maxsus vokal mashqlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda awal o'quvchilarning ishchi diapazonining primar(o'rta) tovushlardan boshlab pastki tomon yo'naluvchi tetraxodlardan foydalaniladi. Nafas esa me'yorida, shovqinsiz, elkani ko'tarmay, o'z vaqtida olish va mayin atakada kuylashga alohida e'tibor beriladi. Ularning ovoz diapazonining haddan tashqari past yoki yuqori pardalarida kuylatish yaramaydi.^{^[6]}

Musiqa madaniyati darslarida o‘qituvchi o‘quvchining ovoz turlarini, uning hajmini, kengligini aniqlash orqali ovoz xarakteriga mos bo`lgan vokal mashqlari hamda qo`shiqlar kuylatib borishi lozim, bu esa ovoz hajmi kengligini chiroyli, rang-barang tembrda va jarangdor bo`lishida muhim omildir. Aksincha, baqirib, zo‘riqib kuylangan qo‘shiq salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Yoshlar vokal asarlarini baqirib, zo‗riqib kuylaganlarida ovoz apparatlari buzilib, kasallanadi. Chunki yoshlarda ovoz chiqarish bilan bog‗liq bo‗lgan organlar o‗suvchan xarakterda bo‗ladi. Bundan tashqari, asarni baqirib kuylash badiiy ijro talablariga ham zid. U ovoz tembrini go‗zallik va ifodalilikdan mahrum qilib qo‗yadi.

Har bir kishining ovozi o‗ziga xos xususitga ega. Hatto chaqaloqning yig‗alaginidagi ovozi ham o‗ziga xos ohangga, xususiyatga ega bo‗ladi va shu orqali ona o‗z bolasining ovozini boshqa chaqaloqlar ovozidan farq qiladi. Albatta, hayot davomida odamning turli yosh davrlarida ovoz ma‘lum darajada o‗zgaradi. Ayniqsa o‗smirlarda (13 – 16 yoshda) ovozning o‗zgarishi juda sezilarli darajada bo‗ladi. Chunki shu yoshda hiqildoq va ovoz boylamlarining uzunligi o‗g‗il bolalarda ikki, qizlarda bir yarim barobar ortadi. Buning natijasida, ayniqsa, o‗smir yoshdagi o‗g‗il bolalarda ovoz qo‗pollashib, do‗rillab qoladi. Bundan xavotirlanmaslik kerak. Bu fiziologik xususiyatga ega bo‗lib, o‗smirlik davri o‗tgandan keyin ovoz me‘yoriy holga keladi. Lekin o‗smirlik davrida ba‘zi gigiyena qoidalariga amal qilish zarur, ya‘ni qattiq gapirmaslik, baqirmaslik, kuchli ovoz bilan ashula aytmaslik, shamollashdan saqlanish, achchiq taomlarga ruju qilmaslik kerak va hokazo ^{^[7]}

Bolalar qo'shig'ida yengillik, shaffoflik, tovush tembri, cheklangan diapazon va tovush kuchi bilan ajralib turadigan falsetto tovushidan foydalaniladi. Yetti yoshga qadar qo'shiq aytish falsetto xarakterini saqlab qoladi. 12-13 yoshda esa ko'krak tembri ham qisman ochiladi.

Shuni alohida ta‘kidlash joizki, mumkin bo'lgan repertuarni qat'iy tanlash, ma'lum bir yosh va o'rtacha ovoz kuchi uchun tabiiy diapazon bilan cheklanishi kerak. Buzib va juda uzoq qo'shiq aytishga yo'l qo'ymaslik kerak, chunki shundan keyin ovoz charchaydi. Bu ovozni majburlash, halqumni haddan tashqari zo'riqtirish, baland tovushlarda ko'krak tembrini oshirib yuborish, noqulay siqilishda qo'shiq aytish natijasida yuzaga keladi.

О‗qituvchi о‗quvchilar ovozini tarbiyalashda vokal pedagogikasi uslublaridan hamda turli pedagogik texnologiyalardan keng foydalanish orqali bolalarning dunyoqarashi, fikrlashi, tushunchasi rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi.Chunki musiqa ta‘siri ostida bo‘ladigan har qanday hissiy, badiiy, emotsional kechinmalar esa, ayniqsa yosh bolalar qalbida o‘ziga xos yuksak oliyjanob his-tuyg`u, kechinmalarni uyg‘otadi, ularni «oliyjanob va mehribon» qilib tarbiyalab boradi. Chunonchi, buyuk kompazitor D.Shostakovichning quyidagi fikrlarida musiqaning naqadar sehrli va jozibador ekanligini anglashimiz qiyin emas: ―Buyuk musiqa san‘atini seving. U sizga olam jaxon ulug‘ hislar, jo‘shqin kayfiyat va fikrlar hosil qiladi. Sizni ruhan boyitadi, pok qiladi, kamolga yetkazadi.

Musiqa tufayli siz o‘zingizda yangi kuch sezasiz, u sizni barkamol inson darajasiga yaqinlashtiradi‖ ^{^[8]}

Musiqa madaniyati darslarida qo‘shiqlar vositasida o‘quvchilarda vokal san‘ati ko‘nikmalarini shakllantirish orqali jahon va o‘zbek vokal san‘atining naqadar boy tarixga ega ekanligi xususida o‘quvchilarning bilimga ega bo‘lishi kelajakda vokal san‘atida buyuk insonlar yetishib chiqishida katta ahamiyatga ega.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, musiqa madaniyati darslarida vokal malakalari bo`yicha olib boriladigan ishlarning sifati va samaradorligini oshirishda, vokal asarlarini mukammal o`rganishda, nota savodxonligini bilish va uning imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalana olish orqali o‘quvchilarning vokal san`atini puxta o`zlashtirishlarida muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.

O`quvchilarda vokal ko`nikmalarini shakllantirishda ovoz qo`yish mashqlarini mukammal egallash, ularda kuylash malakalari samaradorligini oshirishda asosiy vazifa hisoblanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. D.Soipova ―Musiqa o‘qitish nazariyasi va metodikasi‖ O‘quv qo‘llanma. Toshkent.

2009-y 131- bet

2. Azizbek Haydarov ―Vokal‖ O‘quv qo‘llanma. Qo‘qon. 2019- yil 51- bet

3. D.Shostakovich. Znayte i lyubite muziku. –M., Presvesheniye, 1973g.19str.

4.https://hozir.org/

COMPRESSION AND DECOMPRESSION STRATEGIES IN SIMULTANEOUS

INTERPRETATION

Shirinboyeva Gulsina

student of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Scientific advisor: Ochilova Naila

teacher of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Annotation: In the article the notion of decompression is defined and explained as distinct from the notion of compression. It is argued that the term ―decompression‖ is more applicable to the operation used in simultaneous interpreting than the term ―expansion‖. Two categories of decompression are differentiated between: justified decompression and unjustified decompression.

Keywords: simultaneous interpreting, decompression, compression, expansion. Types of decompression, texts analyzed.

It is well known that specialised translation traditionally deals with all non-literary texts whose function is primarily to convey information relating to some facts and/or objects. Accordingly, this type of translation is also called informative translation. The texts belonging to this category hardly ever ause a translator a problem in identifying the target recipients. Such an assertion is utmost true in respect to scientific and technical translation, which constitute one of the major and most translationally demanded functional subcategories of specialised translation. The main goal is to define the essence of decompression, to describe its types as well as the factors that make decompression necessary or possible.

Decompression Defined

The mere term "decompression" might seem innovative and, at the same time, unhappy. First of all, it has been introduced into scientific discourse quite recently. Moreover, according to my observations, it is mainly used in Russian Translatology and is practically out of use in Western Translatology. This can be explained by the fact that the English term "decompression" is widely used in the field of technology in the meanings that have nothing to do with SI. Apparently, the application of the English term "decompression" in scientific writing on SI might cause misunderstanding and unnecessary associations with the fields irrelevant to the subject matter. It is not surprising that when there is the need to name the mechanism opposed to compression, not the word "decompression" is used but the word "expansion". Still, it is hardly possible to ouster the term "decompression" from the scientific discourse now, at least, from the Russian scientific discourse. It is too well established to be replaced by any of its synonyms. Accordingly, a definition of "decompression" would help both define the crux of the matter precisely and avoid any misunderstanding among translation scholars. Types of Decompression:

Texts Analyzed

Translations of two texts made simultaneously have been analyzed to figure out types of decompression as well as the reasons for it. The first one is the speech made by JeanClaude Juncker, the President of the European Commission, at the Saint-Petersburg International Economic Forum on 16 June 2016. The other one is the opening address by Vladimir Putin to the All-Russian People's Front Forum devoted to education developing in Russia. Thus, the first speech was interpreted from English into Russian while the second one was interpreted from Russian into English. Russian is language A (a mother tongue) for the interpreter while English is language B (the first foreign language). I presume that interpreting from A into B and reverse might have different results in terms of the applied tactics and operations. But more extensive studies are required to find out whether there is any link to directionality between the language pair. Both interpretations have been made by the same simultaneous interpreter in a setting that simulated the actual environment of the events.

Based on the observations of the causes for decompression, we can classify it as follows:

I. Unjustified decompression.

II. Justified decompression.

1. SDR conditioned decompression; 2. SL conditioned decompression. 3. TL conditioned decompression. 4. ST conditioned decompression. 5. TT conditioned decompression. 6. Audience conditioned decompression. The classification presents the major types of decompression. Certainly, more extended investigation into the reasons for and types of decompression is needed, though the classification reveals the main factors that underlie decompression in SI, making it both necessary and possible.

Compression strategy

The compression strategy must be considered in conjunction with the decompression strategy, since both strategies are closely related and have a common basis. DS will be discussed in the next part of this study. In translation theory, compression means the transformation of the original text in order to give it a more concise form. Compression of the text is achieved by omitting redundant elements of the utterance, elements replenished from the context and out-of-language situation, and also by using more compact forms of expression. In this study, we are dealing with oral discourse.

The exemplified fragments have served to illustrate how this or that tactic is actually being applied only and do not intend that a translator would use a certain tactic in relation to each single fragment . As practice shows , tactics are never implemented by a translator separately but in a body which contributes to the specifics of the translation process in each of the cases . This is the point that a translator should always bear in mind.

REFERENCES:

1. Barik, H.C. Simultaneous Interpretation: temporal and quantitative data, in Language and Speech, London, Kingston Press Services.

2. Fillmore, C.J. The case for case. In E. Bach and R Harms. Universals in Linguistic Theory. Holt, Rinehart and Winston, Inc.: New York.

3. Mary Snell-Hornby. Translation studies. Amsterdam/Philadelphia, Benjamins Publishing Company.

4. Setton, R. A Pragmatic Theory of Simultaneous Interpretation / doctoral dissertation, Ann Arbor, Michigan, 1997.-46 p. 7. Shennon C. and Weaver W. The mathematical theory of communication. Urbana : Univ. of Illinois Press.

NOSTANDART GEOMETRIK MASALALAR YECHISH ORQALI

OʻQUVCHILARNING IJODIY TAFAKKURINI RIVOJLANTIRISH.

Shokirov Shohzod Botir oʻgʻli

Navoiy Davlat Pedagogika Instituti aniq va tabiiy fanlarni oʻqitish metodikasi(matematika )ta‘lim yoʻnalishi 2-kurs magistranti

Anotatsiya: ushbu maqolada nostandart geometrik masalalar va ularning oʻquvchilarning ijodiy rivojlanishi dagi oʻrni haqida fikr yuritiladi.

Kalit soʻzlar: nostandart geometrik masalalar,kvadrat,uchburchak,doira, geometrik progressiya.

Hozirgi kunda Oʻzbekiston yangi rivojlanish bosqichiga oʻtishi muosabati bilan,mamlakatimizning barcha sohalari kabi ta‘lim tizimini ham tubdan takomillashtirish zarurati tugʻilmoqda . Xususan matematika sohasiga keladigan boʻlsak , bugungi kunda matematika kirib bormagan soha yoʻq, nafaqat tabiiy fanlar balki ijtimoiy gumanitar sohalarda ham matematikaga, hisob -kitobga va uning tahliliga katta ehtiyoj sezilmoqda .

Oʻquvchilarga mantiqiy fikrlashga ,izlanishga ,ijod qilishga ,oʻz navbatida mustaqil ta‘lim olishga , oʻz-oʻzini rivojlantirishga tayyorlash maktabning asosiy vazifasidir. Mantiqiy fikrlashni shakllantirishga oid olib boriladigan ta‘lim jarayonining asosiy mazmuni va mohiyatini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Mantiqiylik ,pedagogik tushuncha sifatida ta‘limning maqsadi va vositasiga birdek tegishlidir. Ya‘ni ta‘limdan maqsad ,avvalo ,mantiqiy fikrlaydigan shaxsni tarbiyalashdan iborat. Ta‘limning vositasi sifatida u oʻquvchilarga taqdim etilayotgan bilimlarning mantiqiy jihatdan izchilligini ifodalaydi. Ta‘lim jarayonida mantiqiy fikrlashga harakat qiladigan oʻquvchilarni tarkib toptirish maqsadida koʻplab mutaxasislar izlanmoqdalar . Ularning fikricha ,yuqoridagi masalalarni hal etishning samarali yoʻllaridan biri -bu ,muammoli oʻqitishdir . Bunday oʻqitishning vazifasi faol bilish jarayoniga undash va tafakkurda ilmiy tadqiqot uslubini shakllantirishdir. Muammoli oʻqitish ijodiy , faol shaxs tarbiyasi maqsadlariga mos keladi. Muammoli darslar bilish jarayonining samaradorligini oshiradi , bilimlarni chuqur , ongli mustahkam oʻzlashtirishga , mantiqiy fikrlash va izlanishlar natijasida oʻziga xos kashfiyotlar qilish imkonini beradi. Bunday ta‘limdan maqsad oʻquvchilarda oʻquv topshiriqlarini hal etish, bilish va mantiqiy fikrlash faoliyatini shakllantirishdir .

Geometriya materiallarini oʻrganish jarayonida oʻquvchilarda ziyraklik ,diqqat rivojlanadi . Ular geometrik shakllarni tasniflash , tabaqalashtirish ,taqqoslashga oʻrganadilar. Oʻlchash malakalarini egallash orqali ularda mustaqillik va ishonch rivojlantiriladi . Maktab geometriya kursining asosiy maqsadi oʻquvchilarni mantiqiy tafakkur qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan ekan .Shu maqsadni amalga oshirish uchun oʻqish jarayonida bir qancha isbotlashga va hisoblashga doir masalalarni yechish talab qilinadi .Geometriya fanining vazifalaridan biri shakllarni oʻzaro taqqoslash masalasidir . Shakllarni oʻzaro taqqoslashda ularning chizmalaridan(tasvirlardan) foydalaniladi.

Shakllarning chizmasini hosil qilishni geometriyaning birinchi masalasi deb aytish mumkin.Shakllarning ba‘zi ma‘lum xossalaridan foydalanib ,uning yangi xossalarini oʻrganish geometriyaning muhim umumiy vazifasidir.

Nostandart masalalar – bu yechim gʻoyasi ma‘lum boʻlmagan , aniq bir algoritm asosida hal qilinmaydigan hamda shartida ma‘lum miqdorlar yetarli boʻlmagan hisoblanib , bunday masalalar oʻquvchilarning darsdagi kognitiv faolligini faollashtirishga imkon beradi . Chunki oʻquvchilarda masalani yechish uchun gʻayritabiiy gʻoyalar tugʻlishi mumkin . Bu esa mavzu va masala uchun kashfiyot deganidir. Ular oʻquvchilarni izlanish ,harakat, taqqoslash ,tahlil qilish , sintez qilish ,umumlashtirish , bitta obyektning funksiyalarini koʻrish , bu ob‘yektning boshqalar bilan aloqalarini oʻrnatish qobiliyatiga yoʻnaltiradi. Bularning barchasi oʻquvchilarning ijodiy tafakkurini rivojlantirish uchun zarurdir.

Biz quyida bir necha nostandart geometrik masalalar va ularning yechilish yoʻllarini koʻrsatib oʻtamiz.

1-masala.Tomoni 1 ga teng kvadrat berilgan boʻlib ,unga doira ichki chizilgan .

Doira ichiga kvadrat ichki chizilgan boʻlib unga ham doira ichki chizilgan . Bu jarayon cheksiz davom ettirilgan boʻlsa, har bir kvadratdan doira kesib olinganda hosil boʻlgan yuzalar yigʻindisini toping. Yechish:

Dastlabki holatda kvadratga doira ichki chizilib ,undan doira qirqib olinganda hosil boʻlgan yuzani topib olamiz:

Kvadrat yuzi: = = =1

Kvadratga ichki chizilgan doira radiusi kvadrat tomonining yarmiga teng : r= = Doira yuzi :

Kesib olinganda hosil boʻlgan yuza : S=1- =

Keying holda radiusi ga teng boʻlgan doiraga tomoni b ga teng kvadrat ichki chizilgan ,

Kvadrat dioganali doira diametriga teng ekanidan : b=2r , b=

Bu kvadrat yuzi:

Kvadratga ichki chizilgan doira radiusi kvadrat tomonining yarmiga teng : r= = Doira yuzi :

Kesib olinganda hosil boʻlgan yuza : S= - =

Bu jarayon cheksiz davom etadi , koʻrinib turibdiki cheksiz kamayuvchi geometrik progressiya boʻlyapti.

Birinchi hadi , ga maxraji ga teng. S=

Bu masala orqali oʻquvchilarning geometrik bilimlaridan tashqari sonli ketma ketliklarga doir bilimlari ham sinovdan oʻtkazilmoqda.

2. ABC toʻgʻri burchakli uchburchakning katetlari va gepotenuzasi 5,12 va13 ga teng . Bu uchburchakning tomonlariga urinadigan qilib quyidagi chizmalardek ichki ikkita teng aylanalar chizilgan ,aylanalar radiusini toping .

Yechim :

I. Birinchi holatda quyidagicha chizmadan foydalanamiz:

ABC va BED uchburchaklar oʻxshashligidan mos tomonlar nisbati , ichki chizilgan aylana radiuslari nisbatiga teng.

= proporsiyaning asosiy qoidasiga koʻra

24-4r=12r , 24=16r , r= =1

II. Ikkinchi holatda quyidagi chizmadan foydalanamiz:

ABC va AED uchburchaklar oʻxshashligidan moos tomonlar nisbati , ichki chizilgan aylana radiuslari nisbatiga teng.

= proporsiyaning asosiy qoidasiga koʻra 10-4r=5r

Quyidagi masalani yechishda qoʻshimcha bir toʻgri chiziq tushurish orqali yechimni topish oddiy oʻxshashlik formulalaridan kelib chiqqanini koʻrish mumkin.

3. ABC ga tashqi chizilgan aylana markazi O, CO chiziq A uchidan tushgan balandliklari K nuqtada kesadi. P,M nuqtalar mos ravishda AK ,AC kesmalar oʻrtasi . PO chiziq BC ni Y nuqtada kesadi. ga tashqi chizilgan aylana AB ni X nuqtada kesadi .

Isbotlang :BXOY toʻrtburchakka tashqi aylana chizish mumkin. Yechimi: = B shu tenglikni isbotlashimiz kerak .

B == biz bu yerda ikkita XPA va XOM larning oʻxshash ekanligini isbotlashimiz kerak . = demak = tenglikni isbotlasak yetarli boʻladi .

BXMC toʻrtburchakka tashqi aylana chizish mumkin , shu bois AXM va ABC lar oʻxshash, = (1).

O nuqta ABC =180 - hamda AKC , OMC va larda sinuslar teoremasidan :

(2)

Nostandart masalalar quyidagi printsiplarga muvofiq tanlanishi kerak:

Mumkin bolgan qiyinchilik ,ya‘ni masalalar oʻquvchilar uchun qiyin boʻlishi mumkin,lekin bolalarning individual va yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda va dastur materialiga toʻliq asoslangan boʻlishi kerak;

Jozibadorlik , ya‘ni masalalar qiziqarli ,koʻngilochar , xilma-xil boʻlishi kerak;

Rivojlanish xarakteridagi nostandart masalalar boʻlib ,agar oʻqituvchi bolalarning qidiruv faoliyatini mohirona tashkil etsa ,oʻquvchilarning fikrini toʻgʻri yoʻnaltirsa , eng kattasamarani berishi mumkin.

Har xil nostandart masalalar va mashqlar uchun oʻquvchilarning yoshiga mos boʻlgan har qanday masalalarni hal qilishning umumiy usullarini shakllantirish muhimahamiyatga ega .

Matematika darsliklari va darsliklarini tahlil qilish shuni koʻrsatdiki , ma‘lum sharoitda har bir matn muammosini nostandart boʻlishi mumkin.

Matematikani oʻqitishda nostandart masalalardan foydalanish nazariyasi va amalyotini tahlil qilish asosida ularning umumiy va oʻziga xos rolini belgilash mumkin. Nostandart masalalar:

Bolalarni nafaqat tayyor algoritmdan foydalanaishga ,balki muammolarni hal qilishning yangi usullarini mustaqil topishga oʻrgatish, ya‘ni muammolarni hal qilishning asl yoʻllarini topishga koʻmaklashadi;

Oʻquvchilarning zukkoligining rivojlanishiga ta‘sir koʻrsatadi;

Masalalarni hal qilishda notoʻgʻri fikrlarning oldini olish ,ularning bilim , koʻnikmalarida notoʻgri fikrlarni yoʻq qilish , bilimda yangi bogʻlanishlarni topish, ularni yangi sharoitlarda qoʻllash, aqliy faoliyatning turli usullarini egallash uchun algoritmik metodlarni oʻzlashtirishga yordam beradi;

Oʻquvchilar bilimining kuchi va chuqurligini oshirish uchun qulay sharoit yaratadi, matematik tushunchalarni ongli oʻzlashtirishni ta‘minlaydi; Oʻquvchilar tomonidan oʻrganilgan tayyor algoritmlar yoʻq ;

Barcha oʻquvchilar uchun kontent mavjud boʻlishi kerak;

Masala tarkibi qiziqarli boʻlishi ;

Biz dars davomida quyidagi metodlardan foydalanishimiz mumkin:

Oʻquvchilarga darsning nazariy qismi tushuntirilmaydida ,ularga amaliy- nostandart masalalar beriladi; Oʻqituvchi tomonidan hech qanday koʻmak berilmagan holda amaliy masalalarni tahlil qilish oʻquvchining oʻziga qoldiriladi; Oʻquvchilarni fikrlari tinglanadi va koʻmak berilgan holda amaliy masalarni tahlil qilish oʻquvchining oʻziga qoldiriladi. Oʻquvchilarning fikri tinglanadi va berilgan amaliy masalani hal qilish uchun oʻquvchi duch kelgan yangi tushuncha oʻqituvchi tomonidan nazariy asoslanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. H.Norjigitov,J.A.Baxromov. ‘‘Matematikadan olimpiada masalalarini yechish uchun qoʻllanma ‘‘.Guliston -2014

2. Sh. Nematova ―Matematika fanini o‟qitishning nazariy masalalari va

metodikasi‖, ―Tafakkur nashriyot‖ T.: 2011

3. Internet saytlari .,,Matematikafly‘‘ telegram kanali

INTERFAOL METODLAR VA ULARDAN DARS JARAYONIDA FOYDALANISH AHAMIYATI

Irsaliyeva Sarvinoz Abduraufovna

Sirdaryo viloyati Sirdaryo ixtisoslashtirilgan

san'at maktab-internati boshlangich sinf o'qituvchisi

Annotatsiya: Interfaol metodlarlardan foydalanish bugungi kunning dolzarb mavzusiligi, bilimlarni mustahkamlash, guruhlarda ishlash, o'quvchilarning bilimini mustahkamlash va baholash.

Kalit so'zlar: Interfaol metodlar, bilimlar, ko'nikma, "Fikriy hujum" ,

"Yalpi fikriy hujum", "6x6", "Qora quti" metodi,"Zinama-zina", "Zig-zag" "Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi, ... ) ortiqcha metodi, "3/ 3" ("4/4", "5/5", ...) metodi, "Qizil va yashil rangli kartochkalar bilan ishlash" metodlari.

"Agar biz hayotda nimanidir o'rgangan bo'lsak, buning uchun matematikadan minnatdor bo'lishimiz kerak".

P. Gassendi

Ta'lim o‗qituvchi va o‗quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati bo‗lib, shu jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma'lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi. Darslarda o‗qituvchi o‗z bilimi, ko‗nikma va malakalarini mashg‗ulotlar vositasida o‗quvchilarga yetkazadi, o‗quvchilar esa uni o‗zlashtirib borishi natijasida undan foydalanish qobiliyatiga ega bo‗ladi. O‗rganish jarayonida o‗quvchilar o‗zlashtirishning turli ko‗rinishlaridan foydalanishadi, ya'ni o‗zlashtirilayotgan ma'lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etishda o‗ziga xos tafovutlarga tayanadi. Ta'lim jarayonida o‗qituvchi va o‗quvchilarlarning dars paytidagi hamkorligi, o‗quvchilarning mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar shaklida ta'lim va tarbiya masalalari hal etiladi.

Ma'lumki, ta'limda ilg‗or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalarini tatbiq etish o‗quv mashg‗ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini amaliyotda qo‗llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har tomonlama barkamol yuksak ma'naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.Hozirgi kunda ta'lim jarayonida interfaol metodlar va axborot texnologiyalarini o‗quv jarayonida qo‗llashga bo‗lgan qiziqish kundan-kunga ortib bormoqda. Bunday bo‗lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an'anaviy ta'limda o‗quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o‗rgatilgan bo‗lsa, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini o‗zlari qidirib topish, mustaqil o‗rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy xulosalarni ham o‗zlari keltirib chiqarishga o‗rgatadi. O‗qituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‗naltiruvchilik funksiyasini bajaradi.

Zamonaviy ta'limni tashkil etishga qo'yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda o'quvchilarning o'quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda ta'lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo'llash borasida katta tajriba to'plangan bo'lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritiladi. Biz quyidagi interfaol metodlardan foydalanishimiz mumkin.

"Fikriy hujum" metodi

Mazkur metod o'quvchilarning mashg'ulotlar jarayonidagi faolliklarini ta'minlash, ularni erkin fikr yuritishga rag'batlantirish hamda bir xil fikrlash inertsiyasidan ozod etish, muayyan mazvu yuzasidan rang- barang g'oyalarni to'plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo'lgan fikrlarni yengishga o'rganish uchun xizmat qiladi."Fikriy hujum" metodidan foydalanish chog'ida o'quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Ushbu metodga asoslangan mashg'ulot bir saotga qadar tashkil etilishi mumkin.

"Yalpi fikriy hujum" metodi

Metod o'quvchilar tomonidan yangi g'oyalarning o'rtaga tashlanishi uchun sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har bir 5 yoki 6 nafar o'quvchilarni o'z ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy hal etilishi lozim bo'lgan turli xil topshiriq yoki ijodiy vazifalar belgilangan vaqt ichida ijobiy hal etilgach, bu haqida guruh a'zolaridan biri axborot beradi. Guruh tomonidan berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy vazifaning yechimi) o'qituvchi va boshqa guruhlar a'zolari tomonidan muhokama qilinadi va unga baho beriladi. Mashg'ulot yakunida o'qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarning yechimlari orasida eng yaxshi va o'ziga xos deb topilgan javoblarni e'lon qiladi. Mashg'ulot jarayonida guruhlar a'zolarining faoliyatlari ularning ishtiroklari darajasiga ko'ra baholab boriladi.

Shuningdek yuqoridagilardan tashqari yana ko'plab interfaol metodlar bor.Jumladan, "Fikrlarning shiddatli hujumi" metodi, "6x6x6" metodi, "Aqliy hujum" metodi, "Klaster" metodi, "Qarorlar shajarasi" metodi, "Qora quti" metodi, "Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi, ... ) ortiqcha metodi, "3/3" ("4/4", "5/5", ...) metodi, "Qizil va yashil rangli kartochkalar bilan ishlash" metodi, "Zig-zag" strategiyasi (metodi), "Zinama- zina" metodi va boshqa ko'plab metodlar bor. Ulardan har birini o'qituvchi pedagog har bir fanda unumli foydalansa, uning darsi o'z maqsadiga erishadi, natijasi ham yuqori bo'ladi.

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR:

1. Tolipov O'.Q., Usmanboyeva M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. Monografiya. Toshkent: "Fan". 2005.

2. Farsaxonova D. Zamonaviy axloqiy tarbiyaning muhim jihatlari // Boshlang`ich ta‘lim, 2009, 6-son.

3. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O`zbek xalq og`zaki poetik ijodi.- Toshkent: ―O`qituvchi‖, 1990.

4. Jabborov Sh. Xalq og`zaki ijodidan foydalanish// Boshlang`ich ta‘lim, 2011, 2- son.

THE USAGE OF PICTURES IN TEACHING LANGUAGE

Sultanova Sevinch

student of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Scientific advisor: Ochilova Naila

teacher of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Annotation: Using pictures to teach English is a great way to incorporate visual

tools in English class. It can be a daunting task for teachers especially in the planning stage but its effects are far-reaching as it encourages both visual and non-visual learners to actively participate in the lesson.

Keywords: picture, teaching method, imagination, interactive method, poster, book, visual aids.

In some places, primary school students usually grow up in an environment far

removed from the English language environment, and children‘s thinking remains abstract, with children‘s process of acquiring new knowledge always based on emotion.

Therefore, English language teachers make full use of objects, cards, and other teaching aids around students through easy-to-use teaching methods. When teaching words like banana and apple, teachers can also teach new words that suddenly express color by pointing to fruits such as bananas and apples. Children are taught to use a foreign language in the classroom to organize learning activities. Of course, teachers' methodologies play an important role in the use of materials in teaching. For example, when teaching relevant words, you first show the object to the child and encourage them to speak, students pronounce the words and repeat the new word again using the pictures on the cards to reinforce the word they are pronouncing. is pronounced. When teaching

words, teachers can determine the content of the text and draw the students ‘attention by

drawing the picture on the board by pronouncing the words together with them.

Use these few tips to effectively plan lessons, homework, and warm-up exercises

around pictures.

1 – Caption It! Students will learn the basic principles of caption writing and write a few captions for assigned photographs. This activity allows the students to be creative in using words. Best integrated in topics such as Sports or Society. Using a collection of old file photos (or any photos sourced from the internet, newspaper or magazines), have

students write captions for the pictures. You may want to have them work of groups of two

or three to collaborate on this.Then have them read the captions aloud to the class as they show the class the picture and do group critiques of the captions.

2 – Explain It! The next activity for teaching English through pictures will prompt the students to talk about the image. Unlike the previous activity which focuses only on the central theme in the photo, this activity prompts the students to give more detail of the whole scene. Teachers should use those pictures which have a detailed background and foreground so that the students can have plenty of opportunities to use nouns, adjectives,

and verbs where applicable. After showing the picture, the teacher will ask the students about it. Students can either talk about the picture or explain it in writing.

3 – Sequence It! In this story telling activity, students must put a series of pictures in order. They color the pictures and write descriptive words using adjectives, adverbs and expressions of time and sequence. When they finish, they go in front of the class to tell their story. By doing picture sequencing before the speaking activity, students are able organize information and ideas efficiently thereby enhancing necessary skills such as reasoning and inferring.

Pictures have been used in various language teaching methods and approaches. Table 1 lists the use of pictures in some of the most popular language teaching methods.

There are many benefits to using pictures for kids to teach them. You can use words or symbols for toddlers who are just learning to read, but the most important thing is that you reach their eyes and brain with a message they can understand. Pictures help children learn faster and more efficiently because they don't have to work as hard at comprehending what is being taught. Following benefits of using pictures for kids to teach them:

Pictures are easy for kids to remember

Pictures are easier for children to recall because they engage both sides of the brain, helping them connect with their creativity. Words can be difficult for young ones to grasp and understand, so pictures give them something physical that stays in their mind.

Kids learn faster when using images/pictures.

Of course, it's up to the parent, but showing your child pictures has been known to increase his learning potential. Studies have shown that visual learners retain information much better than auditory or kinesthetic (tactile) learners! This is not a hard and fast rule; however, many benefits of using images with kids when teaching them new concepts.

Visuals can be used in any language.

Many parents choose to teach their children another language at an early age by taking advantage of visuals. Whether you're trying to teach Spanish, Mandarin Chinese, French or Russian - all languages have physical representations that can

help anyone learn more quickly and easily if they know what things look like! Research shows that infants exposed to more than one language understand both languages even before they can speak.

Visuals can be used with children of all learning styles.

Teaching a child using visuals is lovely because it accommodates many different learners - auditory, visual, or kinesthetic (tactile). For example, an auditory learner benefits from hearing the new word said out loud. In contrast, a tactile/kinesthetic learner will benefit by physically touching and interacting with what he's learning about! A good way for teachers to engage these students in their lessons would be through pictures that depict what each animal looks like or how you might bake bread at home. This way, everyone learns together instead of only accommodating just one type of learner.

Using Images for vocabulary

Using images while learning allows teachers to introduce vocabulary words that are difficult for little learners like rhinoceros instead of saying Rhino all day long! Kids will learn faster if they hear new vocabulary repeatedly but make sure you save some time during lessons o talk about the picture.

There are many benefits of using pictures for kids to teach them. You can use them for various purposes, from teaching about the world around us to presenting objects and their properties in an easy-to-understand way.

REFERENCES:

1. David A. J, Eggen, P Kauchak. Methods for Teaching: Promoting student learning [M] 2002.

2. Liu wang. ertong xinglixue kaocha[J]. 2017-18.

3. Feng Wang，Applying Technology to Inquiry-Based Learning in Early Childhood Education [J]．Early Childhood Educ

EASY AND EFFECTIVE WAYS FOR PRESCHOOL CHILDREN TO TEACH DICTIONARIES

Sunnatova Yorqinoy

student of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Scientific advisor: Azzamova Nigora

teacher of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Annotation: We all know that learning a foreign language today is not an age choice, especially for preschoolers. First of all, learning a foreign language starts with memorizing new words. Talking to and reading with your pre-K child are two terrific ways to help them hear new words. Conversations and question about interesting words are easy ways to get new words into everyday talk. This article covers effective ways to learn words.

Keywords: preschoolers, dictionary, effective methods, games, pictures, interactive methods, stories.

Anyone new to teaching young learners English will tell you that it is a challenge. While they are cute, funny, and often eager to learn, preschoolers are also energetic, active, and often difficult to keep on any particular task for more than a few minutes at a time. That is why it takes a special kind of teacher and fun ideas to teach young learners English effectively. Games, stories, and songs are the perfect answer to the challenge.

Method 1 - Storytelling: You can take multiple phrases and write a short story in multiple sentences.

Most importantly, the composition involved the child himself. The story doesn‘t have to be too big or particularly logical - the main result is a memorable image. Living and complex words will be remembered with him for a long time to remain in the memory.

Method 2 - Drawing pictures: You can of course find ready-made cards with words on the Internet, but it is much more effective to make them yourself.

Together with the children, create a bright and memorable image for a difficult word and combine it. Make sure you display the letters in your picture that are difficult to remember your spelling.

Method 3 - Agree with Associations: This method is great for abstract concepts.

Memorizing in this way is like memorizing foreign words. That‘s why high school students and adults alike prefer it.

Method 4 - Use of stickers: This method can be considered as the final step after all the previous methods.

Let‘s say you and your child drew funny pictures for vocabulary words. Now cut them out and hang them in different parts of the house. And in the child's room (you can go to the desk), and in the bathroom - to admire him while brushing his teeth. And don‘t even laugh, in the toilet. and let this time not be wasted.

They came up with a vivid image, created a story based on associations, wrote the word dictionary in our home-built dictionary, and at the same time wrote the word on a sticker with that word. In a variety of non-educational situations, the more often the words dazzle your eye, the sooner they will be remembered.

Blind Toss. Have students sit down in a circle. Place a mat on the floor with numbers and a flashcard (target vocabulary) on each number. Taking turns, each student gets blindfolded and tosses a beanbag so as to hit a number. S/he must call out that word the same number of times as the number indicates. For example: 4-dog, then "Dog, Dog, Dog, Dog! and the student gets the equal points (4). At the end, the student with the most points wins! Good for memorizing vocabulary since they are repeating words. (Submitted by Salvador Domingo).

Blindfold Guess. Blindfold a student and give him/her an object to feel. The student must guess what the object is just by feeling its shape. This works well with plastic food and plastic animals as they are a little challenging to guess (I always throw in a toy plastic dinosaur to spice things up!). Make sure students use the structure "Is it a/an ...?".

Give Me Game. You can use objects or flashcards. This works well with plastic fruit: Gather and elicit the different kinds of plastic fruit you have. Then throw all the fruit around the classroom (it's fun just to throw the whole lot in the air and watch the chaos of the students scrabbling to pick them up). Once the students have collected the fruit (they'll probably do their best to hide it in their pockets, etc.) teacher says "Give me an apple". The student with the apple should approach the teacher and hand him/her the fruit "Here you are". Avoid having the fruit thrown back to you as they can go anywhere and takes a long time to finish this game.

Hangman. The old favorite. Very good for reviewing vocab from past lessons. You can play this game either with all students playing against each other (for points) or as a team game. You can also have students play in pairs - give the class a category, such as food, and each pair plays hangman together deciding on the words themselves.

In our daily work we are engaged in the development of all the main aspects of oral speech in children: pronunciation, vocabulary, grammatical structure, coherent speech. Many children have difficulty learning new words. This is manifested not only in the later stages of the appearance of words in the child's speech and their low number, but also in difficulties in understanding the meaning of words and in the violation of their soundsyllable structure.

LITERATURES:

1.Kholboyeva GA, Farsakhonova DH "Methodology of educational work" textbook. Jizzax 2021.

3.http: // library ziyonet.uz.

4. Tolipov 0. Usmonbaeva M. Pedagogical technology: theory and practice.- T .: Science, 2005.- 206 p.

5. Turgamov S.T., Maksudova L.A. Organization and management of the pedagogical process. - T .: Fan. 2009. - 168 p.

2-TOIFA DIABETNI DAVOLASHDA DIPEPTIDIL PEPTIDAZA 4 GURUHIGA TEGISHLI SITOGLIPTINNI QO'LLASH

DJoʻrayeva Zilola Aramovna

Tayyorladi: Samarqand Davlat Tibbiyot Universiteti

Endokirinologiya kafedrasi asistent;

Nodirov Sarvar

Samarqand Davlat Tibbiyot Universiteti, tibbiy pedagogika 404-guruh talabasi;

Lapasov Boʻron Samarqand Davlat Tibbiyot Universiteti, tibbiy pedagogika 404-guruh talabasi;

Maqsad: Qandli diabet bilan og'rigan bemorning inson tanasiga ushbu preparatning ta'sirini o'rganish; foydalanish uchun ko'rsatmalar va kontrendikatsiyalar; yuzaga kelishi mumkin bo'lgan asoratlar.

Materiallar va uslublar: Tadqiqot endokrinologiya bo'limiga yotqizilgan 2-toifa diabet bilan og'rigan 28 bemorni o'z ichiga oldi, ulardan 18 erkak va 10 ayol.

Natijalar:

2-toifa diabetda glyukemik nazoratni yaxshilash uchun parhez va jismoniy mashqlar uchun qo'shimcha sifatida tana bilan faol o'zaro ta'sir qiladi;

Kombinatsiyalangan terapiya: metformin yoki PPAR-g agonistlari (masalan, tiazolidindion) bilan birgalikda glisemik nazoratni yaxshilash uchun 2-toifa qandli diabet, agar parhez va jismoniy mashqlar faqat sanab o'tilgan dorilar bilan birgalikda etarli glisemik nazoratga olib kelmasa.

Dozalash tartibi Ichkarida. Yagona doz - kuniga 1 marta 100 mg. Buyrak etishmovchiligi bo'lsa, dozalash rejimini tuzatish talab qilinadi. Agar preparat o'tkazib yuborilgan bo'lsa, bemor eslashi bilan darhol preparatni qabul qilish kerak. Ikki martali dozani qabul qilmang. CC bilan - 30-50 ml / min, plazma kreatinin 1,7-3 mg / dL (erkaklarda), 1,5-2,5 mg / dL (ayollarda), preparatning dozasi kuniga 1 marta 50 mg gacha kamayadi. CC 30 ml / min dan kam bo'lsa, plazma kreatinin 3 mg / dL dan (erkaklarda) va 2,5 mg / dL dan ortiq (ayollarda), shuningdek surunkali buyrak etishmovchiligining terminal bosqichidagi bemorlar uchun zarur bo'lgan bemorlar uchun. gemodializ, dozasi kuniga bir marta 25 mg ni tashkil qiladi (gemodializ vaqtidan qat'iy nazar).

Xulosa: 2-toifa diabet va semirib ketgan bemorlarning ko'pchiligi nafas olish tizimidan quyidagi nojo'ya ta'sirlarni boshdan kechirgan: yuqori nafas yo'llarining infektsiyalari (100 mg - 6,8%, 200 mg - 6,1%, platsebo - 6,7%), nazofaringit (100 mg - 4,5%, 200). mg - 4,4%, platsebo - 3,3%).

Markaziy asab tizimi tomonidan: bosh og'rig'i (100 mg - 3,6%, 200 mg - 3,9%, platsebo - 3,6%).

Ovqat hazm qilish tizimidan: diareya (100 mg - 3%, 200 mg - 2,6%, platsebo - 2,3%), qorin og'rig'i (100 mg - 2,3%, 200 mg - 1,3%, platsebo - 2,1%), ko'ngil aynishi (100 mg) - 1,4%, 200 mg - 2,9%, platsebo - 0,6%, qusish (100 mg - 0,8%, 200 mg - 0,7%, platsebo - 0,9%), diareya (100 mg - 3%, 200 mg - 2,6%), platsebo - 2,3%).

Tayanch-harakat tizimidan: artralgiya (100 mg - 2,1%, 200 mg - 3,3%, platsebo - 1,8%).

Endokrin tizimdan: gipoglikemiya (100 mg - 1,2%, 200 mg - 0,9%, platsebo - 0,9%).

Laboratoriya parametrlari bo'yicha: kuniga 100 mg va 200 mg dozalarda - preparatni qabul qilgan bemorlarda siydik kislotasining platsebo bilan solishtirganda (o'rtacha 5-5,5 mg / dL) taxminan 0,2 mg / dL ga oshishi. 100 mg / kun va 200 mg / kun dozada. Gut bilan kasallanish holatlari qayd etilmagan.

Foydalanishga qarshi ko'rsatmalar

1-toifa qandli diabet; diabetik ketoatsidoz; homiladorlik; laktatsiya davri (emizish); 18 yoshgacha bo'lgan bolalar va o'smirlar; sitagliptinga yuqori sezuvchanlik.

INGLIZ TILI DARSLARIDA ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALARDAN

FOYDALANISH VA ULARNI FOYDALI TOMONLARI

Haqberdiyeva Gulrux

Samarqand davlat chet tillar instituti

xorijiy til va adabiyoti: ingliz tili II fakulteti o‘qituvchisi

Toshtemirov Suxrobjon

Samarqand davlat chet tillar institute

xorijiy til va adabiyoti: ingliz tili II fakulteti talabasi

Annotatsiya: Ushbu maqolada maktablarda boshlang‘ich va yuqori sinf o‘quvchilari uchun ingliz tillari darslarini intinsiv va zamonaviy usulda zamonaviy texnika va uslublardan foydalanish va bu orqali darslarni samaradorligini oshirishga qaratilgan.

Kalit so‟zlar: Zamonaviy uslub texnologiya, prezentatsiya, tarqatma materiallar, o‘zaro bahslar, slaytlar, proyektor, video darslik, plakatlar , online quiz testlar, metodika. vocabulary.com.

Annotation: This article focuses on the use of modern techniques and techniques in intentional and modern teaching of English language lessons for primary and upper class students in schools and through it to increase the effectiveness of the lessons.

Keywords: Modern style technology, presentation, handout materials, mutual debate, slides, projector, video textbook, posters , online quiz tests, methodology. vocabulary.com you know what?

Ta'lim texnologiyasining ko'plab ta'riflari mavjud bo'lib, ularda u yoki bu darajada texnologik jihatdan quyidagi mezonlarni ta'kidlaydi. Bu mezonlarga quyidagilar kiradi: kontseptuallik,sistema, boshqaruv,tasirchanlik,takroruvchanlik.

Selevko.G.K (professor kandidat)

Barchamizga ma‘lumki hozirda zamon juda ham tez rivojlanib boryabdi. Har bir sohada zamonaviy texnologiya va zamonaviy metodlardan foydalaniladi. Shu qatorda fan va ta‘lim sohasida ham 3-4 yil ichida sezilarli o‘zgarishlar bo‘ldi. Hozirgi yosh avlodga yangi metodlar yordamida darslarni tushunarli va qiziqarli usulda o‘tish muhim hisoblanadi.

O‘zbekistonda ta‘lim tizimi 4 bosqichdan iborat: bog‘cha, maktab, kollej yoki akademik litsey va institut yoki universitetlardan iborat. Bu to‘rt bosqichda ta‘lim ham har xil usulda beriladi. Birinchi bosqich ya`ni bogchadan boshlaydigan bulsak, hozircha xususiy bog`chalarda maktabgacha bulgan ta`lim tizimida yozish yoki sanashdan tashqari ingliz tili ham o`rgatilib borilyabdi. Bolalarga ingliz tilidan boshlang`ich ko`nikmalar alifbo, raqamlar, ranglar o`rgatilib borilyabdi. Xo`sh bu narsalarni qaysi yo`llar bilan tushuntirilganda ular tez yodlab qoladi va darslar qiziqarli bo`ladi.

Bog`chada o`rtacha besh yoki olti yoshdagi bolalarga maktabga tayyorlov darslari o`tiladi. Dars jarayonida qiziqarli ingliz tilidagi qisqa metrajli multflimlardan, rasmlardan, o`yinchoqlardan foydalanib ham ajoyib dars tashkillashtirish mumkin. Masalan multfilm

ko`rganda undagi sozlarni tarjimasiga voqealarga tushunmasligi mumkin lekin o`qituvchi uni so`zma so`z tarjima qilib so`zlarni tarjimasini bolalardan so`raganda shunda bolalarni voqea ham undagi so`zlari ham yodida qoladi. Bu ham so`z yodlashga ham xotirani mustahkalashga ham yordam beradi. Bundan tashqari o`yinlar yordamida ham oddiy so`zlarni o`rganish mumkin, masalan ―o'tirish,turish,yugurish‖ kabi harakatlar orqali shu harakat nomini o`rganib olishi mumkin bunda bola ham aqlan, ham jismonan harakatda bo`ladi.

Maktabgacha ta`limdan keyingi bosqichimiz bu albatta maktab hisoblanadi. Maktabda boshlang`ich sinflarda deyarli bog`chada o`rgatilgan narsalar o`rgatiladi faqat ozroq yuklama bilan ya`ni yozish va o`qish ham qo`shib boriladi. Dars jarayonida rasmli tarqatma materiallar, qiziqarli o`yinlar yordamida ularga so`zlar yodlatib boriladi. Bundan tashqari ularni yoshlari ham hisobga olinadi, ya`ni boshlang`ich sinflarda grammatikani chuqurlashtirib o`tilmaydi oddiy va oson qilib tushuntiriladi. Darslar qiziqarli o`yinlar orqali guruhlarga bo`lib o`rgatiladi, bunda ular jamoa bo`lib ishlash ko`nikmasiga ega bo`lishadi. Yuqori sinflardan boshlab grammatika va so`zlarni talaffuziga etibor qilinadi. Bunda dars jarayonlarida prezentatsiya kompyuterdan foydalaniladi, ya`ni videolar va podcastlar quyib beriladi. Bu uquvchilarni eshitib tushunishlarini rivojlantiradi. O`ninchi va o`n birinchi sinfda asosan uquvchilarni OTM ga kirishiga katta e`tibor qaratilganligi bois asosan test va grammatikaga katta e‘tibor qaratiladi. TOEFL yoki CEFR , IELTS kabi xalqaro til bilish darajasini aniqlovchi testlarga tayyorlanishadi.

Oliy ta`lim muassasalarida darslar maktabdan tubdan farq qiladi. Xususan, chet tillarini o`qitishga ixtisoslashgan institut va universitetlarda mukammal darsliklar va qo`llanmalardan foydalaniladi. Bundan tashqari ingliz tili to`rt yo`nalish bo`yicha olib boriladi: speaking (so`zlashuv), writing (yozish), reading (o`qish), listening(eshitish) ga e`tibor beriladi. So`zlashuvni rivojlantirish uchun guruhda ma`lum bir mavzu bo`yicha problem solution (muammoga yechim) yuzasidan debatlar tashkillashtiriladi. Bunda talabalar fikrlarini erkin bildiradilar va bu orqali nutqlarini rivojlantirishadi. Boshqa yo`nalishlarni rivojlantirishda ham zamonaviy metod va texnikalardan foydalaniladi. So`nggi kunlarda yurtimizda kasallik soni ortganligi uchun talabalar ma`sofaviy ta`lim orqali bilim olishmoqda. Bunda moodle.samdchti.uz yoki student.samdchti.uz platformalarini o`rni katta. Ushbu elektron platforma orqali video darsliklarni ko`rish, elektron darsliklarni o`qish, topshiriqlarni elektron fayl ko`rinishida yuklash mumkin.

Xulosa sifatida hozirgi vaqtda oliy ta‘lim muassasalari talabalarining o‘qish jarayonlari zamon talabiga mos tarzda moslashtirilgan holatda vaziyatdan kelib chiqqan holatda online yoki oflayn holatda olib borilib, ta‘lim sifatini oshirishga e‘tibor berilmoqda.

TYPES OF LEARNING RESOURCES.

Abdulazizova Gulsora Sodiqovna

Fergana region Uchkuprik district

Teacher of English Vocational School № 2

Annotation: By this article you can get information types of learning resources and the importance of teaching and learning resources.

Key words : publishers, independent websites, educational initiatives, websites, software and mobile applications, student motivation, developing creativity, evoking prior knowledge.

From preschool to graduate school there is a nearly unlimited supply of learning resources for pupils. These resources come in a variety of formats, all serving a single purpose – to enhance learning outcomes for pupils. Resources for a wide variety of subjects can be found online through publishers, independent websites, educational initiatives, and universities. Some resources are supplemental, acting as a general complement to a specific area of study, while others are designed to be developmental, addressing the needs of struggling pupils

Libraries provide many learning resources for pupils.

Teachers and professors are the leading experts on learning resources. Educators spend a good deal of time searching for learning resources and are in a position to be approached by educational publishers and software developers. Educators may use open source material from well-known universities like Harvard, MIT, and Berkeley or offer learning resources from independent publishers to their pupils. While there are a variety of learning resources for all education levels, early-childhood learning resources are probably the most prevalent. This is in part because there is so much new material for early learners to be introduced to, but also because the elementary age group is so impressionable. A wide range of websites, software and mobile applications are aimed at children and serve as learning resources in math, reading, science, and writing. Many of these products are used in classrooms across the globe; evidence that technology-based learning resources for pupils is in high demand .

Learning resources for pupils in high school are often comprised of a balance of technology and traditional textbooks. For example, while there may be a plethora of websites and computer applications that serve as an ancillary resource for a given subject, a teacher or other student may recommend a reference book, biography, or literary work as a resource relevant to the specific area of study. On occasion, a smaller segment of a class may be interested in further study on a subject matter and seek learning resources to gain additional information.

In addition to acting as a supplemental source, many learning resources are designed to reinforce material or simply provide additional help for struggling pupils. There are also learning resources for pupils with disabilities, ranging from physical disabilities like deafness or blindness to learning disabilities such as dyslexia and autism. The American Disability Act (ADA) provides the requirements for educational resources for disabled pupils in the United States, just as the Special Educational Needs and Disabilities Act in the UK provides for its special needs pupils.

Discovering learning resources for pupils is not difficult. Libraries, teachers and other educators, higher learning institutions, and the Internet are all excellent sources for additional learning resources in nearly every area of study and educational development.

The purpose of utilising teaching and learning resources in class is to assist the teacher with the presentation and transmission of educational content and the achievement of educational objectives, whilst aiding the pupils in acquiring knowledge and profiling different abilities and values. Therefore, we can list the following examples of their common goals:

1. Student motivation,

2. Developing creativity,

3. Evoking prior knowledge,

4. Encouraging the process of understanding, decoding, organising and synthesising the educational content, logical thinking and reasoning, communication and interaction.

Although determining the stage of working with teaching and learning resources can seem like unifying and uniformed the teaching process, this paper presents them as necessary, bearing in mind the fact that teaching is a complex and often unpredictable process which depends on numerous factors and success of which is primarily ensured by setting the basic rules for all of its segments.

BIBLIOGRAPHY:

1. REINTS, A. J. C.: A Framework for Assesing the Quality of Learning Materials. In: New Educational Media and Textbooks. Stockholm: Stockholm Institute of Education Press, 2002.

2. RIDING, R., RAYNER, S.: Cognitive Styles and Learning Strategies: Understanding Style Differences in Learning and Behaviour. London: David Fulton Publishers, 1998; JONASSEN, D. H., GRABOWSKI, B. L.: Handbook of Individual Differences: Learning and Instruction. London: Routledge, 1993.

TEACHING READING SKILLS THROUGH CASE STUDY TECHNIQUE

Xayitova Muxlisa

student of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Foreign Languages

Scientific advisor: Ochilova Naila teacher of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Abstract: This article is about the techniques of teaching reading through case study technique, but also highlights the problems encountered in applied research and reading. Keywords: skill, understand, comprehension, teaching, technique, methods.

How to comprehend teaching is not easy. Teachers should have some knowledge of techniques to make students able to interpret or to understand the idea and thought of the whole text. Technique is implementation that which actually takes place in a classroom. It is particular trick, stratagem or contrivance used to accomplish an immediate objective. In order to complete tasks successfully, you should have knowledge, ability and competence. These qualities, known as skills, can be developed to help you gain expertise in a specific area. This expertise can translate into greater success in your career and other areas of life. Skill is a term that encompasses the knowledge, competencies and abilities to perform through life and work experiences and they can also be learned through study. Skills can also be measured, and levels determined by skill tests.

Reading is one of the main and important among the skills. It is a multifaceted process involving word recognition, comprehension, fluency, and motivation. It learns how readers integrate these facets to make meaning from print. Reading makes meaning from print. It requires that we: Identify the words in print a process called word recognition. Construct an understanding from them a process called comprehension.

Reading instruction in the early classes no longer focuses on the ability to read early. Curriculum analysis shows that students in the second grade of elementary school are required to be able to understand the text. There is also reading skill that students must master which is reading literal comprehension. The ability of students to read is one of the important factors of academic achievement because the reading materials are presented in written text. Students with learning difficulties have difficulty in understanding the reading material as it can be seen from the students' ability to re-convey the text-based on the questions given. One of the factors that influence students ' ability to read is the learning technique applied by the teacher. The teacher realizes that students have difficulties in understanding the text; in fact, the learning techniques applied by the teacher are not based on children's needs. This study aimed to describe the conditions of learning of reading literal comprehension by students with learning difficulties in elementary school. The method used in this study was qualitative using case study. Reading is a method of communication that enables a person to turn writing into meaning. Thera are some reading techniques and they are:

ü Scanning.

ü Skimming.

ü Active Reading.

ü Detailed.

ü Speed.

These techniques help learners to understand and have comprehension easily about the text. Additionally, for being more clear, understandable and especially to increase reading skill faster we can use case-study technique. Case study technique is an in-depth study of one person, group, or event. In a case study, nearly every aspect of the subject's life and history is analyzed to seek patterns and causes of behaviour. Case studies can be used in a variety of fields including psychology, medicine, education, anthropology, political science, and social work.There are a few different types of case studies that psychologists and other researchers might utilize;

• Collective case studies: These involve studying a group of individuals. Researchers might study a group of people in a certain setting or look at an entire community of people.

• Descriptive case studies: These involve starting with a descriptive theory. The subjects are then observed and the information gathered is compared to the pre-existing theory.

• Explanatory case studies: These are often used to do causal investigations. In other words, researchers are interested in looking at factors that may have actually caused certain things to occur.

• Exploratory case studies: These are sometimes used as a prelude to further, more indepth research. This allows researchers to gather more information before developing their research questions and hypotheses.

• Instrumental case studies: These occur when the individual or group allows researchers to understand more than what is initially obvious to observers.

• Intrinsic case studies: This type of case study is when the researcher has a personal interest in the case. Jean Piaget's observations of his own children are good examples of how an intrinsic cast study can contribute to the development of a psychological theory. The type of case study that is used depends on the unique characteristics ofthe situation as well as the case itself.

In my conclusion, if we focus on reading and writing from pre-school age, that is, from kindergarten age, and start teaching them with applied research techniques, I think their reading will not only be reading but also speaking, writing, and listening abilities also not to fail to develop.

REFERENCES:

1. J.J.Jalolov, G.T.Mahkamova, Sh.S.Ashurov ―English Language Teaching

Methodology‖ T:. – 2015

2. ―Merriam - Webster‖ dictionary, University of Texas at Austin. 1980y.

3. www.teachingchannel.com

4. www.verywell.com

XORIJIY MAMLAKATLARDA XUQUQ TIZIMI.

Tohirjonov Habibullo Tohirjon o‟g‟li

Andijon viloyati Yuridik texnikumi

Sud-huquqiy faoliyat 1 - bosqich talabasi

Annotatsiya: ushbu maqolada xalqaro huquqda umume‘tirof etilgan qoidalarning ustuvorligi, davlatlarning mavjud konstitutsiyaviy tuzumi, davlatlar o‘rtasidagi huquqiy tafovut tushunchalari va atamalari to‘g‘risida yozilgan.

Kalit so‟zlar: xalqaro, huquq, qoida, davlatlar, konstitutsiya, tuzum, atamalar.

Mamlakatimizda olib borilayotgan barcha ijtimoiy islohotlarning negizida asosiy bosh g'oya qilib yurt tinchligi va xalq farovonligi maqsad qilib olingan ekan, shubhasiz, xalqaro maydondagi tajribalarni o‗rganish va tegishli xulosalar chiqarish orqali bu maqsadlarga osonroq va jadallik bilan erishish mumkin. Xalqaro huquqda umume‘tirof etilgan qoidalarning ustuvorligini tan olgan holda hamda unga og'ishmay amal qilayotgan demokrattk davlatlaming konstitutsiyaviy huquqini o'rganish orqali, birinchidan, milliy huquqni yanada rivojlantirish imkoniga ega bo‗lsak, ikkinchidan, ushbu davlatlaming mavjud konstitutsiyaviy tuzumi to'g'risidagi tasavvurlarimiz xalqaro va millatlararo do'stlik rishtalarining mustahkamlanishiga asos soladi.

Davlat va jamiyat hayotini erkinlashtirish, inson va fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolatlari mexanizmini yaratish borasida jahondagi yetakchi davlatlardan andoza olish bilan birga, ming yillardan beri shakllangan milliy urf-odat va an‘analar, ajdodlarimizning boy merosini o‗zlashtirgan holda jamiyatimiz hayotini yanada demokratlashtirish imkoniga ega bo'lamiz.

Har qanday mamlakatning huquq tizimida konstitutsiyaviy huquqning o'ziga xosligi uning alohida tartibga solish predmeti bilan belgilanadi. Birinchi navbatda, biz konstitutsiyaviy huquq normalari nimalarni tartibga solishini aniqlab olishimiz lozim.

Konstitutsiyaviy huquq predmetini olib qaraydigan bo‘lsak, hech bir davlatda yagona huquq sohasi mavjud bo'lishi mumkin emas. Har bir davlalning huquq sohalari, tarmoqlari o‗z xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ammo barcha huquq tarmoqlari uchun konstitutsiyaviy huquq asos hisoblanadi.

Barcha davlatlaming konstitutsiyaviy huquqi, avvalo, tartibga solish predmeti bilan ajralib turadi. Masalan, barcha huquqiy munosabatlar – avvalo, ijtimoiy munosabat hisoblanadi. Masalan, oila huquqi - ota-ona, farzandlar orasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Yer huquqi yer egaligi va yerdan foydalanish qoidalarini o'zida mujassam etadi.

Konstitutsiyaviy huquq predmeti esa murakkab, shuningdek, ularni aniqlash qiyinroq kechadi. Umuman, konstitutsiyaviy huquq predmeti deganda, shunday ijtimoiy munosabat tushuniladiki, ular davlat, jamiyat va shaxs o‗rtasidagi munosabatlar yechimini topishda, davlat hokimiyatini amalga oshirishda vujudga keladi. Ijtimoiy munosabatlami tartibga solishda har bir davlat maxsus huquqiy normalarni doimiy ravishda ijod qiladi. Ushbu normalar maxsus apparat yordamida majburiy asosda qo'llanishi ta‘minlanadi. Xuddi shu huquqiy normalar tizimida shunday asosiy normalar ajralib turadiki, shular asosida davlat mexanizmi ta‘minlanadi. Xuddi shu normalar konstitutsiyaviy huquqning asosi hisoblanadi.

Davlatlar o‘rtasidagi huquqiy tafovut tushunchalar va atamalarning o‘ziga xosligida ham namoyon bo‘ladi. Konstitutsiyalar, qonunlar, kodekslarning tarkibi bir- biriga o‘xshamaydi, agar ularni tarkibiy qismlarga ajratish, birinchi hujjatning ayrim qismlari bilan bog‘lanish usullari, ichki yo‘llanmalar boshqa tuzilmalarning hujjatlarini o‘rganayotganlar uchun qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin bo‘lsa, ularni nusxalash yoki tanqid qilishga urinadi. Bular bir xil ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning turli xil usullari hisoblanadi. Qayerdadir ruxsat berilgan joyda ro‘yxatdan o‘tish, qayerda bo‘lsa ham yuridik shaxslarni tashkil etish to‘g‘risida xabar berish tartibi qo‘llaniladi. Agar Rossiyada davlat tomonidan qo‘llab –quvvatlash, imtiyozli soliq rejimi ustunlik qilsa, Yaponiyada kichik biznesni rag‘batlantirish. Shveytsariyada esa ayrim faoliyat turlari uchun rag‘batlantirish – rag‘batlantirish rejimlariga yo‘naltirilgan.

АQSh 1776 - yil 4 - iyuldа Аngliyadаn mustаqillikkа erishgаn vа shu kuni ikkinchi Qit‘а Kоngrеssi yangi dаvlаtning tаmаl tоshini qo‗ygаn hujjаt ―Qo‗shmа Shtаtlаr mustаqilligi to‗g‗risidаgi Deklaratsiyasi‖ni e‘lоn qilgаn.

АQShdа qоnunchilik hоkimiyati оrgаni Kоngrеss ikki pаlаtаdаn tаshkil tоpgаn. Vаkillаr pаlаtаsi - 435 dеputаtdаn ibоrаt bo‗lib, u mаjоritаr sаylоv tizimi аsоsidа ikki yil muddаtgа sаylаnаdi. Sеnаt hаr bir shtаtdаn оlti yil muddаtgа sаylаnаdigаn yuz nаfаr sеnаtоrdаn ibоrаt. Hаr ikki yildа sеnаt а‘zоlаrining uchdаn bir qismi rоtаtsiya (аlmаshtirilib) qilib turilаdi. Kоngrеss fаоliyati аsоsаn, undаgi оltmishdаn оrtiq qo‗mitа tоmоnidаn аmаlgа оshirilаdi.

Kаnаdа Buyuk Britаniya bоshchilik qilаdigаn Hаmdo‗stlik tаrkibigа kirаdigаn dаvlаt hisоblаnаdi. Kаnаdа dаvlаt tuzilish shаkligа ko‗rа - tаrkibidа 10 tа vilоyat (prоvinsiya) vа 2 tа hududdаn ibоrаt bo‗lgаn fеdеrаtiv dаvlаtdir. Hаr bir vilоyatning o‗z Konstitutsiyasi, sаylаb qo‗yilаdigаn lеgislаturаsi (pаrlаmеnt), hukumаti mаvjud. Vilоyatlаrgа mаrkаziy hоkimiyat tоmоnidаn tаyinlаnаdigаn lеytеnаnt - gubеrnаtоrlаr bоshchilik qilаdi. Vilоyatlаr mustаqil hаl qilishi mumkin bo‗lgаn mаsаlаlаr dоirаsi qоnunchilik tаrtibidа bеlgilаb qo‗yilgаn (sоg‗liqni sаqlаsh, ijtimоiy tа‘minоt, vilоyat hududidаgi tаbiiy rеsurslаrdаn fоydаlаnish, sоliq mаsаlаlаri).

Kаnаdа Konstitutsiyasi yagоnа hujjаt bo‗lmаsdаn, bаlki bir qаtоr qоnunchilik аktlаridаn tаshkil tоpgаn. Ulаr quyidаgilаr: 1774 - yilgi Kvеbеk qоnuni, 1791 - yilgi Konstitutsiyaviy qоnun, 1840 - yilgi Kаnаdаni birlаshtirish to‗g‗risidаgi qоnun, 1867 - yilgi Britаniyaning Shimоliy Аmеrikаsi to‗g‗risidаgi qоnun, 1982 - yilgi Konstitutsiyaviy qоnun vа huquq hamda erkinliklаr to‗g‗risidаgi Xаrtiya.

Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, Konstitutsiyaviy huquqning mazmuni inson va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklariga qaratilgandir. Negaki, shaxslarning faktik holati orqali jamiyat va davlat hayotini aniq tasavvur qila olamiz. Davlat boshqaruv va tuzilish shakli, siyosiy rejim, demokratik institutlar, xorijiy mamlakatlarda parlament, hukumat hamda davlat boshlig'ining maqomi, sud hokimiyati va unga ko'maklashuvchi organlarning faoliyatini o‘z ichiga oladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‟YXATI:

1. Конституционное право зарубежнмх стран. Л.М. Энтина. - М.: Издательская группа НОРМА-ИНФРА М, 1999.

2. Конспггуционное право Учебник для вузов М.В. Баглая, 2005

3. Конституционное право схемм, комментарии. Учебное пособие. - М.: Юриспруденция, 1999.

4. Ковешников Е.М., Конституционное право стран Содружества Независимнх Государств. М.:Норма, 1999.

5. https://n.ziyouz.com/

6. https://fayllar.org/

СЫННАН ШЫҢДАЛА ТҤСКЕН-ШЫҢҒЫС АЙТМАТОВ

Абдурахманова Асем Ерғали қызы

Ташкент облысы Шыршық мемлекеттік педагогика институты Қазақ тілі әдебиеті бағытының 1-студенті

Ғылыми жетекші: Жандос Абдазимович Байзаков

Аннотация: Шығармаларында өмір шындығын сипаттаған, көркем оброздың рухын айқындай тҥскен, ұлттың жанкҥйер азаматы. Қазақ аулына іргелес ортаның ақиық жазушысы, ойшыл да данагөй, ҥлгі тұтарлық аға ұстаз.

Кілтті сөздер: социалист, қарбалаң, саяхат, сыр шерту, творчество, талант тасқыны, қайсар мінез.

Annotation: He is fan of the nation, describing the realities of the life in his works, clearly defining the selfless man of the people. He is a writer of the Kazakh village, a thinker and a sage an exemplary senior teacher.

Keywords: socialist, travel, click cheese6 creatively, an influx of talent, tenacious behavior.

Еңбек жанды адам ҥнемі өзіне-өзі сұрақ қоюмен болады да, ал басқалар ондай сұрақтарға қашанда дайын жауап тауып алады.

Шыңғыс Айтматов

Қазақ, қырғыз халқына ӛте-мӛте жақын жазушы, социалистік Еңбек Ері-Шыңғыс Айтматов 1928 жылы 12 желтоқсанда Шекер (Қырғыз Республикасы Талас ӛңірі) елді мекенінде дүниеге келген. Шыңғыс Айтматовтың ӛмірі мен қызметіне қысқаша тоқталатын болсақ, жазушы Қырғыз институтында оқып ӛз білімін жалғастырады. Қырғыздағы ауыл шаруашылдық институтын 1953 жылы бітіріп, зоотехтик болып Қазақстанның Жамбыл облысында жұмыс істеген. Мәскеудегі Жоғарғы әдебиет курсына 1956-1958 жылдары тыңдаушы, «Летературный Киргистан» журналына

1959-1960 жылдары редактор, «Правда» газетінің 1960-1965 жылдары Қырғыстандағы меншікті тілшісі, Қырғыстан Киноматографистер одағына 1965-1986 жылдары тӛраға, Қырғыстан жазушылар одағы басқармасының тӛрағасы болып 1986 жылы, 1988 жылы «Иностранная литература» журналының Бас редакторы болып қызметтер істеген. Шыңғыс Айтматовтың ӛмірі де, шығармашылдық жолы да жас ұрпақ үшін үлгі-ӛнеге екені баршаға мәлім. Оның шығармалы ауыл шаруашылығына саяхат, жазған әңгімелері соғыстың қарбалаң уақыт сипаты десек дәлірек келетін сияқты. Жазушының шығармалары ӛзгеше леп, ӛзгеше бағыт кӛрсететін жол болып, ащы шындықты жасырмай әшкерелеу оның әдебиетке деген ойының ұшқырлығының биік екенің кӛрсетеді. Шыңғыстың шығармалары бастан-аяқ қазақ халқымен тығыз байланысты. Сонау «Жәмила», «Гүлсары», «Ақ кеме», «Ғасырдан да ұзақ күн», «Жанпида» сияқты барлық дерлік туындылары қырғыз халқынан гӛрі, қазақ халық кӛркем оброздарының рухын баяндаған. Ш. Айтматовтың алғашқы туындылары «Әшім», «Сыпайшы», «Ақ жауын», «Мұрап», «Байтамтал бойында», «Аспалы кӛпір»,

«Ботагӛз», «Шынарым менің, шырайлым менің», «Құс жолы», «Қош бол Гүлсары», «Қызыл алма», «Атадан қалған тұяқ», «Ақ кеме», «Ерте қайтқан тырналар», «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл тӛбет», «Боранды бекет», «Жан пида», «Кассандра таңбасы», «Құс басындағы аңшының зары», «Таулар құлағанда» болып жалғасады.

«Адамзаттың Айтматовы» аталып кеткен ақынның артынан қаншама еңбегін бағалап, сұрыптап қарайтын болсақ ана мен баланың жан сырын, риясыз ақ пейілін кӛруге болады. Әдебиет әлеміндегі повесть, әңгімелері адам жанының ой құдыреті мен құпияларын ашудың толқыны, сырын терең үйренудегі ерекше үлгісін таныта білді.

Шыңғыс Айтматовтың ӛмір баяның тӛрт кезеңге топтап, бӛліп кӛрсетуге болады.

1928-1941. Балалық шағы, соғыс кезеңі. Ӛмірді танып білу мектебі.

1947-1957. Оқып үйрену, әлемдік әдебиеттің үлгілерімен танысу. Жазушы кӛзқарастарының қалыптасу кезеңі.

1957-1964. Шығармашылдық ізденіс жолы. Суреткер дәрежесіне кӛтерілу.

Осылай шығармашылдыққа кӛңіл бӛлсек, оның ең алғашқы кӛлемді шығармалары 1967 жылдардан бері қарай есімін бүкіл елге танытқан туындылар дүниеге келген. Әлем халықтарының тілдеріне аударылып, ӛз оқырмандарын тауып, ӛшпес аты қалды. Жазушының бір сұхбатында: «Ӛз басым ӛзге елге сапарға шығып, ӛзге жұрттың табалдырығын аттай қалсам, әрқашан қасиет тұтып ӛзіммен бірге қастерлеп алып жүретін екі түрлі ұлттың асылым бар. Бірі: «Манас», бірі Мұхтар Әуезов. Бұл екеуі менің қандас халықтарымның мерейі. Осы екеуіне иек артсам болғаны, жат жұрт арасында жалым күдірейіп шыға келеді»,-деп тебірене толғанады. Осындай сӛздердің тӛркінінде Қазақ, Қырғыз туысқан түбі бір халық екенінің дәлелі болып, жастайынан екі халықты бір деңгейде ортақ зерттей жүріп, бір-бірінен айырмай етене жақын араласып, жақын ортақ санаған.

Оның творчествосына кӛбірек назар аударсақ, қыз келіншектерге, әйел теңсіздігі, әйелдердің қоғамдағы ӛмірі туралы сыр шерткенің байқауымызға болады. Мысалы «Жәмила» атты туындысы нағыз ауылдың кӛрінісін суреттеп, соғыс уақытының азабын, қиыншылықтарын ашып кӛрсеткен. Әйелдің ӛз бақыты үшін күресуі туралы ой ӛрбіген. Сұрапыл соғыстың арқасы ма, әлде әйелге кӛңіл бӛлмеудің арқасы ма мекен, әйелдің ӛз бақыты үшін күресі болғандай-ақ. Шығарманы оқи отырып әр адам ӛзіне рухани байлық алып, жан тыныштығын сезінеді. Еуропа стиліне ұқсас әдебиетке ӛзгеше, басқа бір екекшелік әкелгендей бұл шығарма басында сынға ұшырағаны рас. Бойындағы бүкіл талант тасқыны, кӛркем сӛз шеберлігінің арқасында Жәмила қыз суреткер қаламынан, кӛркем әдебиет дүниесіне танылған. Таза ойлы, құдіретті күш иесі, рухани жан дүниесі терең, тӛзімді, бойындағы қайсар мінезді, намысшыл, адамгершілік қасиеті мол, аяулы, ардақты әйелдер бейнесінің қайсысын болса да алсақ ана құдіретіне еріксіз кӛзімізге жас толып, бас имеуге болмас. Тоқсан ауыз сӛздің, тобықтай түініне келсек Шыңғыс Айтматов жайлы қаншама мәліметтер айтуымызға болады. Оның әдебиеттегі әлемін біртұтас кейде ұдайы оқып, салыстырсаң ғажап бір алтын тамыр ӛзектестігінің мәңгілік тамыр жайғанына кӛңіл бӛлесін. Ш. Айтматовтың шығармашылдық жолының жұмбақтылығы, шығармашылдық мүмкіндіктерінің мол болғандығы әрі ақынның қарапайымдылығына тағы да кӛз жеткіземіз. Жазушының кӛргендері мен ой түйгендері ӛмір туралы, қоғам, адам қалыптасуына жазушылық пікір қалыптастырды, ӛмірдегі ұшраған шындық бейнесіне бетпе-бет келгенде, сол кӛзқарас тұрғысынан бақылауды әдетке айналдырды. Тағы да айта кетерлік жәйт ұлы суреткердің әлімі, яғни ойының ұшқырлығы сан түрлі ғажап туындаларды жаратуға ықпалын тигізді. Шыңғыстың шығармаларының басты айбыны не дегенде, оның қайталанбас құдіреттілігі, халықтық мифтер түп-тамырымен шырмалып, шымыр келетіндігі десек артық айтқанымыз емес.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ (REFERENCES):

1. Отырар. Энциклопедиясы.-Алматы. «Арыс» баспас, 2005.

2. Абай. Энциклопедиясы.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы.

3. Жас Алаш-2000ж. 8 тамыз. Шығыстың Шыңғыс Айтматов.

4. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы- Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011жыл.

ХОРАЗМЛИК СОВЕТ ИТТИФОҚИ ҚАҲРАМОНЛАРИ

Аллаберганов Шерали Йўлдашевич

Урганч давлат университети ѐшлар билан ишлаш, маънавият ва маърифат бўлими бошлиғи, PhD.

1941-45 йиллар давомида 67 мингдан зиѐд хоразмлик фронтга жўнади. Шундан 34782 кишига ўз юртига қайтиб келиш насиб этмади. Уруш жангоҳларида жасорат кўрсатган 6993 нафар хоразмлик жангчи хукумат орден ва медаллари билан тақдирландилар. Шулардан 3 та жангчи Сатим Нурметов, П.И.Сизов, Гатаулла Салихов Совет Иттифоқи Қахрамони деган олий унвон билан, биттаси Рахим Авезмуратов "Шуҳрат‘‘ орденининг 1,2,3 даражалари билан тақдирландилар.^{^[9]}

Совет Иттифоқи қаҳрамони Сатим Нурметов 1924 йилда Хива шаҳрида туғилган. Фронтга жўнаш арафасида Хива электр станциясида электр монтѐри бўлиб ишлаган. 1943 йил апрель ойида ҳаракатдаги Қизил Армия сафига чақирилган, Запас полкида қисқа муддатда ҳарбий тайѐргарликдан ўтгач, Сатим Нурметов жанггоҳнинг олдинги линиясига жўнатилди. Биринчи жангдаѐқ у оѐғидан ярадор бўлди. Даволаниб госпитальдан чиққач; 13-гвардиячи ўқчилар корпусининг 51-сапѐрлар батальонига юборилди. Бу ерда у иккинчи бор ярадор бўлишига қарамай жанг майдонини ташлаб кетмади. Шу батальон сафида Перейкопни, Евпаторияни, Севостопольни душмандан озод қилишда қатнашди. Перейкопни штурм билан олиш пайтида кўрсатган жасорати учун ―Жасорат‖ медали билан, Сапун-горани олишдаги жасорати учун эса учинчи даражали ―Шуҳрат‖ ордени билан тақдирланди.

Севостополни озод қилгач, Сатим Нурматов хизмат қилган 13-гвардиячи ўқчилар корпуси Варшава томон йўл олдилар. С.Нурметов Шаулайни, Вильнюс, Клайпеда ва бошқа шаҳарларни озод қилишда фаол иштирок қилди. 1945 йил февралида Неман дарѐсини муваффақиятли кечиб ўтишдаги жанговор хизматлари учун С.Нурметов иккинчи даражали ―Шуҳрат‖ ордени билан тақдирланди.

Сатим Нурматов ўзининг олий даражадаги жасоратини шарқий Пруссия ҳудудида жойлашган йирик саноат ва денгиз форти шаҳри Кенигесбергни озод қилиш пайтида намоѐн қилди. 1945 йил 6 апрелда Кенигесберг шаҳрини штурм қилиш бошланди. Бу жангда катта сержант Сатим Нурматов жанговор вазифаларни бажаришда бир неча бор жасорат кўрсатди. 7 апрель 1945 йилда катта форт шаҳрининг шимолий-ғарбий қисмида кичик лейтинант Родителев бошчилигида жанг қилаѐтган штурм гуруҳи тўсатдан душман оғир артеллерияси ўрнатилган жойга бориб қолди. Душман артеллерияси тинмай ўқ ѐғдириб, бизнинг қўшинларимизни олдинга силжишига имкон бермаѐтган эди. Командирни буйруғи билан Сатим Нурматов ѐнида бир неча солдат билан душман батареяси турган жойни орқа томонидан келиб, қўққисдан фашистларга ташландилар. Сатим Нурматов душман офицерини отиб ўлдирди, бир қанча фашистлар қўлини кўтариб, таслим бўлдилар, қолганлари ўз тўпларини ташлаб қочиб кетдилар. Бироқ онгига келган душман қўлдан бой берган пушкаларни қайтадан қўлга киритишга уринди. Аммо кечиккан эди. Чунки Совет қўшинлари бу ерга яқинлашиб келган эдилар. Сатим Нурматов бошчилик қилган сапѐрлар томонидан душман артеллерияси жойлашган истеҳкомни эгалланиши Кенигесберг учун бўлган жангни муваффақиятли якунланишида катта аҳамиятга эга бўлди.

19 апрель 1945 йилда гвардия сержанти Сатим Нурматов собиқ СССР олий Совети Президиуми фармонига мувофиқ Совет иттифоқи қаҳрамони олий унвони билан мукофотланди. Уруш тугагач ҳам Сатим Нурматов Совет Армияси сафида хизматни давом қилдирди. Сатим Нурматов 1945 йил 24 июнда Москва шаҳрида ўтказилган Ғалаба парадида Хоразмлик жангчиларнинг вакили сифатида иштирок этди. У капитан ҳарбий унвонида истеъфога жўнатилди.

Сатим ака Нурматов ўз она юрти Хоразмга қайтгач, янги куч-ғайрат билан тинч қурилиш ишларида фаол қатнашди. У Ҳазарасп район ижроия қўмитасининг раиси, Урганч ѐғ ва сут заводларининг директори, вилоят текстилторги бошлиғи лавозимларида ишлади. Сатим ака Нурматов умрининг охиригача (у 1994 й, вафот этди) уруш ветеранлари фаолиятида, ѐшларни ватанпарварлик руҳида тарбиялаш каби фахрли ишларда фаол қатнашиб келди.

Совет Иттифоқи Қаҳрамони Гатаулла Салихов 1924 йилда туғилган, миллати татар, 1942 йилда Урганч райвоенкомати томонидан совет армияси сафига чақирилган. Сержант Г.Салихов 513 - ўқчилар полкининг 129-ўқчилар дивизиясидаги ўқчилар бўлимининг командири бўлиб хизмат қилди.

1943 йил 12 июнь тонг отар чоғида Орѐл шаҳри остонасида турган совет қўшинларининг бир гуруҳи ҳужумга тайѐрланмоқда эди. Ротанинг ўнг қанотида ҳаракат қилаѐтган Г.Салихов бўлимига 240,2 тепалигида жойлашган душман траншейни эгаллаш вазифаси топширилди.Артеллерия тайѐрлаганлигидан кейин Г.Салихов ўз жангчиларини ҳужумга кўтарди. Бироқ душман томонидан ѐғаѐтган пулемѐт ўқлари ҳужумини вақтинча тўхтатишга мажбур қилди. Душман ҳужумга ўтмасдан олдин, тезкорлик билан ҳаракат қилиб, унинг пулемѐтчилари яширинган уясини йўқ қилиш зарур эди. Салихов жангчилари яширин судралиб бориб душман пулемѐтлари жойлашган ерга яқинлашдилар ва фашистларга қарши ўқ очдилар. Душман пулемѐтлари овози ўчирилди, пулемѐтчилари эса тор-мор қилинди. Ҳужумга кўтарилган совет жангчиларига қарши кутилмаганда иккинчи душман пулемѐти ўқ оча бошлади. Салихов жангчилари яна ерга ѐтиб, эмаклаб, иккинчи душман пулемѐтига яқинлашиб бордилар ва бир зарб билан уни ҳам йўқ қилдилар.

Энди фашист пулемѐтчилари тўдасини йўқ қилишни ва жангга команда берилишини кутиб ѐтган совет жангчилари бамалол ҳужумга ўтишлари мумкин эди. Бироқ ҳужумга ўтишга команда бўлмади. Чунки ҳужумга ўтишга буйруқ берувчи рота ва взводларнинг командирлари жангда ҳалок бўлган эдилар. Салихов комбат билан боғланиб, рота командирлигини ўз зиммасига олди ва жангчиларни ҳужумга кўтариб, душман эгаллаган тўрт километргача масофадаги ҳудудни озод қилди.

Гатаулла Салихов собиқ СССР олий Совет Президиумининг 1943 йил 27 август фармонига мувофиқ жангоҳларда кўрсатган жасорати ва мардлиги учун Совет Иттифоқи Қаҳрамони олий унвони билан тақдирланди. Гатаулла Салиховнинг отаси шундай ѐзади: ―Яқинда,марказий ва махаллий газеталарда СССР Олий совети Презендиумининг ―Қизил Армиянинг генераллари,офицерлари ва сежантлари составларига Совет иттифоқи қахрамони унвони бериш хақида‖ги 1943 йил 27 август фармони босилиб чиқди. Мен бу фармондан ўғлим,сержант Гатаулла Солиховга Совет иттифоқи Қахрамони унвонини берилгани ҳамда Ленин ордени ва ―Олтин Юлдуз‖ медали топширилганини ўқиб билдим. Жонимдан ҳам ортиқ кўрган фарзандим хақида бу каби улуғвор хушхабар эшитиб бошим кўкларга етди. Ўғлимнинг ботирлигини ва ватанга қахрамон фарзанд етиштириб беришдаги менинг оталик тарбиявий мехнатимни тақдирлаган совет хукуматидан минг қатла миннатдорман.

Ўғлим Гатаулла! Сенга оталик насиҳатим: ҳукуматимизнинг улуғ мукофатига бундан кейин ҳам кун сайин кўпроқ немисни ўлдириш билан жавоб бер. Овчилар союзининг қоидаларига кўра, ѐввойи чўчқаларни йилнинг маълум мавсумларида отиб овлайдилар. Аммо ўғлим,сенинг ўзинг яхши биласанки, одам қиѐфасидаги ва гитлерчи деб аталган немис кишилик учун ҳар қандай қандай йиртқич ҳайвондан ҳам қўрқинчли бир бало. Маданият ва кишиликнинг тинч, хушбахтли ҳаѐтининг ашаддий душмани бўлган немис фашист чўчқаларни йилнинг 12 ойида, кечаси ҳам, кундузи ҳам, қаерда тўғри келса шу ерда хеч аѐвсиз қир. Ўғлим! Биз учун қайғурма. Ҳали шу вақтгача моддий жиҳатдан ҳеч қийинчиликка учрамадик. Маҳаллий ташкилотлар қўлларидан келганча кўмаклашиб турубдилар. Сен хизмат қилаѐтган Қизил Армиянинг немис босқинчилари устидан тезроқ ғалаба қозонишни яқинлаштириш учун мамлакат ичкарисидаги кўп миллионли халқлар қаторида зўр бериб меҳнат қилаѐтирман^{^[10]}.

Уруш тугагач Г.Салихов ҳарбий пиѐдалар билим юртини тугатади. У подполковник унвонида истеъфога жўнатилди. Москва шаҳрида яшаб, шу шаҳардаги олийгоҳларда ишлади.^{^[11]}

Совет Иттифоқи Қаҳрамони Сизов Пѐтр Иванович (жангда ҳалок бўлгач қаҳрамонлик унвонига тақдим этилган) 1909 йилда Мелитополь районида туғилган, миллати рус, совет Армияси сафига Урганч райвоенкомати томонидан 1942 йилда чақирилган. Фронтга чақирилмасдан илгари у Хоразм вилояти статистика бошқармасида ишлаган. Гвардиячи капитан Сизов 71- гвардиячи ўқчилар полкининг 24-гвардиячи ўқчилар дивизияси парторги лавозимида хизмат қилган.

1944 йил 20 октябрдан 21-октябрга ўтиш оқшоми Сизов хизмат қилаѐтган полк душманни кенг фронт бўлиб ўз траншейларидан ҳайдаб ўша ҳудудда жойлашган тепаликда ўрнашиб олиб, гитлерчиларни қарши ҳужумини кутмоқда эдилар. Шарқий Пруссия билан чегарадош Неман дарѐси яқинида жойлашган бу тепалик муҳим ҳарбий аҳамиятга эга эди. Бироқ душман томонидан ҳеч қандай ҳаракат бўлмади.

Совет разведкачилари ҳабарига кўра бизнинг қўшинларимиз ҳаракат қилаѐтган жойда фашистлар учрамаганлиги кўрсатилди.

Жанговор саф тортиб бораѐтган рота орқасида бораѐтган П.И.Сизовнинг бирданига аҳоли яшайдиган пункт орқасида яширинган фашист пулемѐтчиларига кўзи тушди. Бизнинг қўшинларимизни душман қуршовида қолганлигини сезган П.И. Сизов дарҳол қарорга келди: белбоғига бойлаган иккита гранатани ечиб, душман пулемѐтчилари томон бирин-кетин ирғитди. Шу дақиқанинг ўзида фашист солдати ҳам Сизов томон битта граната отиб улгурган эди. Бу жангда фашист пулемѐтчилари ҳам, Сизов ҳам ҳалок бўлдилар. Ўзининг қаҳрамона ҳаракати билан Сизов Совет кўшинларини олдинга силжишини таъминлади.

1945 йил 24 мартда СССР Олий Совети Президиуми фармонига биноан Сизовга Совет Иттифоқи қаҳрамони Олий унвони берилди (вафотидан кейин). Питнак шаҳридаги бир мактабга ва Урганч шаҳридаги марказий кўчалардан бирига Сизов номи берилган.

Фашизмга қарши жангларда қатнашган юртдошларимиз номларини абадийлаштириш, ѐш авлодни мардлик, Ватанга меҳр ва садоқат руҳида тарбиялаши шак-шубҳасиздир. Зеро, ҳар бир шахс бугун озод юртимизда ҳукм сураѐтган тинчлик ва барқарорликнинг қадрига етиши керак.

БОШҚАРУВ ПЕРСОНАЛИ МЕҲНАТИДА ФУНКЦИОНАЛ ЁНДАШУВ

Дедажанов Б. Н

НамМТИ, и.ф.н., доцент

Холмирзаева Қ. Х

НамМТИ, магистрант

Аннотация: Мақолада бошқарув персонали меҳнатида самарали функционал ѐндашувнинг долзарблиги, унинг турлари ва афзаллиги ѐритиб ўтилган.

Калит сўзлар: функционал ѐндашув, прогнозлаш, лойиҳалаштириш, мотивация, ташкилотлар, ўқитиш.

ФУНКЦИОНАЛЬНЫЙ ПОДХОД ТРУДА УПРАВЛЕНЧЕСКОГО ПЕРСОНАЛА

Дедажанов Б.Н

НамИТИ, к.э.н., доцент

Холмирзаева К.Х

НамИТИ, магистрант

Аннотация: В статье подчеркивается важность эффективного функционального подхода, его виды и преимущества труда управленческого персонала.

Ключевые слова: функциональный подход, прогнозирование, проектирование, мотивация, организации, обучение.

Кириш. Ҳар қандай замонавий ташкилотларда бошқарув ходими меҳнатини баҳолаш энг муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Бугунги кунда корхоналарда меҳнат салоҳиятини бошқариш, улардан самарали фойдаланиш ҳозирги замонга мос бошқарувни талаб этмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиѐевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида ―...ҳар бир тармоқ, соҳа, вилоят ва туманда яратилган тадбиркорлик субъектлари ва янги иш ўринлари, ана шу тузилмалар раҳбарлари фаолиятини баҳолашда энг асосий мезон бўлади...‖ – деб таъкидлаб ўтдилар.

Демак, корхона бошқарувида ходимларнинг сони, салоҳияти, шаклланиши, ривожланиб бориши, таркибий қисми муҳим аҳамият касб этади. Раҳбар ходимнинг ўз функцияларини тўғри бажариши корхонанинг умумий иқтисодий натижаларига таъсир кўрсатиб, бошқарув функцияларини тўғри ва самарали олиб бориш долзарб масалалардан ҳисобланади.

Асосий қисм. Корхона ва ташкилотларда раҳбарлик функциялари бир қатор олимлар, А.Файол, Л.А.Костин, Р.А.Белоусов, П.В.Забелин, И.П.Волков,

Е.С.Кузьмин, Г.С.Никифоров, Н.Қ.Йўлдошев, О.А.Ариповларнинг илмий тадқиқотларида ўрганилган. Ёндашувларга кўра бошқарув персонали меҳнати функционал ѐндашувга кўра 12 га ажратилади:

1) билиш - инсон, гуруҳ, ташкилот, унинг ички ва ташқи муҳити, ҳақиқий бошқарув ҳолатини билиш;

2) прогнозлаш - бошқариладиган ўзгарувчилар ривожланишининг асосий йўналишлари ва динамикасини аниқлаш;

3) лойиҳалаштириш – миссиянинг таърифи, ташкилотнинг мақсад ва вазифалари, дастурлаш ва фаолиятни режалаштириш;

4) алоқа ва ахборот – алоқа тармоқларини шакллантириш, тузиш ва сақлаш, йиғиш, ўзгартириш ва бошқариш учун зарур бўлган ахборотларни алоқа тармоқларига йўналтириш;

5) мотивация - рационал таъсир бошқарув субъект ва объект фаолиятининг йўналишини белгилайди, умумий фаолликка ундайди;

6) раҳбарлик - корхона фаолиятига доирасида ташкилий битимлар тузиш, таклиф қилинган қарорлар ва уларнинг оқибатлари учун масъулиятни ўз зиммасига олиш;

7) ташкилотлар - бошқарув мақсад ва вазифаларини амалга ошириш;

8) ўқитиш - ташкилот ходимларига зарур билим, кўникма ва малакаларни узатиш;

9) ривожланиш - шахс ва гуруҳнинг психологик ўзгарувчиларининг мақсадга мувофиқ ўзгариши;

10) баҳолаш - шакллантириш ва қўллаш фаолият нормалари ва стандартлари;

11) назорат - ташкилотнинг ҳақиқий ҳолатини бошқарув мақсадларига мувофиқлигини акс эттириш;

12) тузатишлар – мақсадлар ва бошқарув дастурига керакли ўзгаришларни киритиш.

Функционал ѐндашувда раҳбарнинг ташкилий фаолиятига асосий вазифалари доирасида қаралади ва функционал ѐндашувнинг афзаллиги раҳбарнинг ҳақиқатдаги фаолиятининг таҳлилига асосланади.

Хулоса ва тавсиялар. Бизнинг фикримизча, функционал ѐндашув раҳбар меҳнатининг объектив баҳолаш мезонларини ваколатларини тўғри бажариш учун талаб қилинадиган касбий билим, кўникма ва қобилиятларга қўйиладиган талаблар асосида мезонлар гуруҳини шакллантиришга имкон беради. Раҳбар бошқарувида функционал ѐндашув самарасини оширишда: замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш малакасини ошириши, ўз фикрларини етказа олиш қобилиятни ривожлантириш, ўз фаолиятини танқидий баҳолашни шакллантириш, мижозлар ва ҳамкорлар билан ишлаш қобилиятини ривожлантириш, доимий касбий малакаларни ривожлантириб боришни тавсия этамиз.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:

1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиѐевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. ―Халқ сўзи‖ 2020 йил 25 январь, №19 (7521).

2. Забелин П.В. и др. ―Предпринимательский менеджмент‖. Учебнопрактическое пособие. М.: ПРИОР. 1999.

3. Йўлдошев Н.Қ., Набоков В.И, Арипов О.А., Аҳмедов О.Менежмент назарияси.Наманган.:2016 й. -436 б.

4. Костин Л.А. Повышение эффективности труда в новых условиях хозяйствования. – М.: «Мысль», 1984. – С. 39.

5. Труфанова Т.А. Критерии оценки работы управленческого персонала. Социально-экономические явления и процессы. № 12 (046), 2012. 316- 325 с.

6. Управление экономикой: Словарь / Под ред. Р. А.Белоусова.- М.,1999.

БОШҚАРУВ ПЕРСОНАЛИ МЕҲНАТИДА МУВАФФАҚИЯТГА ЭРИШИШ

СИФАТЛАРИ

Дедажанов Б. Н

НамМТИ, и.ф.н., доцент

Холмирзаева Қ. Х

НамМТИ, магистр

Аннотация: Мақолада бошқарув персонали меҳнатининг муваффақиятга эришишдаги сифатлари ва ѐндашувлари баѐн этилган. Шунингдек, раҳбарликка хос сифатларни шакллантириш тавсиялари ишлаб чиқилган.

Калит сўзлар: бошқарув персонали меҳнати, раҳбар муваффақияти, ташкилот қадриятлари, ишга доир сифатлар .

КАЧЕСТВА ДОСТИЖЕНИЯ УСПЕХА В ТРУДЕ УПРАВЛЕНЧЕСКОГО

ПЕРСОНАЛА

Дедажанов Б.Н

НамИТИ, к.э.н., доцент

Холмирзаева К.Х

НамИТИ, магистр

Аннотация: В статье описываются качества и подходы труда управленческого персонала в достижении успеха. Также даны рекомендации по формированию качеств, присущих руководству.

Ключевые слова: труд управленческого персонала, успех руководителя, ценности организации, качества присущие работе.

Кириш. Маълумки ҳар қандай фаолият тури бошқарув асосида қурилади, чунки шу фаолиятни амалга оширишда кўзланган мақсадга эришиш, бажариладиган вазифаларни тақсимлаш, ижросини назорат қилиш, шунингдек, муваффақиятга эришиш учун шу фаолиятда иштирок этувчилар манфаатларини ҳимоя қилиш, рағбатлантириш чора тадбирлари бошқарув жараѐнида ташкил этилади ва мувофиқлаштирилади. Бошқарувчи фаолиятида муваффақиятга эришиш учун бир қатор сифатларга эга бўлиши керак.

Бугунги кун раҳбарида, танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик ҳар бир раҳбарни – бу Бош вазир ѐки унинг ўринбосарлари бўладими, ҳукумат аъзоси ѐки ҳудудлар ҳокими бўладими, улар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиб қолиши керак. Демак, бундай сифатларга эга бўлиш бошқарув ишининг иқтисодий натижасида катта рол ўйнайди.

Асосий қисм. Кўплаб тадқиқотларга кўра бошқарувнинг муваффақияти бошқарув услуби ва хулқ-атвор меъѐрларига боғлиқдир. Р.Стогдиллнинг таърифича, раҳбар муваффақияти унинг интеллектига, билим даражасига, жамият ҳаѐтидаги иштирокига ва ижтимоий-иқтисодий мавқеига боғлиқ. Г.Кунц ва С.О.Доннеланинг фикрича эса, раҳбар муваффақияти ақлий қобилият, шунингдек мантиқан таҳлил қилиш, бошқариш истагига эга бўлиши ва чиқишимли ҳамда ҳақиқатгўйликда бўлади.

Машҳур америкалик бизнесмен Ли Якокка менежернинг одамлар билан самарали муносабатда бўла олиши, уларни характерларини билиши, бошқаларга топшириқлар бера олиши ва ишга одамларни руҳлантира олиши каби бир қатор сифатларга эга бўлишлигини ажратиб кўрсатади.

Америка бошқарув тизимида менежер меҳнатини муваффақиятга эришишига кафолат берадиган бешта талабни ажратиб кўрсатади: соғлом фикр, ишни билиш, ўз кучига ишонч, ривожланишнинг умумий даражасини ошириш ва бошлаган ишни охиригача якунлаш қобилияти.

Фикримизча, бугунги менежерда қуйидаги сифатлар - тингловчилик, шахслараро муносабат, ташкилотчилик, нотиқлик, ташкилот қадриятларига эътиборлилик, қулай ижтимоий-руҳий муҳитни тутувчи, атроф-муҳит муҳофазасига эътиборли бўлиши кабилар бўлиши лозим.

Лекин ҳозирги кунга қадар менежернинг муваффақиятга олиб борувчи шахсий сифатларининг яхлит мезонлари шаклланмаган. Чунки, бу сифатлар иқтисодийижтимоий тизимнинг ўзгариши билан ўзгариб, шаклланиб боради.

Хулоса ва тавсиялар. Хулоса қилиб айтганда, менежер сифатлари ўзига хос хусусиятларга эга. Биринчидан, менежерлар бевосита ишлаб чиқаришда яъни моддий неъмат яратишда иштирок этмайди, балки жамоа маданиятини бошқариш ва уларнинг фаолиятини корхона олдига қўйган мақсадни амалга оширишга йўналтириш орқали ўз вазифаларини бажаради. Иккинчидан, менежерлар маданиятининг предмети- ахборотлар, воситаси эса ташкилий техника ҳисобланади. Учинчидан, менежерлар ҳар қандай ташкилотларнинг энг фаол, ўз касбини яхши биладиган ходимлар бўлиб, хўжаликнинг иқтисодий ҳолати, аъзоларининг турмуш даражаси кўп жиҳатдан уларнинг фаолиятига боғлиқдир. Бизнингча, менежерлар муваффақиятга эришишларида қуйидаги сифатларни такомиллаштириб боришлари мақсадга мувофиқдир: профессионаллик, ижодкорлик, ишга садоқатлилик, ностандарт фикрлаш, ташаббускорлик, инсонларга психологик таъсир эта олиш, стрессларга бардошлик, қабул қилган қарорларга жавобгарлик ҳисси, жамоада ва жамоада бирга ишлашга эҳтиѐжни сезиш ва бошқа шу кабилар.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:

1. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиѐевнинг мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маърузаси. 15.01.2017 й. https://president.uz/uz/lists/view/187

2. Кричевский Р. Л. Если Вы руководитель. М., 1993. С. 78.

3. Пищулин Н. П., Пищулин С. Н., Бетуганов А. А. Социальное управление: теория и практика: учеб. посо-бие: в 2 т. М., 2003. Т. 1. С. 461.

4. Психология менеджмента: учебник / под ред. Г. С. Никифорова. СПб., 2004.

5. Ҳайитов О.Э., Джалалова С.М. Бошқарув психологияси: Ўқув қўлланма. Олий ўқув юртлари магистратура босқичи талабалари учун // Проф. В.М.Каримованинг умумий таҳрири остида. – Т.: ТДИУ, 2008. – 184 б.

UO‟K 94(575.171)”1929/1959”

ҚОЗОҒИСТОН СУРГУНИДАГИ ХОРАЗМЛИКЛАР ТАҚДИРИ

Бекимметов Умиджон

Хоразм Маъмун академиясининг таянч докторанти

1929 йил иккинчи ярмидан Совет давлатида зўрлик ва кескин суръатларда коллективлаштиришнинг олиб борилиши жараѐнида ўртаҳол ва бадавлат деҳқонларга колхоз қурилиши йўлида синфий душман сифатида қарала бошланди.Ўзлари етиштирган маҳсулотни давлат белгилаган нархда сотишдан бош тортган,шунингдек ери,мулкини колхозга топширишни истамаган деҳқонларга ―қулоқ‖,уларни қўллаб қувватлаган, ѐки ҳамфикр бўлган қишлоқ аҳолисига нисбатан ―қулоқнинг думи‖деган тамғалар қўйилди.Айниқса, ―муштумзўр‖, ―қулоқ‖ сўзлари 1930 йилгача бўлган даврда ѐнма-ѐн, синоним сўз сифатида ишлатилган ва мафкура нуқтаи назардан душман тоифа сифатида кўрилган.Шу тарзда 1930 йилдан бошлаб қулоқлаштириш сиѐсати ва амалиѐти ҳам коллективлаштириш билан боғлиқликда олиб борилди.

Аввало Ўзбекистон қишлоқлари шароитида Россиядаги каби ―қулоқ‖ дея аталадиган ижтимоий табақа йўқ эди.Қолаверса, Совет давлати раҳбарлари орасида ҳам қишлоқдаги қайси ижтимоий табақаларни ―қулоқ‖ сифатида белгилаш бўйича турли хил қараш, ѐндошувлар бўлгани кўплаб муаммоли вазиятларни юзага келтирди.

ВКП(б) МК Сиѐсий бюроси 1930 йил 30 январда ―Ёппасига коллективлаштириш районларида қулоқ хўжаликларини тугатиш тадбирлари тўғрисида‖ги қарорини чиқаради.Ўша куни СССР ОГПУ коллегияси доимий вакиллигининг кенгашида ҳам қулоқлар сургуни билан боғлиқ операция муҳокама қилинади.

Шунингдек, ВКП(б) МК Сиѐсий бюросининг 1930 йил 20 февралдаги йиғилишида ҳам айнан қулоқлар мавзуси муҳокама қилинади ва ―Коллективлаштириш ва миллий иқтисодий қолоқ районларда қулоқларга қарши кураш тўғрисида‖ги қарори қабул қилинади.

Ана шу йиғилиш қарорлари асосида қулоқларни сургун қилиш билан боғлиқ амалиѐт жорий этилади. Айнан шу бўйича ―биринчи-аксилинқилобий ва антисовет фаоллари;иккинчи-концлагерларга қамалган, отилган ва маъмурий сургун қилинган қулоқларнинг оила аъзолари, учинчи-ижтимоий фаол бўлмаган, аммо коллективлаштиришга таъсир қилувчи қулоқ элементлари сургун қилиниши қатъий белгиланганди‖. (ГУЛАГ: его строители, обитатели и герои ( Под ред. И.В. Добровольского)-Франкфурт-Москва:1999, стр.159-160).

Ана шу қарорларЎзбек қишлоқларида шароитга қараб мавсум давомида пахта, буғдой, жўхори,шоли каби экинларни етиштириш, ҳосилни йиғиштириб олиш катта ишчи кучини талаб қилар ва шу даврда одам ѐллатиб ишлатиш табиий эди. Қолаверса ўзбекларнинг турмуш тарзига кўра аѐллар оилада уй юмушлари билан банд бўлар, эри вафот этган, ўғил фарзандлари вояга етмаган бўлса бундай хонадонлар яримчи,чорикорларни ерида ишлатишга мажбур бўлишган.1931 йилдан бошланган қулоқлаштириш сиѐсати сабаб эса ерида одам ишлатган хонадонлар ҳам қулоқ тоифасига тортилди ва ери, мулки тортиб олиниб колхозга топширилди.Қулоқлаштиришга қаршилик кўрсатганлар эса жазога тортилди.

―1931 йилда Хоразм округидаги ҳудудлар ѐппасига коллективлаштириш районлари қаторига кирмаганди.Шу боисдан 1931 йилда аксилинқилобчиликда айбланган қулоқлар отувга, қамоққа ҳукм этилган бўлсада, қулоқ хўжаликлари яшаш жойидан кўчирилмаган эди.

Бироқ 1932 йилда қулоққа тортилганларнинг сургун қилиниши керак бўлганлар рўйхати олдиндан тайѐрланиб қўйилганди.Шунга кўра Хива районидан 160 хўжалик, Манғитдан 60, Гурлан районидан 95, Ҳазорасп районидан 100, Хива(шаҳри)дан 100, Янги Урганч районидан 85, Шовот районидан 80 хўжалик, округ бўйича жами 680 хўжалик сургун қилиниши белгилаб қўйилганди‖(Р.Шамсутдинов, ―Қишлоқ фожиаси.. ―Шарқ‖ нашриѐти, Тошкент-2003 йил, 305-бет).

Ана шу тариқа 1932 йилдан Хоразмдан собиқ иттифоқнинг турли районларидаги Меҳнат тузатув лагерларига кўплаб бой-мулкдор,ўртаҳол,диндор ва яна турли табақа вакиллари сургун қилинади.Тарихий манбаларга кўра, ўша даврда РСФСРнинг Москва, Ярославл,Архангельск, Иркутск, Омск, Сибир, КомиАССР ҳамда Шимолий Қозоғистоннинг Соколов райони Горбуновка қишлоғи ва бошқа ҳудудларда лагерлар фаолият кўрсатган.Хоразмликлар ана шу лагерларга белгиланган 10 ва 8йиллик ҳукмни азобу уқубатда ўтказишга мажбур бўлишган.

Ачинарлиси, оғир иқлим шароитидаги бошқа ўлкаларга Хоразмликлар фақат 1932 йиллардаги қулоқлаштириш давридагина эмас, ҳаттоки энг қийин Иккинчи жаҳон уруши йилларида ҳам маҳкумликка юборилган.

Афсуски, Иккинчи жаҳон уруши давом этиб турган ана шундай вазиятда Хоразм округидан Қозоғистон Республикасига сургун қилинган собиқ қулоқларнинг ичида айримларининг тақдири фожиали кечган.

Айнан иккинчи жаҳон уруши даврида турли тўқима айблар билан қамалган ва отувга ҳукм қилинган Хоразмлик собиқ қулоқлар қуйидаги шахслар бўлишган:

Ўрозметов Яубасар 1914 йили Янги Урганчда туғилган.Маълумоти бошланғич.1942 йил 9 октябрда НКВД махсус бўлими томонидан қамоққо олинган. 1942 йил 9 октябрда 60-армия Ҳарбий трибунали РСФСР Жиноят Кодексининг 58- 1б-моддаси бўйича 10 йил қамоқ жазосига ҳукм қилган. Қозоғистон республикаси Бош ҳарбий прокуратураси 1999 йил 23 сентябрда реаблитация қилган.

Жуманиѐзов Пир 1913 йилда Хива шаҳрида туғилган. Маълумоти бошланғич. 1942 йил 2 октябрда НКВД махсус бўлими қамоққа томонидан қамоққа олинган. 1942 йил 4 ноябрда 61-армия Ҳарбий трибунали РСФСР Жиноят Кодексининг 58-1бмоддаси бўйича олий жазо-отувга ҳукм қилган.Қозоғистон республикаси Бош ҳарбий прокуратураси 1999 йил 27 октябрда реаблитация қилган.

Қозоғистонга сургун қилинганлар орасидан яна қайтадан турли тўқима айблар билан жазоланганлик ҳолатлари иккинчи жаҳон уруши тугаганидан кейин ҳам давом этган.Улар орасида Ўзбекистон Республикасининг турли ҳудудларидан,жумладан Хоразмдан қуйидаги шахслар бор эди:

Худойназаров Рўзим 1919 йилда Хоразмда туғилган.1945 йил 20 декабрда НКВД Оқтўба области бошқармаси томонидан қамоққа олинган.Жанубий Урал ҳарбий округи Ҳарбий трибунали РСФСР Жиноят Кодексининг 58-1 б-моддаси бўйича 10 йил қамоқ жазосига ҳукм қилган.Қозоғистон республикаси Бош прокуратураси 1998 йил 27 сентябрда реаблитация қилган.

Абдуллаев Отабой 1920 йил Хива шаҳрида туғилган.Маълумоти тугалланмаган олий.1947 йил 18 апрелда Туркистон ҳарбий округи трибунали РСФСР Жиноят Кодексининг 58-1б-моддаси бўйича 10 йил қамоқ жазосига ҳукм қилган.Қозоғистон республикаси Бош прокуратураси 1995 йил 2 февралда реаблитация қилган.

Рўзиметов Собир 1898 йил Хива шаҳрида туғилган. Қамоққа олингунга қадар Қизил Ўрда области Казалин райони Ново-Казалин посѐлкасида яшаган. 1950 йил Давлат хавфсизлиги комитети Қизил Ўрда Бошқармаси томонидан қамоққа олинган.Қизил Ўрда област суди 1950 йил 18 сентябрда РСФСР Жиноят Кодексининг 58-14-моддаси бўйича 10 йил муддатга меҳнат тузатув лагери(МТЛ)га ҳукм қилган. 1996 йил 26 февралда Қозоғистон республикаси Бош прокуратураси реаблитация қилган.( Тарихнинг ҳасратли саҳифалари.-тўплами, ―Шарқ‖ нашриѐти, 2006 йил, 300бет).

Шу тарзда иккинчи жаҳон уруши давом қилган давр ва ундан сўнгги йилларда Қозоғистонда сургун муддатини ўтаѐтган собиқ қулоқларнинг тақдири юқоридаги каби аянчли кечган.Бу ўтмишда бой бадавлат, ўртаҳол бўлган Хоразмлик қулоқлар ва улар авлодларининг совет тузуми давридаги фожиали қисматидан лавҳалар холос.

ОБУЧЕНИЯ НА ИНОСТРАННОМ ЯЗЫКЕ

Мирзоева Лайло

Преподователь, Термезский государственный университет

Аннотация: Данная статья посвящена рассмотрению основ обучения на иностранном языке. В настоящее время сложно переоценить значение обучения речевому общению, в котором говорение играет первостепенную роль. В современных Примерных программах по иностранному языку говорение занимает важное место.

Ключевые слова: иностранный язык, общение, говорение, речевое общение, коммуникативная компетенция.

В настоящее время трудно переоценить важность обучения речевому общению, в котором речь играет первостепенную роль. Устная речь занимает важное место в современных Примерных программах иностранного языка. Целью обучения студентов устной речи является формирование иноязычной коммуникативной компетенции в устной речи, позволяющей каждому из них осуществлять иноязычное общение в различных социально детерминированных речевых ситуациях и в соответствии с требованиями программы.

Роль речи нельзя недооценивать. «Мы сто раз слушаем выступающего, прежде чем прочитаем то, что он написал. Эта способность говорить в одиночку важнее всего остального », - писал Ф.И. Буслаев. Эти тенденции связаны с языковой подготовкой студентов технических вузов. Расширение контингента студентов за счет студентов из отдаленных регионов республики, где уровень владения новым языком очень низок, требует использования новых учебных материалов, отвечающих современному уровню методической мысли. Приоритетной задачей обучения одному языку как неродному на начальном этапе обучения в вузе является формирование коммуникативной компетенции в учебно-профессиональной сфере деятельности. [2, с. 21].

Цели говорения реализуются в процессе выполнения студентами следующих задач:

- быстро и правильно ориентироваться в коммуникационной среде;

- последовательно и логично выстраивать изложение в соответствии с планом;

- найти адекватные языковые средства выражения;

- использовать в высказывании аргументы, соответствующие коммуникативным намерениям говорящего;

- излагать свои мысли с достаточной полнотой; - выразить свое отношение к предмету выступления.

В словаре методических терминов Э. Г. Азимова и А. Н. Щукина даны следующие характеристики: «... продуктивный вид речевой деятельности, посредством которого осуществляется устное речевое общение» [1, с.49]. По мнению

Н.Д. Гальсковой и Н.И. Геза, говорение - это форма устного общения, посредством которой осуществляется обмен информацией, осуществляется посредством языка, устанавливается контакт и взаимопонимание, и говорящего воздействуют в соответствии с коммуникативным намерением говорящего [5 , с.190]. С точки зрения Е.И. Пассова, «говорение - чрезвычайно многомерное и сложное явление», выполняющее функцию средства коммуникации, является одним из четырех видов деятельности, результатом которых является продукт-высказывание [16, с. 6]. И. А. Зимная считает, что «... говорение следует рассматривать как саму реализацию общения, как процесс внешнего выражения способа формирования и формулирования мыслей посредством языка» [10, с. 69]. Рассмотрим сложную структуру речевого акта, состоящего из четырех фаз:

1) побудительно-мотивационные;

2) 2) аналитический и синтетический; 3) 3) исполнительный;

4) 4) управляющий [1, с. 59-60].

Любое речевое намерение возникает на основе мотива, опосредуется субъективным речевым кодом (предметным кодом) и оформляется как план или программа речевого высказывания. Эта фаза представляет собой происхождение устного речевого высказывания и является ответом на некоторый предъявленный стимул, который создает основу для речевой деятельности [9, с.28]. Аналитикосинтетическая фаза отвечает за внутреннюю формулировку мыслей говорящего, т.е. для выбора языковых средств реализации коммуникативного замысла. Исполнительная фаза - это собственно озвучивание мысли, ее фонетическое и интонационное оформление. Мысль, сформулированная во внутренней речи, облачается в звуковую форму. Фаза контроля предполагает сравнение озвученной фразы с определенным эталонным образцом на предмет языковых и семантических ошибок, возникающих в процессе произнесения во внешней речи, и при необходимости их возможное исправление. [13, с. 217-219].

Диалогическая речь всегда мотивирована. Каждое высказывание имеет причину и цель, которые определяются либовнешние или внутренние раздражители. Необходимо пробудить в ученике желание, потребность говорить, и для этого необходимо создать условия, при которых появилось бы желание что-то сказать, выразить свои мысли и чувства. Диалогическая речь всегда адресована слушателю, адресована аудитории. В методике принято различать стандартные и бесплатные диалоги. Стандартные диалоги представляют типовые ситуации на бытовые темы. Бесплатные диалоги: интервью, вопрос, беседа, обсуждение. Эти типы характеризуются разными мерами активности участников. Во время тренировки рекомендуется чередовать все виды диалогов [2, с. 130].

РЕКОМЕНДАЦИИ:

1. Рогова, Г. В. Методика обучения иностранному языку в средней школе:

метод.пособие / Г.В. Рогова, Ф. М. Рабинович, Т. Е. Сахарова. - М .: Просвещение, 2006. - 287 с.

2. Азимов, Э. Г. Новый словарь методических терминов и понятий: теория и практика обучения языкам / Азимов Е.Г., Щукин А.Н. - М .: ИКАР, 2010. - 446

MUHANDISLIK GRAFIKASI FANIDA GRAFIK TOPSHIRIQLARNING AHAMIYATI

Boymuratov F.X

QarMII. ―UTF‖ kafedrasi assistenti.

Dars о‗tish shakllari har xil bо‗lib, asosan qо‗yilgan didaktik maqsadlarga yangi bilimlar olish, grafik ishlarni bajarishda kо‗nikma va malakalarni shakllantirish, chizmalarni о‗qish va chizishni bilish kabilarga bog‗liq.

Muhandislik grafikasi fani darslarida talabalarda quyidagi tassavvur va xususiyatlarni rivojlantirishga ahamiyat qilish kerak:

a) bilim olish jarayonlarinida tasavvurini boytish, aniq boshqarish (aniq maqsadga

yо‗naltirilgan diqqat, xotira va hakazolar).

b) talabalarning nutq imkoniyatlari, turli belgili tizim (simvolik, grafik, obrazli)larni

tushunish va ulardan foydalanish qobiliyatlari.

Har qanday faoliyat turi shu jumladan о‗qituvchining mashg‗ulotlarni olib borishi ham oldindan tayyorlanish va rejalashtirishni talab qiladi. Ushbu tayyorlanish bosqichi о‗qituvchining bevosita xizmat burchi bо‗lib, о‗qituvchi unga о‗quv dasturlariga asosan tayyorlanadi. О‗quv dasturi faqatgina talabalar egallashi zarur bilim va kо‗nikmalar doirasida chegaralanib qolmasdan, har bir mavzuni о‗rganish uchun tavsiya qilinadigan о‗quv soatlarini miqdorini ham belgilaydi. Mahalliy sharoitlar, talabalarning tayyorgarlik darajasini hisobga olgan holda va о‗zining pedagogik tajribasiga suyanib, о‗qituvchi u yoki bu mavzuni о‗rganishiga ajratilgan soatlar miqdorini birmuncha о‗zgartirishi, shuningdek о‗quv materialini har bir soatga mustaqil ravishda taqsimlab chiqishi mumkin. Bu ishlar о‗quv yili oldidan, mashg‗ulotlar rejasiga asosan kalendar-reja tuziladigan davrda bajariladi.

Har bir о‗tiladigan darsga dars rejasi tuzib chiqiladi.

Kalendar – reja tuzishdan oldin о‗qituvchi (ayniqsa yosh о‗qituvchilar)ga maktabdagi boshqa fanlar (matematika, fizika, nazariy va amaliy mexanika) bо‗yicha tuzilgan rejalar bilan tanishish va unga sо‗nggi yillarda kiritilgan о‗zgarishlarni о‗rganish tavsiya etiladi. Shuningdek ularga muhandislik grafikasi fani bо‗yicha metodik maqolalar, ―Xalq ta‘limi‖, ―Ta‘lim muammolari‖, ―Uzluksiz ta‘lim‖ kabi metodik jurnallaridagi maqolalarni о‗rganishi katta yordam beradi.

Muhandislik grafikasi fani bо‗yicha bilim va kо‗nikmalarni egallashlari kerak.

• О‗qituvchi darsga tayyorlanish jarayonida о‗quv materialning tuzilishi, hajmi va mazmunini aniq tasavvur qilishi kerak. Darsga tayyorlanish va uni о‗tish vaqtida shablon bо‗yicha ishlamaslik kerak.

• О‗qituvchi darsda oldindan kо‗zlanmagan vaziyatlar yuzaga kelib qolishi mumkinligini esda tutishi kerak. Dars mazmuni va uni о‗tish metodikasi nihoyatda aniq rejalashtirilgan bо‗lishi kerak.

• N.A.Dobrolyubov, har bir о‗quv fanining, shuningdek dars mazmunini aniqlashda talabalarning yosh va imkoniyat xususiyatlarini hisobga olish, darsda talabalarga tushunarli, «haqiqiy» ta‘lim nuqtai nazaridan zarur materiallarni yoki boshqacha aytganda fanning yangi yutuqlariga mos bilimlarni о‗rgatish zarurligini ta‘kidlagan edi.

О‗qituvchi о‗zini ma‘naviy-siyosiy hamda ma‘rifiy saviyasini oshirib borishi ustida tinmasdan ishlashi zarur. U milliy qadriyatlarimiz, о‗zbek xalqining boy madaniy merosi va о‗tmishini yaxshi bilishi, bularni talabalarga dars jarayonida о‗z о‗rnida tushuntirib, ongiga singdirib borishi zarur.

О‗qituvchi muhandislik grafikasi fanidan о‗quv dasturini puxta о‗rganishi, uning asosiy yо‗nalishi hamda mazmunini tushunishi, maqsadi hamda vazifalarini aniq bilish shart.

Texnika, pedagogika universitet (institut, texnikum)larning talabalari muhandislik grafikasi fani dasturida belgilangan majburiy yakka tartibdagi grafik vazifalar va olgan nazariy bilimlarini tekshirish maqsadida beriladigan ishlarni bajarishlari lozim. Grafik vazifa, ya‘ni yakka tartibda bajariladigan ish deganda, о‗tilgan mavzu asosida uyda (darsdan tashqari) mustaqil bajariladigan chizma tushuniladi. Grafik ish ma‘lum format (bichim) da standart qonun-qoidalariga amal qilingan holda bajariladi.

Grafik ishlarni tekshirish bosqichma-bosqich olib borilsa yaxshi natija beradi. Birinchi tekshirishni talabalar grafik ishlarni ingichka chiziqlarda chizib kelganlaridan keyin о‗tkazish mumkin. Bunda talaba qog‗ozga chizmani qanday joylashtirganligi, xoshiyasi (ramkasi), chizmaning pastki о‗ng burchagidagi asosiy yozuvidagi xatolar tekshiriladi.

Chizma masshtabi, о‗lchamlar, geometrik yasashlar diqqat bilan kuzatiladi. Standart talablari tо‗g‗ri bajarilgan bо‗lsa, qalamda «Taxt qilishga ruxsat» deb yoziladi va tekshirilgan sana belgilanadi.

Agar standart talablari buzilgan, chizmada xatolar bо‗lsa, talabaga mavzu qaytadan tо‗liq tushuntirib berilgani ma‘qul. Bunday chizmaga «Tuzatilsin» deb yozib, tekshirilgan sana belgilab qо‗yiladi. Shu tartibda chizma xatodan holi bо‗lguncha qayta-qayta tekshirilib, yо‗l qо‗yilgan xatolarni tuzatish yо‗llarini erinmasdan tushuntirish kerak. Navbatdagi tekshirishlar orqali talabalar bilan yakka tartibda ish olib borishda о‗qituvchi qaysi talabaga qanday murakkablikdagi grafik ish variantini tavsiya etish, qaysi biriga mavzuni umumlashtirib yoki maydalab tushuntirish mumkinligini bilib oladi.

Chizmalar taxt bо‗lgandan keyin ikkinchi tekshirishni о‗tkazish mumkin. Bunda standart talablariga tо‗liq rioya qilinganligi asosiy maqsad qilib olinadi. Butun chizma bо‗yicha chiziq turlarining yо‗g‗onliklari bir xil bо‗lishiga ahamiyat beriladi. Kо‗pincha talabalar о‗lcham va markaz chiziqlarini standart talabida chizishmaydi, ularni detal konturidan, chiqarish chizig‗ini о‗lcham chizig‗idan ortiqcha qilib chizishadi, ya‘ni 3-5 mm dan ortig‗ini о‗chirishmaydi. Oxirgi tekshiruvda asosiy yozuvning tо‗g‗ri yozilganligi tekshirilib, baho qо‗yiladi.

Grafik ishlarni baholash paytida chizma о‗z vaqtida, ya‘ni kо‗rsatilgan muddatda topshirilayotganligi, uning sifati hisobga olinadi.

Xulosa о‗rnida shuni aytish mumkinki, о‗qituvchi talabalarga mustaqil grafik topshiriqlar varianlarini tuzayotganda juda sodda va undan keyin murakkablik darajasi oshib borishiga katta ahamiyat bersa fanni о‗zlashtirish, unga bо‗lgan qiziqish yanada yuqori bо‗ladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. J.Yodgorv, T Sobirov, N. Yodgorov. Geometrik va proyeksion Muhandislik grafikasi fani. О‗quv metodik qо‗llanma -T. ―Fan‖ , 2007.-275 b.

2. С.К. Боголюбов. Инженерная графика. Москва ―Машиностроение‖, 2000. –

345с

3.Raxmonov I. Chizmalarni chizish va о‗qish. T. 208 bet ―О‗qituvchi‖. 1992.

РАЗВИВАЮЩИЕ ФОНЕТИЧЕСКИЕ ИГРЫ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА

КАК ПУТЬ РАСШИРЕНИЯ ЗВУКОВОГО ПРОСТРАНСТВА ШКОЛЬНИКА

Буриева Зиѐдахон Бахтиеровна

Учитель начальных классов школы 4 города Ферганы Ферганской области

Аннотация: В данной статье рассматриваются игры, развивающие фонетические знания языка.

Ключевые слова: Фонетические игры, игра «Эхо», «дидактическая»,

«педагогическая» игры,...

Ф.И Буслаев в своей работе ″О преподавании отечественного языка″ еще в 1844г. писал: ″Если в изучении языка интерес детей упражняется и живее, и естественнее, и легче, то для чего же занимать его веселыми играми и упражнениями? Но ведь нельзя же девятилетнему ребенку прямо растолковать, что такое имя, что такое глагол, когда он не имеет понятия ни о предмете, ни о деятельности. И действительно, ему еще рано знать и о глаголе, и об имени, а, следовательно, и что такое предмет и деятельность. Все дело в том, как мы ответим на вопросы: «Что делать с детьми прежде, нежели начнут они грамматику? Как их подготовить к изучению грамматики?»

Тогда термины ″нетрадиционные формы, уроки″ были еще неизвестны, но Ф.И. Буслаеву пришла идея проведения таких уроков, чем он внес вклад в их развитие. Ученый считал, что забивать голову учеников, особенно первых четырех классов, теоретическими вопросами, правилами, логическими отвлеченностями не только бесполезно, но и чрезвычайно вредно. Не в том сила, чтобы дети ЗНАЛИ, а в том, чтобы УМЕЛИ! Школьникам надобно сначала больше материала для памяти, больше осязательного. Без сомнения, во всем этом очень много занимательного и наставительного для детей.

Итак, пусть дитя узнает и поймет нравственные великие мысли, хотя и не во всем их глубоком объеме, ведь оно учит их не для одного мгновения, а на целую жизнь.

В настоящее время уроки русского языка строятся так, чтобы усвоение детьми знаний, формирование у них умений и навыков органически сочетались с выработкой у каждого ученика положительных качеств, характерных для общественно активной, критически и конструктивно мыслящей личности. Но, как в начальной школе, так и на второй ступени обучения, игровая деятельность на уроке позволяет поддержать интерес к урокам русского языка.

Игра – самый древний способ передачи знаний от поколения к поколению. Девочки играют в куклы, чтобы подготовиться к роли жены и матери, мальчики – в машинки, чтобы стать главным автолюбителем в семье. И только школьные учителя предпочитают игре с учениками серьезную дидактику. Очевидно, это происходит потому, что в многочисленных определениях игровой деятельности подчеркивается отсутствие практической направленности, ориентации на результат. А обучение, как учит педагогика, – это целенаправленная деятельность, которую учитель по роду своей профессии призван организовывать. Однако это противоречие снимается, как только мы добавляем понятие «дидактическая», «педагогическая» игровая деятельность, ибо в таком случае цель задается учителем.

В настоящее время существует несколько интересных пособий, помогающих учителю освоить разнообразные игры на уроке русского языка. Мы обратились к классификации дидактических игр по русскому языку(Баев П.М., 1989 г.), основанной на тематическом принципе: игры распределены по разделам лингвистики; при этом в каждом есть игры, помогающие отрабатывать коммуникативный аспект.

Большое значение для развития фонетического пространства ученика имеют звуковые (фонетические) и коммуникативно-фонетические игры.

Фонетические игры: фонемное различение слов; различение глухих и звонких согласных; оглушение и озвончение; различение твердых и мягких согласных; звук [j]; слоговой состав слов; омофония, омография, определение ударного слога; особенности русского ударения.

Коммуникативно-фонетические игры: на опознавание, различение, характеристику и воспроизведение тембра голоса; на расширение звуковысотного диапазона; на выбор адекватной громкости; на развитие силы, «полетности» голоса; на отработку правильной мелодики, умения ставить логическое ударение, выдерживать паузу, соблюдать темп речи, чувствовать ритм.

Обычно в начальной школе применяются игры по фонетике, развивающие речевой аппарат у детей и выявляющие степень усвоения лингвистического материала. Так при изучении темы «Звонкие и глухие согласные» учителя нашей школы проводят игры «эхо», «найди пару». Все они основаны на делении согласных на парные и непарные звонкие и глухие. Игры проводятся до тех пор, пока все ученики в классе не усвоят классификацию звуков по звонкости/глухости. Приведем примеры подобных игр.

Игра «Эхо».

Цель игры: усвоение классификации согласных.

Дети становятся в два ряда лицом друг к другу. Один ученик громко произносит звонкий согласный. Другой, как эхо, вторит ему, но уже тише, называя парный глухой. Если назван звонкий непарный согласный, ведущий указывает на это – ученик выбывает из игры. Побеждают те ученики, которые в паре правильно назвали согласные.

Программа по русскому языку (к учебнику «Русский язык. 5 класс» в 2-х частях под редакцией Л.М. Рыбченковой), в соответствии с которой происходит процесс обучения, предусматривает систематическую работу по фонетике и орфоэпии. По окончании 5 класса учащиеся должны:

• проводить фонетический анализ слова;

• соблюдать основные орфоэпические правила современного русского литературного языка;

• определять звуки речи;

различать ударные и безударные слоги; не смешивать звуки и буквы; свободно пользоваться алфавитом; правильно произносить гласные и согласные и их сочетания в составе слов; знать названия букв алфавита.

Благодаря развивающим играм, на втором этапе обучения учащиеся обладают хорошим запасом знаний по фонетике, но, несмотря на повторение и расширение темы, в 6-7 классах качество знаний по фонетике значительно ухудшается. В старших классах учащиеся зачастую просто не могут сделать фонетический разбор слова.

Нами определены наиболее частые причины:

забываются звуки, не имеющие пары по звонкости; забываются звуки, не имеющие пары по глухости; забываются случаи, когда буквы Е, Ё, Ю, Я обозначают 2 звука.

В соответствии с выделенными проблемами мною разработана развивающая игра «Угадайка» по фонетике. Правила игры:

1.Выбирается слово.

2.Проводится транскрипция слова, например (йаблака) – яблоко.

3.К каждому звуку слова подбирается определенное задание:

а) определение сонорного среди глухих звуков;

б) определение звука в слабой позиции;

в) определение ударного звука;

г) определение парного по твердости/мягкости звука

д) задания на знание терминов, географических названий, исторических событий

по предметам школьного курса;

е) шуточные задания.

4.Учащимся по порядку называются задания (характеристики звуков), по которым учащиеся должны угадать сам звук;

5.Учащиеся угадывают звук, записывают его;

6.При условии, что все звуки угаданы верно, должно получиться «зашифрованное» слово

7.Учитель проверяет выполненное задание у первых трех человек, поднявших руку.

8.Работа не оценивается, если допущено более 2 недочетов (не указана мягкость звука, неверно подобрана пара по глухости/звонкости);

9.Учитель по своему выбору проверяет еще от 5 до 7 заданий;

10.Обязательный этап рефлексии, где устно всем классом в течение 1-1,5 минут определяем верность выполнения заданий, отмечаем ошибки.

Преимуществами использования творческих фонетических игр на уроках русского языка являются:

Учащиеся развивают навыки рефлексии, так как при оценке проделанной работы используется метод самооценки.

Игровая форма позволяет поддерживать интерес к фонетике в течение нескольких лет обучения.

Учащиеся проявляют познавательный интерес к обучению не только на уроках русского языка, но и на других предметах, так как фонетические задания разделены по темам: глубоководные рыбы, динозавры, Древний Египет, ацтеки, майя, Древняя Греция и т.д. Задания даются целым блоком с обязательной рефлексией (используются еще презентации). Это позволяет учащимся знакомиться либо с определенным историческим периодом, либо с образом жизни, средой обитания представителей животного мира.

Часто «Угадайка» является частью какого-то этапа урока. Например, в начале урока в 5 классе при изучении второстепенных членов предложения проводится игра, в которой зашифровано название глубоководной рыбы Опистопрокт Гримальди,

(ап,истапроктгр,имал,д,и)

О (а) – первый звук в слове «орех»;

П (п,) – согл., глух (+), мягк (+) в слове «список»;

И (и) – третий лишний гласный в имени «Карина»;

С (с) – с этого согл., тв. (+), глух. (+) начинается то состояние организма, которого не хватает во время учебы;

Т (т) - с этого согл., тв. (+), глух. (+) начинается название динозавра, имеющего самую длинную шею;

О (а) – гласный в слове «радость»;

П (п) - с этого согл., тв. (+), глух. (+) начинается слово, обозначающее брата принцессы;

Р (р) – сонорный твердый дрожащий

О (о) – самый круглый гласный звук;

К (к) – с него начинается муж кошки;

Т (т) - с этого согл., тв. (+), глух. (+) начинается синоним выражения «дар

Божий»

Г (г) - с этого согл., тв. (+), глух. (+) начинается большое возвышение из камня;

Р (р,) – мягкий звук в имени мальчика, имеющего шрам на лбу»

И (и) – гласный в названии реки, протекающей в Египте;

М (м) – последний согл. зв (+), тв. (+) звук в названии самой усатой рыбы;

А (а) – безударный гласный в слове «книга»;

Л (л,) – первый звук в слове, обозначающем состояние воды при -10 градусах; Д (д,) - первый звук в слове, обозначающем папу вашего папы; И (и) – ударный в слове «пари».

затем дается задание составить предложение, в котором не менее 10 слов, с

названием этой рыбы; далее нужно подчеркнуть члены предложения; и только потом

уже идет работа непосредственно со второстепенными членами предложения.

В конце урока при подведении итогов (делают учащиеся) дети отмечают следующее:

а) закрепили знания по различению сонорных и глухих согласных; сильных и слабых позиций звуков; б) они узнали особенности проживания ранее незнакомой глубоководной рыбы, как она выглядит, чем питается; в) закрепили материал о второстепенных членах предложения; г) научились определять второстепенные члены в предложении и т.д.

5. При проведении развивающей игры «Угадайка» создается ситуация успеха, так как правила «Угадайки» всегда оговариваются заранее и повторяются перед каждой игрой. Правила следующие: а) не выкрикивать, б) не переспрашивать (учитель повторяет 2 раза); в) угадывать только звуки; г) оценивается работа ученика только на 4 или 5 (оценки ниже не ставятся: это снимает напряженность и создает ситуацию успеха).

«Угадайка» проводится аудиально, она тренирует внимание. Следует отметить, что аудиальное внимание сложнее, чем визуальное. Благодаря тому, что «угадайка» ограничена по времени (5-6) минут, требует предельной концентрации, у ребенка постепенно формируется произвольное внимание, которое предполагает тщательное выполнение всякого задания, как интересного, так и неинтересного. Оно отличается активным характером, требует от ребенка волевых усилий. Произвольное внимание развивается по мере становления всех его отдельных свойств: объема, концентрации, распределения, переключаемости, устойчивости. Уровень развития произвольного внимания по совокупности всех своих характеристик (в том числе объем внимания, его устойчивость, наличие внутреннего плана действий) во многом определяет успешность обучения ребенка в школе.

На уроках русского языка использование развивающей игры «Угадайка» ненавязчиво обогащается словарный запас, развивается речь, активизируется внимание детей, расширяется кругозор, прививается интерес к предмету, развивается творческая фантазия, воспитываются нравственные качества.

Систематическая работа в этом направлении благотворно сказывается на формировании у обучающихся устойчивого интереса к учению, обогащению словарного запаса, активизации внимания детей, повышению орфографической зоркости.

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ МАҲСУЛОТЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ

ИҚТИСОДИЙ-СТАТИСТИК ТАҲЛИЛ ЭТИШ

Абдуғаниев Отабек Аллажонович

Иқтисодиѐт фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент

Истеъмол саватига кирувчи қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқаришни симуляция қилиш моделини яратиш, қишлоқ хўжалиги экинларини етиштириш жараѐнини моделлаштириш, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан боғлиқ иқтисодий жараѐнларни қамраб олиши, минтақавий об -ҳаво шароити ва бозор нархларини ўз ичига олган сценарийларни бошқариш тизими билан боғлиқлиги ва моделлаштириш тажрибаларини режалаштириш ҳамда ҳисоблаш натижаларини қайта ишлаш воситаларини эътиборга олинганганлиги билан ва бир неча йиллар мобайнида жараѐнни бошқаришнинг энг яхши тактикаси ва стратегиясини топиш учун симуляцион тажрибалар ўтказиш натижаси эканлиги билан бошқа тадқиқот натижаларидан ажралиб туради.

Истеъмол саватига кирувчи қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг етиштириш самарадорлигини ошириш моделини ишлаб чиқиш босқичларида кириш маълумотларини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин:

• ишлаб чиқариш харажатлари (меҳнат, суғурта фондини шакллантириш учун, озуқа учун, қишлоқ хўжалиги маҳсулоти бирлигига моддий харажатлар);

• ўзгарувчилар натижалари (қишлоқ хўжалиги экинларининг етиштириш самарадорлиги ва ҳосилдорлиги ҳақидаги маълумотлар);

• ер ресурслари, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш, ишлатиш ва сотиш ҳажмига боғлиқ маълумотлар.

Истеъмол саватига кирувчи қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг етиштириш жараѐнининг учта молиявий, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва сценарий маълумотлар блогига ажратиб ўрганиш мақсадга мувофиқдир.

Хулоса қилиб айтганда, бу модель истеъмол саватига кирувчи қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш харажатларини ҳисоблаб чиқишга, шунингдек молиявий натижани яхшилашга имкон беради. Шунингдек, моделлаштириш натижаларини қўллаш қишлоқ хўжалиги фаолиятининг энг устувор истиқболларини таҳлил қилиш ва аниқлашга, аҳолининг истеъмол эҳтиѐжини тўлиқ қондиришга ѐрдам беради. Тадқиқотларимизга асосан, мамлакатимизда озиқ-овқат хавфсизлигини янада яхшилаш учун бир нечта йўналишларда ишлар олиб бориш талаб этилади. Жумладан:

мамлакатда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш учун қонунчилик базасини

янада такомиллаштириш; аҳоли жон бошига ўртача озиқ-овқат турлари бўйича истеъмол қилишнинг

ҳудудий меъѐрларини шакллантириш; истеъмолнинг тавсия этилган стандартларига мувофиқ ҳудуд аҳолиси учун

асосий озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш;

импорт ўрнини босишни қўллаб-қувватлаш, шу жумладан, маҳаллий товарлар, рақобатбардошлиги ўсиши асосида импорт ички озиқ-овқат бозори боғлиқлигини камайтиришга қаратилган чора-тадбирларни ишлаб чиқиш; ижтимоий ва самарали инфратузилмани ривожлантириш, шу жумладан,

минтақавий қишлоқ хўжалиги соҳасида институционал чора-тадбирлар қабул қилиш; назорат қилувчи органларнинг озиқ-овқат маҳсулотлари сифати пастлиги

муаммосига эътиборини ошириш; озиқ-овқат хавфсизлиги ва қишлоқ хўжалигида суғурта тизими мониторингини яратиш инқирознинг олдини олиш учун шарт-шароитлар яратади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:

1. О.А.Абдуғаниев. ―Истеъмол саватига кирувчи қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш жараѐнларини моделлаштириш.‖ // Монография. – ―MUMTOZ SO‗Z‖.– Тошкент 2020. 86-91 бетлар.

2. http://stat.uz – Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси расмий сайти.

3. О.А.Абдуғаниев. ―Минтақада қишлоқ ҳўжалиги маҳсулотлари асосий кўрсаткичларини таҳлил қилиш ва ҳажмини прогнозлаштириш.‖ // ―Иқтисодиѐт ва таълим‖ илмий электрон журнали. Тошкент, 2018.-№5. 122-129 бетлар.

4. О.А.Абдуғаниев. ―Минтақадаги озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш жараѐнларини моделлаштириш. ‖ // ―Молия илмий журнали.‖ Тошкент, 2018.-№5: 96-

107 бетлар.

5. O.A.Abduganiyev. Modeling food security in the region. // International Scientific Journal Theoretical & Applied Sciene. http: // T-Science.org Philadelphia, USA. 2018 01 (68). 166-171 P.

МИНТАҚАЛАРДА ОЗИҚ-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИ ТАЪМИНЛАШ

ДАРАЖАСИ МЕЗОНЛАРИ

Абдуғаниев Отабек Аллажонович

Иқтисодиѐт фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент

Термиз давлат университети

Озиқ-овқат муаммоси, эҳтимол, инсоният олдида турган барча муаммоларнинг энг қадимийсидир. Глобаллашув шароитида аҳолини барқарор озиқ-овқат билан таъминлаш дунѐ ривожланишининг энг муҳим таркибий қисми бўлиб қолмоқда. Етарли даражада озиқ-овқат таъминоти ва мувозанатсиз овқатланиш, одамларнинг ўртача умр кўриш давомийлиги, уларнинг соғлиғи, жисмоний кўрсаткичлари, касалликларга чидамлилиги, замонавий юқори технологик ишлаб чиқариш жараѐнларига мослашиши ва турмуш тарзига салбий таъсир кўрсатади.

Бугунги кунда дунѐда озиқ-овқат муаммосининг асосий сабаблари сифатида қуйидагиларни кўришимиз мумкин: демографик вазият; озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун табиий ресурсларнинг камайиши; истеъмол таркибини ўзгартириш; озиқ-овқат йўқотилиши ва озиқ-овқат чиқиндилари; биоѐқилғилар; озиқовқат маҳсулотлари жаҳон нархларининг кўтарилиши; инқирозлар, низо ва можаролар.

Келтирилган муаммоларни бартараф этишда, авваламбор, манфаатдор томонларни глобал, минтақавий ҳамда мамлакат даражаларида мувофиқлаштириш стратегиясини белгилаш ва очликка қарши курашда икки томонлама ѐндашувни таъминлаш мақсадга мувофиқ бўлиб, бунинг учун бир қатор тамойилларга эътибор қаратиш лозим: Биринчи тамойил – озиқ-овқат хавфсизлиги бўйича миллий режаларни ишлаб чиқишга сармоя киритиш; Иккинчи тамойил – ушбу фаолиятни глобал, минтақавий ва миллий даражаларда стратегик мувофиқлаштиришни назарда тутиш; Учинчи тамойил – озиқ-овқат хавфсизлиги бўйича комплекс ѐндашувга эришиш; Тўртинчи тамойил – ушбу муаммо билан шуғулланадиган кўплаб ижтимоий институтларнинг роли ва самарадорлигини ошириш; Бешинчи тамойил – стратегик мақсад шерикларнинг қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат хавфсизлигига кўп йиллик инвестициялар учун шарт-шароитларни таъминлаш мажбурияти.

Шу нуқтаи назардан, мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлиги нафақат қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришни ривожлантириш билан боғлиқ иқтисодий ва ижтимоий шароитлар тўплами, балки миллий ва жаҳон иқтисодиѐтининг умумий ҳолати билан ҳам таъминланади. Озиқ-овқат ҳавфсизлигида ҳам маълум бир мезонлар мавжуд бўлиб, уларнинг бир-бири билан боғлиқлигини қуйидаги 1-расмда келтирилган механизмдан кўриш мумкин.

1-расм. Мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлиги мезонлари ва уларнинг боғлиқлик механизми

Мамлакатдаги озиқ-овқат хавфсизлигининг умумий аҳволини аҳоли жон бошига ўртача кўрсаткичлар ѐрдамида баҳолаш мумкин. Шу билан бирга, ушбу ѐндашув мамлакатнинг бутун аҳолисини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлашга эришиш учун батафсилроқ ўрганиш, таҳлил қилиш ва ваколатли бошқарув қарорларини қабул қилиш учун барча зарур маълумотларни тақдим этмайди. Озиқ-овқат истеъмолидаги энг катта қарама-қаршиликлар даромад даражаси бўйича тақсимланган уй хўжаликларининг биринчи ва ўнинчи дециль гуруҳлари ўртасида, яъни аҳолининг энг қашшоқ ва бой қатламлари ўртасида кузатилади.

Хулоса қилиб айтсак, ҳозирги пандемия шароитида мамлакатда юзага келиши мумкин бўлган қашшоқлик ва очликни камайтириш, ташвишли тенденцияларни бартараф этиш бўйича муҳим натижаларга эришиш учун авваламбор, қишлоқ хўжалигини ривожлантириш керак. Бунинг учун дунѐдаги кўплаб деҳқонфермерларга қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини кенгайтиришга ѐрдам берадиган имкониятлар яратилиши керак. Қишлоқ хўжалигининг ўсишини қашшоқликни камайтириш омилига айлантириш, қишлоқ хўжалигида юзага келадиган таркибий чекловларни олиб ташлашни англатади, бу айниқса аграр иқтисодиѐтдаги миллионлаб ишлаб чиқарувчилар учун муҳимдир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:

1. О.А.Абдуғаниев ―Минтақанинг озиқ-овқат билан таъминланганлигини баҳолаш усуллари ва мезонлари.‖ // Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар илмий электрон журнал. – Тошкент, 2018. –№3, май-июнь. 1-8 бетлар.

2. http://stat.uz – Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси расмий сайти.

ОСОБЕННОСТИ ТЕЧЕНИЕ ДИАБЕТИЧЕСКОЕ РЕТИНОПАТИИ У

ПАЦИЕНТОВ ПЕРЕНЁСШИХ КОРОНАВИРУСНОГО ЗАБОЛЕВАНИЕ

Махмудов Нарзикул Ходжаназарович

Термезский филиал Республиканский специализированный научно- практический центр микрохирургии глаза Джамалова Ширин Абдумуратовна Научный руководитель, Республиканский специализированный научно- практический центр микрохирургии глаза

Результаты. Патологии поверхности глаза не выявлено. При офтальмоскопии изменения сетчатки были выявлены только у одного пациента. При проведении ОКТ у 27 (87%) пациентов отмечены изменения de novo в ретинальном нейроэпителии на уровне внутреннего плексиформного слоя и слоя ганглиозных клеток сетчатки в виде гиперрефлективных полиморфных очагов с четкими границами; у 18 (67%) отмечалось монокулярное поражение. Максимально корригированная острота зрения не отличалась от фиксированной ранее; нарушений световой чувствительности сетчатки не выявлено. Ассоциации между степенью тяжести КТ изменений легких и изменениями сетчатки не выявлено. Обнаруженные изменения сетчатки не были ассоциированы с симптомами аносмии (гипосмии) и агевзии. На повторной ОКТ через 12–15 дней динамики гиперрефлективных очагов отмечено не было: они оставались не измененными по своей форме, эхогенности и

Изменения de novo в ретинальном нейроэпителии на уровне внутреннего плексиформного слоя и слоя ганглиозных клеток сетчатки обнаруживаются по данным ОКТ у 87% пациентов, перенесших COVID-19. Анатомические изменения сетчатки не проявляются функциональными зрительными нарушениями. Отсутствует ассоциация изменений сетчатки с поражением I и IX пар черепно-мозговых нервов.

Офтальмологическая симптоматика в основном определяется развитием фолликулярного конъюнктивита, слезотечения [2, 3]. Однако по мере накопления опыта, более глубокого изучения клинических проявлений заболевания появляется все больше информации и о других поражениях глаз. И если в первых публикациях после начала эпидемии описывали только изменение конъюнктивы [4][5], в настоящее время установлена возможность повреждения заднего отдела глазного яблока. Так, был описан случай развития папиллофлебита — разновидности окклюзии центральной вены сетчатки, основной причиной развития которого, с точки зрения исследователей, стала гиперкоагуляция, вызванная инфекцией SARS-CoV-2

[6].

Как известно, SARS-CoV-2 для проникновения в клетки использует рецептор ангиотензинпревращающего фермента 2 (АПФ2) [7]. Установлено, что рецептор АПФ2 широко экспрессируется во многих органах, включая центральную нервную систему и сетчатку [8]. Описаны случаи появления ватообразных инфильтратов, геморрагий у пациентов, инфицированных SARS-CoV-2 [9][10]. Также при анализе биопсии сетчатки у 3 из 14 умерших пациентов с COVID-19 было доказано наличие в ней РНК SARS-CoV-2 [11]. В исследованиях на животных было показано, что кошачий коронавирус (FCoV) вызывает поражение глаз, связанное в основном с развитием васкулита и проявляющееся конъюнктивитом, пиогранулематозным передним увеитом, хориоидитом с отслойкой сетчатки, васкулитом сетчатки [12]. Мышиный коронавирус, вирус мышиного гепатита CoV (MHV) вызывает воспаление в ранней фазе и дегенерацию сетчатки в поздней фазе, а также неврит зрительного нерва [12][13]. На сегодня нет точных данных о частоте поражения сетчатки у пациентов с инфекцией SARS-CoV-2.

Основными индикаторами контроля гликемии в условиях острой вирусной инфекции являются в большей степени показатели ежедневного самоконтроля гликемии или систем суточного мониторирования гликемии (CGM, Flashмониторинг), нежели уровень HbA1c.

При легком и бессимптомном течении заболевания COVID-19 требования к контролю гликемии остаются прежними (как в доинфекционном периоде). Максимальные значения гликемии в течение суток не должны превышать 8 ммоль/л, при суточном мониторировании гликемии системами CGM время в диапазоне от 4 до 8 ммоль/л должно быть не менее 70% для молодых людей и не менее 50% для пожилых и ослабленных [25].

При среднетяжелом и тяжелом течении ориентирами служат рекомендации для больных диабетом в период острых заболеваний [26]. С целью профилактики развития как кетоацидоза, так и гипогликемических состояний важно поддерживать уровни гликемии перед едой 6–7 ммоль/л, в течение дня – до 10 ммоль/л. Пациенты с СД 1 типа

Продолжают терапию инсулином в прежних дозах. Более часто мониторируют гликемию (не реже 7–8 раз в сутки). При повышении ГПН более 13–15 ммоль/л измеряют уровень кетонов в моче, увеличивают дозы инсулина короткого (ИКД) и ультракороткого действия (ИУКД) во время плановых инъекций перед едой. Не рекомендуется делать инъекции чаще чем 1 раз в 3–4 ч (для ИКД) или 2–3 ч (для ИУКД), следует сначала оценить действие предыдущей дозы. Идеальным решением для удержания гликемического контроля в целевых значениях могло бы быть применение инсулиновых помп с функциями обратной связи (или с функцией остановки подачи инсулина при развитии гипогликемии), что позволило бы достигать оптимальных параметров гликемии без рисков гипогликемических состояний.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. World Health Organization. Coronavirus disease (COVID-2019) situation reports.

Avalable from: https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-

2019/situation-reports

2. Epidemiology Working Group for Ncip Epidemic Response. [The epidemiological characteristics of an outbreak of 2019 novel coronavirus diseases (COVID-19) in China. (In Chinese)]. Zhonghua Liu Xing Bing Xue Za Zhi.

ХОРАЗМ ВИЛОЯТИ АҲОЛИСИНИНГ ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИ

ЙИЛЛАРИДА ФРОНТГА ЮБОРГАН МОДДИЙ ЁРДАМИ

Аллаберганов Шерали Йўлдашевич

Урганч давлат университети ѐшлар билан ишлаш, маънавият ва маърифат бўлими бошлиғи, PhD.

1941-1945 йиллардаги Иккинчи жаҳон урушида кўп миллатли Ўзбекистон халқи жанг майдонларида ва фронт ортида улкан жасорат ва матонат кўрсатиб, фашизм устидан қозонилган ғалабани таъминлашга муносиб ҳисса қўшди. Ўша ғоят оғир ва суронли даврда юртимиз фронтнинг мустаҳкам таъминот базасига айланди, бу ердаги саноат корхоналари ҳарбий соҳага мослаштирилиб, уларнинг фаолияти фронт эҳтиѐжлари учун йўналтирилди. Ўзбекистон мудофаанинг моддий эҳтиѐжини таъминлашда ҳам нимаики зарур бўлса, барчасини аямай сарфлади.

Собиқ ВКП(б) МК ва СССР халқ комиссарлари кенгашининг Волга бўйи, Урал,

Ғарбий Сибирь,Қозоқистон ва Ўрта Осиѐ районлари учун 1941 йилнинг ИИИИВкварталлари ҳамда 1942 йилга мўлжалланган ҳарбий хўжалик режасига биноан Ўзбекистон КП(б) Марказий комитетининг Пленуми республика халқ хўжалигини харбий изга кўчириш, фронт учун зарур бўлган қурол-аслаҳа ва бошқа маҳсулотларни ишлаб чиқаришни кўпайтириш борасида аниқ тадбир чоралар белгилади. СССР Халқ Комиссарлари Совети ва ВКП(6) Марказий Комитети мехнатга қобилиятли эркак ва аѐл колхозчи учун меҳнат кунларининг мажбурий минимумини уруш даврида туманларнинг хусусиятларига қараб 100 меҳнат кунидан 150 меҳнат кунигача оширишга қарор қарор бердилар. Бу қарорда колхозчиларнинг оила аъзоларидан 12 ѐшдан тортиб 16 ѐшгача бўлган ўспиринлар учун меҳнат кунларининг бир йил ичида бажарилиши лозим бўлган мажбурий минимум камида 50 меҳнат куни қилиб белгиланади^{^[12]}.

Хоразм вилояти партия ва совет ташкилотларида бу ҳужжатлар кенг муҳокама қилиниб, халқ хўжалигини ҳарбий изга кўчириш борасида асосий вазифалар белгиланди:

- Фронт орқасини мустаҳкамлаш ва уни тинимсиз ишлашини таъминлаш, хар бир шаҳар, район, совхоз ва колхозни, фабрика ва заводни мудофаа истеҳкомига айлантириш;

- Қизил армия сафларини ҳеч бўшаштирмай тўлдириб бориш, 16 ѐшдан 50 ѐшгача бўлган эркаклар ўртасида барчага умумий ҳарбий таълим беришни намунавий ташкил қилиш;

- Қисқа муддат мобайнида бутун аҳолини химия қуроли ва ҳаво ҳужумига қарши мудофаага тайѐрлаш, ҳар бир киши камида битта ѐки иккита ҳарбий мутахассисликни эгаллашини таъминлаш;

- 1941 йил октябрь-декабрда, август ва сентябр ойларига нисбатан ялпи маҳсулот ишлаб чиқаришни 5-10 фоизга ошириш;

- Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқариш режаларини, айниқса пахтачилик бўйича тўла-тўкис ва белгиланган муддатларда бажарилишини таъминлаш ва бошқалар.^{^[13]}

Бу вазифаларни бажариш Хоразмнинг ўзига хос шароитларида амалга оширилди. Вилоятни асосий саноат марказларидан узоқда жойлашгани, темир йўл йўқлиги, зарур товарларни келтириш ѐки фронтга маҳсулот жўнатишни анча қийинлаштирди. Фақат Амударѐ орқали марказий шаҳарлар билан боғланиш имконияти бор эди, холос.

Ушбу вазиятни ҳисобга олиб, республика раҳбар органлари вилоят меҳнаткашлари олдида янги вазифа-аҳолига зарур кенг истеъмол молларини маҳаллий маблағ ва хом ашѐ ҳисобига ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, вилоят саноат корхоналари ялпи маҳсулотларини 2 баравар ошириш, мавжуд сув йўли транспортидан фронтга маҳсулот юбориш мақсадларини тўла фойдаланиш вазифасини қўйдилар.

Вилоят меҳнаткашларининг ғайрат-шижоати туфайли биринчи навбатда саноат корхоналарида фронт учун маҳсулот ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Қўшимча имкониятлар ишга солиниб, саноат корхоналари маҳаллий хом-ашѐ асосида ишлашга кўчирилди. Вилоят корхоналарида мавжуд асбоб-ускун ва қувватлардан тўла фойдаланиш ѐқилғи, электр энергияси, хом-ашѐ ва материалларни тежаш учун халқ ҳаракати авж олиб кетди. Ички- резервларни сафарбар қилиш йўли билан дефицит ихтиѐрий қисмлар ва деталлар ишлаб чиқариш ҳам ташкил қилинди.

Бу ватанпарварлик ҳаракати "Ким бугун яхши ишлаган бўлса, эртага ундан ҳам яхшироқ ишлаши керак", "Ким бугун ўзи учун ишлаган бўлса, эртага икки киши учун ишлаши керак!", деган шиорлар остида авж олиб кетди.

Душманга қарши курашни, тобора кучайтира бориб, фронт орқасида меҳнат қилаѐтган ватандошларимиз Қизил Армия учун зарур бўлган қурол-аслаҳа, кийимкечак, озиқ-овқат маҳсулотларини кўпроқ ишлаб чиқаришга ҳаракат қилдилар.

Халқ ташаббуси фронтга ѐрдамнинг янги-янги шаклларини вужудга -келтирар эди. Халқ ватанпарварлигини ѐрқин кўринишларидан бири меҳнаткашларнинг ихтиѐрий равишда ўз жамғармалари ҳисобига мудофаа фонди ташкил қилиш бўлди.

Собиқ СССРнинг бошқа халқлари каби Хоразм вилояти меҳнаткашлари ҳам ўз шахсий жамғармалари билан фронтга ѐрдам бериш ҳаракатида фаол қатнашдилар. Мехнаткашлар ўзларининг пул жамғармасини, олтин, кумуш ва бошқа қимматбахо нарсаларини, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини мудофаа фондига фронтга ѐрдам тариқасида топшира бошладилар.

Урушнинг биринчи йилида Хоразм вилояти комсомолчилари ва ѐшлари тўрт якшанба кунини ишлаб ўтказдилар ва унда 68548 нафар йигит-қиз қатнашди. Улар 490,093 рубл ишлаб, Мудофаа фондига топширдилар¹⁴.

Вилоят ^{^[14]}қишлоқ хўжалиги меҳнаткашлари ҳам бу ҳаракатда фаол қатнашдилар.Жами уруш йилларида Хоразм меҳнаткашлари мудофаа фондига 50 миллиондан ортиқ нақд пул топширдилар.^{^[15]}

Уруш йилларида фронт орқасида кенг қулоч ѐзган ватанпарварлик-харакатининг яна бир шакли - Қизил Армия учун -танклар, самолѐтлар ва бошқа харбий техника ясаш учун маблағ тўплаш харакати бўлди. 1942 йил охирига келиб, Хоразм меҳнаткашларни "Ўзбекистон колхозчиси" деган танклар колоннаси ва самолѐтлар эскадрилияси қуриш мақсадлари учун 19 млн.сўм пул йиғиб давлат банкига топширдилар.^{^[16]}

1942 йил 9 декабрдан 1943 йил 31 мартгача Хоразм меҳнаткашлари танк, самолѐт ва бошқа ҳарбий техника қуриш учун қўшимча 21,763000 сўм пул топширдилар.^{^[17]}

Фронтга ѐрдамнинг шаклларидан яна бири-давлат заѐми облигацияларини сотиб олиш эди. Уруш йилларида Хоразм меҳнаткашлари 150 млн сўмлик ҳарбий заѐмга ва пул-буюм лотереяларига ѐзилдилар.^{^[18]}

Қизил Армия учун иссиқ кийим-кечак йиғиш ва фронтга жўнатиш хам ватанпарварлик харакатининг шаклларидан бирига айланди. Вилоят меҳнаткашлари 1942 йилнинг 9 ойи ичида ҳаракатдаги Қизил Армия жангчилари учун 3004 қулоқчин, 7 пўстин,747 калта пўстин, 2041 калта пахталик, 1945 шим, 665 кигиз этик, 558 иссиқ лозим, 1119 кўйлак, 2020 пайпоқ, 1277 партянка, 209 простина, 342 ѐстиқ жилти, 487 сочиқ, 3848,8 кило жун, 3113 қўй териси ва бошқа кўпгина иссиқ кийимларни совға қилиб юбордилар^{^[19]}. Шу билан бир қаторда фронтга кўп миқдорда озиқ-овқат маҳсулотлари солинган посилкалар хам юборилиб турилди.

Хоразм вилояти меҳнаткашлари фронт орқасида шижоатли меҳнат қилиб, нафақат жангчиларимизни зарур маҳсулот ва буюмлар билан тўхтовсиз таъминлаб турдилар. Жанг қилаѐтган аскарлар оиласи ва урушдан қайтган ногиронлар хақида оталарча ғамхўрлик қилдилар. Вилоятда қизил аскар оилаларига давлат томонидан 500000 сўм берилди. Урганч шахарида 203 қизил аскар оиласининг жойи бепул таъмир қилинади. 116 оила янги жой билан таъмин этилди. Давлат ѐрдамидан ташқари совет ватанпарварлари томонидан 5089 сўм пул ѐрдам берилди^{^[20]}.

1943-1944 йиллар мобайнида фашистлардан озод қилинган ва урушда катта зарар кўрган собиқ СССР ҳудудларини тиклаш ва ривожлантириш мақсадида ҳам ўзбек халқи ўз ѐрдамини аямади.

1943 йилга келиб озод қилинган районларга фақат, Хоразм вилоятидан 130 та от, 201 бош қора мол, 2 мингдан зиѐд майда шоҳли мол, 7 954 центнер дон маҳсулотлари жўнатилди^{^[21]}.

Хоразмликлар Харковга ҳар хил қишлоқ хўжалик техникасини жўнатдилар²².

Хоразм вилояти меҳнаткашлари Ленинград қамалидаги болалар учун 3 тоннадан ортиқ озиқ-овқат маҳсулотлари, 100 минг сўм пул ва бошқа маҳсулотлар жўнатган^{^[22]}.

Умуман олганда вилоятнинг тинчликсевар инсонлари фашизм билан бўлган уруш даврида ўзига хос жасорат, сабр-бардош ва матонат намуналарини кўрсатдилар. Хоразм вилояти қишлоқ хўжалиги меҳнаткашлари уруш йилларида давлатга 340,5 минг тонна пахта, 33,000 тонна дон9100 тонна туруч, 10900 тонна гўшт, 450 тонна ѐғ,

600 тонна жун, 2400 тонна пилла ва 5 млн дона тухум етиштириб бердилар.^{^[23]}

Демак воҳанинг фронт ортида тинч яратувчилик меҳнати билан банд бўлган аҳолиси душман устидан қозонилган ғалабага ўзларининг муносиб улушини қўшдилар.

DAVLAT BOSHQARUVI ORGANLARI FAOLIYATINI

MUVOFIQLASHTIRISHDA O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR

MAHKAMASINING TUTGAN O„RNI

Aminov Shaxrizod Umidbek o„g„li

Toshkent davlat yuridik universiteti uslubchisi

Annotatsiya: Mazkur maqolada davlat boshqaruvi organlarini optimizatsiyalash, ya‘ni ularning faoliyatini takomillashtirish va ixchamlashtirish masalalariga qaratilgan bo‗lib, bunda davlat boshqaruvi organlari faoliyati masalalari yoritilgan.

Kalit so‟zlar: Davlat, organ, Vazirlar Mahkamasi, vakolat. qonun, inson.

Davlat organi o‗z mohiyatiga ko‗ra fuqarolarning ma‘lum bir jamoasini, ma‘lum bir tashkilotni anglatadi. Ushbu fuqarolarning jamoasi davlatning u yoki bu faoliyat turini amalga oshirish uchun davlat tomonidan tashkil etiladi. Davlat o‗z boshqaruv organlarini tashkil qiladi yoki tashkil etilishning tartibini belgilaydi, davlat nomidan va uning manfaatini ko‗zlagan holda faoliyat yuritishi uchun ularga ayrim bir vakolatlarni beradi. Davlat organlari davlat funksiyalarini amalga oshiradi.

Vazirlar Mahkamasi O‗zbekiston Respublikasida ijro etuvchi hokimiyatning yagona tizimiga rahbarlik qiladigan kollegial organ. Vazirlar Mahkamasi O‗zbekiston Respublikasi Hukumatining a‘zolari – O‗zbekiston Respublikasi Bosh vaziridan, uning o‗rinbosarlari va maslahatchilaridan, vazirlardan, davlat qo‗mitalari raislaridan iboratdir. Qoraqalpog‗iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi Vazirlar Mahkamasi tarkibiga o‗z lavozimi bo‗yicha kiradi^{^[24]}.

O‗zbekiston Respublikasi Hukumati – Vazirlar Mahkamasining vakolatlari va faoliyatining asosiy yo‗nalishlari, avvalambor, O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 98moddasida aniq belgilab qo‗yilgan. Jumladan, ushbu moddada Vazirlar Mahkamasining jami – 6 ta konstitutsiyaviy vakolati belgilandi.

Xususan, Vazirlar Mahkamasi:

- samarali iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy, pul-kredit siyosati yuritilishi, ilm-fan, madaniyat, ta‘lim, sog‗liqni saqlashni hamda iqtisodiyotning va ijtimoiy sohaning boshqa tarmoqlarini rivojlantirish bo‗yicha dasturlarning ishlab chiqilishi hamda amalga oshirilishi uchun javobgar bo‗ladi;

- fuqarolarning iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilishga doir choralarni amalga oshiradi;

- vazirliklar, davlat qo‗mitalari va boshqa davlat boshqaruvi organlari ishini muvofiqlashtiradi hamda yo‗naltiradi, ularning faoliyati ustidan nazoratni ta‘minlaydi;

- O‗zbekiston Respublikasining qonunlari, O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari, O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta‘minlaydi;

- O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining eng muhim masalalari yuzasidan har yilgi ma‘ruzalarni taqdim etadi;

- davlat boshqaruvi tuzilmasini takomillashtirish to‗g‗risida, vazirliklarni, davlat qo‗mitalarini, idoralarni va boshqa davlat boshqaruvi organlarini tuzish, qayta tashkil etish hamda tugatish haqida takliflar ishlab chiqadi;

- strategik rejalashtirishning zamonaviy shakllari davlat boshqaruvi tizimiga joriy etilishini ta‘minlaydi;

- mamlakatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning eng muhim hamda ustuvor yo‗nalishlari bo‗yicha yaqin, o‗rta va uzoq muddatli istiqbolga mo‗ljallangan strategiyalar, konsepsiyalar, dasturlar hamda ―yo‗l xaritalari‖ni amalga oshirish yuzasidan choralar ko‗radi.

Vazirlar Mahkamasi O‗zbekiston Respublikasining Konstitusiyasida, ―O‗zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi to‗g‗risida‖gi Qonunda va boshqa qonunlarda nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin^{^[25]}. Vazirlar Mahkamasi konstitusiyaviy normalar doirasida va qonun hujjatlariga muvofiq O‗zbekiston Respublikasining butun hududida barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar hamda fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo‗lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi^{^[26]}.

O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 9-dekabrdagi ―Respublika davlat boshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to‗g‗risida‖gi Farmoniga muvofiq,

Respublika boshqaruvi organlariga quyidagilar kiradi: vazirliklar, davlat qo‗mitalari, agentliklar, qo‗mitalar, markazlar, inspeksiyalar^{^[27]}. Davlat boshqaruv organlariga Vazirlar Mahkamasi boshchilik qiladi.

Hozirgi kunda O‗zbekiston Respublikasida yigirma to‗rtta vazirlik, to‗qqizta qo‗mita hamda o‗ttiz uchta davlat idoralari mavjud. Davlat idoralariga agentlik, markaz, inspeksiya va boshqalar kiradi.

O‗zbekiston Respublikasi ijro hokimiyatiga Bosh vazir rahbarlik qiladi. Bosh vazir nomzodi O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovda eng ko‗p deputatlik o‗rinlarini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi eng ko‗p deputatlik o‗rinlarini qo‗lga kiritgan bir necha siyosiy partiya tomonidan taklif etiladi²⁹.

Amaldagi Vazirlar Mahkamasi yangi saylangan O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida o‗z vakolatlarini zimmasidan soqit qiladi, biroq Vazirlar Mahkamasining yangi tarkibi shakllantirilguniga qadar mamlakat Prezidentining qaroriga muvofiq o‗z faoliyatini davom ettirib turadi.

Bosh vazirning lavozimidan ozod etilishi bir vaqtning o‗zida O‗zbekiston Respublikasi Hukumatining iste‘foga chiqishiga sabab bo‗ladi^{^[28]}.

Vazirlar Mahkamasi o‗z faoliyatini O‗zbekiston Respublikasining ―O‗zbekiston

Respublikasining Vazirlar Mahkamasi to‗g‗risida‖gi Qonuniga muvofiq olib boradi.

Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni namoyon qilar ekan, qonun chiqaruvchi va sud hokimiyatidan farqli ravishda, ijro faoliyatini amalga oshiradi. Davlat boshqaruv organlari ham ijro hokimiyatining tarkibiga kiradi. O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar, qarorlar, Prezident farmonlari, qarorlari va farmoyishlari bajarilishini ta‘minlaydi, shuningdek, ijro etuvchi hokimiyat tarkibiga kiruvchi davlat organlari ustidan boshqaruvni amalga oshiradi. O‗zbekiston Respublikasida Vazirlar Mahkamasining vakolatlari aynan shu omillardan kelib chiqqan holda mustahkamlangan. Zero, O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ma‘muriysiyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy-madaniy sohada keng vakolatlarga ega.

Xulosa o‗rnida shuni aytish mumkinki, mamlakatimizda so‗nggi yillarda siyosiy sohada amalga oshirilgan keng qamrovli islohotlar ta‘sirida yurtimizda barqaror ijro etuvchi hokimiyat boshchiligidagi davlat boshqaruv organlari tizimi shakllantirildi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‟YXATI:

1. O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: ―O‗zbekiston‖ nash.2019, - 49b.

2. Mirakulov M. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi//TDYU axborotnomasi. – 2009. – №2. – B.23.

3. ―O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasining 10-dekabr 2019-yildagi O‗RQ-591-sonli Qonuni //https://lex.uz/docs/4636594

4. ―O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasining 10-dekabr 2019-yildagi O‗RQ-591-sonli Qonuni //https://lex.uz/docs/4636594

5. ―Respublika davlat boshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to‗g‗risida‖gi

O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 - yil 9 - dekabrdagi PF-3358-sonli Farmoni //https://lex.uz/docs/-4636456

ҚАШҚАДАРЁ ВИЛАЯТИДА БИЗНЕС ЖАРАЁНЛАРИНИ САЛОҲИЯТИНИ

БАҲОЛАШНИНГ ТРЕНД МОДЕЛИ

Жaбборов Элбек Эркин ўғли

―ТИҚХММИ‖ Миллий тадқиқот

Университети Ҳузуридаги Қарши

Ирригация ва Агротехнологиялари

Иститути ассистенти

Қишлоқ хўжалик маҳсулотлар ишлаб чиқариш жараѐнининг ривожланишини баҳолаш учун тренд моделлари ишлаб чиқилди. Ривожланишни баҳолаш учун, минтақанинг ишлаб чиқариш салоҳияти кўрсаткичи, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг тармоқлараро нисбий динамикаси кўрсаткичи, барча тоифалар бўйича таркибий динамикаси кўрсаткичи, ѐрдамчи деҳқон хўжаликларининг жами қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришдаги улушининг ўзгариш тенденцияси кўрсаткичи, вилоят деҳқончилик хўжаликларининг барча тоифалар бўйича жами сабзавот маҳсулотларини етиштириш ҳажмига нисбатан улушининг ўзгариш динамикаси кўрсаткичи, картошканинг ҳосилдорлик коэффициентини ўзгариш динамикаси кўрсаткичи, ихтисослашув коэффициенти кўрсаткичи танлаб олинди.

Минтақанинг ишлаб чиқариш салоҳияти маълум бир тур маҳсулотлар бўйича ишлаб чиқариш ҳажмининг республика миқѐсида шу турдаги ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳажмидаги улушига асосланиб аниқланади. Шунингдек, бу кўрсаткич маълум бир даврлар оралиғида кузатилади. Демак, Қашқадарѐ вилоятининг ҚХМИЧ салоҳиятини баҳолашда, кўп йиллик ўтган даврлар (йиллар) даги ишлаб чиқарилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ҳажмининг мос даврлар (йиллар) даги республика миқѐсида ишлаб чиқарилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ҳажмидаги улушлари миқдорига асосланамиз.

Ўтган вақтлар ичидаги улуш кўрсаткичи вилоятнинг эришган ишлаб чиқариш салоҳияти ҳақида хулоса чиқаришни таъминлайди, аммо у келгуси ҳолатни акс эттирмайди. Бунинг учун, ишлаб чиқаришга жорий қилинган амалдаги тамоиллар, устувор йўналишлар, ҳаракат механизмлари асосида ривожланиш чизиғи қайси қонуният асосида давом этишини билиш керак. Бу қонуниятларнинг динамик хусусиятга эга бўлиши, унинг динамик моделларда ифодаланишини билдиради Шу сабабали вилоят ҚХМИЧ салоҳиятини кейинги қадамларда баҳолаш учун тренд моделлардан фойдаланамиз.

Бу кўрсаткичнинг аҳамияти ҚХМИЧ ни ривожлантириш моделлари ѐрдамида прогноз қилишда натижавий катталикни характерлайди.

Вилоят ҚХМИЧ ҳажмининг республика бўйича жами қишлоқ хўжалиги маҳсулотлар хажмига нисбатан улушининг сўнги йигирма йиллик даврдаги тенденцияси 5-тартибли полином кўринишидаги тренд модел ѐрдамида баҳоланади (3-расм). Энг юқори кўрсаткичли модел айнан шунга мос келмоқда.

1-расм. Қашқадарѐ вилоятининг ҚХМИЧ салоҳиятини баҳолашнинг тренд моделлари

Детерминация коэффициенти 0,812 га тенг. Кейинги ўринда даражали тренд модел бўлиб, мос равишда детерминация коэффициенти 0,57 га тенг бўлмоқда. Бошқа кўринишдаги трендлар тавсия этилмайди, масалан чиизиқли тренд модел учун бу кўрсаткич 0,31 га тенг. Демак, вилоят ҚХМИЧ ҳажмининг республика бўйича жами қишлоқ хўжалиги маҳсулотлар хажмига нисбатан улуши ўзгариш тенденциясини баҳолашда 5-тартибли полином кўринишидаги тренд моделни қабул қиламиз. Унга кўра 2021-2025 йиллар давомида вилоят улушини ҳисоблаймиз. Натижада мос равишда қуйидагиларга эга бўламиз: (7,14 %; 8,39 %; 9,05 %; 9,36 %; 9,54 %).

Шунингдек, кейинги ўнинчи йилликда вилоят улуши 12,56 фоизни ташкил этади. Кўриш мумкинки вилоятнинг ҚХМИЧ нинг ривожланишининг натижавий кўрсаткичи кейинги йилларда қаътий монотонлик хусусияга, яъни йиллар кесимида узлуксиз ўсиш чизиғига эга бўлади.

Тренд моделни аниқлашда ихтисолашув коэффициентларининг текисланган қийматларидан фойдаланамиз. Уҳолда фермер ва деҳқон хўжаликларининг ихтисослашув коэффициентини баҳолаш учун қуйидаги трендларни аниқлаймиз:

K_c_{.( f x/ )} 0,0003t²0,0012t 0,9524 (7)

K_c_{.(д
x/ )} 0,2609 exp (0,0022t) (8)

(7) тренд модел учун детерминация коэффициенти 0,97 га, Фишер мезони қиймати 258,7 га, (8) модел учун бу кўрсаткичлар 0,91 ва 80,9 га тенг. Демак, олинган тренд моделлар ишончли.

(7) ва (8) тренд моделлардан фойдаланиб, фермер ва деҳқон хўжаликларининг кейинги йиллардаги ихтисослашув коэффициентини прогноз қилиш имкониятимиз бор.

1-жадвал.

2021-2025 йиллар учун фермер ва деҳқон хўжаликларининг ихтисослашув коэффициенти учун прогноз кўрсаткичлари

Кўрсаткичлар	Прогноз йиллари					Ўртача қиймат
Кўрсаткичлар	2021	2022	2023	2024	2025	Ўртача қиймат
Фермер хўжалиги ихтисослашув коэффициети	0,9539	0,9560	0,9587	0,9620	0,9659	0,9593
Деҳқон хўжалиги ихтисослашув коэффициети	0,2615	0,2621	0,2626	0,2632	0,2638	0,2626

Ихтисослашув коэффициентининг кейинги беш йилдаги ўртача қиймати фермер хўжаликлари учун 0,9593 га тенг. Деҳқон хўжаликлари бўйича бу кўрсаткич 0,2626 ни ташкил этмоқда.

Хулоса ва таклифлар. Прогноз натижаларидан кўришимиз мумкинки, асосий дон маҳсулотлари ялпи ҳосили фермер хўжаликлари ҳиссасига тўғри келади. Деҳқон хўжаликларида чорвачилик ва паррандачилик маҳсулотларини етиштириш барқарорлиги сақланиб қолади. Бу шуни билдирадики ҳозирги вақтда қорамолчилик, қўйчилик ва эчкичилик, паррандачилик фалоияти деҳқончилик хўжаликларининг асосини ташкил этади.

ФАЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТ ВА МАНБАЛАР:

1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сон Фармонининг 1-иловаси «2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси».Lex.uz

2.ПФ-6079 "Ўзбекистон Республикасининг 2035 йилгача ривожланиш

стратегиялари" давлат дастури 5.10.2020 й

3.Введение в «цифровую» экономику / подобщ. ред. А. В. Кешелава. М. : ВНИИ Геосистем,2017. 28 с.

INFORMATIKA FANINI O‟QITISHDA ZAMONAVIY TAQDIMOT TAYYORLOVCHI DASTURLARDAN FOYDALANISH.

Maxkamova Dilshodaxon o‘qituvchi QDPI Narimonov Behzod magistr QDPI

Annotatsiya: Ushbu maqolada Informatika fanini o‘qitish jarayonida zamonaviy taqdimot tayyorlovchi dasturlardan foydalanish uchun reytingi yuqori bo‘lgan taqdimot tayyorlovchi dasturlar haqida ma‘lumotlar berilgan.

Kalit so‟zlar: taqdimot, matn, chizma, slayd, Visme, Prezi, Google Slides, Keynote.

Oxirgi 5 yillikda barcha sohalardagi kabi ta`lim tizimida ham jiddiy islohatlar amalga oshirildi, ta`limning sifatini yaxshilashga kirishildi. Ta`lim berishning yangi usullari joriy qilina boshlandi. Shulardan eng asosiysi o`quvchilarga yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars berish masalasi. Bu usulni kampyuter texnologiyalari sohasida ishlashga ham tadbiq qilish yangi samara berishi amalda tasdiqlandi. O`quvchilarning badiiy didini o`stirish, dunyoqarashini kengaytirish uchun ularning kompyuter va zamonaviy texnologiyalar asosida ishlashi juda muhim. Buning usullarini ishlab chiqish esa, hech qachon dolzarbligini yo`qotmaydi.

Zamonaviy kompyuter texnikasining ishlatish va undan foydalanish uchun turli vazifalarni bajaruvchi dasturlar mavjud. Ish faoliyatida shunday masalalar uchraydiki, yuqorida sanab o‘tilgan muharrirlar va dasturlardan foydalanib hal etish yoki ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin emas yoki ko‘p vaqt, mehnat va mablag‘ talab qiladi.

Kompyuter texnologiyasining rivojlanib borishi taqdimot masalasini hal etish ham oson, ham tez va asosiysi, sarf-harajatni juda ham kam bo‘lishini ta'minlaydi. Shunday dasturlar yaratildiki, saydlar tayyorlash uchun matn, grafik muharrirlari, elektron jadval, multimedia dasturlari va Internet xususiyatlarini bog‘lagan holda, quyidagi imkoniyatlarni beradi:

• matn, rasm chizma va jadvallarni slayd sahifasida belgilangan tartibda joylashtirish;

• matn, rasm chizma va jadvallarni slayd sahifasida ixtiyoriy tartibda joylashtirish;

• taqdimotdagi bir slayd bezagini qolgan barcha slaydlarga avtomatik o‘tkazish;

• taqdimotdagi har bir slaydni alohida ko‘rinishda bezash;  taqdimotda multimediali slaydlar yaratish.

Informatika o‘qitish metodikasi sohasida tahsil olayotgan talabalar uchun informatika va axborot texnologiya fanlarini o‘qitish jarayonida talabalarga barcha qatori PowerPoint dasturida taqdimotlar tayyorlashni o‘rgatish yoki mustaqil ishlarini (loyihalarini) aynan shu dasturda bajarilishini talab qilish biroz mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi. Chunki Informatika va axborot texnologiyalari sohasida tahsil oladigan talabalar eng zamonaviy taqdimot tayyorlovchi dasturlardan xabardor bo‘lishlari lozimdir. Talabalarga xar qanday mustaqil ishlarini PowerPointdan tashqari taqdimot tayyorlovchi dasturlarda bajarilishini topshirishni talab qilish maqsadga muvofiqdir.

Hozirgi kunda eng reytingi baland zamonaviy taqdimot tayyorlovchi dasturlar quyidagilardir:

1. Visme 9. Zoho Show

2. Prezi 10. Beautiful.ai

3. Google Slides 11. Genially

4. Keynote 12. Canva

5. Microsoft PowerPoint 13. FlowVella

6. Ludus 14. Haiku Deck

7. Slides 15. Microsoft Sway

8. Slidebean

Yuqorida keltirolgan zamonaviy taqdimot yaratuvchi dasturlarning imkoniyati haqida qisqacha ma‘lumotlarga to‘xtalib o‘tsak.

Dastur nomi:	Visme
Dizayn kutubxonasi	Visme yuzlab taqdimot shablonlari va millionlab piktogrammalar, tasvirlar va shriftlarni taklif etadi.
Xususiyatlari:	Visme slaydlar yaratish uchun mo'ljallangan, lekin u taqdimotlarni yanada interaktiv va qiziqarli qilish uchun moslashtirish uchun media va havolalarni qo'shish ustidan to'liq nazorat qilish imkonini beradi.
Ulashish imkoniyati:	Taqdimotlarni bir nechta odamlar bilan baham ko'rish va turli ruxsatlarni o'rnatish mumkin.
Oddiylik:	Visme dizayner bo'lmaganlar uchun mo'ljallangan, ammo dasturiy ta'minotda foydalanuvchilarga platformadan to'liq foydalanish imkonini beruvchi bir qator vositalar mavjud.
Narxi:	Bepul.
Moslik:	Visme taqdimotlari brauzerga ega har qanday qurilmada yaratilishi mumkin.

Dastur nomi: Prezi

Dizayn Prezi taqdimotlar yaratish uchun 100 ga yaqin shablonlarni kutubxonasi taklif etadi.

Xususiyatlari:	PowerPoint-da bo'lgani kabi ketma-ket slaydlardan tashqari, Prezi bir-biridan kattalashtirish va kichraytirish mumkin bo'lgan ramkalar yaratishga imkon beradi. Ushbu harakat g'oyalar bir-biri bilan qanday bog'liqligini ko'rsatish uchun juda mos keladi
Ulashish imkoniyati:	Prezi-da bir vaqtning o'zida 10 kishigacha ishlashi mumkin.
Oddiylik:	Prezi ishlatish uchun qulay, sudrab olib tashlash muharririga ega bo'lmagan interfeysga ega.
Narxi:	Prezi bepul asosiy rejaga va oyiga $7 dan $59 gacha bo'lgan bir nechta premium rejalarga ega.
Moslik:	Prezi kompyuter va Mac ish stollari, shuningdek, iPhone, iPad va Android qurilmalari bilan mos keladi.


Dastur nomi:	Google Slides
Dizayn kutubxonasi	Google Slides-da odamlar shablon sifatida foydalanishlari uchun 20 ga yaqin mavzular mavjud.
Xususiyatlari:	Google Slides sizga PowerPoint kabi slayd taqdimotlarini yaratish imkonini beradi.
Ulashish imkoniyati:	Taqdimotlarni odamlar bilan baham ko'rish va bir vaqtning o'zida tahrirlash mumkin.
Oddiylik:	Vazifalar paneli biroz chigal, bir nechta kichik, tushunarsiz piktogrammalarga ega, ammo umuman olganda, dasturiy ta'minot ko'pchilik foydalanishi uchun yetarlicha sodda.
Narxi:	Bepul.
Moslik:	Google Slides ish stoli kompyuterlari, iOS va Android qurilmalari uchun mavjud.

Dastur nomi:	Keynote
Dizayn kutubxonasi	Keynote toza, chiroyli dizaynga ega 30 ta mavzuni taklif etadi.
Xususiyatlari:	Keynote foydalanuvchilarga slaydlar yaratish imkonini beradi, lekin u PowerPoint-ga qaraganda bir oz qiziqroq boʻlib, koʻproq tasvirlar va kamroq oʻq nuqtalari bilan boshqariladi.
Ulashish imkoniyati:	Keynote istalgan joyda, istalgan kishi bilan taqdimotlar ustida hamkorlik qilish imkonini beradi.
Oddiylik:	Keynote-dan foydalanish PowerPoint-ga qaraganda biroz osonroq, chunki vazifalar paneli kamroq tartibsiz va piktogrammalarda aniq tasvirlar va teglar mavjud.
Narxi:	Keynote Mac uchun bepul yuklab olinadi.
Moslik:	Keynote Mac, iPad va iPhone‘larda ishlaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. «Informatika va hisoblash texnikasi asoslari» T.X.Holmatov, N.I.Tayloqov. ―O‗zbekiston Milliy ensiklopediyasi‖ Davlat ilmiy nashriyoti, 2001 y.

2. «Informatika va axborot texnologiyalar» A.Sattorov. Тoshkent ―O‗qituvchi‖ – 2002.

3. ―Kompyuter bilan muloqotni o‗rganamiz‖ Sh.Narimov, M.Najmiddinov. Toshkent ―Moliya‖ – 2002 y.

4. https://www.vyond.com/resources/the-6-best-business-presentation-softwarealternatives-to-powerpoint/

5. https://visme.co/blog/best-presentation-software/

6. https://virtualspeech.com/blog/how-to-prepare-for-a-presentation?ref=footer

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПОТЕНЦИАЛИДАН

ФОЙДАЛАНИШ БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИНИ БАҲОЛАШ

Жaбборов Элбек Эркин ўғли

―ТИҚХММИ‖ Миллий тадқиқот

Университети Ҳузуридаги Қарши

Ирригация ва Агротехнологиялари

Иститути ассистенти

Биз асосий ишлаб чиқариш ресурсларини танлаб, уларнинг ҳаражатлари ортиши эҳтимоллиги мавжудлигини ҳисобга олиб, кинетик ишлаб чиқариш функциясининг умумий кўринишини ишлаб чиқдик, ҳамда Қашқадарѐ вилояти учун бу функциянинг хусусий моделларини қурдик. Шунингдек, Кобб-Дуглас типидаги ишлаб чиқариш функциясидан ҳеч қандай ҳаражатлар ортиши мавжуд бўлмаган ҳолдагина фойдаланиш мумкинлигини аниқладик.

1-расм. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш потенциалидан фойдаланиш самарадорлигини баҳолаш масаласини ечиш алгоритм блок-схемаси

Биз таклиф этган қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши учун кинетик ишлаб чиқариш функциясининг умумий кўриниши қуйидагича бўлиб, яъни

_

Y_k A Yk^a⁰ Ak __^jⁿ^1x ej j _^{a x}j j (4)

тенглик билан ифодаланади. (4) га асосан, хусусий ҳолатда вилоят қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришда мавжуд потенциалдан фойдаланиш самарадорлигини баҳолашда қуйидаги моделдан фойдаландик

Yk  A Yk^a⁰  Ak ^j4^1x ej j  a xj j (5)

Бу ерда Y қуйидаги тенгламадан аниқланади

4 4

ln( )Y  ln(a₀) a x_{j j} _jln(x_j)

^j^{1 j}^1 , (6)

шунингдек, x₁ – қишлоқ хўжалиги ер майдони (минг га); х₂ – ўртача ишчилар сони; х₃ – асосий ишлаб чиқариш фондларининг йиллик ўртача қиймати; х₄ – айланма маблағлар миқдори (млрд сўм); Y – қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулот ҳажми (млрд сўм).

(5) моделда _j - j-эркли ўзгарувчининг эластиклиги ( j 1,2,3,4), a_j - jомилнинг 1 фоиз ўзгаришига (ошишига) натижавий катталикнинг шу омил миқдорига нисбатан ўзгаришини (ошиши ѐки камайиши) ифодоловчи коэффициент ( j 1,2,3,4), a₀ - пропорционаллик коэффициенти. Пропорционаллик коэффициенти асосий моделда ҳеч қандай мазмунга эга бўлмайди (қатнашмайди).

(6) чизиқли тенгламанинг таркибий тузилмасига эътибор берилса, унинг таркибидаги x_j ресурс ўзининг логарифмик қиймати билан бирга келади. Амалий жиҳатдан, агар ишлаб чиқариш ресурсларидан қайси бирида номутаносиблик ҳолати кузатилса, (6) моделда бу ресурс ўзининг логарифмик қиймати билан бирга келади. Бу ҳолатда ресурс сарфини камайтириш ѐки ошириш талаб этилади. Буни қуйидаги муносабатда ифодалаш мумкин

c  _ja x_{j j}, j 1,2,...,4. (7)

Агар, (7) да _jнолга тенг бўлмаса, ишлаб чиқариш ҳажми (Y) нинг ўсишига етарли j-ресурс миқдорининг оптимал ҳолати _j^{/ a}_j нисбат билан аниқланади.

Агар (7) да ^{a x}_{j j} кўпайтма нол қийматга тенг бўлса, j-ресурснинг 1 фоизга ортиши Y нинг тўғридан тўғри _jфоизга ортишини билдиради (_jҳар доим мусбат бўлиши керак).

Агар _jнолга тенг бўлса, у ҳолда j-ресурснинг 1 фоизга ортиши Y нинг тўғридан тўғри ^{a x}_{j j}фоизга ортиши (ѐки камайиши) ни билдиради. Аниқроқ айтганда ^{a x}_{j j} манфий аниқланса, ресурс миқдорининг ошиши ундан фойдаланишнинг самарадорлигининг пасайиши билан бирга келиб (ресурсдан фойдаланиш самарадорлиги ўртачан паст), j-ресурснинг 1 фоизга ортиши Y нинг тўғридан тўғри a x_{j j}фоизга камайишини ифодолайди. Шунингдек, (5) моделда ҳар бир ресурс

иштирок этади.

Тадқиқотда Қашқадарѐ вилояти қишлоқ хўжаликларини ривожлантиришнинг SWOT-таҳлили олиб борилган (1-жадвал).

SWOT-таҳлили орқали вилоят қишлоқ хўжаликларини ташкил этишда нималарга эътибор қаратиш лозимлигини, оила, жамият ва давлат манфаатини қондиришда қишлоқ хўжаликларининг аҳамиятини тушуниб олиш мумкин бўлади. Жумладан, қишлоқ хўжалигини ташкил этмоқчи бўлган фуқароларимиз қишлоқ хўжалигини давлат ўз ҳимоясига олганлигини, ҳуқуқий асос мавжудлигини, танлаган иш фаолияти орқали оиласининг ҳам, аҳолининг ҳам манфаатини қондираѐтганлигини билган ҳолда ўз ишини бошлайдилар. SWOT-таҳлили натижалари вилоятда фаолият юритаѐтган бошқа қишлоқ хўжаликларига ўз рақиблари ҳолатини билиш учун ҳам ѐрдам беради, чунки таҳлилда қишлоқ хўжаликлари ўзларининг кучли ва заиф томонларини, имкониятлари ва хавф солаѐтган таҳдидларини ҳам санаб ўтадилар.

ФАЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТ ВА МАНБАЛАР:

2.ПФ-6079 "Ўзбекистон Республикасининг 2035 йилгача ривожланиш

стратегиялари" давлат дастури 5.10.2020 й

3.Введение в «цифровую» экономику / подобщ. ред. А. В. Кешелава. М. : ВНИИ Геосистем,2017. 28 с.

GRIGORIY KALENDARINI ISLOH QILISH LOYIHALARI

Jumaboyeva Nilufar Soyibjon qizi

Shertoyeva Hurmatoy Sirojiddin qizi

Annotatsiya: Dunyo mamlakatlarining juda ko‘pchiligi qabul qilgan Grigoriy kalendarida ham kamchiliklar borligi XIX asrning birinchi yarmiga kelganda bilinib qoldi. kamchiliklarning sezilishiga fan texnika yutuqlari , ishlab chiqarishning usishi

,xalqaro iqtisodiy va madaniy aloqalarning kengayishi va boshqalar sabab bo‘ldi.

Kalit so‟zlar: Grigoriy kalendari, Grigoriy kalendari, ―kalendarni soddalashtirish tayyorgarlik komiteti― ―Jahon kalendarini isloh qilish masalasida memorandum―.

Grigoriy kalendarining asosiy kamchiligi qo‘ydagilardan iborat :

1. Oylarda kunlarning, ayniqsa ish kunlarning teng emasligi . Bir oyda 23-27 ish kunigacha bo‘lishi :

2. Yarim yilliklar va yil choraklari ( kvartallar)da kunlarning teng emasligi . Choraklarda kunlar 90-92, birinchi yarim yillikda kunlar ikkinchi yarim yillikdan 2,3 kunga kamligi, ishlab chiqarishni rejalashtirish, xomashyo ta'minoti ,ishlab chiqarish, yarim yillik, choraklarda ishlab chiqarish faoliyatini taxlil etishda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi.

3.Oylarning kunlari xaftaning turli kunlariga to‘g‘ri kelishi ,shuningdek har yili yangi yilning xaftaning turli kunlariga to‘g‘ri kelishi kalendarni yiliga qaytadan nashr etishga to‘g‘ri keladi.

4. Yilning boshlanishi astronomik va tabiiy hodisalardan orqada qoladi. Qadimgi Rim xudolari, imperatorlari sharafiga qo‘yilgan oy nomlari va oylarning tartib raqami bilan atalishi ularning yil davomidagi o‘rni o‘zgarib ketgan hamda buzilgan. Astronomik yil sinodik oy va quyosh sutkalari bir biriga mos kelmaydi.

Kalendardagi kamchiliklarni batamom tugatib bo‘lmasada uni kamaytirish bo‘yicha loyixalar ko‘p marta taklif etilgan. Lekin an'analar ham kalendarni isloh qilishga xalaqit beradi.

Grigoriy kalendarini isloh qilish uchun loyixa tuzuvchilar oldida barcha oylardagi kunlar soni teng bo‘lgan, yarim yilliklar va yil choraklaridagi kunlar soni bir -biriga teng bo‘lgan, barcha yillarda xaftalar soni teng bo‘lgan, oylarning chislosiga qarab xaftaning qaysi kuni ekanligini aniqlash oson bo‘lgan foydalanish juda qulay bo‘lgan ― abadiy klendar‖ tuzish vazifasi turar edi. XIX asrning birinchi yarmidan boshlab turli mamlakatlarning olimlari, astronomlari , shu soha bilan qiziquvchi qishilar shu masalani xal qilishga harakat qilib kelmoqda.

1835-yilda abbat Marko Mastrofini, 1849-yilda fransuz filosofi Ogyust Kont shunday abadiy kalendar tuzish g'oyasi bilan chiqishgan. XIX asrning oxirida Angliyaning Shimoliy-Sharqiy temir yo‘l boshqarmasida oylardagi ish kunlarining teng bo‘lmaganligi tufayli oylik hisoblarda qiyinchilik tug'ilggan. Shu temir yo‘lning xizmatchisi Moisey Kotsvort mazkur qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun amaldagi Grigoriy kalendari o‘rniga o‘zi tuzgan ishchi kalendar loyixasini qabul qilish taklifi bilan chiqdi. Kotsvort loyixasida yil har biri 28 kundan jumladan 24 ish kuni bo‘lgan 13 oydan (ya'ni 28 x 13q364) iborat bo‘lishi, yarim yilliklar va yilning hamma choraklarida ish kunlarining teng bo‘lishi , yil oxirida ish kuni hisoblanmaydigan, chislosiz ― bo‘sh‖ kunni qo‘yish, kabisa yiliga 2 ―bo‘sh― kun qo‘yishni taklif qilgan. 1888-yilda Fransuz astronomi M. G. Armelin 12 oylik ―abadiy ― kalendar loyixasini taklif etdi. Unda yil 91 kun 4 ta chorakka ( ya'ni 91 x 4q364) bo‘lingan, har bir chorakning birinchi oylarida 31 kundan, qolgan 2 tadan oylarida 30 kundan, hamma oylarda 26 ish kuni, har bir chorakda esa 13 ta xafta bo‘lgan. Yil oxiriga ―bo‘sh‖ kun qo‘shilgan.1923-yilda Millatlar Ligasi xuzuridagi ―kalendarni soddalashtirish tayyorgarlik komiteti― tuzildi. 200 ga yaqin loyixalar taklif etildi va tuzildi. Mazkur komiteti tayyorlagan yakuniy kalendar loyixasi boshlab ketgan ikkinchi jahon urushi tufayli amalga oshmay qoldi . 1953-yilda Hindiston xukumati Birlashgan Millatlar Tashkilotiga ―Jahon kalendarini isloh qilish masalasida memorandum― takdim etdi va uni BMTning Bosh Assambleyasida muxokama etishni so‘radi. Unda bo‘lajak kalendar 1956-yil 1-yanvardan kuchga kirishi mumkinligi ko‘rsatilgan edi. Lekin masala xal bo‘lmadi. Taklif etilgan kalendar loyixalarini 2 ta asosiy guruhga bo‘lish mumkin. Ular 13 va 12 oylik kalendarlardi.

12 oylik kalendar:Mazkur loyixaga ko‘ra, bir yil 182 kundan iborat bo‘lgan

2 ta yarim yillikka va 91 kundan iborat bo‘lgan 4 ta chorakka bo‘linadi. Har bir chorakning birinchi oyi 31 kundan, qolgan 2 oyi 30 kundan iborat. Yil va chorakning birinchi kuni yAQSHanbadan boshlanadi. Yilning barcha choraklari 13 xaftaning tashkil topadi va shanba kuni yakunlanadi.

( 13x7q91). Har bir oyda 26 ish kuni bo‘ladi. Umuman yil 364 (9IX4q364) kunda tashkil topadi va uni astronomik yilga tenglashtirish uchun har yili 30 dekabrdan so‘ng bo‘sh 1 kun, kabisa yilida esa 30 iyundan so‘ng ikkinchi ―bo‘sh‖ kuni qo‘shiladi. Oddiy yillarga qo‘shiladigan ―bo‘sh‖ kun -‖xalqlar dustligi va tengligi kuni‖ deb, kabisa yiliga qo‘shiladigan 2-chi ―bo‘sh‖ kun ―Kabisa yili kuni‖ deb yuritiladi.12 oylik kalendarning afzalligi shundaki, u teng yarim yilliklarga, teng choraklarga, teng ish kunlariga ega bo‘lgan oylarga bo‘lingandir. 12 oylik kalendar tarixiy sanalarni yangi sanalarga aylantirishda ham ancha qulaydir. 13 oylik kalendar. Bu loyixa bo‘yicha bir yil 13 oydan har bir oy 28 kundan iboratdir. Har bir oyda 24 ish kuni va 4 dam olish kuni bo‘ladi. Har bir oy 4 xaftadan iborat, oy yAQSHanba kuni boshlanadi va shanba kuni bilan yakunlanadi. Bu loyixa hisobiga ko‘ra bir yil (28XI3q364) 364 bo‘lib qoladi. Uni astronomik yilga tenglashtirish uchun oddiy yil 1, kabisa yiliga 2 ―bo‘sh‖ kun qo‘shiladi. Oddiy yilga qo‘shiladigan kun dekabr va yanvar oralig'iga, kabisa oylari oralig'iga qo‘shiladi. ―Bo‘sh‖ kunlar - 12 oylik kalendardagi kabi nomlanadi, hafta kunlari hisoblanmaydi, sanasiz bayram yoki dam olish kunlaridir.

13 oylik kalendarning ijobiy tomoni shundaki, har bir oydaa ishlab chiqarilgan maxsulotni solishtirish mumkin, chunki hamma oylarda bir xil ish kunlari bor. 13 oylik kalendarning kamchilliklari ham mavjud. Jumladan, yilni teng choraklarga bo‘lib bo‘lmaydi, tarixiy sanalarni yangi sanaga aylantirish qiyin, chunki, bu kalendar oylarida 29, 30, 31 sanalar yo‘q.

Xulosa: BMTning Iqtisodiy va Sosial Kengashi 13 oylik kalendardan 12 oylik kalendar nisbatan afzal ekanligini inobatga olib, u turmushga sezilmasdan kirib bora olishini Grigoriy kalendari o‘rnini egallay oladi deb hisobladi. Uni 1961 yil 1 yanvardan boshlab qabul qilishni taklif etib, kalendar loyixasini ko‘plab taklif kalendar loyixasini ko‘plab mamlakatlarga BMT kotibiyati tarqatdi. Lekin cherkovining ta'siri: kuchli bo‘lgan mamlakatlar 12 oylik jahon kalendarining qabul qilinishga kattik karshilik qilmoqda.

FOYDANİLGAN ADABİYOTLAR:

1. Karimov I.A – ―Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch‖. Toshkent, 2008.

2. Karimov I.A - ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q‖. T, Sharq, 1998.

3. Karimov I.A - ―O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida‖. 2011

4. A.P.Pronshteyn, V.YA.Kiyashko - ―Xronologiya‖. M.1981.

ЎЗБЕКИСТОНДА ТРАНСМИЛЛИЙ ЖИНОЯТЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ БОРАСИДА ОЛИБ БОРИЛГАН САЪЙ-ҲАРАКАТЛАР.

Қосимов Нодиржон Содиқжонович

Карамов Мамашариф Жамилович

Ўзбекистон Республикаси ИИВ

2-сон Тошкент академик лицейи

Ўзбекистон Республикаси Конституциясидаги халқаро ҳуқуқ устуворлиги принципини эълон қилган ҳолда, Ўзбекистон Республикаси турли тоифадаги фуқароларнинг (аѐллар, болалар, ногиронлар) ҳуқуқларини таъминлаш ва ҳимоя қилишга қаратилган кўплаб халқаро шартномаларга қўшилди ва ҳуқуқларни ҳимоя қилиш ва ҳимоя қилиш учун зарур ҳуқуқий ва институционал шароитларни яратишни ўз зиммасига олди.

Ўзбекистоннинг ташқи иқтисодий ва ташқи сиѐсат соҳасидаги иқтисодий ҳамкорлигининг фаоллашуви, бир қатор иқтисодий ривожланган давлатлар билан ўзаро манфаатли шериклик алоқаларининг йўлга қўйилиши, иқтисодиѐтни тартибга солишнинг бозор механизмларига ўтиш мамлакат ичкарисида ҳам, ундан ташқарида ҳам миграция оқимларининг фаоллашувига ѐрдам берди.

Жаҳон меҳнат муносабатлари кенгайиши шароитида халқаро меҳнат миграцияси жамият ривожида тобора муҳим ўрин эгалламоқда. Миграция жараѐнларида иштирок этаѐтган давлатлар сони ортиб бормоқда, халқаро муҳожирларнинг умумий сони жадал суръатларда ўсиб бормоқда ва дунѐнинг турли минтақаларида оқимларнинг табиати ва йўналиши сезиларли даражада ўзгариб бормоқда.

Шу билан бирга, жаҳон иқтисодий муносабатларининг глобаллашуви, чегараларни кесиб ўтиш тартибини соддалаштириш, миграция оқимларининг кучайиши, трансмиллий жиноий ташкилотларнинг жаҳон бозорларига фаол кириб бориши ва иқтисодий ва ижтимоий характердаги бир қатор муаммолар собиқ социалистик лагернинг деярли барча мамлакатлари бугунги кунда одамларнинг ноқонуний ҳаракати муаммосига дуч келган. "Одам савдоси". Иқтисодиѐт глобаллашуви шароитида одам савдоси шаклини олган фуқароларнинг ноқонуний миграцияси бутун дунѐ ҳамжамияти, шу жумладан Ўзбекистон учун ҳам муаммога айланмоқда.

Уларнинг орасида жиноятчилар қурбонига айланган, официант, раққос, герсесс ва бошқалар каби юқори маошли иш билан таъминлаш баҳонасида кўплаб аѐллар бор. аѐллар чет элга олиб кетилган. Кўпинча фирибгарлик қурбонлари бўлиши мумкин бўлган хавф ҳақида билишмайди. Ўзларини "иш берувчилар" га тўлиқ боғлиқ ҳолда топиш, улар фоҳишаликка мажбур қилинмоқда ѐки эксплуатациянинг бошқа шаклларига дуч келмоқдалар.

Афсуски, одамларни эксплуатация қилиш учун ѐллаш билан боғлиқ жиноятлар таҳлили ўсиш тенденциясини кўрсатмоқда.

Ўзбекистон қонунчилиги тизими нафақат инсон ҳуқуқ ва эркинликларини жиноий тажовузлардан ҳимоя қилишнинг конституциявий ва ҳуқуқий кафолатларини яратди, балки уларни таъминлашнинг самарали ташкилий механизмини шакллантирди.

Барча трансмиллий жиноятларга қарши кураш, шунингдек одамларни эксплуатация қилиш мақсадида ѐллаш давлат ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг ҳамкорлигини, шунингдек давлатлар ва халқаро ташкилотлар ўртасидаги ҳамкорликни ўз ичига олади.

Ўзбекистон Республикасида одам савдосига қарши кураш қуйидаги асосий даражаларда олиб борилади:

- Одам савдосига қарши курашнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш;

- ҳукумат томонидан кўрилаѐтган чоралар;

- ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг одам савдосига қарши курашишдаги фаолияти;

- одам савдосига қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорлик; - профилактика чоралари.

Одам савдосига қарши курашнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш

Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида жиноий ҳуқуқбузарлик сифатида аниқланади:

одамларни эксплуатация қилиш, шу жумладан вояга этмаганларни эксплуатация

қилиш учун жалб қилиш ва бундай шахсларни Ўзбекистон Республикасидан ташқарига олиб чиқиш мақсадида (Жиноят кодексининг 135-моддаси); аѐлни жинсий алоқада бўлишга мажбурлаш (Жиноят кодексининг 121-моддаси); одам ўғирлаш (Жиноят кодексининг 137-моддаси); ва шунга ўхшаш бошқа

жиноятлар, масалан, фирибгарлик (168-модда).

Мамлакат раҳбарияти ўз фуқароларининг чет элга ноқонуний миграцияси хавфига катта аҳамият беради ва унинг олдини олиш бўйича амалий чораларни кўрмоқда. Одамлар савдосининг олдини олишга ижроия органларининг келишилган фаолияти ѐрдам беради.

2003 йилда республикада амалга оширилаѐтган ишларнинг амалий тасдиғи. Одам савдосига қарши курашиш ва улардан фойдаланиш бўйича Идоралараро комиссия ваколатларига кирадиган идоралараро комиссия: миграция сиѐсатини тартибга солиш соҳасида қонунчилик ва ташкилий-ҳуқуқий ишларни такомиллаштириш.

Ўзбекистон Республикаси фуқароларига чет элда ишлаш ҳуқуқини амалга оширишда ишга жойлашишни ташкил этиш, чет элда ишлаш учун номзодлар билан олдиндан мослашиш чораларини ўтказиш орқали амалга оширишда ѐрдам бериш;

Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг чет элда ва Ўзбекистон

Республикасида чет эл фуқароларининг меҳнат фаолиятини мувофиқлаштириш; фуқароларни чет элда ишга жойлаштириш бўйича минтақавий ўзини ўзи бошқариш бюроси, шунингдек чет элга чиқаѐтган фуқароларни жўнашдан олдин мослашиш ва ўқитиш маркази фаолиятини мувофиқлаштириш;

хорижий ишчиларни жалб қилиш билан шуғулланадиган хорижий фирмалар (корхоналар, муассасалар, компаниялар) билан ҳамкорликни ривожлантириш;

Ўзбекистон Республикаси фуқароларига чет элда ишлашга юбориш учун номзодларни танлаш бўйича идоралараро комиссиянинг қарорларига мувофиқ чет элларда меҳнат фаолиятини амалга ошириш учун рухсатномалар бериш (узайтириш);

Одам савдоси қурбонларига айланган шахсларни ҳуқуқий ҳимоялаш, уларни ижтимоий, иқтисодий ва тиббий-руҳий жиҳатдан реабилитация қилиш давлатимиз ва жамиятимиз олдида турган долзарб вазифалардан ҳисобланади. Ўзбекистон инсонпарвар демократик давлат сифатида умумэътироф этилган халқаро норма ва қоидаларни ўз миллий ҳуқуқ тизимига кенг жорий қилиш йўлини тутмоқда.

Бош Қомусимизда айтилганидек, инсон шахси дахлсиздир. Унинг шаъни, қадрқимматини топташга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Бир сўз билан айтганда, одам савдосига қарши курашиш бўйича мамлакатимизда мустаҳкам ҳуқуқий асос яратилган. Аммо, асосий масала шундаки, одам аввало ўзининг ҳуқуқларини тўлиқ англаб етмас экан, ҳар қандай кўламдаги чора-тадбирлар етарлича самара бермайди. Шу нуқтаи назардан ҳар бир фуқаронинг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш ушбу иллатга қарши курашишда муҳим аҳамиятга эга.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:

1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: ―Ўзбекистон‖, 2018 йил.

2. Ўзбекистон Республикасининг «Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида»ги 2008 йил 17 апрель қонуни // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2008. – № 16. –– 118-м.

3. Ўзбекистон Республикасининг «Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида»ги 2014 йил 14 май қонуни // http://lex.uz.

4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Одам савдосига қарши курашиш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида» 2008 йил 8 июлдаги ПҚ-911сонли қарори // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2008. – № 28. – 268-м.

5. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Одам савдоси жабрдийда-ларига ѐрдам бериш ва уларни ҳимоя қилиш бўйича республика реабилитация марказини ташкил этиш тўғрисида» 2008 йил 5 ноябрдаги 240-сонли қарори // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2008. – № 44–45. – 445-м.

6. Шавкат Мирзиѐев. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Т.:‖Ўзбекистон‖ НМИУ. 2017.

ОДАМ САВДОСИ ТРАНСМИМИЛЛИЙ ЖИНОЯТ СИФАТИДА

ШАКЛЛАНИШИ.

Қосимов Нодиржон Содиқжонович

Карамов Мамашариф Жамилович

Ўзбекистон Республикаси ИИВ

2-сон Тошкент академик лицейи

Ҳозирда одам савдоси глобал хавфсизлик, жамият барқарорлиги, жаҳон ҳамжамиятининг ривожланишига таҳдид солаѐтган жиноят сифатида баҳоланмоқда. У хавфлилик даражаси бўйича ноқонуний қурол-яроғ сотиш ва наркобизнес каби трансмиллий жиноятлар билан бир қаторга қўйилмоқда. Одам савдоси трансчегаравий, комплекс характерга эга, уюшган гуруҳлар томонидан содир этилаѐтган жуда кенг тарқалган жиноят бўлиб, унда инсон «товар»га айлантирилади. Амалда эса бу «қулликнинг» замонавий шаклидир. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг маълумотига кўра дунѐда хар йили 2 миллион 700 минг киши одам савдоси қурбони бўлади. Бу эса одам савдоси ҳалқаро жиноятчиликнинг сердаромад молиявий манбаига айланганлигини кўрсатиб, бу фикр экспертларнинг хулосаларига қараганда одам савдосидан йилига кўриладиган даромад 7 млрд АҚШ долларидан ошаѐтганлиги билан тасдиқланади. Ўзбекистон Республикасининг "Одам савдосига қарши кураш тўғрисида"ги Қонунининг қ-моддасига кўра «Одам савдоси - куч билан таҳдид қилиш ѐки куч ишлатиш ѐхуд бошқача мажбурлаш шаклларидан фойдалан иш, ўғирлаш, фирибгарлик, алдаш, ҳокимиятни суиистеъмол қилиш ѐки вазиятнинг қалтислигидан фойдаланиш орқали ѐхуд бошқа шахсни назорат қилувчи шахснинг розилигини олиш учун уни тўловлар ѐки манфаатдор этиш эвазига оғлириб олиш орқали одамлардан фойдаланиш мақсадида уларни ѐллаш, ташиш, топшириш, яшириш ѐки қабул қилиш. Одамлардан фойдаланиш бошқа шахсларнинг фоҳишалигидан фойдаланишни ѐки уларни шаҳвоний фойдаланишинг бошқа шаклларини, мажбурий меҳнат ѐки хизматларни, қуллик ѐки қулликка ўхшаш одатларни, эрксиз ҳолат ѐхуд инсон аъзолари ѐки тўқималарини ажратиб олишни англатади».

Халқаро миграция ташкилотининг маълумотларига кўра одам савдоси билан шуғулланувчи жиноий гуруҳлар одамларни нафақат жинсий ѐки меҳнат эксплуатацияси учун, балки уларнинг ички органларини трансплантация қилиш, наркотик моддаларни тарқатиш, бошқа турдаги жиноятлар содир этиш учун ҳам ѐллаб мажбурламоқдалар. Суд-тергов амалиѐти натижаларининг таҳлил этилиши одам савдоси жиноятларининг уюшган гуруҳ аъзолари томонидан бир неча

босқичларда содир этилишини кўрсатади.

1- босқич - жабрланувчиларни ѐллаш, хужжатларни расмийлаштириш;

2- босқич - чегарадан (қонуний ѐки ноқонуний) ўтказиш;

3- босқич - чет мамлакатда жабрланувчиларни кутиб олиниши,

хужжатларини олиб қўйилиши, сотилиши;

4- босқич - сотиб олиниши ва эксплуатация қилиниши. Юқорида кўрсатилган вазифаларни жиноий гуруҳнинг қуйидаги иштирокчилари амалга оширади:

a) ѐлловчи

b) жабрланувчини чегарадан ўтказиш ѐки чиқиб кетишини таъминлайдиган

шахс в) жабрланувчиларни белгиланган давлатда кутиб олувчи ва сотувчи шахс

г) жабрланувчини сотиб олувчи ва эксплуатация қилувчи шахс.

Алоҳида таъкидланиши лозим бўлган ҳолат шундан иборатки, шаҳвоний ва бошқа ғараз мақсадларда ѐлланган аѐлларнинг асосий қисми «истеъмолчи» давлатлар - Бирлашган Араб Амирликлари, Саудия Арабистони ва Туркия мамлакатларига юборилган. Фуқаролар чет давлатларга «транзит» мамлакатлар Қирғизистон, Қозоғистон, Россия, Украна, Арманистон, Озарбайжон Республикалари орқали олиб чиқилган. Расмий статистик маълумотларга кўра одам савдоси жиноятидан жабрланганларнинг 85-90 фоизи Россия Федерацияси ва Қозоғистон Республикаларида текин ишчи кучи сифатида фойдаланиб эксплуатация қилинган. Жинсий эксплуатация жараѐнида жабрланувчилардан кўчада, фоҳишалик уйларида, стриптиз клубларда, ресторан ва барларда, сауналарда, уқалаш салонларида, шахсий уйларда ўз хизматларини мижозларнинг ҳоҳишига кўра барча турдаги жинсий хизматларни тақдим этиши талаб қилинади ва суткалаб эксплуатация қилинади. Жабрланувчиларнинг бўйсинишини таъминлаш мақсадида шахсий хужжатларини олиб қўйиш; йўл ҳаражатлари учун қарз эканлиги ва уни ишлаб қутилиши лозимлигини уқтириш; бошқа инсонлар билан алоқа қилинишини мутлақо чеклаш, ѐпиқ хонадонларда сақлаш, доимий назоратда ушлаш; маҳаллий ҳуқуқни мухофаза қилувчи органларга мурожаат қилмаслиги учун, жавобгарликка тортилиши ва депортация қилиниши билан қўрқитиш; уларга ѐки уларнинг яқинларига нисбатан жисмоний ѐки бошқа турдаги зўровонликни қўллаш билан қўрқитиш қўлланилади. Агарда квалификация масаласига қарайдиган бўлсак, Жиноят кодексининг 135- моддасида кўрсатилган жиноят формал таркибли жиноятларга тааллуқли бўлиб, ѐлловчи билан жабрланувчи ўртасида оғзаки ѐки ѐзма шаклдаги битим тузилган пайтдан бошлаб жиноят тугалланган ҳисобланади.

Ҳозирги кунда Республикасида олиб борилаѐтган барча ислоҳотлардан кўзланган асосий мақсад – инсон, унинг ҳаѐти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқларини олий қадрият сифатида эъзозлашдир. Шундай экан, трансмиллий хусусият касб этган, яъни ҳудуд ва чегара танламас жирканч иллат одам савдоми жиноятларига кескин кураш олиб бориш барчамизнинг муҳим вазифамиздир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:

1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: ―Ўзбекистон‖, 2018 йил.

3. Ўзбекистон Республикасининг «Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида»ги 2014 йил 14 май қонуни // http://lex.uz.

PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA TURLARI VA INNOVATSION TEXNOLOGIYA

Orziyeva Ruxshona, Yusupova Gulchehra

Respublika musiqa va san‘at kolleji

Annotatsiya: Ushbu maqolada pedagogik texnologiya turlari va innovatsion texnologiya haqida so‘z yuritiladi.

Kalit so‟zlar: Repetitorlik, kompleks, innovatsiya, pedagogik, Alternativ.

Pedagogik texnologiyalar uzluksiz ta‘lim turlari, ta‘lim sohalari hamda ayrim belgilari bo`yicha turlarga ajratiladi.

Uzluksiz ta‘lim turlari bo`yicha maktabgacha ta‘lim, boshlang`ich ta‘lim, tayanch ta‘lim, maktabdan tashqari-qo`shimcha ta‘lim, o`rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi, oliy ta‘lim, qayta tayyorlash va malaka oshirish ta‘limi pedagogik texnologiyalariga bo`linadi. Shu bilan birga, ta‘lim sohalari bo`yicha ona tli, xorijiy tillar, adabiyot, ijtimoiy, tabiiy, aniq fanlar, san‘at, sport, texnika, texnologiya, amaliy fanlar, kasb-hunarlar, maxsus ta‘lim pedagogik texnologiyalari mavjud.

Hozirda mavjud bo`lgan pedagogik texnologiyalarni bir qancha belgilariga qarab turlarga ajratiladi. Bu belgilar haqida gapirishdan oldin shuni eslatib o`tishimiz kerakki, pedagogik texnologiya doimo kompleks xarakterga ega bo`lib, u faqat bittagina omildan, metoddan, tamoyildan foydalanmaydi. Ya‘ni quyida keltiriladigan turlarigagina xos bo`lgan texnologiyalar aslida mavjud emas. Lekin har bir pedagogik texnologiyada asosiy e‘tibor ta‘lim jarayonining u yoki bu tomoniga qaratilishi natijasida ularni shu belgilari bo`yicha turlarga ajratiladi:

Bilish faoliyatini boshqarish bo`yicha pedagogik texnologiyalar turlari: Klassik ma‘ruza; Texnika vositalari yordamida o`qitish; Maslahatchilik tizimi; Darslik bo`yicha o`qitish; Kichik guruhlar tizimi; Kompyuter yordamida o`qitish; Repetitorlik tizimi; Dasturlashtiriladigan boshqaruv.

Ta‘lim oluvchiga yondashuv turi bo`yicha pedagogik texnologiyalar quyidagicha nomlanadi: Avtoritar; Didaktik yo`naltirilgan; Ijtimoiy yo`naltirilgan;

Antropologik yo`naltirilgan; Pedagogik yo`naltirilgan; Shaxsga yo`naltirilgan; Insonparvarlikka va shaxsga yo`naltirilgan; Hamkorlik texnologiyalariga yo`naltirilgan;

Erkin tarbiyaga yo`naltirilgan; Ezoterik ta‘lim va tarbiyaga yo`naltirilgan.

Qo`laniladigan asosiy metod bo`yicha pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga ajratiladi: Dogmatik, reproduktiv metod ; Tushuntirish, ko`rgazmali; Rivojlantiruvchi ta‘lim; Muammoli, izlanishli; Ijodiy metod; Dasturlashtirilgan ta‘lim metodi ; Dialogli metod;O`yin metodi ; O`z-o`zini rivojlantiruvchi ta‘lim metodi; Axborotli ( kompyuterli) ta‘lim metodi;

Tashkiliy shakllariga ko`ra pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga bo`linadi:

Hozirgi an‘anaviy ta‘lim; Shaxsga yo`naltirilgan pedagogik jarayon asosidagi pedagogik texnologiyalar; O`quvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosidagi pedagogik texnologiyalar; O`quv jarayonini boshqarish va tashkil qilish samaradorligi asosidagi pedagogik texnologiyalar; Materialni didaktik takomillashtirish va rekonstruksiyalash asosidagi pedagogik texnologiyalar; Xususiy fanlar pedagogik texnologiyalari; Alternativ texnologiyalar; Tabiatga moslashtirilgan texnologiyalar; Rivojlantiruvchi ta‘lim texnologiyalari; Mualliflik maktablari pedagogik texnologiyalari; Texnologiyalarni loyihalash va o`zlashtirish texnologiyalari.

Pedagogik texnologiyalarni quyidagi belgilariga ko`ra tasnif qilinadi:

Innovаtsiya (inglizchа innovation) - yangilik kiritish, yangilikdir.

А.I. Prigojin innovаtsiya degаndа muаyyan ijtimoiy birlikkа - tаshkilot, аholi, jаmiyat, guruhgа yangi, nisbаtаn turg‗un unsurlаrni kiritib boruvchi mаqsаdgа muvofiq

o‗zgаrishlаrni tushunаdi. Bu innovаtor fаoliyatidir

Pedаgogik innovаtsiya deb o‗quv tаrbiya jаrаyonini vа uning nаtijаlаrini yaхshilаshgа хizmаt qiluvchi yangiliklаr tizimigа аytilаdi.Pedаgogik innovаtsiyalаr tаshаbbuslаr vа yangiliklаr аsosidа tug‗ilib, tа‗lim mаzmunining rivoji uchun istiqbolli bo‗lаdi, shuningdek tа‗lim tizimining rivojigа hаm ijobiy tа‗sir ko‗rsаtаdi. Yangilik kiritish

– bu eng аvvаlo, tаbiiy vа sun‗iy o‗zgаrishlаr jаrаyonini boshqаrish funktsiyasi. SHuning uchun tа‗limdаgi innovаtsion jаrаyon – bu tа‗limdаgi o‗zgаrishlаrni boshqаrish jаrаyoni demаkdir.

Innovаtsiya jаrаyoni bosqichlаri

1. Yangi g‗oya tuzilishi yoki yangilik kontseptsiyasini pаydo bo‗lish bosqichlаri.

2. Iхtiro qilish, ya‗ni yangilik yarаtish bosqichi.

3. Yarаtilgаn yangilikni аmаliy qo‗llаy bilish bosqichi.

4. Yangilikni keng tаdbiq etish bosqichi.

5. Muаyyan sohаdа hukmronlik qilish bosqichi. Bu bosqichdа yangilik o‗zining yangiligini yo‗qotаdi, uning sаmаrа berаdigаn muqobili pаydo bo‗lаdi.

6. Yangi muqobillik аsosidа, аlmаshtirish orqаli yangilikning qo‗llаnish doirаsining qisqаtirish bosqichi.

2. O‗qituvchining innovаtsion fаoliyati o‗z ichigа yangilikni tаhlil qilish vа unga bаho berish, kelgusidаgi hаrаkаtlаrning mаqsаdi vа kontseptsiyasini shаkllаntirish, ushbu rejаni аmаlgа oshirish vа tаhrir qilish, sаmаrаdorlikkа bаho berishni qаmrаb olаdi. Tа‘lim jаrаyonidа qo‘llаnilаdigаn o‘qitish metodlаridаgi innovаtsiyani quyidаgi metodlаrdа ko‘rishimiz mumkin:

1. Аktiv metod – bu metod tаlаbа yoshlаrni dаrs jаrаyonidа fаollаshuvigа, mа‗lum bir holаt vа voqelikgа nisbаtаn fikrlаshgа – mulohzа yuritishgа undаydi.

2. Pаssiv metod – bu metod dаrs jаrаyonidа tаlаbаlаrdа o‗rgаnilаyotgаn mаvzu bo‗yichа bir tomonlаmа tushunchа хosil bo‗lishigа olib kelаdi.

3. Interаktiv metod – bu metodni mаqsаdi dаrs jаrаyonidа o‗qituvchi vа tаlаbаlаrni birgаlikdаgi fаol hаtti – hаrаkаtlаrigа аsoslаnаdi FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Bespalko B. Slagaemie pedagogicheskoy texnologii.-M.: Pedagogika, 1999.

2.Farberman B. L. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar. -T.: Fan, 2000.

ОБРАЗЫ МАТЕРИНСТВА В ЖИВОПИСИ УЗБЕКИСТАНА.

Кунтуганова Хумора

Студентка 1 курса отделения магистратуры

Направления станковая живопись

Национальный институт художеств и дизайна имени Камолиддина Бехзода

Аннотация: Данная статья посвящается изучению картин Узбекских художников, в которых отражена тема материнства.

Ключевые слова: материнство, живопись, полотна Узбекских художников, образы материнства в живописи.

Annotatsiya: Ushbu maqola o‗zbek rassomlarining onalik mavzusini aks ettirgan rasmlarini o‗rganishga bag‗ishlangan.

Kalit so'zlar: onalik, rangtasvir, ozbek rassomlarining rasmlari, rangtasvirda onalik obrazlari

Absract: This article is devoted to the study of paintings by Uzbek artists, which reflect the theme of motherhood.

Keywords: motherhood, painting, canvases by Uzbek artists, images of motherhood in painting.

Материнство во все времена вдохновляло художников. Мать и дитя – вечная тема в искусстве. Любовь, жертвенность, забота, обучение, воспитание – художники во все времена любовались и восхищались матерями, удивлялись чуду новой жизни и воспевали материнский труд. Нежность, любовь, таинственная связь между матерью и младенцем, чувство защищенности и счастья – вот лишь некоторые слова, приходящие на ум при созерцании этих полотен. В каком бы стиле ни творил художник, он разными средствами говорит о главном – всеобъемлющей материнской любви. Художники веками писали свои картины на эту тему и будут писать.

Рахим Ахмедов – великий художник. Он создал незабываемые образы материнства в своих полотнах: «Утро. Материнство» (1952) и «Материнское раздумье» (1956), которые вошли в историю искусства Узбекистана.

В 1968-ом Владимир Бурмакин сотворил свою знаменитую "Байсунскую мадонну", подлинный гимн узбекской женщине, материнству. Художник, словно предчувствуя еѐ гениальность, подписал свою работу на манер Леонардо да Винчи – справа налево.

Замечательный художник Абдулхак Абдуллаев также написал картины «Бабушка и внучка» (1960) и «Портрет матери».

Яркие представители живописи Узбекистана создали образы женщин, матерей и

современные художники создают такие полотна. Роль женщин в обществе, их трудолюбие, характер, преданность и многие другие положительные качества нашли свое отражение в их произведениях. Под впечатлениями Восточной поэзии и истории художники создали мысленные портреты. В созданных ими произведениях отражено изображение их собственного образа. Стоить отметить, что узбекские художники создают истинно национальные образы матерей. Герои изображены в повседневности. На сегодняшний день своим умом, знаниями и талантом, трудолюбием и упорством управляя важными сферами жизни, женщины эффективно справляются с этими сложными задачами будь то ведение домашнего хозяйства, государственное и общественное управление, медицина, воспитание и образование, развитие культуры, науки. Восточные женщины прославлены своей добротой, искренностью, заботливостью, трудолюбием. Ведь наши мамы, бабушки, прабабушки были очень трудолюбивыми, работали на полях, готовили, ухаживали за детьми, занимались скотоводством, были мастерицами. И истинные дети Родины должны воспевать и увековечивать образы наших матерей. Чтоб каждый, кто вырос, повидал многих стран, достиг высот, не забывал свои корни.

ИСТОЧНИКИ:

1.https://materinstvo.ru/art/1842

2. https://artrecept.com/zhivopis/zhanry/bytovoi

3. https://www.kultura.uz/view_3_r_10713.html

4. https://artsandculture.google.com/asset/motherhood-the-morning-akhmedov-ra/QQGy0zUMCxGckQ?hl=ru

5.https://art-blog.uz/archives/6651/utro-materinstvo-1962

MAKTABGACHA TA`LIM MUASSASALARIDA BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISH USULLARI

Sultanova Gulsara

GULDU Maktabgacha ta'lim metodikasi kafedrasi katta o'qituvchisi

Annotatsiya: Maktabgacha ta‘lim muassasalarida bola har tomonlama maktab ta‘limiga tayyorlanadi. Ular orasida bola nutqini rivojlantirish eng asosiylaridan hisoblanadi. Ularning so‘z boyligi oshishi ravon gapirishi va o‘z fikrini to‘lik ifoda etib, aytib bera olishi juda muhim. Shu sababli maktabgacha ta‘lim muassasalarida o‘tiladigan mashg‘ulotlar orasida nutq o‘stirish mashg‘uloti eng asosiy mashg‘ulotlardan hisoblanadi. Kalit so`zlar: Maktabgacha ta`lim, nutq, ertak, maqol, she`r, mashg`ulot.

Hozirgi kunda maktabgacha ta‘lim muassasalari ta‘lim tizimining eng

asosiy va zarur bo‘lgan ajralmas bir bo‘lagi ekanligi tushunib yetildi. Bu davrda bolalarning nutqini rivojlantirish maktabgacha ta`lim tuzilmasining asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Bu jarayon bolaning ilk yoshidan boshlanmog`i lozim. Ilk yoshdagi bolalarga o‘rgatish jarayonida ko‘rsatib nomini aytish, yo‘qlama usullaridan foydalaniladi, shuningdek takrorlash usuli ham foyda beradi. Yo‘qlama va takrorlash usuli birgalikda olib borilsa, ko‘proq natijaga erishiladi. ar bir mashg‘ulot bolalarning bilishi va tafakkuri, ahloqiy malakalarini shakllantirishga yordam berishi lozim.

Nutq o‘stirish mashg‘ulotlarida bolalar nutqini rivojlantirish vositalari juda ko‘p va xilma-xil. Ulardan eng asosiysi badiiy adabiyot. Badiiy adabiyot bu – turli yoshdagi bolalarga mo‘ljallangan so‘z san‘ati bo‘lib, voqelikni bolalarcha idrok etish, bolalarga tasavvur va tafakkur obrazlarida gavdalantiruvchi badiiy asarlar majmuasi hisoblanadi.^{^[29]}

Barcha xalqlarda bolalarga mo‘ljallangan ijod etish an‘anasi uzoq tarixga ega. Jumladan allalar:

Xalq ijodida bolalarga qaratilgan so‘z san‘atining ilk namunasi alla hisoblanadi. Alla beshik qo‘shig‘i. U bolani ovutish, uxlatish maqsadida, mayin ovozda aytiladi. Alla bolaga zavq bag‘ishlaydi, ma‘naviy tarbiya beradi. Namuna:

Alla bolam alla, jonim bolam alla

Ikki ko‘zim alla, shirin so‘zim alla.

Alla bolam baxting bor, xar narsaning vaqti bor.

Uxla bolam alla, alla bolam alla.

Ertak ham bola nutqini rivojlantirishda eng muhim vositadir. Ertaklar hayot haqiqatini, hayotiy va uydurmalar asosida tasvirlangani tilsim va sehr vositalariga asoslanishi, voqea va harakatlarning ajoyib holatlarda kechishi, qahramonlarning g‘ayri tabiiy jasoratlari bilan boshqa janrlarda farq qiladi. Bolalarga tavsiya etiladigan ertaklar hayvonlar haqida sehr jodu, fantastik,

sarguzasht ertaklar bo‘ladi. Bolalar ertaklardagi ijobiy qahramonlarning xarakteri, fazilatlari va boshqa tomonlarini o‘rganadi. Ularning lug‘atida yangi so‘zlar paydo bo‘ladi. Har bir ertakda bolalar uchun yangilik bo‘lishi kerak. Ertak qahramonlari bajaradigan ishlarini va ezguliklarini bola o‘z hayotida amalga oshira boshlaydi.^{^[30]}

Maqollar xalqning bir necha avlodlari, aql farosati va turmush tajribasining natijasi. Ular donishmandligini maxsulidir. Bog‘cha yoshidagi bolalar uchun mazmuni tushunarli, hajmi kichik bo‘lgan Vatan haqidagi, do‘stlik, ota-ona, odob-axloq, mehnat xaqidagi maqollarni yodlatish tavsiya etiladi.

Mehnat, mehnatning tagi rohat.

Bulbul chamannni sevar, Odam Vatanni

O‘zga yurtda shox bo‘lguncha, O‘z yurtingda gado bo‘l!

Topishmoqlar ham maktabgacha ta‘lim muassasalarida bollar nutqini rivojlantirish va boyitishda katta ahamiyatga ega. Har bir topishmoq biror bir predmetga qaratilgan bo‘ladi. Bolalar topishmoqlar orqali biron bir predmetning belgilari, uning bajaradigan vazifasi va ahamiyati haqida ma‘lumotga ega bo‘ladi. Topishmoqlar bolaning faqat nutq o‘sishiga emas, balki fikrlashga, o‘ylashga, topqirlik va chaqqonlikga o‘rgatib boradi.

Boshi bor-u, oxiri yo‘q,

Ketaverasan bir yo‘lda,

Oxiriga yetay dema,

Yetolmaysan million yilda

(Doira)

She‘rlar bolalarni chiroyli ma‘noli, ifodali va ta‘sirchan so‘zlashga o‘rgatadi. Har xil mavzudagi she‘rlar bor maktabgacha ta‘lim muassasalarida ko‘pincha o‘ynoqilik manzaraning aniqligi jonivorlar olami o‘simliklar va mevalar ona Vatan, mehnatsevarlik haqida kichik hajmdagi sodda she‘rlar o‘rgatib boriladi.^{^[31]}

Bola nutqini rivojlantirishda hikoyalar ham katta ahamiyatga ega va u muhim vosita rolini o‘taydi. Hikoyalar hayotda yuz bergan voqyealar asosida tuziladi. Shu sababli bola uchun, bu juda qiziq. Chunki bolalar ko‘z oldida yuz beradigan voqealarni eshitishni yoqtiradi. Tarbiyachi bolalarga hikoyalarni ma‘noli ifodali va ta‘sirchan aytib berishi juda muhim. Bundan tashqari bola o‘zi mustaqil hikoya tuzishga ham xarakat qiladi. U atrofga doim kuzatuvchan bo‘ladi. Natijada bola voqea hodisalarni chiroyli va ma‘noli tushuntirishga, so‘zlab berishga o‘tganib boradi.

Asta-sekin bola adabiy tilda so‘zlashga ham o‘rganib boradi.

Maktabgacha ta‘lim muassasasi tarbiyalanuvchilarida nutqiy munosabatga kirishish malakasini hosil qilishda sinfda, asosan, badiiy adabiyot mashg‘ulotlarida, shu bilan birga yozuv darslarida ham va sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilishning nutq o‘stirish bolalarni hikoya qilishga o‘rgatishda roli kattadir.

Bu o‘rinda ham tarbiyachining erkin hamda aniq – ravshan nutqi bolalar nutqi va tafakkurini rivojlantirishning birinchi darajali muhim shartlaridan hisoblanadi. Yuksak nutq madaniyati - o‘qituvchi tomonidan vaqtdan oqilona foydalanishning muhim sharti hisoblanib bunda o‘z vaqtida o‘quvchilarni hikoya qilishga o‘rgatish o‘qituvchidan talab qilinadi. Demak, nutq faoliyati turli davrlarda o‘ziga xos shakllanib, takomillashib boradi.

ADABIYOTLAR:

1. Maktabgacha tarbiyani rivojlantirish konsepsiyasi. T., 1992 yil.

2. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. T., ―O‘qituvchi‖, 2018 yil.

3. Maktabgacha kichik yoshdagi bolalarga ta‘lim – tarbiya berish. Toshkent, ―O‘qituvchi‖,2019 yil.

4. Qodirova M.R., Qodirova F.R. Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi. Toshkent, 2016 yil.

5. Bolalar nutqini o‘stirish metodikasi. Toshkent, 2011 yil.

6. Borodich M. ―Metodika razvitiya rechi detey‖ Moskva, 2018 yil.

THE USAGE OF SIMILE IN THE NOVEL JANE EYRE

Darvishova Gulchehra Kenjabayevna

The University of Public Safety of the Republic of Uzbekistan

Charlotte Bronte was one of the most famous writers of Victorian English. Her novel Jane Eyre has been in the spotlight since it was published to present day.

Jane Eyre is written in a Victorian English. The novel contains historical events and figures, religious references, and culture with its all aspects, which are frequently referred to. This novel was written in 1847, when women were underestimated and unjustly treated, which made the writer publish the first edition under a masculine pseudonym.

The author of this novel, Charlotte Bronte, wanted to change a woman‘s status in her society, so she wrote a novel that reflected her knowledge, education and personality—that is of a sophisticated person using sophisticated language. According to Hovel, Charlotte Bronte did not have access to libraries that possessed much recent fiction and she does not seem to have been influenced by contemporary novelists. However, ―she had read English novels of the eighteenth century, including Samuel Richardson‘s Pamela (a first person narrative in which a servant girl resists her master‘s attempts to seduce her, and eventually marries him), which is the prototype for Jane Eyre‖. In this novel, simile is used frequently. Here is an example: ‗Wicked and cruel boy!‘ I said. ‗You are like a murderer—you are like a slave-driver—you are like the Roman emperors!‘.

It is assumed that translating simile is easier than translating other stylistic devices such as metaphor. However, this is just an assumption as we will discover in the analysis of similes in Jane Eyre. For a novel like Jane Eyre, that is set not only in the past of its time, but also in a different time from that of the twentieth century , translating simile demands excellent command of linguistic and cultural aspects, such as religion, history, idioms, and proverbs of source text and the target language target language. Most of the similes in Jane Eyre are tied to culture and many similes do not have any equivalent in the target language culture. Problematic areas in translating similes in Jane Eyre can be classified into the following classes: similes which are classified as idioms, and allusions referring to religion and historical events references. Other similes are in Standard English in the source text but they are translated into Arabic spoken dialects. Some similes are meaningful in the source text culture but they are meaningless in the target language culture; some similes were translated into Standard Arabic but using terms that are classic and unfamiliar to the target text reader. For example, ―Life rolled together like a scroll‖.

This background and its associated factors make the translators‘ task more difficult. Charlotte Bronte‘s writing style is distinguishably loaded with stylistic devices. Simile is one such device that is analyzed in this article to investigate how simile in the novel was translated.

In Jane Eyre simile plays an important role in the style of writing that the author chooses for the novel. The significance of the article of simile translation can hardly be overemphasized or given the critical role simile plays in literary work and more specifically in Jane Eyre where simile is used to describe the speaker‘s environment. By using simile she drew mental images to describe cruel weather which make the reader feels cold as if he/she is surrounded with fog and snow. She could achieve reader‘s sympathy by using similes in describing the cruelty of her surroundings and in describing her deep feelings when she is treated unjustly. As a result, this study gives us the opportunity to understand the nature and processes of simile translation and insights into the reasons for mistranslation and deviation from the original message in the source text.

Attempts to define literature were almost on the same bases: functionality and nonfictionality; what is known as literature works from one generation to another and deviance from the ordinary language. What creates this deviance is the use of stylistic devices. Stylistic devices are usually used to make the text interesting and lively. They give the text its aesthetic aspect and taste and they are usually connected with literary works.

Simile has not received as much attention as metaphor although it is frequently used in writing genres in general. It is usually studied along with metaphor and rarely investigated as a figure of speech by itself. It is easy to be recognized and understood even by non-native speakers of the language. Childs and Fowler state that ―simile is a comparison, discursive, tentative, in which the ‗like‘ or ‗as . . . as‘ suggests, from the viewpoint of reason, separateness of the compared items‖. It is an important device used to affect the mental state of the reader but it does not have that sudden effect of the metaphor and it does not ―demand the same degree of mental commitment to the image‖. Abrams describes its function by stating that ―in a simile, a comparison between two distinctly different things is explicitly indicated by the words ‗like‘ or ‗as‘‖. Pierini discusses the nature and function of similes, the criteria for their classification, and their interpretation. According to her, simile can be defined as ―…the statement of a similarity relation between two entities, essentially different but thought to be alike in one or more respects, or a non-similarity relation‖.

In conclusion, similes can fulfill various functions. For instance, ―they serve to communicate concisely and efficiently: they are one of a set of linguistic devices (figures of speech) which extend the linguistic resources available. Secondly, they can function as cognitive tools for thought in that they enable us to think of the world in novel, alternative ways, namely, they can create relations of similarity‖. She identifies two categories of similes: literal (Blackberries are like raspberries) and no literal (Crime is like a disease). Most of the elements of simile are common with the elements of metaphor. These elements, according to Perini are: topic, which is the person or object described by the simile.

REFERENCES:

1. Leech, C., & Short, M. Style in fiction: A linguistic Introduction to English. Harlaw: Pearson, 1981

2. Pierini, P. (2007). Simile in English: From description to translation. CIRCLE Applied Linguistics Communications, 29, 21-43.

3. Literature. In Cambridge dictionary, retrieved January 2016.

4. http://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/literature

ҚАДИМГИ ХОРАЗМ ВА САК ҚАБИЛАЛАРИ ҲАРБИЙ ИШ СОҲАСИНИНГ

ЎРГАНИЛИШИ НАТИЖАЛАРИ

Сотимов Баходир

Урганч Давлат Университети тарих кафедраси ўқитувчиси

Оролбўйида қадимги ҳарбий иш тарихи ва унинг турли соҳалари (қурол- яроғлар ишлаб чиқариш, мудофаа тизими, ҳарбий санъат, қўшинлар тузилиши ва жанг усуллари) комплекс тарзда алоҳида мавзу сифатида ѐритилмаган. Бу борада ҳарбий соҳанинг қурол-яроғларига ва мудофаа тизимига кўпроқ эътибор берилди.

Қадимги Хоразм қалъалари тўғрисида маълумотлар XIX асрнинг 60 – 80 йилларида дастлаб венгер шарқшуноси А.Вамбери, [1] кейин эса Россиянинг турли соҳа мутахассислари (А.Л.Кун, М.И.Иванин, А.В.Каульбарс ва бошқалар) томонидан баѐн этилган. [2] Шунингдек илк ѐзма манбаларга таянган ҳолда, Ғарбий Европа шарқшунослари В.Томашек, И.Маркварт қадимги хоразмликлар ва сакларнинг қуроляроғлари ҳақида ѐзишган. [3]

1937 йилда Хоразм археологик экспедициясининг ишлари бошланиб, Оролбўйи ҳарбий тарихини археологик ашѐларга таяниб ўрганишнинг амалий имкони пайдо бўлди. 1948 йилда чоп этилган С.П.Толстовнинг монографиясида Кўзалиқир, Қалъалиқир ва Жонбосқалъа, Қўйқирилганқалъа, Қўрғошинқалъа ва бошқа мудофаа истеҳкомлар ҳақида маълумотлар ѐритилади. [4] Мазкур монографиянинг ―Конница, Кангюя‖ (― Қанғ отлиқлари‖) деб номланган бандида Қадимги Хоразмда қуролланиш ва қўшин тузилиши масаласи илгари сурилган. Монография муаллифининг фикрига кўра, мил.авв. VI-V асрларга келиб, массагетлар ва хоразмликлар жамиятида металл пластиналардан иборат совут билан ҳимояланган ѐйдан ўқ узувчилар ва найза отувчиларнинг отлиқ қўшинлари шаклланган. Отга ҳам совут ѐпилган. Ушбу тоифа жангчилар юнонча ―катафрактарийлар‖ деб аталган. [5]

Шу қарашларни исботлаб берувчи далиллар сифатида Геродот асарида массагетларнинг отлари кўкрак совут билан ҳимояланганлиги, Қадимги Хоразм тангаларида қуролланган ―худо – чавандоз‖нинг тасвири ва Жонбосқалъадан топилган сопол идиш парчасининг сиртида узун найза ушлаб турган отлиқ аскарнинг бўртма тасвири асос қилиб олинган. Ўз қарашларини ривожлантириб, С.П.Толстов, Македониялик Александрнинг хузурига Хоразм подшоҳи Фарасманнинг 1500 та чавандозлар билан етиб келиши ва Сирдарѐ бўйидаги юнон – македонияликлар ва саклар ўртасидаги жанг ҳақида ѐзади. [6] Аррианнинг хабар беришича, бу жангда Александр сакларга қарши ўқ отувчи механик воситалардан фойдаланган. Улардан узоқ масофага отилган шиддатли ўқ отлиқ сак–катафрактарий (ботирига) тегиб сак суворийнинг совутини тешиб ўтиб, уни отдан қулатганлигини алоҳида таъкидлайди.

[7]

С.П.Толстовнинг айтишича, бу жангда саклар қўшинида Қанғ – хоразмлик суворийлари мавжуд эди, шу сабабли отилган ўқдан жон берган отлиқ – катафрактарий хоразмлик ҳарбий йўлбошчиси бўлганлиги эҳтимолдан ҳоли эмас. [4] Бизнингча, бундай фикр мунозаралидир, негаки Аррианнинг асарида сак жангчиларга тегишли ―қанғлик‖ ва ―хоразмлик‖ каби этник мансубликка оид тушунчалар ишлатилмаган ва ҳимояловчи совут билан ѐпилган, ҳалок бўлган сак суворийга нисбатан ―ботир‖ тушунчаси қўлланилган, холос. Аммо С.П.Толстовнинг масалага ѐндашуви ва илмий қарашлари ўтган давр тарихшунослигида янгилик бўлиб, ѐзма манбалар ва қўлга киритилган дастлабки археологик ашѐларни қиѐслаш асосида, массагетлар – хоразмликларнинг қўшин таркибида суворий – найзачилар ва ўқчи – чавандозлар катафрактарийларга оид масала илк бор кўриб чиқилган. 1957 йилда Шарқий Оролбўйидаги Қуйи Сирдарѐнинг эски ўзанларини бўйлаб Хоразм археологик экспедициясининг кенг қамровли тадқиқотлари бошланди. Экспедиция раҳбари С.П.Толстовнинг ѐзишича, қуйи Сирдарѐ замини қадимда оқар сув тармоқлари, кўллар ва ботқоқликларга сероб бўлиб, шу ерларда Страбон ифодалаган ―ботқоқлик ва ороллар массагетлари‖, яъни апасиаклар, ―сув‖, ―дарѐ‖ саклари ўрнашган жой бўлган. [5]

Энг муҳим кашфиѐтларидан бири шундаки, Чирикработ деб номланган шаҳар харобаларида жойлашган дафн иншоотидан, ниҳоятда катта илмий аҳамиятга молик темирдан ясалган ҳарбий анжом топилган. У мил.авв. IV асрга оид тўртбурчак (7х7см) темир пластиналардан ташкил топган совут бўлган. [6]

С.П.Толстов 1948 йилда ўзи илгари сурган катафрактарий ҳақида масаласини эслатиб, шундай ѐзган: «Шу нарса зўр эътиборга сазоворки, бизнинг чирикработлик катафрактарий Македониялик Искандарнинг Ўрта Осиѐга юриши вақтида яшаган. Тарихчи Арриан Искандарнинг Яксарт соҳилида сакларга қарши олиб борган жангини тасвирлар экан, ана шу катафрактарийнинг замондоши, балки қабиладоши, ким билсин, эҳтимол, унинг ўзи тўғрисида гапиргандир». [8]

Бизнинг фикримизча, мавзуга оид қуйидаги ҳолатлар муҳим аҳамиятга эга: биринчидан, Чирикработда аниқланган темир совут Ўрта Осиѐда шу турдаги яроғ– аслаҳалар ичида энг қадимги ва дастлабки топилма бўлиб, узунлиги 80 см темир қилич топилмаси билан бирга оғир қуролланган сак жангчисининг яроғаслаҳаларининг қайта тиклаш имконини берди. [9] Иккинчидан, ―Древний Хорезм‖ деб номланган С.П.Толстовнинг монографиясидаги ―Конница Кангюя‖, деб аталган бобида ўша пайтларда жуда оз бўлган маълумотлар ва археологик материалга асосланиб, катафрактарийлар қурол-яроғлари қадимги Хоразм аҳолиси ва сак– массагетлар яшаган туташ ҳудудий бир ўлкадан келиб чиққан бўлиши керак деган фараз тасдиқланди. Шу боис С.П.Толстов қўлга киритилган маълумотларга таяниб, хоразмликлар ва сак–массагетлар ―Европада ўрта асрларда мавжуд бўлган қуролланиш типи – рицарликнинг вужудга келишида муҳим роль ўйнаганмикан?‖ деган саволни ўртага ташлади. [10]

Ўтган асрнинг 60 йилларида қадимий кўчманчи қабилаларининг қуролланишига бағишланган илмий ишлар чоп этилади. [11] Улар ичида Ўрта Осиѐ антик даври оғир қуролланган катафрактарийлар масаласи Шимолий Парфияда (Нисо ѐдгорлиги) ва Бақтриядаги (Холчаѐн саройи)дан топилган тасвирий санъат намуналарининг таҳлили асосида Г.А.Пугаченкова мақоласида ва кейин монографиясида ҳам кўриб чиқилади.

[12]

Ушбу ишларнинг муаллифи Холчаѐн юэчжи – кушонлар даври ҳайкалларининг кўриниши – жангчиларнинг бошида думалоқ дубулға, уларнинг бадани, қўллари ва оѐқлари металл пластиналар билан ѐпилганлиги ҳамда от ҳайкалининг боши – бўйини ва тўшида совутнинг мавжудлиги каби тасвирий белгиларга таяниб, оғир қуролланган кушон жангчисининг яроғ-аслаҳаларини қайта тиклаган. Реконструкция натижасида от устига совут ѐпилган ва металл пластиналардан иборат совут кийган, ўнг қўлида найза ушлаб турган суворий ҳамда найза ва узун қилич билан қуролланган бақтриялик катафрактарий расмлари яратилди. [13]

С.П.Толстов томонидан таклиф қилинган оғир қуролланган сак жангчиси реконструкциясида ва қайта тикланган бақтриялик катафрактарийлар яроғларидаги айрим фарқлар совут тузилишида кўринади, аммо қиличлари бир хил.

Тадқиқотчилар томонидан амалга оширилган реконструкция ишларининг муҳим жиҳатлари, Ўрта Осиѐда ҳарбий иш тарихига доир ѐзма ва археологик маълумотларга асосланиб, оғир ва енгил қуролланган отлиқ суворийларнинг ташқи кўринишида ва жанг майдонида имкони бўлган ҳаракатларни қайта тиклашда ифодаланди. Бунда мил.авв. IV-III асрларга оид Шарқий Оролбўйи саклар, мил.авв. I – милодий II асрлар юэчжи – кушонлар ва парфияликлар ҳарбий ишига тегишли материаллар асос қилиб олинди.

ХХ асрнинг 60 йилларида сакларнинг қуролланиши бўйича Б.А.Литвинскийнинг бир қатор мақолалари эълон қилинди. Улар мазмунан камон, жанговар болталар, ханжарларга ва ўқ учлари тавсифи билан боғланиб, Помир ва қадимги Фарғона саклари мисолида таҳлил топган ҳамда Оролбўйи, Еттисув дашт кўчманчи аҳолининг қурол-яроғлари билан қиѐсланган. [14]

Б.А.Литвинскийнинг хулосасига кўра, мил.авв. VII-III асрлар давомида минтақада истиқомат қилган турли қабила-элатлар орасида ўзига хос хусусиятлардан иборат қурол-яроғлармавжуд бўлган. Мисол тариқасида, Помир – Фарғона ва Еттисув – Оролбўйи қабилаларнинг ханжар шакллари маълум тафовутлар билан ажралиб туради, бироқ қурол-яроғларнинг умумий кўриниши скиф – савроматлар оламининг ҳарбий қуролларига яқин шаклларига эга. [6]

Ушбу хулоса ѐзма ва архелогик асл манбаларни ҳисобга олган ҳолда, тарихий воқеликни акс эттирди, чунки илк темир асри ва антик даври Евроосиѐ даштларида ѐйилган чорвадор қабилаларнинг турмуш тарзи, хўжалик ва ҳунармандчилик соҳалари, ҳамда ижтимоий тузилиши, тасвирий санъати ва эътиқодлари анча яқин бўлган. [15]

Мазкур ҳолат, мил.авв. VI-IV асрларга оид Ўрта Осиѐ аҳолисининг қуролланиши ва ҳарбий ишига тегишли Б.А.Литвинский ва И. Пьянковлар мақоласида очиб берилди. [5] Шунингдек ушбу мақолада ҳарбий иш бўйича ѐзма манбалар маълумотлари археологик тадқиқотлар натижасида қўлга киритилган ашѐлар билан қиѐсланган.

Оролбўйида мудофаа тизимини ўрганиш катта аҳамиятга эга бўлган. Тадқиқотлар натижаларини ҳудудий жихатдан Жанубий Оролбўйи (Хоразм вохаси) ва Шарқий Оролбўйига ажратиб баѐн этиш мақсадга мувофиқ. Хоразм вохасида қадимий мудофаа тизимини ўрганиш ишлари Амударѐнинг сўл соҳил ерларида жойлашган, мил.авв. V-IV асрларга оид Кўзалиқир ва мил.авв. V-IV асрлар чегарасида барпо этилган Қалъалиқир шаҳар харобаларининг 1939 йилда кашф этилишидан бошланган.

Дастлабки тадқиқотлар натижасида, шаҳар аҳолиси қалъаларнинг ―қалин мудофаа деворлари орасида яширинган гумбазли тор йўлакларда яшаган‖, қалъаларнинг асосий қисми эса ―мол қамайдиган жой бўлган‖, шаҳарларнинг аҳолиси ―қалин лой деворларнинг қоронғи ва зах йўлакларида тиқилиб яшаганлиги шиддатли ҳарбий тўқнашувлар даврининг тимсолидир‖ каби хулосаларга келинган. [5] С.П.Толстовнинг ―деворлари ичида одам яшайдиган шаҳарлар‖ ҳақидаги қарашлари илмий муомалага киритилиб, ҳеч қандай эътирозларга сабаб бўлмаган , мазкур қарашларни қиѐсий таҳлил қилиш ва танқидий кўриб чиқиш имкони бўлмаган, негаки ўша пайтларда Ўрта Осиѐда Кўзалиқир ва Қалъалиқирга ўхшаш биронта ҳарбий истеҳком ўрганилмаган эди. XX асрнинг 50-йилларида О.А.Вишневская раҳбарлигида Кўзалиқирда, Ю.А.Рапопорт ва М.С.Лапиров – Скобло бошчилигида Қалъалиқирда олиб борилган қазишма археологик ишлар мазкур истеҳкомларга тегишли дастлабки хулосаларни ўзгаришига сабаб бўлди. [4] С.П.Толстовнинг ―По древним дельтам Окса и Яксарта‖ деб номланган янги монографиясида, Кўзалиқир ва Қалъалиқирда амалга оширилган тадқиқотлар натижаларида ушбу мудофаа иншоотларига дастлаб берилган тавсифнинг анча ўзгариши ва қадимги Хоразм мудофаа тизимига оид билимларни бойитилиши ҳақида хулосаларга келинган.

Аслида пахса ва хом ғиштдан қурилган Кўзалиқирнинг мудофаа деворлари ярим думалоқ буржлар билан мустаҳкамланган, уларнинг ички хоналарида мавжуд учта шинакдан камондан ўқ отиш имкони бўлган, ―шахмат‖ тартибида жойлашган бундай шинаклар қалъа деворининг ташқи қисмидан кўриниб турган. Қалъалиқир эса мудофаа деворлар ва буржлар билан ҳимояланган, унинг ғарбий қисмида катта сарой биноси мавжуд бўлиб, алоҳида истеҳком вазифасини бажарган. [5] Шуни таъкидлаш жоизки, ХХ асрнинг 40 йиллари охирларидан бошлаб, Хоразм воҳаси шаҳарлари ва ҳарбий истеҳкомларнинг ривожланиши илк босқичларини архаик даври (Кўзалиқир маданияти, дастлаб у ―деворлари ичида одам яшайдиган шаҳарлар‖ даври деб номланган) – мил.авв. VI-V асрлар, Қанғха даври (Кангюй маданияти) – мил.авв. IV-I асрлар ва Кушонлар даври – милодий I-III асрларга ажратиб ўрганиш расм бўлди.[4]

Хулоса қилиб шуни алохида такидлаш жоизки ўтган асрнинг 90 – йилларига келиб, Хоразм ҳарбий истеҳкомлари бўйича катта ҳажмдаги илмий маълумотлар қўлга киритилди. Кўп йиллар мобайнида олиб борилган тадқиқотлар натижасида қадимий мудофаа иншоотларнинг қурилиши усуллари, уларнинг тузилиши ва бунѐд этилиши мақсади ҳамда мудофаа вазифалари, қалъаларнинг қайта тиклаш масалалари каби муҳим муаммолар кўриб чиқилди. Жанубий Оролбўйи (Хоразм воҳаси) мудофаа иншоотларининг ўрганилиши XIX асрнинг 60 – 80 йилларида саѐҳатчилар, Россия ҳарбийлари ва шарқшунослари томонидан кузатув орқали бошланган. Шунингдек, илк ѐзма манбаларга таянган ҳолда айрим европалик шарқшунослар (В.Томашек, И.Маркврат) қадимий хоразмликлар ва саклар – массагетларнинг қуролланиши ҳақида ѐзишган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Вамбери А. Путешествие по Средней Азии / Перевод с английского. – СПб., 1985. – 221 с.

2. Кун А.Л. Поездка по Хивинскому ханству в 1873 г. // Известия Российского географического общества. Т.Х. – СПб., 1874. – С. 17-58; ўша муаллиф.Культура оазиса низовьев Амударьи // Материалы для статистики Туркестанского края. Вып. IV. – СПб., 1876. – С. 250-275; Иванин М.И. Хива и река Амударья.–СПб., 1873.– 64 с.; Каульбарс А.В. Низовья Амударьи, описанные по собственным исследованиям в 1873 г. // Записки Русского географического общества, – СПб., 1881. Т.9. – С. 31-32.

3. Tomaschek W. Chorasmiya // Pauly‘s Real – Encyclopedie der Klassischen Altertums – wissenschaft. – Stuttgart, 1894. Bd. 3. – Pp. – 2406; Markwart Untersuhungen zur Geschichte von Erаn.– Gottingen, 1896. – 258 s.

4. Толстов.С.П. Древний Хорезм. – М.: МГУ I. 1948. – C. 77-100.

5. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. – М.: ИВЛ,1962. – C.136. 6. Толстов С.П. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. – Тошкент: Фан, 1964. – Б.

415.

7. Арриан. Кн. IV, 4, 4.

8. Смирнов К.Ф. Вооружение савроматотов // МИА. N. 101. – М., 1961; Литвинский Б.А. К историю сложно –составного лука в Средней Азии // СА. – № 4. – М., 1966.

9. Пугаченкова Г.А. О панцирном вооружении парфиянского и бактрийского воинства // ВДИ. – № 2. – М., 1966 ўша муаллиф. Скульптура Халчаяна.– М.: Искусство, 1971. – C. 71-75.

10. Пугаченкова Г.А . Скульптура Халчаяна.– М.: Искусство, 1971. – C. 71-72.

11. Литвинский Б.А. Среднеазиатские железные наконечник стрел// СА. – №2. – М., 1965: ўша муаллиф. К историю сложно –составного лука …; ўша муаллиф. Оружие населения Памира и Ферганы в сакское время // Материальная культура Таджикистана. Вып. 1. – Душанбе, 1968. – C. 69-115. 12. Литвинский Б.А. Оружие населения Памира и Ферганы …– C.104.

13. Толстов С.П. Приаральские скифы и Хорезм // CЭ. – №4. – М., 1961. – C.

114-146; Артаманов М.И. Сокравища саков. – М.: Искусство, 1973. – C. 218-236

14.Литвинский Б.А. Пьянков И. В. Военное дело у народов Средней Азии в VI– IV вв. до н.э. // ВДИ. – №3 – М., 1966.

15. Толстов С.П. Работы Хорезмской археолого – этнографической экспедиции.

1951–1954 гг. // Вопросы истории. – №3. – М., 1955 – C. 176-177.

SHIPPING IN THE ARAL SEA.

Karimov Yashin Abdusharibovich

Urgench State University Associate Professor of "History",

PhD in History. Uzbekistan. Urgench city

Abstract: The role of the Aral Sea in the development of the Central Asian communication system and the northern network of the Great Silk Road, the development of shipping from ancient times to the early twentieth century, the role of the sea in the lives of peoples living along the Aral Sea, trade routes and routes The distances between the addresses on the trade route, the Aral Sea and the Sariqamish basin in the region are analyzed on the basis of historical sources, archival documents on the example of ancient and medieval times.

Keywords: Central Asia, Avesto, Khorezm, Aral Sea, Caspian Sea, Sariqamish Basin, Uzbay River, Amudarya, Syrdarya, West Sea.

1. Relevance:

For many years, Central Asia, with its arid and hot climate, was considered a region cut off from international waterways, and unscientific views that waterways passing through inland rivers were absolutely insignificant in the historical development of the region were put forward as absolute historical truth. But research in recent years has put the formation of new scientific views on the subject on the agenda as a historical necessity. For this reason, there is a need for research on the role of waterways in the Central Asian communication system.

The Aral Sea has long been seen as an important body of water in the northern part of the Central Asian communication system, the Great Silk Road. This is the main feature that determines the relevance of the chosen topic.

2. Methods and level of study:

The scientific literature has also considered the assumption that the Aral and Caspian seas were once one sea, or that they were interconnected. In particular, there are scientific theories that the Oybugir depth between the Sariqamish and the Aral Sea connects these basins, and that the Uzbay River was formed as a result of the separation of the Caspian Sea from Sariqamish and the Aral Sea, which was once the only water basin [2.19].

The first information about the Aral Sea can be found in the Avesto. The song, dedicated to Ardvi, the goddess of water and fertility, contains views about the Vorukasha Sea and the Ardvi that flows into it, linking the Aral Sea and the Amudarya Delta [11.241]. Information about the Aral Sea can also be found in Greek sources. In particular,

Strabo's famous work "Geography" contains information about the Oxus (Amudarya. - Ya.K.), Yaksart (Syrdarya.- Ya.K.), the Caspian Sea, the Aral Sea.^{^[32]}

Information about the Aral Sea can also be found in ancient Chinese, Byzantine and advanced medieval Arabic, Persian and Turkish language sources. In Chinese sources, the Aral Sea is referred to as the "Western Sea" [3.188-189.192].

Byzantine sources state that the ambassadors of the ruler Justin II, led by Zemarkh, arrived in the Black Sea from the Black Sea and the steppe north of the Aral Sea to Ettisuv, the residence of the Turkish khan. Menander, who left information about this embassy, reports that the Byzantine ambassadors passed through the Oix River - the Great Lake (Aral Sea - Ya.K.) - the Ik River - the Daix River on their return [10.33-38]. If we consider that the Oix River corresponds to the Syrdarya, the great lake to the Aral Sea, the Ik to the Emba, and finally the Daix to the Yayik (Ural), the northern branch of the Great Silk Road connecting Byzantium with China passed through the Aral Sea.

In ancient and medieval times, there is a lot of evidence that shipping was established through the Caspian Sea (the name of the Caspian Sea in Arabic sources. This sea is also called the Khorezm Sea) and the Aral Sea [1.462-463]. In ancient times, Sogdians and Khorezmians played an important role in the relations of Central Asia through the Caspian Sea [11.243]. In the Middle Ages, shipping was also developed in the Caspian Sea in which Khorezmians and Turkmens played a major role. The fact that the Caspian Sea is called

"Khvaliz" or "Khvalis" sea in ancient Russian sources [16.15] also indicates that Khorezmian merchant and warships took the lead in this sea. Hudud al-Alam states that the length and width of the Caspian Sea is 400 (1 farsah - 6-7 km. Y.K.), which consists of two islands, the island of Siyakhkuh is inhabited by Oguzs and piracy at sea [6.210].

The information that the last ruler of the Anushtegin dynasty, Alovuddin Muhammad ibn Takash of Khorezm, died on a voyage to one of the islands in the Caspian Sea in 617 / 1220-1221 [5.117] also indicates that shipping was established in the Caspian Sea during this period.

Arab sources also provide some information about the Aral Sea. In particular, Ibn Rusta notes that the Amudarya flows into a large lake (ie, the Aral Sea - Ya.K.), the circumference of which is 80 farsahs [5.150]. The work "Hudud al-alam" states that the Khorezm (Aral. - Ya.K.) sea is located 40 farsahs northwest of Khorezm, its circumference is 30 farsahs [6.210]. It is known from other sources that in the Middle Ages cargo was transported by ships in the Aral Sea [4.99].

The Aral Sea is also called the "Khorezm Sea" in the developed medieval Arab sources. , The Shosh River (Syrdarya. - Ya.K.) and the inflow of the Bark, Ruza, Marga and other small rivers are recorded [8.220]. During this period in the system of internal roads of Khorezm oasis from Mazdahkhan (Khojayli) to Darsan (Toqqala) (2 post offices), Kardar (Hayvonqala) (1-day journey), Juvikan (Munchoqliqal'a) (2 post offices), The trade route leading through the village of Barategin (Kungrad) (1-day journey) to the lake, i.e., the Aral Sea (1-day journey), was widely used [1.461-462, 15.36-40].

In the late 19th and early 20th centuries, during the colonial period of Tsarist Russia, the use of the Amudarya waterway developed in line with Russia's military-political and economic interests. But in Russian military-political circles It is known that the interest in waterways in Central Asia began long before the invasion of Tsarist Russia. As an example, we can recall the tasks set for the Bekovich Cherkassky expedition sent to Khorezm by Peter I. In particular, it had the task of building a military fortification near the old riverbed of the Amu Darya into the Caspian Sea, exploring the possibility of re-flowing the Amu Darya into the Caspian Sea, breaking the dams that divert the Amu Darya to the Aral Sea, studying the route to India via the Caspian Sea [19.55-58]. It should be noted that in 1858 the Russian embassy mission headed by Ignatev, sent to Khiva and Bukhara, was tasked with solving the problem of creating opportunities for Russian ships to use the Aral Sea and the Amudarya waterway [9.200-203].

By the middle of the 19th century, as a result of active diplomatic efforts by the Russian government, Russian ships gained the right to trade across the Aral Sea in the lower reaches of the Amu Darya and to Kungrad, an important northern city of the Khiva Khanate [4,289].

The treaty signed between Russia and the Khiva Khanate on August 12, 1873, gave Russian steamships and ships the right to sail freely on the Amu Darya, to dock ports on the left bank of the Amu Darya, to build warehouses for storage of goods, and to enter into clauses. This led to the establishment of Russian control over the Amu Darya.

The Russian colonial government used the military strategic importance of the Aral Sea and the Amu Darya to strengthen its power. In 1887 the Amudarya military flotilla was formed. He was tasked with guarding the border with British-influenced Afghanistan. The opening of the Amudarya flotilla, the launch of large ships and steamships on the river show that the Amudarya water corridor has received a lot of attention from the Russian military and political circles. In 1888, two steamships of the Amudarya flotilla were assembled in Chorjoi, which were called "Tsar" and "Tsaritsa" with great political pomp, and the first steamship was launched on the Amudarya. We see the tradition of naming Russian warships on the Amudarya in this way in the example of the ships Tsarevich, built in 1894, the Grand Duke and the Grand Duke Olga, built in 1898-1899 [12.39].

At the end of the 19th century, this flotilla consisted of 6 steamships with a capacity of up to 25 tons each and 13 barges with a capacity of 50-100 tons [17]. In addition, about 600 more boats sailed along the Amudarya, carrying mainly cotton and grain products.

About shipping and types of ships in the Caspian Sea A. According to Vamberi, the Turkmens had the following three types of ships: 1. Kezaboy - a ship with one mast and two sails. They come in a variety of sizes and are designed to carry cargo by sea; 2. A boat is a fast-moving vessel with one rudder. With him the Turkmens often committed piracy at sea; 3. Teymil - a small boat carved into the trunk of a tree was used mainly for swimming near the shore [3.40].

3. Research results:

The role of the Amudarya and Syrdarya in the history of the region is also explained by the fact that their waters flow into the Aral Sea. The Aral Sea and its role in the history of the region is extremely important in creating the ecosystem of the region. This is especially evident today, at a time when the Aral Sea is facing problems with drying up and its consequences.

4. Conclusions:

In conclusion, it should be noted that in our opinion, the aridization, which began in the II-III centuries, ie the sharp warming of the climate, had a negative impact on the flow of the Amudarya, Syrdarya and other rivers. This has led to a decrease in the water level of the Amudarya and a decrease in the amount of water flowing into the Caspian and Aral Sea. This, in turn, led to a halt in the flow of ships along the river at times when the river was shallow.

REFERENCES:

1.Ibn Hawqal. The configuration of the Terre (kitab surat al-Ard) / Introduction and translation by J. H. Kramers et G. Wiet. - Paris: Maisonneuve et Larose, 2001

2.Bartold V.V. Svedeniya ob Aralskom more i nizovyax Amu-dari s drevneyshix vremen do XVI veka / Soch. v 9 tomax. - M .: Nauka, 1965.

3.Bichurin N.Ya. (Iakinf). Gathering of people about the Narodax, inhabited in Central Asia in ancient times. In trex chastyax. - Almaty: Jalyn Baspasy LLP, 1998. Ch. II.

4.Vamberi A. Puteshestvie po Sredney Azii iz 'Tegerana cherez' Turkmenskuyu pustynyu po vostochnomu beregu Kaspiyskogo morya v'Xivu, Buxaru i Samarkand', predprinyatoe v'1863 godu s'nauchnoyu ts'lyu, po porucheniyu Vengerkoy Akademii v'Pesht'u Vamberi. - M .: Izd-vo A.M. Mamontova, 1867

5.Djamal al-Karshi. Al-Mulxakat bi-s-surax // Vvedenie, perevod s arabskopersidskogo, kommentarii, tekst, faksmile Sh.X. Vaxidova, B.B.Aminova. History of Kazakhstan in Persian sources.– Almaty: Dayk-Press, 2005. T.

6.Izvlecheniya iz «Xudud al-Alem» anonimnogo persidskogo geograficheskogo sochineniya po izdaniyu V.V. Bartolda («Hudud al-Alem». Rukopis Tumanskogo. Lgr., 1930) / Translation pod. ed. A.A. Romaskevicha // MITT. Arab and Persian sources VII-XV vv. Trudy Institute of Oriental Studies. - M. – L, 1939. T. I.

7. Excerpts from Kitab al-A‘lak an-Nafisa ibn Ruste. (Po izd. DeG. (BGA, I) / Per. S. Volina // MITT. Arabskie i persidskie istochniki. VII-XV vv. Trudy instituta vostokovedeniya. - M.-L. Izd-vo AN SSSR, 1939. T . I. - S. 150.

8. Izvlecheniya iz «Nuzxat al-Mushtak fi ikhtirak al-Afak» ili «Kitab-Rodjer» al Idrisi / Перевод С. Volina: // MITT. Arab and Persian sources VII-XV vv. Trudy Institute of Oriental Studies - M. – L, 1939. T. I. - S. 220.

9. Muhammadjonov A.R., Ne'matov T.N. Some sources on the history of Bukhara and Khiva's relations with Russia. - Tashkent, 1957. - B. 200-203.

10.Menandr. Vizantiyskie istoriki / Перевод с гречского С. Destunisa, dopolnennyy s primechaniyami D. Destunisa. - SPb., 1860; Shyuven P.O. Byzantine embassies to the first Turkic rulers of Sogdia (problems of onomistics and toponymy) // ONU. - Tashkent, 1995. -

№ 1-3. - S. 33-38.

11. Rtveladze E. Tsivilizatsii, gosudarstva, kultury Tsentralnoy Azii. - Tashkent, 2005– S. 241.

12.Pidaev Sh.R. Ancient Termez and the Great Silk Road // Central Asian cities on the Great Silk Road. - Samarkand, 1994– B. 39.

13. Strabo. Geography. In semnadtsati knigax / Per. s grech., vstup. statya i komm. G.A.Stratanovskogo. - M .: OLMA-PRESS Invest, 2004. XI. VII.3. - S. 311.

14. Tolstov S.P. Ancient Khorezm. Opyt istoriko-archeologicheskogo issledovaniya. - M .: MGU, 1948 - С. 15.

15. Khodjaniyazov G. Karavannye puti severnoy periferii Khorezma // Velikiy shelkovyy put. Culture and traditions. Proshloe i nastoyashchee: Materials nauchnoteoreticheskoy konferentsii. - Tashkent, 2006. - С. 36-40.

16. MDA I-1 Fund of the Republic of Uzbekistan, list 22, case 832, sheet 9.

17. MDA of the Republic of Uzbekistan. Fund 3, List 1, Work 875, Sheets 3-5.

18.O'zR MDA. 2nd fund, 1st list, 8th work, 6th sheet.

19. Gulomov. X. Diplomatic relations of the Central Asian states with Russia in the XVIII-first half of the XIX century. - Tashkent: Fan, 2005. - С. 55-58.

ZULFIYAXONIM IJODIDA KOMILLIK

Narimanova Gulzoda Asqar qizi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi 3 – bosqich talabasi

Annotatsiya : Zulfiya o‗zbek she'riyatida o‗ziga xos o‗ringa ega shoira bo‗lishi bilan birga inson sifatida ham shu xalqning barcha olijanob xislatlariga ega ayol bo‗lgan. Kalit so‟zlar: metafora, tashbeh, qatag‘on.

Zulfiya (1915—1996) Oʻzbek shoirasi. Taniqli oʻzbek shoirasi Zulfiya 1915- yilning 1-martida Toshkent shahrida Isroil temirchi oilasida tug'ildi. Hovli mo`jazgina bo`lsa-da, unda bir-biridan chiroyli muattar gullar o`stirilardi. Oiladagilar musiqani, she`rni yaxshi ko`rardilar. Zulfiya oiladagi kenja farzand bo`lib, uning to`rtta akasi bor edi. Ularning hammasi keyinchalik katta lavozimlarda ishlaganlar, qatag‘onning achchiq-chuchugini totganlar. Oilada onaning xizmati beqiyos edi. «Agar iste`dodim bor bo`lgan bo`lsa, uning chashmasi - onam. Agar adabiyot ahliga bir kaft yanglig‘ she`riy hosil tutgan bo`lsam, uning urug‘ini qalbimga avval onam sochganlar» - degan edi Zulfiya. 1922-yildan 1931yilgacha maktabda, so'ng 1931 - 1934-yillar orasida qizlar bilim yurtida tahsil oldi. Shu yerda she`r yoza boshladi. Bilim yurtining oldida adabiy to`garak bo‘lib, uning rahbari shoir Shukur Sa`dulla edi. To`garakda Uyg‘un, G‘.G‘ulom kabi shoirlar bilan uchrashuvlar o`tkazilardi. Shoira o`z ustozini, avvalo, «davrning, hayotning o`zi» deb o`ylardi. O`sha davrning mashhur shoirlari, turlituman kitoblar shoiraga ijod sirlarini anglashda yordam berdi. Mehnat faoliyatini juda erta boshlagan shoira deyarli bir umr jurnalistika va nashriyot sohasida ishladi. U 1935 - 1938- yillarda Til va adabiyot instituti aspiranti, 1938 - 1948yillar mobaynida Bolalar nashriyoti muharriri, Oʻzbekiston davlat nashriyoti bo'lim mudiri, 1953- yilgacha «Saodat» jurnalida bo'lim mudiri, 1953- yildan to 1980-yilga qadar, salkam o'ttiz yil davomida, shu jurnalning Bosh muharriri lavozimida ishlab keldi. Zulfiya

(taxallusi; toʻliq ism sharifi Zulfiya Isroilova) (1915.1.3— Toshkent — 1996.1.8) — shoira, jurnalist, tarjimon, jamoat arbobi. Oʻzbekiston xalq shoirasi (1965). Mehnat Qahramoni

(1984). Shoir Hamid Olimjonning rafiqasi. Xotin-qizlar pedagogika bilim yurtini tugatgach

(1931—34), Oʻzbekiston Fanlar qoʻmitasi qoshidagi Til va adabiyot instituti aspiranturasiga oʻqishga kirgan (1935). Soʻng Yoshlar va oʻsmirlar adabiyoti nashriyotida muharrir (1938—40), Oʻzbekiston davlat nashriyotida boʻlim mudiri (1941— 50), "Oʻzbekiston xotin-qizlari" (q. "Saodat") jurnalida boʻlim mudiri (1950—53), bosh muharrir (1954—85) boʻlib ishlagan. Uning ilk sheʼri 1931 yilda "Ishchi" gazetasida bosilgan. Zulfiya ijodi adabiyotshunosligimizda keng o`rganilgan. Adabiyotshunos A.Akbarovning «Zulfiya» nomli adabiy portreti shoira ijodi yo`lini yoritishga bag‘ishlangan. Ozod Sharafiddinovning «Adabiy etyudlar» nomli kitobida «Qalbimizga yaqin shoira» deb nomlangan qism mavjud. Unda shoira she`rlari tahlil etilgan. Shoiraning butun ijodi davomida onani, ayolni ulug‘lovchi otashin she`rlar yozishi bejiz emas edi. Uni doim «qattiq minnatdorchilik tuyg‘usi», «uzilmagan qarz hissini to`kib solish ehtiyoji» band etadi va shu mavzuning yangi jihatlari ochiladi. Zulfiyaning otasi temirchi bo`lgan. «Ustaxona uyimizning yonginasida bo`lganligi uchun ham, - deydi Zulfiya, - men uning laxcha cho`qqa aylangan po`lat eritmalarini turli shaklga solishini, o`sha cho`g‘ po`latdan turli asboblar yasashini hayrat bilan kuzatishni yaxshi ko`rardim. Olov va mehnat mahorat bilan birikkanda inson ko`p ishlarning uddasidan chiqishi mumkinligini ham men bolalikdan anglab yetdim. Keyinchalik charchagan yoki dilga tanglik cho`kkan, loqaydlik hukmron bo`lgan daqiqalarda qo`ra tepasiga engashgan otamning salobatli, aziz qiyofasini, bolg‘asining bir maromda ko`tarilib tushishini eslashning o`zi menga ajoyib tarzda yangi kuch-quvvat bag‘ishlardi». Birinchi she`ri - «Qizil durra»ning dunyoga kelishida paranjini tashlab zavodfabrikalarda boshlariga qizil durra o`rab ishlayotgan ayollar hayoti saboq bo`lgan. Shoira hayot, turmush saboqlaridan ilhom oldi va 17 yoshida «Hayot varaqalari»(1932) degan ilk to`plamni nashrdan chiqardi. Ammo u bunda dunyoga, insonga o`z nuqtai nazaridan qarash darajasiga ko`tarilgandi. 1935 yilda Zulfiya hassos shoir Hamid Olimjon bilan taqdirini bog‘ladi. Bu shoira uchun , uning ijodi uchun ulkan burilish bo`ldi. Shoira bilimini har tomonlama oshirib bordi, aspiranturada o`qidi, bolalar nashriyotida muharrirlik qildi. Ikkinchi Jahon urushi ko`pchilikni ruhiy jihatdan tetiklashtirdi, kattayu-kichikning e`tibori Vatan himoyasi bo`lib qoldi. Urush Zulfiya uchun katta sinov davri bo`ldi. 1944 yilda turmush o`rtog‘i Hamid Olimjondan judo bo`ldi, ammo bu ayrilish Zulfiyani dovdiratib qo`ymadi, endi u ikki sozni - o`zi va Hamid Olimjon sozini chalishni bo`yniga oldi. Bu shoira she`riyati mazmuni, yo`nalishi, ruhidagina emas, ayni choqda ijtimoiy faoliyatida ham yaqqol ifodalandi. ―Saodat‖ jurnalida bosh muharrir bo`lib ishladi (1953-1980), Osiyo va Afrika yozuvchilari harakatida faol qatnashdi, mamlakatimiz vakili sifatida Hindiston, Yugoslaviya, Shrilanka, Misr , Birma, Avstraliya kabi mamlakatlarni ko`rdi. Zulfiyaga qo`sha-qo`sha mukofotlar berildi, bu uning el oldidagi qator xizmatlari uchun edi. U respublika davlat mukofoti laureati bo‘ldi. «Saylanma»si uchun sobiq SSSR davlat mukofoti laureati, O`zbekiston xalq shoirasi, xalqaro «Nilufar» mukofoti, Bulg‘oriyaning «Kirill va Mefodiy» ordeni sohibasi kabi yuksak unvon va martabalarga sazovor bo`ldi. Unga Mehnat Qahramoni unvoni va ko`plab orden,medallar berildi. Zulfiya sevgi, sadoqat, hijron, ona, vatan,tong, tinchlik, dunyo, hurriyat, hayot, umr, yurtdoshlari va taqdirdoshlari jasorati, shodligi, iztiroblari, fojeasi, irodasi haqida ham qalam yuritdi, yuritganda ham ularni o`z shaxsiy nuqtai nazari bilan, shaxsiy dardu tashvishi tarzida talqin qildi. Shoiraning 50-yillar siyosati, mafkurasi ta`siri va tayziqida yozgan o`nlab she`rlarini e`tiborga olmaganda (masalan, «Saodatning chet ellik bir xonimga javobi», «O`zbek qizi ovozi», «Partiya, senga salom», «Men kommunistman» kabi she`rlarini hisobga olmaganda) ko`pgina asarlari haqiqiy lirika namunal aridir. Zulfiya jurnalistning «Shoirning bosh siri nimada deb o`ylaysiz?», ―Yangi tashbehlar, metaforadami?» deb bergan savollariga bunday javob beradi : «Fikrda, g‘oyada ! Butun vujudingni tug‘yonga solib, «Bugun aytmasang, halok qilaman» deb qalbingda hayqirib turgan fikrda! Fikr shaklni ham, metafora, tashbehlarni ham o`zi yetaklab kelaveradi» Chindan ham Zulfiyaning eng yaxshi she`rlarida fikr tig‘izligi, falsafiy teranlik ustivorlik qiladi. Uning she`rlari o`ychan, vazmin. Shoira tuyg‘u, fikrga monand ohori to`kilmagan, «fikrni to`la ifoda etadigan chaqmoqday» so`z, ifoda, obraz topadi. Zulfiya she`rlarida ixchamlikni yoqtiradi. Bu ham shoiraning so`z zimmasiga katta fikr, his-hayajon yuklay olganining natijasi hisoblanadi. Agar fikr va kechinmaning yangi jihatlari ko`rinib qolsa, u mustaqil, ammo mazmunan, ruhan o`zaro bog‘langan bir necha she`r yaratadi. Zulfiya ijodidagi turkum she`rlar shu tarzda tug‘ilgan. Shoiraning «Uni Farhod der edilar», «Quyoshli qalam», «Xotiram siniqlari» dostonlari haqiqatan ham ixcham tuzilishga ega Zulfiya she`riyatida fojiaviylikni keltirib chiqargan va chuqurlashtirgan asos esa uning tarjimai holiga bog‘liq va fojiaviy ohangning ustunligi shoira she`rlarida yana bir o`ziga xoslikni - voqeaviylikni, ixcham syujetlilikni keltirib chiqargan. Zulfiya : «Nazarimda, shoirlar o`z tarjimai hollarini yozmasliklari kerak. Negaki, shoirlar haqida she`rlari tavsif beradi, ular haqida hamma narsani aytib bermasa ham ijodlarida hayotlarining ko`pchilik tomonlarini sharh etib berishga qodir she`rlar bo`ladi.Urush yillari , - deydi Zulfiya, - turmushning o`zi qat`iyat bilan haqiqiy so`z talab qiladi: beixtiyor ravishdami yoki birovning tajribasiga murojaat qilish natijasidami, asl so`zlar o`z-o`zidan quyilib kelaverganidan keyin ularni o`rni-o`rniga joylashtirish, bir-biri bilan bog‘lash yo`lini topar ekansan ... 1943 yili chiqqan «Hulkar» kitobim yangi ishning yakuni bo`ldi. She`rlarim voqeaband bo`lib qoldi desammikan? Lekin bayonchilik ma`nosida emas. Men bu she`rlarga o`z ruhiy tariximning bir parchasini joylashtira boshladim, bu parchaning o`z tuguni, kulminatsiyasi va yechimi bor edi. Endi yozmoq uchun Lev Tolstoy aytganidek, dastlab gapning uchini uchiga ulab olishim kerak edi. She`rni boshlab qo`yib, oxirini topmagunumcha uni davom ettira olmas edim. Endilikda qayoqqa qarab ketayotganligimni bilganimdan yo`lning eng qisqasini izlab topa olardim.

Natijada she`rlarim muxtasar va tugal bo`la boshladi‖. Hamid Olimjon hayot vaqtidayoq shoira ijodiga hijron ohangi kirib keldi. Bu ohang «Hijron» she`rida , «Uni Farhod der edilar» dostonida, H.Olimjon tomonidan tahrir qilinib, bosmaga tushirilgan «Hijron kunlarida» she`riy to`plamida muhim o`rin tutdi. Zulfiya boqiy baxt orzusi bilan turkum she`rlar yozdi. Turkumga kirgan har bir she`r mustaqil asar darajasiga ko`tariladi. Ayni choqda mazmuni, yo`nalishi, ruhi bilan o`zaro uzviy bog‘lanadi. Shoiraning she`riy turkumlari ko`p, har birida ijodkor ruhiy olamining yangi qirrasi namoyon bo`lgan. Agar

«Hijron kunlarida» turkumida urushning shafqatsiz alangasida azoblangan qalbning g‘olib chiqishi ifodalansa, «Yuragimga yaqin kishilar»da shu insondagi matonat, sadoqat, nekbinlik ildizlarini odamlar mehri, ona- Vatan mehrida ko`radi. «Mushoira» turkumida insoniyat taqdiri, tashvish-intilishlari mushtarakligi ta`kidlanadi. «O`ylar», «Yillar, yillar» turkumlarida esa hayot va inson, umr mazmuni, muhabbat va sadoqat, yashash va kurash ma`nosi to`g‘risida fikr yuritiladi. Zulfiya ijodining yana bir o`ziga xos jihati bor : u hayotdagi hamma narsa haqida va inson qalbidagi xilma-xil kayfiyatlar xususida yozadi, ammo ularni ayol qalbi bilan tinglab, ayol ko`zi bilan ko`rib, idrok etib, ayol so‘zi bilan tasvirlaydi, ayolning ovozida kuylaydi. Shoiraning har bir she`rida obrazlar ham ayollar dunyosidan topilgan. Uning tashbehlari ham ayollardan olingan, ularning tuyg‘ulari, ruhiy olami, orzu-armonini ifodalashga xizmat qiluvchi yuksak obrazlardir. To`g‘ri, bizni o`rab turgan borliq, insoniy dardlar shoirlar uchun ham mushtarakdir, ammo bu murakkab sirli olamni va qalbning eshigini ular o`z kalitlari bilan ochadilar. Asarning g‘oyaviylik va badiiylik darajasining mezoni bittadir. Biroq voqelikni ko`rish va badiiy tadqiq etishda mushtaraklik bilan birga o`ziga xos xislatlar ham bor. Shoiralar qalbi g‘oyat nozik, dilgir, bardoshlidir. «Ayol o`zi go`zallik va ezgulik bilan egizak didli, - degan edi Zulfiya. - Go`zallik va hayot esa hamma narsani yamlab simiruvchi urush oloviga yov ... Mana shuning uchun ayolning ovozida- she`rida, romanida, hikoyasida, qo`yingki, butun hayoti va faoliyati bilan baholi qudrat ana shu tinchlik, osoyishtalik, go`zallik, ezgulikni himoya qiladi, biri dehqon sifatida dalada, biri ishchi sifatida zavodda, biri shundoq ayol, ona, insoniyatning bir zarrasi bo`lgan o`z oilasining tiragi, asosi sifatida yaxshi niyatlar bilan yashaydi. Shu tufayli yozuvchi ayollar ijodida eng asosiy mavzu onalik baxti, farzand va uning kelajagi to`g‘risidagi o`ylar, vatan va elning osoyishtaligi haqidagi fikrlar, butun xalqlar bilan do`stlik, birlashib, birdamlashib, kurashib, jahonda tinchlikni saqlab qolishga , farzandlarga eng yaxshi kelajakni ta`minlashga chaqirish kabilar muhim o`rin tutadi.

Mustaqillik yillarida ibratli hayot kechirgan, keng ijtimoiy faoliyat olib borgan shoira

Zulfiya betakror isteʼdodi, Vatanga muhabbati, olijanob insoniy fazilatlari, xalqimiz maʼnaviyatini yuksaltirishdagi xizmatlari uchun yuksak hurmat va eʼzozga sazovor boʻldi. Oʻzbekiston hukumati atoqli shoiraning madaniyatimiz taraqqiyotidagi katta xizmatlarini eʼtiborga olib 1999 yili Zulfiya nomidagi Davlat mukofotini taʼsis etdi.

Ardoqli shoira tavalludining 100 yilligi esa Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining

2014 yil 31 oktyabrdagi qarori bilan (2015) keng koʻlamda nishonlandi, chinakam adabiyot bayramiga aylanib ketdi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. So‘z chamani Zulfiya. 2020

2. Oʻzbek adiblari‖ S. Mirvaliyev, R. Shokirova. Toshkent, Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼat nashriyoti 2016

ZULFIYAMIZ SIZNI SOG‟INDIM…

Olimova E‟zoza

Tibbiy biologiya fakulteti 3-kurs

Talabasi, Zulfiyaxonimning yorqin xotirasiga

Bag‘ishlangan maqolasi.

Annotatsiya: Ushbu maqola o'zbek she'riyatining yorqin chechagi Zulfiyaxonimning abadiy xotirasiga bag'ishlanadi. Maqolada mashhur yozuvchi va adiblarning u to'g'risidagi hayoti va ijodi haqidagi so'zlari bilan shoiraning ichki dunyosini yanada go'zalroq qilishga harakat qilingan.

Hayollarga berilib ketsam,

Beixtiyor bo‘g‘ilib ketsam

Bu uch kunlik dunyodan to‘ysam Zulfiyamiz sizni sog‘indim. Baxtdan ba‘zan o‘zimga sig‘may

O‘sha baxtdan qoqilib tushsam Taskin topmay sizni izlasam

Zulfiyamiz sizni sog‘indim

Desalarki, kuchsizsan ayol

Sabrsizlik, toqatsizlik ramzisan ayol

Deb aytsalar sig‘may o‘zimga

Zulfiyamiz sizni sog‘indim

Bor bo‘lsinki she‘rlaringiz

Har misrasin ming bor o‘qidim

Hech kimda yo‘q shijoat bilan Zulfiyamiz sizni sog'indik!!!

Aslida bu hayot ayollar bilan go‘zal. Agarki, u ayol latofatli, aqlli, chiroyli,bardoshli, sabr, toqatli bo‘lsaku unda u ayol bu zaminning qimmatbaho xazinasidir. Shunday ayollardan biri bu bizning, O‘zbekistonimiz faxri bo‘lgan Zulfiyaxonimdir. Bu ayol haqida qanchadan-qancha gapirsam kam. Haqiqiy o‘zbek ayolidir bir so‘z bilan aytganda.

Ichidagi,yuragidagi bir olam hissiyotlarini to‘rt misraga sig‘dirgan haqiqiy is‘tedod egasidir.

Aynan o‘zim bu ayolni hayot yo‘lini har bir onlarini hayot maktabi deb atagan bo‘lar edim. E‘tibor bergan bo‘lsangiz har bir she‘ri va yozgan misralarida qalbidagi dard,quvonch, g‘am-qayg‘uni be‘malol his qila oladi o‘qigan inson.Oddiy samimiylik,onalik baxti deysizmi insoniy tushunchalargacha aks ettira olgan ijodkordir. Ba‘zida uning samimiy tuyg‘ularini his qilish jarayonida beixtiyor ko‘zimga yosh yuguradi. Bu yoshlar mening ham qalbimga yuragimga ko‘chgan o‘sha hislardek tuyuladi go‘yo.Iloji bo‘lsa-yu har bir o‘zimga yoqqan jumlani yuragimga, aqlimga shior qilib olib yozgim keladi. Hozirgi yozayotgan maqolam orqali nafaqat o‘zimni fikrimni balki, u bilan bir davrda ijod qilish baxtiga ega bo‘lgan afsonaviy ijodkorlar fikridan foydalanganimni aytib o‘tmoqchiman. Aynan o‘zim ularni fikrini o‘qish jarayonida jumlalardan topa olmagan yashirin tuyg‘ularni hissiyotlarni anglagandek bo‘ldim.

OZOD SHARAFIDDINOV, O`zbekiston Qahramoni SIZNI SOG`INDIM, ZULFIYA OPA!

Umr o`tib bormoqda. Umr o`tgan sari odam bosib o`tgan yo`llarini, boshdan kechirgan yillarini tez-tez eslab turar ekan. Inson bosib o`tgan yillar va yo`llar – nimadir ular? Masofami, vaqtmi va boshqa narsami, menimcha, ular umring davomida senga ro`para kelgan, hayotingda iz qoldirgan odamlar – do`stlar, qarindoshlar, ustozlar, safdoshlar. Afsuski, ulardan ancha-munchalari allaqachon, shoir Shayxzoda ta`biri bilan aytganda,

―hechiston‖ mamlakatiga rixlat qilishgan, lekin ularning ruhi poklari tirik, bot-bot huzurimga kelib turishadi, gurunglashamiz, dardlashamiz, maslahatlar quramiz. Vaqt o`tgan sari ularning o`rni bilinadi, ko`plarining siymosi yanada tiniqlashadi, yuzlari, ko`zlaridagi nur o`tkirlashadi. Bunday eslashlar, bunday xotirotlar hamisha kishiga ruh beradi, bardam qiladi, mamnuniyat bag`ishlaydi. Hayot yo`llarimda shunday ulug` zotlarga ro`para kelgan ekanman, ular bilan hamsuhbat, hamfikr, hamdard bo`lgan ekanman, demak, umrim unchalik ham behuda o`tmapti.

Zulfiya – atoqli shoira, yirik davlat arbobi, jamoat ishlarida faol, el nazaridagi inson. Lekin u birinchi navbatda ayol, ayol bo`lganda ham o`zbek ayoli edi. U ayol sifatida muayyan burchga ega edi. Hamid Olimjondan erta ayrilgan farzandlarini o`stirib, odam qilib etishtirmog`i kerak edi. Bu esa – eh-he – dunyodagi eng qiyin, eng mashaqqatli ishlardan biri. Qizig`i shuki, siz farzandlaringizni moddiy ne`matlarga ko`mib yuborishingiz mumkin. Ular yaxshi kiyinishi, eb-ichishi, shuhratingiz shu`lasida gerdayib yurishlari mumkin. Lekin bularning hech qaysisi farzandning qobil bo`lib chiqmog`i uchun etarli bo`lmasligi mumkin. Nima uchundir u narkoman, bezori, buzuq, o`jar, o`g`ri bo`lib chiqishi hech gap emas. Zulfiya opa 29 yoshida beva qolgan edi – 29 yashar ayolga atalgan bu dunyoning jami huzur-halovatidan, lazzatidan kechdi, qalbining butun qo`rini farzandlariga bag`ishladi. Buning oqibatida qizi Hulkar olima bo`ldi, nafaqaga chiqqaniga qadar dorilfununda dars berdi, Oybek domlaga munosib kelin bo`ldi. O`g`li Omon esa O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan huquqshunos. Eng qizig`i shuki, men Hulkarni ham, Omonbekni ham qirq besh yildan beri bilaman, lekin hali ularning biron marta kalondimog`lik qilganini, burni ko`tarilganini, boshqalarni mensimay qo`yganini ko`rgan emasman. Binobarin, Zulfiya opa o`zining onalik burchini ham juda o`rinlatib ado etdi – jamiyat uchun yaxshi fazilatlarga ega bo`lgan ikki ajoyib insonni tarbiyalab etkazib berdi.

Zulfiya opa o`zbek she`riyatida o`ziga xos bir maktab yaratgan edi. Uning shogirdlari ko`p edi. Bulardan ayrimlari – Oydinxon, Qutlibeka va boshqalar bugun Zulfiya opaning chirog`ini so`ndirmaslikka harakat qilib, samarali ijod etmoqda. Shoira shogirdlari bilan birga go`zal bir she`riyat chamani yaratib ketdi. Xo`sh, bugun bu bo`ston qay ahvolda? Uning holidan ogoh bo`lib, parvarishiga qarab turgan she`rshunoslar, she`rparastlar bormi yo u etim qoldimi? Albatta, bugungi she`riyatimiz etim qoldi desak noto`g`ri bo`lardi, she`riyat bo`stoni qarovsiz yotipti, o`z holiga tashlab qo`yilgan, desak ham haqiqatdan uzoq bo`lardi. Zabardast shoirlar bor, ularning tanlangan asarlari, yangi to`plamlari chiqib turibdi.

Shu bilan birga, shoir Erkin Vohidov aytgan ―daho she`rlar‖ yaratilmayapti. She`riyatda borgan sari maydalashish holati sodir bo`lyapti. Shoirlar o`zi bilgan narsalarni yozish o`rniga sun`iy gaplarni to`qib chiqaradi, yasama gaplarni gapiradi. Ba`zilar hali yigirmaga to`lar-to`lmas ―kuydim-pishdim‖ga o`tishadi, ―o, dastingdan dod, dunyo‖ deb hayqiradi, ba`zilar ―charxning men ko`rmagan dardu balosi qoldimu?‖ degan savollarga ko`mib tashlaydi, yana ba`zilar chillaga kirgan mulladek, she`rda shunaqa ko`chalarga kirib qolishyaptiki, yoqa ushlamay ilojing yo`q. Yaqinda bir shoirning she`rini televizorda tahlil qilishdi. Uning yori betob ekan. Uzoqdan o`rtog`i ko`rinibdi – u qizining ahvoli haqida xabar olib kelibdi. U etib kelguncha, shoir xavotir ichida kutib turibdi. U kelib, ―otang vafot etdi‖ deydi. Shoir xursand bo`lib ketipti (yori o`lmaganiga bo`lsa kerak-da). Asarni maqtagan tuppa-tuzuk shoirlar xuddi ana shu joyni ―ichki dunyoni ochishdagi yangi kashfiyot‖ deb taqdim etishdi. Kashfiyot o`lsin shunaqa bo`ladigan bo`lsa! Bunaqa gaplar she`rda chinakam she`riyat, nafosat o`rniga, sahnada ko`rsatiladigan yasama o`yinlar, sun`iy qiliqlar ko`payib ketayotganini ko`rsatmaydimi? Oq qog`ozning tili, zaboni yo`q – nimani yozsangiz chidayveradi, ammo iste`dodning iste`dodligi shundaki, u nimani yozishni bilishdan tashqari, nimani yozmaslik kerakligini ham yaxshi bilishi kerak.

Mayli, bu g`amgin, kimlargadir yoqmaydigan gaplarni qo`yaylik.

Bugun tongda ruhi pokingiz bilan yana bir marta gurunglashdim, Zulfiya opa. Va yana bir karra amin bo`ldimki, o`zbek adabiyoti XX asrda har qancha ziddiyatli, mashaqqatli va murakkab yo`lni bosib o`tgan bo`lmasin, unda bir qator tom ma`nodagi ijodkorlar etishib chiqdi. Bugungi istiqlol kunlarida ularning ijodlari yangi qirralari bilan namoyon bo`lmoqda. Shu porloq yulduzlar ichida siz ham oldingi qatorlardasiz, Zulfiya opa! Sizni juda sog`indim!

2006 yil

ERKIN VOHIDOV O`zbekiston Qahramoni, Xalq shoiri

SHOIRANING HAYOT QO‘SHIG‘I;

Shoirlik nima? Ming yillardan qolgan bu savolga har bir davr o`z javobini berishga intiladi. Darhaqiqat, u hunarmi, san`atmi? Tafakkurni lol qiluvchi sehrmi? Va yo hech kim hech qachon anglab eta bilmas mo``jizami? Bir zamonda shoirlikni jodu deb atadilar, odamlarni haq yo`lidan ozdirguvchi kufr dedilar. Boshqa bir zamonda uni payg`ambarlik darajasiga ko`tardilar. Bir davrda shoirlikni targ`ibotchilik-tashviqotchilik deb angladilar, boshqa bir davrda uni inson qalbi uchun, erk, saodati uchun kurashmoq, jang qilmoq deb bildilar. Zamonlar o`tdi, dunyoqarashlar o`zgardi, dinlar, maslaklar, g`oyalar almashindi. Lekin shoir hamisha elning jigari bag`ridan bunyod bo`lgusi zurriyot, el xonadonining chirog`i, ertangi kunga etguvchi sadosi bo`ldi. Xalqning, davrning xotiroti bo`lib dunyoga

keldi.

Shoirsiz yurt – bulbulsiz chaman, yulduzsiz osmon, mayoqsiz bandargoh. Shoir Bundan qirq yil muqaddam – ming to`qqiz yuz qirq to`rtinchi yilda O`zbekiston Davlat nashriyoti mo``jazgina bir she`riy to`plamni chop etdi. O`n sakkiztagina she`r jamlangan. «Xijron kunlarida» deb atalgan bu kitobchaning paydo bo`lgan kuni dunyoga Zulfiya nomi bilan atalgan qismat yaraldi. Bu qismat bir qatra bo`ldi-yu, unda zamondosh ayol qalbi o`zining jahoniy dardi, iztirobi, faryodi bilan akslandi. Zulfiya degan ismda hijronzada yuraklarning ohi, nidosi mujassam bo`ldi. Darhaqiqat, shoirlik unvon emas – qismat! Buning isbotini butun borlig`i bilan, barcha ohanglari va ranglari bilan shoira Zulfiya ijodida ko`rmoq mumkin.qaysi zamonda, qaysi yurtda yashamasin, birinchi galda o`z qalbining holatini ayon etadi va agar bu holat minglarning, millionlarning qalbiga esh bo`lsa shoir nidosi umumxalq, umumbashariy nidoga aylanadi. Shoirlik hamma zamonda qismat bo`ldi.

Ey sevgisi aziz, ey sevimli yor, Ketma, aslo ketma ko`zimdan yiroq.

Garchi tushimda ham seni bir ko`rish

Abdulla ORIPOV, O`zbekiston Qahramoni, Xalq shoiri

AJOYIB SHOIRA OPAMIZ

Eng avvalo, muhtaram Zulfiya opamizni kattayu kichik adiblar qatori men ham chin dildan muborakbod etaman. Zulfiya opa deganda daf`atan ko`z oldimizda turfa chechaklar bilan ziynatlangan bir chamanzor namoyon bo`ladi. Bu gulzor go`zal she`riyatning muattar bo`ylari bilan orolangandir. Fazilatlar sarchashmasida Zulfiya opaning shoiralik iqtidori turar ekan, bu iqtidor shoiramizning nomini jahonga tanitgan oliy belgidir. Zulfiya opa suhbatlarida, maqolalarida o`zlarini g`oyatda kamtarin tutib, kam ijod qilganliklarini chiroyli bir nadomat bilan aytib turadilar. Bu gaplar chindan ham kamtarlik va samimiyat tufayli aytilgan. Lekin gap miqdorda emasligi barchamizga ayon-ku. Zulfiya she`riyatining salmog`i uning ancha murakkab yillarda ham chinakam poeziya sifatlariga sodiq qola olganligi bilan belgilanadi. Masalan, adabiyotda sxematizmga o`xshash ohanglar avj olgan yillarda Zulfiyaning Hamid Olimjon xotirasiga bag`ishlangan, chuqur insoniylik bilan sug`orilgan dardchil she`rlari yaratildi. Bu she`rlarga o`z vaqtida bir oz hadiksirab qaragan tanqidchilar ham uchragan. Balki o`sha yillarda shundoq hollar bo`lishi tabiiydir. Lekin davr va adabiyot taraqqiyoti she`riyatimizni shonli yo`lga – Zulfiya ijodini bezab turgan she`riy turkumlar yo`liga olib chiqdi. Zulfiya opaning keyingi yillarda yaratgan she`rlarida esa falsafiylik g`oyatda teranlashib borayotir. Bu kabi fazilatlar poeziyaning o`lmasligini ta`minlaydigan noyob unsurlardir.Ijodiy safarlarda yurgan paytlarimiz, qardosh mamlakatlardagi adabiy suhbatlar chog`ida jahonning eng atoqli shoirlari bizdan Zulfiya opamiz haqida so`raganlarida, u kishiga samimiy salomlarini etkazishni iltimos qilganlarida, Zulfiya opadek ajoyib inson bilan hamyurt ekanligingdan faxrlanib ketasan kishi. Ko`plab nomdor adiblar Zulfiya opaga hurmat bilan she`r bag`ishlaganlar yoki asarlarida opaning nomlarini ko`p bora ehtirom ila zikr etganlar. Adabiy davralarda Zulfiya opaga juda katta mehr bilan boqib, u kishini ―she`riyatimiz malikasi‖ deb atab keladilar. Opaning hayot jasorati esa qanchadan-qancha qalamkashlar uchun go`zal va afsonaviy ijodiy mavzu bo`lib kelayotir. Bu mavzuda ko`plab she`rlar, dostonlar, hatto sahna asarlari ham yaratilgan. Adabiyot vakillariga xalqning bu qadar e`zoz-e`tibori bejiz emas. Munis, mehnatkash, mushfiq xalqimiz o`zining iste`dodli shoira qizini, hayoti sadoqat va vafo bilan yo`g`rilgan farzandini albatta ardoqlaydida.

Xulosa o‘rnida shuni ayta olamanki, u kishi haqidagi har bir fikr biz insonlarga tarbiya va qadr-qimmatning bitmas-tuganmas manbayidir. Ya‘ni hayotda shunday ayollar bo‘lgani

demak ertaga biz va bizning avlodimizdan ham mana shunday ayollik jasoratini yorqin namoyondasi chiqishiga ishonch hosil qilish mumkin. Hayot yo‘llarini o‘qib o‘rganish jarayonida siz ham beixtiyor qalbingiz larzaga kelganligi aniq albatta. Biz yoshlar aynan ayollar shunday buyuk shaxsning avlodi ekanligimizni unutmasligimiz kerak!

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Sultonova M. "Ijod sahifalari" Toshkent 1975

2. Zulfiya biografiya Toshkent 1977

3. Ibrohimov.M "Quyoshli she'r ijodkorlari Toshkent 1976

JISMONIY TARBIYA FANINING MUHIM XUSUSIYATLARI

Nazarov Ro'zmat Atanazarovich

Xorazm viloyati Xiva tumanidagi

31-sonli maktabning jismon tarbiya fani o'qituvchisi

Kalit so'zlar: jismoniy tarbiya, texnologiya, mashq, dars, bilim, jarayon, amaliy.

Jismoniy tarbiya aniq bir tizimga tayansagina, oldindan ko'zlangan natijagaerishiladi.Jismoniy tarbiyatizimi deganda, jismoniy tarbiyaning printsiplari, vositalari, metodlari va uni tashkillash shakllarining shunday umumiyligi tushuniladiki, u jamiyat a'zosini manan boy va har tomonlama garmonik rivojlantirishning maqsad va vazifalariga mos bo'lsin. Shunday qilib, Mamlakatimizdagi jismoniy tarbiyaning maqsadi, O'zbekiston xalqini jismonan kamolotga erishgan, huquqiy davlatning aktiv quruvchilari, ijodiy mehnatga va Vatan mudofaasiga tayyor qilib tarbiyalashdir u maqsad mamlakatda jismoniy tarbiyani amalga oshirayotgan barcha tashkilot va muassasalar uchun umumiydir. Mamlakatimiz mustaqilligi, jamiyatda kechayotgan ijtimoiy,iqtisodiy islohotlar yurtimiz farzandlarining jisman kamolotga erishgan bo'lishi kerakligi talabini qo'ymoqda.Har bir millat,elat o'zining paxlavonlari, jismonan barkamol o'g'lonlari bilan faxrlanishgan. O'z farzandlarini xalq og'zaki ijodidagi Alpomish, Rustam, Go'ro'g'li, Barchinoy kabi jisman va manan shakllangan bo'lishlarini orzu qilganlar.

Jisman yetarli darajadagi rivojlanganlik normal aqliy rivojlanishga sharoit yaratadi. "Har qanday mehnat- bu aqliy jismoniydir. Agar aqliy va jismoniy mehnat orasidagi farqni ajratsak, bittasida asosiy rolni miya, ikkinchisida muskullar o'ynaydi.Miyaning faoliyati muskullarning o'zaro faoliyatiga,muskullar faoliyati esa miyaning boshqarishi orqali amalga oshiriladi",-degan edi Chernishevskiy.Jismoniy bilimlar asoschisi P.F.Lesgaft ko'rsatganidek, aqliy va jismoniy rivojlanish bir-biri bilan uzviy bog'liq. Aqlning o'sishi va rivojlanishi o'z navbatida jismoniy rivojlanishni taqazo qiladi.

Xulosa tariqasida aytish zarurki, yuqoridagi mulohaza va tavsiyalar o'quvchi yoshlar va mehnatkashlarning sihat-salomatligini yaxshilash, jismoniy tayyorgarlik va barkamollik darajalarini rivojlantirishga qaratilgan. Qosh qo'yaman deb, ko'z chiqarish naqliga o'xshash salbiy ta'sir va ortiqcha amaliy faoliyatlar bo'lmasligi (yurak, o'pka, bo'g'in, mushak, ichki a'zolarga zarar keltirmaslik) uchun, eng avvalo, tibbiy va jismoniy tarbiya ta'limining asoslarini bilishga to'g'ri keladi. Shu asosda ehtiyoj, ixlos, istak va ma'lum maqsadlar asosida mashq-o'yinlar turini tanlab olish, ular bilan doimiy ravishda shug'ullanish talab etiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Goncharova O.V. "Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish" o'quv qo'llanma T.: O'zDJTI nashriyoti 2005.

2. Mahkamdjanov K.M. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi

Toshkent., "Iqtisod -moliya" 2008.

3. Matvyev L.P. Teoriya i metodika fizicheskogo vospitanie Moskva – 2005.

ПРЕПОДАВАНИЕ ФИЗИКИ И ЭСТЕТИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ

ШКОЛЬНИКОВ

Камалова Мунира Нумановна

Учитель физики средней школы.

Мирзаев Мурод Турдиназарович

Методист естейственных наук Самаркандского района

Аннататция: В этой статье пищется о воспитание учеников, совсем не без розлично каков духовные облик творцов науки, Жизнь ученого позволяет понять, как постегается истина, каков путь познания пытливой человческой мыслью неизведанных тайн природы.

Ключевые слова: эстетическое развитие, эстетическое воспитание, культурные навыки, уважение к ученым.

Эстетическое развитие входит составным компонентом в гармоническое развитие личности. Решение этой задачи должно начинаться, в

общеобразовательной школе, призванной обеспечить наряду с умственным и трудовым воспитанием. Решение этой проблемы не является делом лишь учителей гуманитарного цикла. Преподаватели естественно-математических дисциплин должны активно участвовать в ее осуществлении. Дело в том, что без воспитания у учащихся эстетического отношния к науке невозможно успешно обучать физике и химии, и биологии, географии и черчению. Ведь от эмоционального настроя человека зависит его мышление, емкость и качество восприятия. Эмоциональвость влияет и на память человек. То что интересно, запоминается легко. В наших школах есть немало учтелей физики, успешно решающих задачу эстетического воспитания. Их ученики находят красоту в учениию, радость и наслаждение в познании. Они не ограничиваются изучением программного материала, а читают много книг по физике и технике дополнительно, в порядке самообразования.

Преддверием эстетического воспитания средствами физики является положительное влияние хорошо оформленного учебного кабинета. Светлый, чистый, уютный кабинет в значительной мере определяет радостное настроение учащихся, их предрасположенность к изучению науки; в оформлении не должно чувствоваться ни суеты, ни хаоса. Кабинет должен выглядеть как храм науки. Его организация начинается с приобретения схем, таблиц, пособий, портретов, изготовления плакатов высказываниями выдающихся физиков о красоте науки и размещения собранных материалов в кабинетне с учетом современных художественных требований. Основная цель экспозиции - вызвать у школьников приподиятое настроение , заинтересовать физикой, дать почувствовать поэзию науки, величие человеческого разума.

<В научном мышлении всегда присутствует элемент поэзии. Настоящая наука и настоящая музыка требуют однородного мыслительного процесса>

<Все фундаментальные уравнения современной физики, бесспорно, выдерживают эстетический критерий... Изящество и простота математического представления законов электродинамики (уравнения Максвелла) доставляют физику эмоциональное волнение, хотя источником его приятно считать лишь произведения искусства.

Наблюдения показывают, что такие высказывания школьники читают с интересом и запоминают, потому что они являются для них новыми и необычными. Наиболее думающие подростки, юноши и девушки, поняв высказывание ученых о красоте <большой физики>, начинают искать эту красоту в учебе.

Созданию эстетической атмосферы на уроках способствует хороший вид и сохранность физических приборов. Последние должны быть сгруппированые по разделам, снабжены соотсветствующими надписями, аккуратно пасставлены на полках шкафов в кабинете и препараторской. Очень важно (хоть один раз в течение учебного года) подвести учащихся к мысли, что среди физических приборов, которыми они пользуются, есть красивые, сделанные из хорошего материала, тщательно отделанные, соответствующие последнему слову технической эстетики. Можно при этом показать, что техническая целосообразность конструкции несет в себеэлементы эстетики. На помощь может прийти высказывание известного авиаконструктора О. К. Антонова: <Мы прекрасно знаем, что красивый самолет летает хорошо, а некрасивый плохо, а то и вообще не будет летать>.

Внешний облик учителя также оказывает воздействие на эстетическое воспитание учащихся. Невольно подтягивает и облагораживает ребят спокойный, опрятный, аккуратный, изящный в движениях вежливый педагог.

Каждый учитель, в том числе преподаватель физики, должен <глаголом жечь сердца людей> и излагать материал не только четко и ясно, но увлекательно и художественно. Это производит огромное впечатление. И ребята любят и ценят такие занятия.

Для приобщения учащийея к биографиям великих физиков рекомендую

ИСПОЛЬЗОВАТЬ СЛЕДУЮЩУЮ ЛИТЕРАТУРУ:

1.Еремей Парнов. Мирзо Улугбек. ,,Звезда в тумане 1971‖. 2.Уолтер Айзекеон. ,,Альберт Эйнштейн его Вселенная‖ 2007

3.Головин.И.Н.И.В. Курчатов.-М: Воениздат 1972.

4.Кудрявцев П.С.И. Питер.Акроид ,,Нютон‖ 2011.г

Литература 1, Креактивная педагогика, методология, теория, практика, Попов. В. В. Круглов. Ю. Г. 2021 г.

ZOKIRJON XOLMUHAMMAD O‟G‟LI FURQAT O‟ZBEK ADABIYOTI RIVOJINI YANGI BOSQICHGA KO‟TARGAN MASHHUR SHOIR VA PUBLITSIST.

To‟rayeva Gulzebo G‟ayrat qizi

Termiz davlat universitetining Pedagogika instuti talabasi

Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyotining zabardast vakillaridan biri, shoir va adib, adabiyotshunos va muarrix, elshunos va mutarjim sifatida o‘zidan boy ma‘naviy meros qoldirgan mashhur xattotlardan biri. Zokirjon Furqat 1859-yilda Qo‘qonda Mullo Xolmuhammad oilasida dunyoga kelgan. Eski uslubdagi maktabda tahsil olib ,keyinroq madrasada ta‘lim olgan. U mahallasidagi maktabda savod chiqarib, mudarris va kotiblardan xattotlik, arab tilini o‘rgangan, fors tilini mukammal o‘zlashtirgan. 1876-yilda Yangi Marg‘ilon (hozirgi Farg‘ona) shahridagi savdogar tog‘asining iltimosiga ko‘ra u yerga borib, savdo ishlarida unga yordamlashgan, keyinchalik o‘zi ham kichik do‘kon ochgan. Ayni paytda bilimdon ziyoli sifatida kishilarning arz va iltimoslarini rasmiy mahkamalarga arizalar shaklida bitib, mirzalik ham qilgan. Furqat Yangi Marg‘ilonda ijodkor sifatida to‘la shakllandi, o‘z g‘azallariga ―Furqat‖ taxallusini qo‘yib, shuhrat qozona boshladi. Bu yerda o‘tkazilgan yillar Furqatning xalqchil dunyo qarashi, ilg‘or adabiyestetik tushunchalarning shakllanishida ham muhim bir bosqich bo‘ldi. 1880-yilda shoir otasining qistovi bilan

Qo‘qonga qaytib keladi. Biror doimiy yumush bilan band bo‘lmagan iste‘dodli shoir butun kuchini ijodga yo‘naltiradi. Uning g‘azal va muxammaslari she‘rxonlar orasida keng yoyildi. Muqimiy singari mashhur shoirlar ham uning ayrim g‘azallariga muxammaslar bita boshlaydi. Iqtidorli shoir shu davrda ―Hammasi xayol‖ nomli risola yozadi. ―Chor darvesh‖ va ―Nuh manzar‖ asarlarini fors tilidan o‘zbek tiliga o‘giradi. She‘rlarini to‘plab devon tuzadi. O‘zbek adabiyoti tarixida 21-22 yoshida devon tartib bergan shoirlar ko‘p emas. Biroq bularning birortasi ham bizgacha yetib kelmagan. Furqatning Qo‘qondagi ijodi tur va mavzu, mazmun shakl rang-barangligi jihatidan ham, sermahsulligi jihatdan ham, diqqatga sazovor. U mumtoz she‘riyatimiz an‘analari ruhida ko‘plab ishqiy g‘azallar, muxammaslar, Navoiy asarlariga go‘zal nazira va taqlidlar yaratdi, chuqur xalqchillik va zamonaviylik uning she‘rlarida tobora keng o‘rin egallay boshladi. Uning ―Bo‘ldi‖ radifli muxammasida mavjud mustamlaka tuzumining illatlari, tobora keng quloch otayotgan kapitalistik munosabatlarning salbiy oqibatlari badiiy ifodasini topgan.

Qo‘qon xonligining uzil-kesil tugatilib, batamom mustamlakaga aylantirilishi voqeasi bilan bog‘liq ―Dermish xon bir kuni kim, davr-u davronlar qayon qoldi?‖ misrasi bilan boshlanuvchi muxxamasi ham Furqatning shu davr ijodining mahsulidir. Toj-u taxtdan, sha‘n-u shavkatdan va a‘yonlaridan mahrum bo‘lgan Xudoyorxon nomidan bitilgan bu asar ham shoir ijodida zamonaviy-ijtimoiy mavzuning keng o‘rnini isbotlovchi dalillardandir.

―Bulardin bo‘lak har xil g‘azaliyotim Farg‘ona muzofotiga (ya‘ni yon-atrof qishloqshaharlarga) va digar mamlakatlariga muhtashir (mashhur) bo‘ldi‖, deb yozadi shoirning o‘zi tabiiy bir g‘urur bilan. Xuddi shu yillarda shoir ilk bor she‘rlarini to‘plab majmua holiga ham keltirgan. Afsuski, shoirning o‘zi qayd etgan risola, manzuma va tarjimalari kabi bu majmua ham shu kunga qadar topilgan emas.

1889-yilning iyuni o‘rtalariga kelib Furqat Toshkentga kelin, Ko‘kaldosh madrasasi hujralaridan biriga joylashadi. Odatiga ko‘ra bu yerda ham mahalliy ziyolilar bilan tez muloqotga kirishadi, adabiy hayotda ko‘rinarli mavqe‘ga ko‘tarila boradi.

Furqat g‘azal va muxammaslarida ijtimoiy ohanglar ham ko‘rinarli o‘rin tutadi.Mustamlaka tuzumining illatlarini qoralash,joriy adolatsizlik va zo‘ravonlikdan, huquqsizlik va nochor hayotdan, nodonlarning zamonda e‘tibor topib, donolarning, halol kishilarning xor-zor etilishidan norozilik badiiy bo‘yoqlarda qat‘iy jaranglaydi:

―Charxi kajraftorning bir shevasidin dog‘men Ayshi nodon surib,kulfatni dono tortadur.

Sarig‘ oltun hasrati ko‘ngulni aylaydur qaro, Chunki safro bo‘lsa g‘olib, o‘zga savdo tortadur.

Mashhur ―Sayding qo‘yaver, Sayyod‖ musaddasida esa Furqat chor bosqinchilari mustamlakasiga aylangan o‘lkadagi hukmron zo‘ravonlikka qarshi Inson sharafi va g‘ururini ulug‘laydi.Butun musaddas misralari zaminida insonparvar va erksevar shoirning zulm o‘tkazuvchilarga qarshi qat‘iy norozilik ovozi jaranglab turadi.Furqat hayotining Toshkent davri uning dunyoqarashi takomilida katta ahamiyat kasb etadi. Chor mustamlakachilik ma‘muriyatining markaziga aylantirilgan Toshkentda shoir kundan-kunga kirib kelayotgan ovro‘pacha hayot tarzi bilan bevosita tanishish imkoniyatiga ega bo‘ladi.Yangi tarixiy sharoitda moddiy madaniy hayot va ijtimoiy ongda yuz bergan sezilarli o‘zgarishlarni mushohada etish, yaqin feodal o‘tmish bilan taqqoslash natijasida Furqat dunyoqarashida jiddiy sifat o‘zgarishi yuz berdi. Eng muhimi shundaki, bu hol uning ijodida o‘z badiiy ifodasini topdi. Ma‘rifatparvarlik ,ovro‘pacha ilm-madaniyat fantexnikaga xayrixohlik shoir asarlarining go‘yaviy mohiyatiga aylana bordi. Bu esa Furqatning ko‘p asrlik adabiyotimizga yangi mavzular, yangi g‘oyaviy ohanglar olib kirishga, chin ma‘noda novator ijodkor sifatida qalam tebratishga zamin bo‘ldi.Endilikda Furqat zamonaviy maorif va madaniyatning yangicha qarash, fikrlash va yangicha hayot kechirishning jonkuyar targ‘ibotchisiga aylandi.

1890-yilning may,iyul va sentabr oylarida ―Ilm hosiyati ―, ―Akt majlisi xususida‖, ―Toshkent shahrida bo‘lg‘on nag‘ma bazmi xususida‖, shuningdek, uch qismdan iborat

―Vistavka xususida ―kabi davr adabiyotdagi ma‘rifatparvarlik yo‘nalishining yetuk namunalari darajasida bo‘lgan asarlari shu gazeta sahifalarida dunyo yuzini ko‘rdi.

Bu turkum asarlarida Furqat yangilik va taraqqiyotning, ilm-fan va yevropacha maorif-madaniyatning otashin jarchisi sifatida namoyon bo‘ladi,o‘z vatandoshlarini zamonaviy bilimlarni puxta egallashga va ilg‘or xalqlar qatorida o‘rin olishga da‘vat etadi. Shoir bitgan misralar nihoyatda jo‘shqin va ta‘sirchan ulardagi hitob va hayqiriq har bir o‘quvchi diliga ko‘chib, uni befarq qoldirmaydi Jahon bastu kushodi- ilm birla! Nachir dilni murodi- ilm birla!

Ko‘ngullarni sururi- ilmdandur!

Ko‘rar ko‘zlarni nuri-ilmdandur!

Kerak har ilmdan bo‘lmak habardor!

Bo‘lur har qaysi o‘z vaqtida darkor!

Furqat xuddi shu yillar yaratilgan ―Shoir ahvoli va she‘r mubog‘alasi xususida‖ deb nomlangan asarida ijodkor va badiiy adabiyot muammolarini qalamga oladi.Zokirjon Furqat haqli ravishda o‘zbek publitsistikasining asoschilaridan biri hisoblanadi. Uning otashin publitsist sifatidagi faoliyati 1890-yildan boshlandi. ―Turkiston viloyatining gazeti‖ xodimi sifatida u bir yildan ko‘proq vaqt davomida Sattorxon kabi ilg‘or ma‘rifatparvarlar bilan hamkorlikda gazetani tayyorlashda bevosita qatnshib, gazeta sahifalarida o‘z maqolalarini e‘lon qildi.Jumladan, 1891-yilning yanvar-iyun sonlarida ―Ho‘qandlik shoir Zokirjon Furqatning ahvoloti.O‘zi yozg‘on‖ nomli kattagina nasriy asari nashr etila boshladi. Shoir dunyoqarashi va ijyimoiy-ijodiy faoliyatini belgilashda favqulodda ahamiyatga ega bo‘lgan bu asar ayni paytda zamondan endigina shakllanayotgan o‘zbek publitsistikasining yorqin namunasi sifatida ham katta qimmatga egadir.

Shoirning Toshkentdagi faoliyati uzoqqa cho‘zilmadi. U 1891-yilning mayida Samarqandga jo‘naydi, shahar fozillaridan Mirzo Buxoriy hovlisida yashab u qadimiy obidalar bilan tanishadi, gazetaga xabarlar yo‘llaydi. So‘ngra Buxoraga o‘tadi. Iyul oyi oxirlarida esa chet el sayohatiga chiqib, Marv-Ashxabod-Boku-Botumi orqali noyabr oyida Istanbulga boradi. Shu tariqa shoir hayoti, dunyoqarashi va ijodida chuqur iz qoldirgan vatanjudolik boshlanadi. Istanbuldan Toshkentga yo‘llagan mashhur ―Sabog‘a xitob‖ she‘riy maktubi Vatan ishtiyoqi,sog‘inchi, ayriliq azoblari va yolg‘izlik ohanglari shoir ijodida endilikda old o‘ringa ko‘tarilganini ko‘rsatadi. Furqat Istanbuldan Bulg‘oriya va

Yunonistonga qisqa muddatli sayohat uyushtirib, Bolqon yarim orolining qator shaharlarida bo‘ladi. Shu kezlarda yaratilgan ―Rumolik qiz hikoyati‖(―yunon mulkidan bir afsona‖)davatanni qo‘msash unga talpinish mavzusi ramantik-sarguzasht bo‘yoqlarda juda ta‘sirchan ifodalangan .Shoirning bu davrda yaratgan barcha asarlarida nasriy va nazmiy maktublarida ona yurt sog‘inchi va vatanparvarlik g‘oyalari yetakchilik qildi. Bu jihatdan, ayniqsa ―Adashganman‖ radifli lirik she‘rlar turkumi alohida ajralib turadi. Hatto shu yillarda bitilgan ―Kashmirda‖,‖Bulbul‖, deb yurutiluvchi ―sof‖ lirik g‘azallarida ham vatanni qo‘msash mavzusi ko‘zga tashlanadi.

Furqat 1823-yilning martida Kashmir-Tibet orqali uyg‘ur o‘lkasiga keladi. Yorkentda turg‘un bo‘lib qoladi. Shoirning o‘z ma‘lumotiga ko‘ra, chet el sayohatiga chiqqani hamonoq yozishga kirishgan, ―Sayohatnoma ―ustida ko‘p ishlagan.Ammo hajman kattagina deb tahmin etiluvchi bu asar hanuzgacha topilmagan. Furqat Yorkentda ko‘plab lirik g‘azal va muxammaslar qatorida ijtimoiy-siyosiy mavzularda ham qator masnaviylar yaratdi.

―Masarratnoma‖, ―Qasida‖ asarlari shu turkum sirasiga mansubdir. Shoir ona yurti bilan, Farg‘ona va Toshkentdagi yor-u do‘stalari bilan muntazam aloqani kanda qilmadi. Zavqiy Toshboltu kabi ijodkor do‘stlariga she‘riy maktublar ―Turkiston viloyatining gazeti‖ga xat va maqola-xabarlar yuborib turdi. U xuddi shu yillarda milliy adabiyotimizda pamphlet va felyeton kabi jangovar turlarning ilk namunalarini yaratib, gazeta sahifalarida e‘lon etadi.Furqatning adabiyotimiz tarixida ikki tillik ijodkor sifatida ham o‘z o‘rniga ega.Uning forsiy tillarda bitilgan ishqiy va ijtimoiy mazmundagi ko‘plab g‘azallari o‘zining yuksak mustahkam o‘rin olgan.Mazmunan hayotiy va badiiy barkamol lirikasi, ma‘rifatparvarlik yo‘nalishidagi yetuk asarlari bilan, jozibali nasri va jangovar publitsistikasi bilan XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi milliy adabiyotimiz rivojiga ulkan hissa qo‘shgan Zokirjon Furqat 1909-yilda og‘ir xastalikdan so‘ng vafot etadi.

Shoir Furqat ijodi asrlar osha bizgacha yetib kelgan.Navoiy ijodini o‘rganish chegarasiz bo‘lgani kabi, Zokirjon Furqat ijodi ham chegarasizdir.Furqat bugungi kun yoshlariga nafaqat o‘z ijodi bilan, balki o‘rnak olsa arziydigan hayot yo‘li bilan ham e‘tiborga molikdir. Navoiyni bilomoq , anglamoq burchimiz bo‘lsa, Furqat ijodini o‘rganish ham katta mas‘uliyat talab etadi. Negaki,Avaz O‘tar,Muqimiy, Furqat kabi ma‘rifatparvar va turkistonlik jadidlar har zamon yoshlari uchun ilmga da‘vat etuvchi mayoq hamda o‘z davrining nodir va o‘lmas so‘z san‘atkorlari bo‘lib qolaveradi.

Ta‘bir joiz bo‘lsa, o‘zbek publitsistikasida, nazmida Furqatning ham beqiyos o‘rni borki, biz Zokirjon Furqat ijodini o‘rganishni kanda qilmaymiz, aksincha sevib mutolaa qilamiz. Hech shubhasiz Zokirjon Furqat o‘zbek adabiyoti rivojini yangi bosqichga ko‘targan mashhur shoir va publitsist.

BOSHLANG‟ICH SINFLARDA O‟QUVCHILARNING DARSGA QIZIQISHINI

UYG‟OTISH BO‟YICHA YANGI USULLARNING QO‟LLANILISHI

Masharipova Dilbar Raximboyevna

Xorazm viloyati Urganch tumani 2-son maktabning Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada 1-sinf o‘quvchilarining darsga qiziqishi, diqqati, o‘yin va o‘qishning almashinib turishi, o‘quvchilarga turli xil rasmlar, qiziqarli o‘yinlar orqali darsni yana qiziqarli o‘tish, darsning sifatini oshirishda o‘quvchilar bilan individual shug‘ullanish haqida so‘z yuritilgan.

Kalit so‟zlar: Yosh davri, yetakchi faoliyat, o‘qish, o‘yin, darsliklar, qiziqarli treninglar.

Biz bilamizki, bola ilk maktabga qadamini qo‘yar ekan unga yaxshi o‘qituvchi, yaxshi maktab izlab boshlaymiz. Chunki bolalarning kelajagini aynan boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari belgilab beradi. Ularning qiziqishini orttirib, yanada o‘qishga qiziqtira oladigan ham, aksincha qiziqishini so‘ndirib yuboradigan ham o‘qituvchidir. Shuning uchun ham bolalar bilan ishlashayotgan boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, bolaning psixologiyasini juda yaxshi bilmog‘i, ularning bilish jarayonlarini kuzatmog‘i kerak. Diqqatining ko‘chishiyu xotirasining yaxshilanishiga e‘tiborli bo‘lishi lozim.

Ma‘lumki, bolaning psixik taraqqiyotida birinchi navbatda tashqi muhit ta‘sir etsa, ikkinchi navbatda bolaga uzoq muddat davomida tizimli ravishda beriladigan ta‘lim tarbiya kuchli ta‘sir etadi.

Kichik maktab yoshi davriga 6-10 yoshli boshlang‘ich (I-IV) sinflarning o‘quvchilari kiradi. Bola maktab ta‗limiga bog‘chada tarbiyalanayotganida tayyorlanadi. Bunda u maktabda o‘quvchilarga qo‘yiladigan har xil talablar bilan tanishadi, fan asoslarini o‘rganish uchun biologik va psixologik jihatdan tayyor bo‘ladi. Ta‗limga psixologik tayyorlik deganda, bolaning ob‘ektiv va sub‘ektiv jihatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta‗limiga avval psixologik jihatdan tayyorlanadi, binobarin, uning psixikasi bilim olishga yetarli darajada rivojlanadi, shu yoshdagi bola idrokining o‘tkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi, o‘zining qiziquvchanligi, dilkashligi, xayrixohligi, ishonuvchanligi, xayolining yorqinligi, xotirasining kuchliligi, tafakkurining yaqqolligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Maktab ta‗limiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq muddatli va shartli barqaror bo‘ladi. Bola diqqatining xususiyatlari rolli va syujetli o‘yinlarda, rasm chizish va qurish-yasash mashg‘ulotlarida, loy hamda plastilindan o‘yinchoqlar tayyorlashda, o‘zgalar nutqini idrok qilish va tushunishda, matematik amallarni yechishda, hikoya tinglash va tuzishda ko‘rinadi. Bola o‘z diqqatini muayyan ob‘ektga yo‘naltirish, to‘plash, taqsimlash bo‘yicha ma‘lum darajada ko‘nikmaga ega bo‘lib, o‘z diqqatini boshqarish va kerakli paytda to‘plashga intiladi. Uning nutqi maktab ta‘limiga tayyorgarlik bosqichida kattalar bilan muloqotga kirishish, kishilarning fikrini uqib olish va to‘g‘ri idrok qilish darajasida, nutqining tuzilishi esa, grammatika qoidalariga mos, mantiqan izchil, ifodali, miqdor va ko‘lam jihatdan fikr almashishga yetarli bo‘ladi. U eshitgan va ko‘rganlari to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni tushuna oladi. O‘zidagi axborotlarni muayyan tartibda bayon qila biladi, aqliy faoliyat operatsiyalaridan o‘rinli foydalanadi(ularni taqqoslaydi, oydinlashtiradi, guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi, hukm va xulosa chiqarishga harakat qiladi). Yirik psixologlarning tadqiqotlari oqilona tashkil qilingan ta‘lim jarayoni mazkur yoshdagi bolalarning tafakkurini jadal rivojlantiradi.

Biz kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning psixologiyasi bilan ham tanishib chiqdik. Endi ularga dars o‘tish usullari haqida so‘z yuritsak. Bu yoshdagi bolalar diqqatini uzoq vaqt ushlab tura olmaydi. Shuning uchun ham 1-2-sinf o‘quvchilariga asosiy o‘rgatiladigan mavzu sodda, lo‘nda qilib o‘rgatiladi va ularga suratlar, orqali tanishtiriladi.

Chunki bola ko‘rib, ranglarga e‘tibor qaratib yaxshiroq eslab qoladi. Shu bilan birga mavzuni o‘zlashtirishda tezda bezib ketishdan saqlanadi. Agar bolalarga harflar, tovushlar o‘rgatilayotgan bo‘lsa ularga ayttirish, o‘zlarini talaffuzini yaxshi ekanligini anglatish kerak bo‘ladi, bu bolaga ishonch berib yanada ko‘proq o‘rganishni xohlab boshlaydi. Har bir o‘rgangan narsasi uchun o‘qituvchi yaxshi so‘zlardan: ,,Barakalla”, ,,Qoyil” kabilardan foydalanishi kerak. O‘quvchilar o‘zlarini faqatgina o‘qishga bog‘lab tura olmaydi. Ular hali o‘yin faoliyatidan uzilganicha yo‘q. Shuning uchun ham qo‘shimcha harakatli o‘yinlardan foydalanish maslaxat beriladi. O‘yinlar bolalarga kuch va motivatsiya beradi. O‘yinlar har doim bir xil emas, o‘zgarib, yangicha turdagilar bo‘lsa yanada yaxshi. Chunki bolalarga bir xillik yoqmaydi. Ular yangilik izlovchi hisoblanishadi. O‘qituvchi boladagi holatni albatta diqqat bilan kuzatib yurishi kerak. Bugungi kundagi eng ma‘suliyatli kasblardan biri ham aynan boshlang‘ich sinf o‘qituvchilaridir. Boshlang‘ich sinflarda darsni yaxshi tashkillashtirish, dars samaradorligini oshirishda o‘qituvchilar juda ko‘plab texnologiyalaridan foydalanishmoqda.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, axborot texnologiyalari hozirgi kunda eng ilg‘or texnologiyalar hisoblanadi. Bunda har bir sohada har bir inson faol bo‘lishini taqozo etadi. Shu jumladan, biz boshlang‘ich sinflarga darsni samarali o‘tish, unda axborot texnologiyalaridan o‘rinli foydalanish hamda ularning ahamiyati va samaradorlikni oshirishdagi rolini ham ko‘rsatib berishga harakat qildik.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. O`zbekiston Respublikasining ―Ta`lim to`g`risida‖ gi Qonuni. O`zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to`plam. 2013 yil. 41- son. 2. Mirziyoev Sh.M. ―Milliy taraqqiyot yo`limizni qat`iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko`tatamiz ‖. Toshkent – ―O`zbekiston‖, 2017.

3. Азизхўжаева Н.Н. Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат. – Тошкент. Ўзбекистон ѐзувчилар уюшмаси ―Адабиѐт жамғармаси‖ нашриѐти, 2006. – 159б.

YOSHLAR TARBIYASIDA USTOZLARNING TUTGAN O‟RNI

Ajimuratova Risgul Xojamuratovna

Chimboy tumani Kasb-hunar maktabi

Yoshlar bilan ishlashish bo‘yicha direktor o‘rinbosari

Islom taʼlimotida yoshlar tarbiyasi juda muhim oʻrin tutadi. Islomning dastlabki oʻn uch yilida, yaʼni Makka davrida Muhammad sollallohu alayhi va sallam insonlarning ongu shuuriga Allohning yakkayu yagonaligini singdirish barobarida ularga odob-axloq masalalarini oʻrgatishga alohida eʼtibor qaratganlar. Bu borada oʻz yonlariga 8–

16 yoshli (Ali, Talha, Zubayr) kabi koʻplab yoshlarni olib, avvalo, ularning taʼlimtarbiyasiga alohida ahamiyat berganlar.

Davlatimiz Rahbari 2021-yilni «Yoshlarni qoʻllab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash» yili deb eʼlon qilishi munosabati bilan butun Oʻzbekistonni olqishlar tutib ketdi, desak mubolagʻa boʻlmaydi.

Darhaqiqat, bugun dunyo koʻzda halqalangan yoshdek qalqib turgan bir paytda yoshlarni chalgʻituvchi, ularni oʻz domiga tortishni istovchi turli kuchlar koʻpayib boryapti. Eng achinarlisi, dunyoning qaysi burchagida biror jinoyat sodir etilsa, albatta, bu jarayonda yoshlarning ―qoʻlidan‖ foydalanilyapti. Albatta, bunday vaziyatda yoshlar tarbiyasiga barcha birdek mas‘ul bo‘ladi. Ammo biz ustozlar beradigan tarbiyani alohida aytib o‘tishimiz darkor. Chunki, yoshlar tarbiyani avvalo oiladan oladi, shu bilan birgalikda maktabda ham u tarbiyalanadi. Maktabdagi tarbiya ular uchun juda muhim sanaladi.

O‘quvchilarning ikkinchi uyini maktab deya bejizga aytmaymiz. Ustozlar o‘quvchilarga faqatgina ta‘lim beribgina qolmasdan ularning tarbiyasi bilan ham muntazam shug‘ullanib borishadi. Ularning tashqi ko‘rinishidan tortib odob-axloqi, xulqi, o‘zini tutishi, muomalasi, kattalarga hurmat-u, kichiklarga izzatda bo‘lishi-barchasini ustozlar o‘rgatadi. Shuning uchun ham pedagoglar beradigan tarbiya ularning hayotida muhim rol o‘ynaydi.

Tarbiya haqida Imom Gʻazzoliyning «Ihyou ulumud din» kitobida bunday deyiladi: ―Bola – ota-ona qoʻlidagi omonat. Uning qalbi turli naqsh va rasmlardan xoli. Qanday naqsh solinsa, qabul qiladi, nimaga moyil qilinsa, moyil boʻlaveradi. Agar yaxshilikka undalsa va oʻrgatilsa, saodatli boʻladi. Ota-onasi hamda odob, taʼlim-tarbiya bergan ustozlar uning savobiga sherik boʻldi. Agar yomonlikka undalsa, halok boʻladi‖.

Buyuk vatandoshimiz shayxurrais Abu Ali ibn Sino yosh avlod tarbiyasining ibtidosi qanday va nimalar bilan boʻlishi haqida quyidagilarni aytgan edi: ―Yosh bola boshlangʻich taʼlim va tilga doir qoidalarni yod olganidan keyin u mashgʻul boʻlishi mumkin boʻlgan kasb-hunar va sanʼatga moyilligiga qarab, uni shunga yoʻllaymiz. Agar u kotiblikni xohlasa, til, xat yozish, nutq soʻzlash va odamlar bilan muomala qilish kabilarga dalolat qilamiz. Albatta, bu oʻrinda, bolaning mayli ahamiyatga ega‖ (―Islomiy tarbiya va uning falsafasi‖. Muhammad Atiya, 197-bet).

Yoshlar tarbiyasini – hayot-mamot masalasi, deb taʼriflagan mutafakkir naqadar haq ekanini barchamiz yaxshi bilamiz. Chunki tarbiyasi moʻrt yoshlardan jamiyat, mahalla yoki oila uchun hech qanday naf yoʻq. Yoshlarning hayotda adashishi, tuzatib boʻlmas xatolari tarbiyada yoʻl qoʻyilgan xato yoki befarqlikning achchiq inʼikosidir.

Ahloqiy pand-nasihatlarning, ta‗lim-tarbiyaning ijodkori ham, asrlar davomida yoshlarni kamolot sari yetaklab, ularga hayot ilmini, turmush saboqlarini o‘rgatib kelgan to‘ng‘ich ustoz ham-hayot, xalqdir. Yer yuzidagi barcha kishilar singari turkiy qabilalar ham qadim zamonlardayoq hayotiy ehtiyoj taqozosi bilan o‘z bolalarini sog‘lom, baquvvat, mehnatsevar, katta-kichiklarni izzat-hurmat qiladigan, xushaxloq, botir, jamoani, vatanni himoya qila oladigan kishilar bo‘lib ulg‘ayishlarini orzu qilganlar. Tarbiya sohasida to‘plagan tajribalarini, orzu-istaklarini umumlashtirib maqol, topishmoq, ertak, rivoyat, hikoyat, doston kabilar shaklida ifodalab yoshlarga, oila a‗zolariga, boshqalarga o‘rgatganlar. Shu tariqa o‘zbek xalq pedogogikasi vujudga kelgan. Unda ijobiy axloqiy sifatlar, fazilatlar ulug‘lanadi, salbiy illatlar esa qoralanadi. O‘zbek xalq pedagogikasining shaxs va jamiyat uchun foydali, ilg‘or, axloqiy g‘oyalari og‘izdan-og‘izga, avloddanavlodga o‘tib, folklor asarlari, milliy oilaviy urf-odatlar, an‗analar sifatida bizgacha yetib kelgan.

O‘zbek xalqi pedagogikasi asarlarida murabbiy, ustozning hurmati, mo‘tabat inson sifatida ulug‘lanadi. ―Otang bolasi bo‘lma, odam bolasi bo‘l‖, ―Ustoz otangday ulug‘‖, ―Ota-ona bolani dunyoga keltiradi, ustoz esa uni yuksaklikka, osmonga ko‘taradi‖ kabi hikmatlarda murabbiy, ustozlarning mehnati, qadr-qimmati ulug‘langan.\

O‘zbek xalqining etnopedagogikasi umuminsoniy va milliy tarbiyaning qudratli omili, vositasidir. Turkiy xalqlar o‘z bolalarini yoshlikdan uy-ro‘zg‘or mehnatiga o‘rgatishga katta e‗tibor bergan. O‘zbek xalq pedagogikasi bolalarga-kimki yaxshi mehnat qilsa, yaxshi buyum tayyorlasa, u yaxshi usta, degan g‘oya singdirilgan. Bundan tarbiya jarayonida: ―Avval bil, keyin qil‖, ―Avval o‘rgan, keyin o‘rgat‖, ―Aql ko‘pga yetkazar, hunar ko‘kka‖, ―Ustoz ko‘rmagan shogird-har maqomda yurg‘alar‖ kabi maqollarning ahamiyati katta bo‘lgan. Xalq doimo yosh avlodni aqlli, odobli, go‘zal fazilatli inson bo‘lib kamol topishini orzu qilgan va shunga intilgan. Bunday orzu-istaklar Abdulqosim Firdavsiyning Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi hayotini aks ettiruvchi ―SHohnoma‖ asarida quyidagicha tasvirlanadi.

Aql yo‘l ko‘rsatib, dilni etar shod, Har ikki olamda aqlli obod. Hamisha aqlingni rahnamo etgil, Noloyiq ishlardan olisroq ketgil.

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, mamlakatimiz xalqi oldida iqtisodiy va ma‗naviy mustaqillikka ham erishish vazifasi kun tartibiga qo‘yildi. O‘zbekistonda, uzluksiz ta‗lim tizimining tarkibiy qismi sifatida, umumiy ta‗lim maktablari va o‘quvchilarining maqsadi – har bir bolada mavjud bo‘lgan qobiliyat va layoqatlarni erkin rivojlantirish, ilm asoslarini, umuminsoniy va milliy-ma‗naviy, madaniy, qadriyatlarni o‘rganish, yuksak axloqiy fazilatlarni, fuqarolik burchini, milliy g‘urur tuyg‘usini o‘stirish, yoshlarni mehnat faoliyatiga, mustaqil hayot kechirishga yo‘naltirishdan iborat. O‘qituvchi odobi sohasidagi ilmiy pedagogik tadqiqotlar va amaliy ishlar O‘zbekiston va jahonning rivojlangan mamlakatlari tarixiy tajribasi asosida tashkil etilishi lozim. Pedagogik axloq, o‘qituvchilik faoliyatiga doir yuqorida bayon qilingan tarixiy tajribalar, bu sohada aniqlangan ilmiy qonuniyatlar, xulosalar; o‘tmishda turli mamlakatlar tajribasida o‘zini oqlagan, ilmiy-axloqiy qoidalar, printsiplar, normalar, talablar, mezonlar – ―O‘qituvchi odobi‖ qo‘llanmasini yaratish uchun ilmiy-nazariy zamin vazifasini bajardi

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Barkamol avlod orzusi, T., 1998;

2. Oʻzbek pedagogikasi antologiyasi [tuzuvchilar K. Hoshimov, S.Ochil), 1—2 j.lar,

T., 1995, 1999;

3. Pedagogik izlanish, T., 1990; Yoʻldoshev Q.,

4. Oʻqituvchi kitobi, T., 1997. Qozoqboy Yoʻldoshev

O‟SPIRIN YOSHDAGI O‟QUVCHILARGA CHET TILLARINI O‟RGATISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

Djolimbetova Mivagul Madiyarovna

NDPI ,,Psixologiya‘‘ fanlari bo‘yicha Falsafa doktori

Sultamuratova Xamre Nukusbay qizi NDPI Pedagogika va Psixologiya

Ta‘lim yo‘nalishi 1-bosqich magistranti

Annotatsiya: Keltirilgan ushbu maqolada chet tillariga bo‘lgan talab, uni o‘rganish borasidagi tavsiyalar, o‘spirinlik davri xususiyatlari, o‘spirinlar psixologiyasi hamda chet tillarini o‘rganishdagi psixologik xususiyatlari haqida so‘z yuritilgan.

Kalit so‟zlar: o‘spirinlik davri, yosh davrlari, ingliz tili, metodika, texnologiya.

Bugungi kunda erkin shaxsni shakllantirish muammosi ta‘lim muassasalarida o‘quvtarbiyaviy ishlarni zamonaviy pedagogik texnologiyaga o‘tkazishni taqozo etadi. Bunda albatta, eng avvalo o‘qituvchi yuqori bilim va malakaga ega bo‘lishi talab etiladi. Bu jarayon oson kechmaydi, chunki, ixtiyoriy qurilayotgan va joriy etilayotgan o‘qitish tizimini qat‘iyan ilmiy asoslangan pedagogik tizimga aylantirish kerak. Biz bilamizki, so‘nggi yillar davomida ta‘lim tizimi juda rivojlanib boshladi. Bunda ayniqsa, chet tillariga bo‘lgan ehtiyoj yuqori ko‘rsatkichlarga chiqdi. Shu boisdan ham, chet tilini har bir yosh boladan tortib katta yoshli insonlargacha o‘rganishga harakat qilib boshlashdi. Bu borada juda ko‘plab dars qo‘llanmalar, internet ma‘lumotlar, online va ofline o‘quv kurslar tashkil etilib bormoqda. Biz bugun o‘spirinlik davridagi bolalarda chet tilini o‘rganishning xususiyatlari haqida so‘z yuritamiz.

O‘spirinlik davri-bu davrda bolada yetakchi faoliyat albatta muloqot va o‘qish hisoblanadi. Chunki bola tengdoshlari bilan ko‘proq vaqt o‘tkazishni xohlaydi. O‘zining hayot yo‘lini o‘z mustaqil hal qilishga urinadi. Bu albatta yaxshi holat. Bola o‘zini mukammal qilishga tayyorlana boshlaydi. Aynan shu davrda hozirgi vaqtda bilim olish muhim o‘ringa chiqmoqda. Yoshlar o‘zlari harakat qilib bilim egallashmoqda, til o‘rganmoqda. Chet tillariga bo‘lgan talab ham yildan yilga kuchayib bormoqda. Chet tillari zamon talabiga aylangan bir davrda uning texnikalari haqida ham aytib o‘tsak: Chet tillarini o‘rganish eng birinchi navbatda insonda ishtiyoqni talab qiladi. Grammar, listening writing, speaking, reading kabi yo‘nalishlarni o‘rganish uchun esa katta sabr va qunt bilan o‘rganishni taqozo qiladi. O‘spirinlarning psixologiyasi juda ham keng bo‘lib, ular ko‘p narsaga qiziqadilar. Hamma ishni birdaniga qilishga harakat qiladilar.

Komputerlashtirilgan ta‘limda asosan komputer qurollari, proyektor, audio va video qo‘llanmalardan foydalaniladi. O‘quvchi-yoshlar ham shu sharoitga moslashib bu jarayonda ham qiziqib ham faol holatda ta‘limni o‘zlashtirib olishadi. Komputerlashtirilgan ta‘limning asosiy maqsadi: talabalarga ingliz tilidan natija beruvchi kurslar o‘tish, ular bilan ovoz mashqlarini, speaking, writing, listening, reading kabi jarayonlarini yaxshilash hisoblanadi. Talabalarda shuningdek, o‘quv amaliyoti kurslari ham muntazam ravishda olib boriladi. Chunki amaliyotsiz nazariya bu hech qanday natija bermaydi. Shuning uchun ham o‘quv faoliyatida o‘quv amaliyotidan keng va muntazam ravishda foydalanilib boriladi.

O‘spirinlarning til o‘rganish jarayonida ularga ko‘proq rag‘batlantirish, ular bilan ko‘proq ishlashish kerak bo‘ladi. O‘quvchi-talabalar til o‘rganishda ko‘plab qiyinchiliklarga duch kelishadi. Shuning uchun ularni motivatsion so‘zlar, videoriliklar bilan ko‘proq rag‘batlantirish lozim. Ular bilan ishlashishda ulardan fikrlari so‘ralishi, ularning o‘rganayotgan narsasini hurmat qilishingiz ham kerak. Chunki ularda sizning fikringiz yaxshi natijani keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham o‘quvchi-yoshlar bilan ishlashishda ularga ko‘proq rag‘bat bering.

Ular bilan shug‘ullanish davomida ingliz tili grammatikasining har bir detalini tushuntirish, savol-javob qilish davomida ularning talaffuzini tekshirish, so‘z boyligini oshirish ham juda katta ahamiyatga ega. Ingliz tili o‘qituvchilari har bir bolaning ingliz tili darajasini bilib olib ko‘pincha ular bilan individualniy shug‘ullanishadi. Chunki bola bilan ko‘proq muloqotda bo‘lsang shuncha tez til o‘rgana oladi. Zamonaviy texnologiyalardan yana turli elektron kitoblar, audio eshittirishlarni ham o‘qitish jarayoniga tadbiq qila boshlashgan. Axborot texnologiyalari o‘quvchilarni faol harakatga undaydi va mustaqil fikrlashini ta‘minlab beradi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Bugungi kunda ta‘limni rivojlantirishning yangi pog‗onasida o‗qitishni texnik vositalarsiz ko‗tarib bo‗lmaydi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarning muhim ko‗rsatkichlaridan biri – axborotlarni o‗quvchi-talabalarga uzatish tezligi aynan shu vositalar yordamida ta‘minlanadi

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ingliz tili zamonning talabi bo‘la boshladi. Shuning uchun ham ingliz tilini o‘rganish bu texnologiyalarni bilishni ham talab qiladi.

Komputer, internet bu ingliz tilini o‘qitishdagi vosita sanaladi. Ingliz tilini o‘qitishda zamonaviy texnologiyalarning o‘rni juda kattadir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Z. T. Nishanova. Bolalar psixodiagnostikasi. Toshkent 1998-yil.

2. Z.T.Nishanova, N.G.Kamilova, D.U.Abdullayeva, M.X.Xolnazarova. Rivojlanish psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

3. Internet saytlari: www.ziyo.uz

www.psixol.ru

BEMORLAR O‟RTASIDA QANDLI DIABET KASALLIGINI KELTIRIB CHIQARUVCHI OMILLAR HOLATI.

Abduvaliyeva N.B

SamMI davolash fakulteti 413-guruh

Nurmamatov N.S

SamMI davolash fakulteti 414-guruh

SamMI Endokrinologiya kafedrasi

(Kafedra mudiri mudiri:Negmatova G.Sh.)

(Ilmiy rahbar:Togʻayeva G.S)

Mavzuning dolzarbligi:Qandli diabet (QD) - bu jiddiy progressiv autoimmun kasallik bo'lib, u apoptozning oshishi va oshqozon osti bezi endokrin hujayralarining nobud bo'lishi bilan kechadi, bu esa uning morfologiyasini buzilishiga va doimiy insulin уetishmovchiligining rivojlanishiga olib keladi va bu muammo hozirgi kunda yanada o‘rganilishi talab qilinadigan dolzarb masalalardan biridir. Bugungi kunga kelib, dunyoda diabet bilan kasallanganlar soni har 12-15 yilda ikki barobarga ko'paydi. Ta'kidlanganidek, diabet bu yillar davomida o'sib borayotgan global muammodir.

Xalqaro diabet federatsiyasi ma'lumotlariga ko'ra, dunyoda 425 milliondan ortiq odam ushbu kasallikdan aziyat chekmoqda, ularning aksariyati 2-tip diabet bilan kasallangan bemorlardi .

Oʻzbekistonda diabetga chalinganlar soni 257 mingdan oshadi,shulardan 913 tasini o'spirinlar tashkil qiladi.

Qandli diabet - ko'z ojizligi, buyrak yetishmovchiligi, miokard infarkti, insult hamda oyoqlar gangrenasi natijasida ularning amputatsiyasiga asosiy sabablaridan biri bo‘lib kelmoqda. Bu asrning dolzarb muammolardan biri bo'lib qolmoqda va izlanishlar olib borilishini talab qiladi.

Maqsad: Bemorlar o‘rtasida qandali diabet kasalligini keltirib chiqaruvchi omillar holatini aniqlash.

Material va metodlar: Kuzatuvga olingan bemorlar bilan qandli diabetni keltirib chiqaruvchi omillar : qandli diabetga irsiy moyillik, ortiqcha vazn va semizlik, insulin ishlab chiqarilishiga javobgar betta hujayralarni shikastlanishiga olib keluvchi kasalliklar (pankreatit, me‘da osti bezi saratoni, endokrin kasalliklar), virusli infeksiyalar, tez-tez asabiylashish hamda ma‘lum yoshga yetgandan so‘ng kuzatilish holatlari atroflicha bemorlardan anamnez yig‘ish natijaasida o‘rganildi. Bemorlarni qoni va siydigida qand miqdori oshganligi aniqlandi. Bemorlarning dastlabki bezovtaliklari tez tez chanqash, poliuriya, qichishish belgilari o‘rganildi.

Olingan natijalar: 68 nafar bemorning 16 nafari ( 23,52 %) dan irsiy moyillik natijasida, 36 nafari (59,9 %) ortiqcha vazn natijasida, 4 nafari ( 0,58%) insulin ishlab chiqarilishiga

javobgar betta hujayralarni shikastlanishiga olib keluvchi kasalliklar natijasida, 3 nafari ( 0,044%) virusli infeksiyalar kasallanishi natijasida, 9 nafari ( 0.132%) asabiylashish va yoshi bilan bog‘liq bo‘lib, rivojlanganligi aniqlandi.

Xulosa. Shunday qilib, bemorlarni kuzatish davomida olingan natijalarga asoslanib, qandli diabet kasalligini keltirib chiqaruvchi eng asosiy omil irsiy moyillik va ortiqcha vazn natijasida kelib chiqqanligi aniqlandi.

Bundan tashqari, qisman asabiylashish, stresslar natojasida yuzaga kelish holatlari aniqlandi.

Tajribamiz shuni ko‘rsatadiki, aholi salomatligini saqlashda va qandli diabet kasalligini oldini olishda aholi orasida sog‘lom turmush tarziga amal qilish, to‘g‘ri ovqatlanish, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishi haqida tushuntirish ishlari olib borish hamda aholiga to‘g‘ri tushuncha berishimiz lozim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. B.X.Shagazatova. Toshkent-2021

2. Дедов.И.И,Шестаковой М.Б. Осложнение сахарного диабета:лечение и профилактика. Москва,2017.

3. Исмаилов С.И.Клиническое руководство по Эндокринологии,Ташкент,2018 .

4. Global Guideline for Type Diabetes;IDF,2018.

BOLALARDA VA KATTALARGA INGLIZ TILI GRAMMATIKASINI

O'QITISHNING QIYIN VA OSON JIHATLARI,ULAR BILAN ISHLASHNING

USULLARI

Jamoliddinova Nilufar

Boltaboyeva Ruxshona

Xurramova Farangez

Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston

Milliy Universiteti Xorijiy filologiya

Annotatsiya: Ushbu maqola ingliz tili grammatikasini turli yoshdagilar uchun, xususan, yosh o'quvchilar va kattalar uchun o'rgatishda muhim bo'lgan bir qancha usullar haqida. Ingliz tili grammatikasi boshqa aspektlarga qaraganda mushkulroq,shu sababli grammatikani o'rgatish usuli oddiy va odatiy bo'lmasligi kerak. Qiziqarli o'yinlar, mashg'ulotlar va mavzuni tushuntirish usullari ularning yoshiga mos bo'lishi zarur.

Kalit so'zlar: ingliz tili grammatikasidagi qiyinchiliklar,bolalar va kattalarning psixologik holati,"story game" yosh o'rganuvchilar uchun,kattalar uchun "rule-situationexample" metodi.

ТРУДНОСТИ И ЛЕГКИЕ АСПЕКТЫ ОБУЧЕНИЯ АНГЛИЙСКОЙ

ГРАММАТИКЕ ДЕТЕЙ И ВЗРОСЛЫХ И НЕКОТОРЫЕ МЕТОДЫ БОРЬБЫ С

НИМИ

Аннотация: В этой статье рассказывается о нескольких методах, которые необходимы для обучения грамматике английского языка в разном возрасте, особенно для детей и взрослых. Грамматика считается более сложным и скучным навыком, чем другие аспекты; обучение грамматике не должно быть простым и привычным. Должны быть включены интересные игры, занятия и способ объяснения темы, соответствующие их возрасту.

Ключевые слова: задачи по грамматике английского языка, психологическая позиция детей и взрослых, «игра-рассказ» для младших школьников, «метод правилоситуация-пример».

DIFFICULTIES AND EASY ASPECTS OF TEACHING ENGLISH GRAMMAR TO CHILDREN AND ADULTS AND SOME METHODS TO DEAL WITH THEM

Annotation: This article is about several methods which are essential in teaching English grammar to different ages, particularly, for young learners and adults.Grammar is considered to be tougher and more boring skill rather than other aspects,therefore; educating grammar must not be simple and usual. Interesting games,activities and the way of explaining the topic shuold be included relevant to their ages.

Keywords:challenges in English grammar,children and olders psychological position,"story game" for young learners,"rule-situation-example method".

English is one of the popular and beautiful language over the world,hence; it is natural having a multitude of people,students and pupils at school.So,teaching English,especially grammar has become contreversial topic for teachers.There are some challenges in English grammar.For example,depending on regular and irregular verbs,verb tenses,if sentences and so on.For this reason,teachers should have creativity.For instance,when teachers give learners tasks according to their age and level,then they may achieve goals.It is difficult to teach children via rules,uninteresning exercises,instead,correlating grammar with youths to their friends or another story.

When my teacher who is Abdullayeva Munojot told students about it,we found it quite interesting.This game is specialized for explaining grammar. Then I tried to perform "story game". For example,I gather about 6-7 school pupils aged 9.I explained "present simple" unusual way. According to this method, there are 7 people "present simples' family",who are old I, We ,They and twins You and their children He,She,It.Their family is very rich, so, every day I,We,They and twins You go to work in their own cars(here car means verb).However, He,She,It can not drive to schoolthemselves,thats why their drivers who are "s" and "es" help them. So guys you should always put He,She,It s drivers ,ok?

Like this ,for every grammar topic we can create a story.Result was perfect.My pupils learned quickly and effectively via this method.

Adults are responsible enough to concentrate themselves on study.However,this does not mean that they keep their interest untill the end of a lesson and understand everything easily.Because,repeating the rules can make them bored. Based on my experience,I highly recommend "rule-situation-example" method .In this method teacher explains the topic based on rules,turn by turns students must find situations amd example from their personal lives.This is because, when the example belonged to students or their friends,then it can be memorable. Searching situations online and web materilas are also positive.

To conclude,"Traditionally,grammar teaching has been conducted by means of activities to produce sentences containing the targeted structure" [1].

We clarified some difficulties in teaching grammar different ages,taking averything into account,the way of explaining for youngs must be comprehensible and interesting,for adults,life-based situations are better to catch and use.

LIST OF USED LITERATURES:

[1].Mehbuba Jahan Surovee.Teaching grammar to young learners.Bangladesh.2014.

2.Aris Jatmiko.Teaching grammar to young learners:technique and implamentation.2011.

3.Jonathan Race.33 Sure-Fire Strategies & Activities for Teaching English Grammar. 2021.

BOLALAR SHAHARCHASI TARBIYALANUVCHILARI PSIXOLOGIYASI

(YETIM QOLGAN BOLALAR PSIXOLOGIYASI)

Abdujabborova Ma‟mura Baxtiyor qizi

GULDU. Pedagogika va Psixologiya yo‗nalishi

2-bosqich magistranti

Annotatsiya: Ushbu maqola yetim qolgan bolalar psixologiyasi va ularning psixik rivojlaninishi o‗rganishga bag‗ishlanadi.

Kalit so„zlar:bolalar shaharchasi, yetim qolgan bolalar, maktabgacha yosh davri, xulq-atvor.

Mamlakatiimizda olib borilayotgan ma‘naviy-ma‘rifiy islohotlar maqsadiga komil insonni tarbiyalash g‗oyasi asos qilib olingan bo‗lib, uning zamirida ijodiy fikrlovchi, nazariy bilimlarni mustaqil yurtimizning ravnaqi yo‗lida fidokorona safarbar eta oladigan vatanparvarlarni voyaga etkazish turadi.

O‗zbekistonda har bir shaxsning huquq va erkinliklari himoya qilinadi va demak har bir insonga jamiyat a‘zosi hamda oliy qadriyat sifatida qaraladi.

Yosh avlodning ta‘lim-tarbiyasiga, uning shaxs bo‗lib shakllanishida jamiyat a‘zolari o‗zining ijobiy hissasini qo‗shmog‗i lozim.

Hozirgi kunda yoshlar ta‘lim – tarbiyasiga yurtimizda juda katta e‘tibor berilmoqda. Xususan, O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning ma‘naviy – ma‘rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish, bu borada davlat va jamoat tashkilotlarining hamkorligini kuchaytirish masalalariga bag‗ishlangan videoselektor yig‗ilishidagi ma‘ruzasida ham yoshlarning ta‘lim – tarbiyasini rivojlantirish masalalariga alohida e‘tibor qaratildi.

Afsuski, hozirgi kunda jamiyatimizda ham yetim qolayotgan bolalar yo‘q emas davlatimizda har bir yosh avlodga ahamiyat berilganidek ota-ona qaromog‘isiz qolgan bolalarga ham katta e‘tibor va ahamiyat berilmoqda.

Ota-onasiz qolgan bolalarni tarbiyalash muammosi hozir juda dolzarb. Afsuski, yetimlarning soni o'sib bormoqda. Shu bilan birga, ayni paytda, bugungi kunda ota-onasiz qolgan bolalarning yangi ta'lim shakllari, ular oilada bolalarning ruhiy rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olishga va ular uchun iloji boricha yaxshi sharoitlarni yaratishga intiladi.

Ota-ona qaramog'isiz qolgan barcha bolalarga qonunan, vasiylik yoki homiylik belgilanadi. Yetim qolgan bolalarni mehribonlik uyida tarbiyalashda homiy davlatdir. Afsuski, bolalar uyidagi bolalarning tarbiyalanishi ko'pgina kamchiliklarga ega bo'lib, har qanday mehribonlik uyida ota-ona bag‘rida o‘sgandek o‘solmaydi chunki bolalar uyida bolalar konglida kemtiklik bo‘ladi va uni o‘rnini hech narsa bosolmaydi. Ular ba'zi ijtimoiy ko'nikmalarga ega emaslar. Bolalar uylarining bitiruvchilari oilalarini qurishga harakat qilishsa-da, har qanday holatda ham o'z farzandlarini tashlab ketmasliklari kerak, statistika ma'lumotlariga ko'ra, hozirgi paytda yashovchi bolalarning 17% dan ortig'i - ikkinchi avlod vakillari ota-onasiz qolgan. Oilalar - homiylarga va homiylik ostidagi oilalarga farzandlarni tarbiyalashning bunday shakllari mavjud. Bola uchun nafaqalar to'lanadi, ammo vasiyning o'z vazifalarini bepul amalga oshirishi hisoblanadi. Odamni vasiy qilib tayinlashda uning homiysi va bolasi o'rtasida, shuningdek, qarindosh oila a'zolari va farzand o'rtasidagi munosabatlar e'tiborga olinadi. Axir, ba'zida oila bolani vasiychi har doim ham bolaga etarlicha ta'sir o'tkaza olmaydi va u uchun ota-ona bo'lishga qodir emas Bolani va farzand asrab oluvchilar o'rtasida farzandlikka olish ota-ona va bola o'rtasida bir xil huquqiy va psixologik munosabatlarni o'rnatadi. Bolalarni o'z oilasida bo'lganidek, oilada bir xil yashash sharoitlariga ega bo'lish imkoniyati ham mavjud. Bugungi kunda dunyo 21-asrga qo'shildi, ammo etimlar muammosi, etimlarning muammosi nafaqat sivilizatsiya rivojlanishi bilan yo'q qilinadi, ammo etimlar soni kamaymaydi , lekin doimiy ravishda o'sadi. Zamonaviy jamiyatda bu nafaqat ota-onasi vafot etgan, balki ijtimoiy yetimlar, balki ijtimoiy yetimlar - parvarishsiz ota-onasiz qolgan bolalardir. Ma'lumotlariga ko'ra, yaqin yillarda ham sanog‘i ko‘zga ko‘rinarli darajada ahamiyatli yetim va ota-ona qaramog'isiz qolgan bolalar ham bor edi.

Yetimlarning muammolaridan biri bolalar uyida bolaga bo'lgan individual yondashuv va e'tiborning tanqisligi va bola ota-onasi bilan yashagandek mehr-muhabbatga to‘yib o‘sa olmasligi hisoblanadi.

Ota-onasini yo'qotgan bola uchun - bu o'ziga xos, chinakam fojiali dunyo. Oila, ota va ona bo'lish kerak - Uning eng kuchli ehtiyojlaridan biridir. Ota-onalar uyi va oilasi o'zgaruvchan dunyoda barqarorlik va ishonchlilikning kafolati va ularning yo'qligi inson tomonidan, ayniqsa bolalikda juda qiyin.

Psixologik ma‘lumotlarga nazar tashlasak bola uchun eng muhim ehtiyojlar:

-Himoyalanganlik refleksi (ota-onaning bo‘lishi) Bola uchun biologik ta‘minot (ona suti) - Inson sifatida idrok qilinishi

- Sog‘lom tarbiya muhiti va boshqalar.

Mana ko‘rib o‘tganimizdek ota-ona bolaning o‘sishi uchun qiladigan vazifalari judayam mehim va mas‘uliyatli jarayondir. Bola har tomonlama yetuk rivojlanishi uchun ushbu vazifalar bajarilmog‘i shart. Xo‘sh, bolaning ota-onasi bo‘lmasachi bu holda vazifalarni davlat ya‘ni mehribonlik uylari oladi. Afsuski mehribonlik uylarida moddiy ta‘minot yetarli bo‘lsada bola uchun ma‘naviy – ruhiy ta‘minot to‘laqonli bo‘lolmaydi. Ota-onasiz bolaning hayoti tengdoshlarning hayotidan juda farq qiladi, ularning ota-onasi ularga g'amxo'rlik qiladi. Davlat mehribonlik uylaridagi bolalarda doimiy uyning hissi yo'q. Bunday harakatlanish hayot uchun psixologik shikastlanishni qoldiradi. Davlat muassasalarida bolalar bilan ishlashning mavjud tizimi ijtimoiy-psixologik, ob'ektiv va subyektiv tabiatning omillariga bog'liq va har doim ham shaxsiyatni muvaffaqiyatli moslashtirishga hissa qo'shmaydi. Ya‘ni mehribonlik uylarida bolalar uchun hayot faoliyatini takomillashtiruvchi ruhiy motivatsiyalar berilmaydi. Olimlarning fikriga ko'ra, etimlarning muammosi katta ahamiyatga ega chunki etimlar soni pasaymaydi, lekin doimiy ravishda o'smaydi. Bugungi jamiyatlarda murakkab va noaniq jarayonlar sodir bo'ladi. Davlat va jamiyatni rivojlantirish va etimlarni tarbiyalash, ammo har doim ham ushbu vazifani hal qilish bilan bog'liq emas. Tirik ota-onalar bilan etimlar sonini ko'paytirishning asosiy sabablari - bu oiladagi ijtimoiy obro'-e'tibor, ziddiyatlar, nikoh quruvchilarning oilaviy hayotga tayyor emasligi. Zamonaviy holda, ko'plab oilalar "inqirozga qarshi inqiroz" mexanizmlarini moslashtira olmadilar. Ayrim oilaviy muhitlarda axloqiy va psixologik muhitning yomonlashishi, ota-onalarning axloqiy me'yorlar, ijtimoiy munosabatlar, bolalarni moliyalashtirishni o‘z o‘rnida qilolmaganliklari - bularning barchasi yetim bolalar soni oshishiga olib kelgandi. Ijtimoiy yetimlar sonining ko'payishining asosiy sabablaridan biri shundaki, psixologik omillar ota-onalarning bolalarga bo'lgan munosabati (noqulay turmush munosabati buzilgan ota-ona munosabatlari, zaif ota-ona ko'nikmalari va boshqalar).

Ota-ona qaramog'isiz 3 yoshdan 18 yoshgacha bo'lgan bolalar uchun bolalar shaharchasi va maktab-internatlari uchun mo'ljallangan. Ular, shuningdek, vaqtincha joylashish uchun xizmat qilishlari mumkin - to'liq bo'lmagan oilalar, ishsizlar, qochqinlar, uy-joylar, bolalar, shuningdek, ota-onasi tabiiy ofatlar qurboniga aylangan bolalar va muayyan joy yo'q yashash joyi. Mahalliy birodarlar va opa-singillar ajratilmagan. Bolalarni qabul qilish tegishli mahalliy vasiylik va vasiylik huquqini hal qilish orqali amalga oshiriladi.

Ivashchenko G.M, yozishicha, bolalarning boshpanalarida bolalarning tarkibi yoshi, jinsi, jinoiy va jismoniy rivojlanish, sabablarga olib keladigan sabablar. Ammo bularning barchasi - Shaxsiy deformatsiyalar, buzilgan shaxsiy o'simliklari bo'lgan bolalar, ijtimoiy tartibga solishning past darajasi, ibtidoiy ehtiyoj va manfaatlarga ega bo'lgan ijtimoiy munosabatlar tizimi bo'lgan bolalar. Ular vahshiylikning achinarli tajribasini qo'lga kiritdilar, alkogol, giyohvandlik vositalari va erta jinsiy aloqalar bilan biriktirilgan. Ular orasida jismoniy, aqliy, jinsiy zo'ravonlik qurbonlari bor. Bunday bolalarning ruhiy salomatligi muhim shuning uchun, bolaga nafaqat boshpana, oziq-ovqat, issiqlik, balki uning huquqlari, qonuniy manfaatlarini berish, o'z huquqlari himoya qilish uchun imkoniyatlar yaratilgan. Yetimlarning katta qismi oiladan uzoq bo'lgan sharoitlarda tarbiyalanadi va bu yoshlarni bitirgandan so'ng yoshlarni mustaqil hayotga moslashtirish qiyinligi sabablaridan biridir. Shu haqiqatni also yoddan chiqarmaslik joiz bolalarni otaonalar dunyoga keltiradi shunday ekan avvalo yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashimiz va oila majburiyatlari va farzand oldidagi burch va vazifalarini anglatmog‘imiz shart. Mamlakatimizda yetim qolgan bolalarga har doim katta e'tibor berishgan. Davlat yetim bolalarlarga g'amxo'rlik qiladi va bolalar huquqlari himoya qilinadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Belicheva, S. A. Oila va bolalikni ijtimoiy himoya qilish xizmati. // pedagogografiya 2005 yil. - №№ 7- 8. – P.23. - 27.

2. Bruskova, E. S. Ota-onasiz oila. - M .: Siyo pedagogik tashabbuslarini rivojlantirish markazi va SOS - Xalqaro, 2006. - 111-bet.

3. Vasilkova, Yu.V. Vasilkova Ta Bolalik. Zamonaviy sharoitda bolalarni himoya qilish // Ijtimoiy pedagogika: Ma'ruza kursi: Uch. POS. Str uchun. Ped. universitetlar va kollejlar .. - M.: Ed. "Akademiya" markazi, 1999.-K. 294-306.

Konferensiyaning maqsadi:

Professor-o‗qituvchilar, talaba-yoshlarni jamiyatda olib borilayotgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlardagi rolini kuchaytirish, innovatsion g‘oyalarni amalga oshirish va takomillashtirish, shuningdek yoshlarning intellektual salohiyatini rivojlantirish va rag‘batlantirish kabi ustuvor vazifalarini amalga oshirish hamda mazkur yo‗nalishda ilmiy tadqiqot ishlarini faollashtirish, yoshlarimizning ma‘naviy immunitetini kuchaytirish, ularning bo‗sh vaqtini mazmunli o‗tkazishda

5 ta muhim tashabbus muhim ahamiyat kasb etadi.

BOSH MUHARRIR:

Maqsudov Ulug‟bek Qurbonovich

MAS‟UL KOTIB:

Xasanov Tursunali Xaydarali o„g‟li

Marg‘ilon shahar 11-umumiy o‗rta ta‘lim maktabi

Ma‘naviy va ma‘rifiy ishlar bo‗yicha direktor o‗rinbosari

NASHRGA TAYYORLOVCHILAR:

Xasanov Nurmuhammad Xaydarali o„g„li

Farg‘ona davlat universiteti

Yusufjonov Quyoshbek Komiljon o„g„li

Farg‘ona davlat universiteti

Salomov Shoxabbos Nozimjon o„g„li Andijon Davlat Tibbiyot Instituti

,, Davolash ishi " fakulteti talabasi

“Zamonaviy ta‟lim tizimini rivojlantirish va unga qaratilgan kreativ g„oyalar, takliflar va yechimlar” mavzusidagi 31-sonli respublika ilmiy-amaliy online konferensiyasi materiallari to„plami, 15-FEVRAL, 2022-yil. – Farg„ona shahri: BestPublication, 2022. – 267 b.

[1] Inoyatov U.I. Ta‘lim sifatini nazorat qilish va boshqarish g‘g‘ Kasb- hunar ta‘limi.- 2004.- №1.-B. 3-4.

[2] Musurmonova O. ―Yuqori sinf o‘quvchilarini ma‘naviy madaniyati shakllantirishning pedagogik asoslari‖: Pedagogika fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dis.-T.:1993.-289 b.

[3] Yusupov E. ―Inson kamolotining ma‘naviy asoslari. T. Universitet, 1998.-184 b.

[4] Muslimov N.A. Kasbiy ta‘lim o‘qituvchisini kasbiy shakllantirishning nazariy-metodik asoslari: Ped. fanl. dokt. diss. T.: 2007. - 349 b.

[5] Kushvaktov N.X. O`quvchilarni milliy-manaviyat qadriyatlarini o‘rganish va tayyorlashning pedagogik va kompyuterli asoslari: Ped.fan.nomz. diss. - T.: 2006. - 174 b.

[6] D.Soipova. “Musiqa o’qitish nazariyasi va metodikasi” O’quv qo’llanma. Toshkent. 2009-y 131- bet

[7] A.Haydarov. “Vokal” O’quv qo’llanma. Qo’qon. 2019-y. 51- bet

[8] D.Shostakovich. Znayte I lyubite muziku. M, Presvesheniye 1973-g 19str

[9] Ўзбекистон Республикаси Марказий давлат архиви.Ф.1735, рўйхат 1.д.23.в.2.

[10] Хоразм хақиқати 22 сентябрь 1943 йил № 191 (4501)

[11] Герои Советского Союза -Узбекистанцы . Ташкент: Ўзбекистон, 1984.с.275.

[12] Хоразм хақиқати 30 апрель 1942 йил № 102 (4110)

[13] Собиқ Ўзбекистон КП/б/ Марказий қўмитаси қошидаги партия тарихи институтининг архиви.Ф.рўйхат 17,д.258.в.2-25.

[14] КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций к Плекумов ЦК.Изд. 8-е. 6. М., 1972,е.л. 118.

[15] Хоразм вилояти давлат архиви,Ф.30,рўйхат 1,д.113,з.9

[16] Хоразм вилояти партия архиви. Ф.1, рўйхат 3.д.86,в.288

[17] "Хорезмская правда‖, 1943, 30 мая

[18] Хоразм вилояти давлат архиви,Ф.20,рўйхат 1,д.113,в.6.

[19] Хоразм хақиқати 7 ноябрь 1942 йил № 259 (4267)

[20] Хоразм хақиқати 20 январь 1942 йил № 16 (4024)

[21] https://mudofaa.uz/31630/ ²² «Ўзбекистон адабиѐти ва санъати» газетасининг 2003 йил 25-сон.

[22] Худойберганова. Хоразм вилояти меҳнаткашларнинг фронтга ѐрдами. Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. – Т.:

Фан, 1995. – № 4.

[23] Хоразм вилояти давлат архиви,Ф.20,рўйхат 1,д.113,в.9.

[24] O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: ―O‗zbekiston‖ nash.2019, - 49b.

[25] ―O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasining 10-dekabr 2019-yildagi O‗RQ-591-sonli Qonuni //https://lex.uz/docs/-4636594

[26] ―O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasining 10-dekabr 2019-yildagi O‗RQ-591-sonli Qonuni //https://lex.uz/docs/-4636594

[27] ―Respublika davlat boshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasi

Prezidentining 2003 - yil 9 - dekabrdagi PF-3358-sonli Farmoni //https://lex.uz/docs/-4636456 ²⁹ O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: ―O‗zbekiston‖ nash.2019, - 49 b.

[28] ―O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasining 10 – dekabr 2019 – yildagiO‗RQ – 591 – sonli Qonuni //https://lex.uz/docs/-4636594

[29] Borodich M. ―Metodika razvitiya rechi detey‖ Moskva, 2018 yil. 57-b.

[30] Qodirova M.R., Qodirova F.R. Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi. Toshkent, 2016 yil. 19-b.

[31] Maktabgacha kichik yoshdagi bolalarga ta‘lim – tarbiya berish. Toshkent, ―O‘qituvchi‖,2019 yil. 63-b.

[32] Strabon. Geography. In semnadtsati knigax / Per. s grech., vstup. statya i komm. G.A.Stratanovskogo. - M .: OLMA-PRESS Invest, 2004. XI. VII.3. - S. 311.

SANOAT KORXONALARINING ATROF MUHITGA TA‟SIRI VA EKOLOGIK MUAMMOLARNING KELIB CHIQISHIDA ISHLAB CHIQARISHNING O‟RNINI QIYOSIY TAHLILI VA YECHIMLARI

BEST PUBLICATION» Ilm-ma’rifat markazi “ZAMONAVIY

Mazkur ilmiy-amaliy on-line konferensiyada zamonaviy ta‘lim tizimini rivojlantirish jarayonida innovatsion ta‘lim texnologiyalarini joriy etish va loyihalashtirish, integratsion ta‘limni rivojlantirishda yo‗nalishlar bo‗yicha kreativ g‘oyalar, takliflar va…

Bosh muharrir Maqsudov Ulug‗bek

MUNDARIJA / TABLE OF CONTENTS /

Ибрагимова Санобар Шариповна

Ergasheva Durdona Otabekova

Shokirov Shohzod Botir oʻgʻli

Boymuratov F.X MUHANDISLIK

Карамов Мамашариф Жамилович

Mahmudova Maftuna Davletbek qizi

Tananing qaysi a‘zosi yoki qismi ko‗proq zararlanganligiga qarab ateroskleroz sabab bo‗lgan turli kasalliklarni farqlash mumkin

Qonning lipid spektrini mo‗tadillashtiruvchi preparatlar (gipolipidemik vositalar) faqat shifokor tavsiyasida qo‗llaniladi

Xulosa qilib aytganda, aterosikleroz qon tomirlarning ichki qismida yog‘ moddalari to‘planib qolishi va biriktiruvchi to‘qima o‘sib ketishi natijasi kelib chiqadigan kasallik

SANOAT KORXONALARINING ATROF MUHITGA

Ishlab chiqariish kuchlarining oqilona joylashtirish va rivojlantirishni noto`g`ri tashkil qilish tabiiy muhitga, ayniqsa aholi sihat-salomatligiga salbiy tasir ko`rsatadi

Neftning sizib chiqishi, tasodifiy to`kilishi, yovvoyi tabiatga jiyon yetkazadi

Avtomobillar poezdlar va avtobuslarga qaraganda ko`proq emissiyaga ega bo`lsada lekin, mashinada ko`pchiik bo`lib harakatlanilish havo transportidan ko`ra kamroq zararlanish keltiradi

QUDRATLI USMONIYLARNING INQIROZI,

Buning ustiga, Usmonli imperiyasi madaniy, iqtisodiy va texnik sohalardagi zamonaviy o'zgarishlarni kuzatib borolmadi

Yevropa iqtisodiyotining qudratiga bardosh berish uchun doimiy kurash olib borishgan

Rossiyaga qarshi kurashgan

Исраилов Давлатѐр студент 404 группа медико-педагогического факультета

Сам ГМУ Саибов Отабекжон студент 404 группа медико-педагогическогофакультета

Корреляционный анализ выявил положительные связи: между повышенным уровнем

Demak, bugun bu ―ommaviy madaniyat‖ degan balo bizning vatanimizga kirib kelgan va yoshlar ongiga o`z ta`sirini o`tkazayotgan ekan, unga qarshi kurash uchun nima qilmoq kerak,…

Pop-art―chilarning dasturiy qarashi shundayki, ular insonni emas, aksincha, narsalar va buyumlarni eʼzozlashadi; maʼnaviy dunyoni emas, maishiy-isteʼmolchilik his-tuygʻularini qadrlaydilar va ularni keng ommalashtirishga intiladilar

Shunda biz ―ommaviy madaniyat‖ kushandalariga aylanib qolmaymiz,shunda biz o‘zimiz xohlagan inson bo‘lib yetishamiz va eng avvalo milliy madaniyatimiz,qadriyatlarimiz va madaniy meroslarimizni asrab avaylagan holda ertangi…

Ommaviy madaniyat‖ degan ibora ostida biz tasavvurimizga ham sigʼdirolmaydigan koʼplab axloqiy buzuqlik gʼoyalari mavjud

Shuningdek, ―ommaviy madaniyat‖ targʼibotchilari oilalarga, ayniqsa yosh oilalarga oʼz taʼsirini koʼrsatmoqda

ADVANTAGES OF THE AUDIOLINGUAL

Besides according to studies, the mother tongue plays an indispensable part in foreign language teaching, and more and more people have gradually realized it so…

TABIIY RESURSLAR TURLARI VA ULARDAN

O‘simlik resurslari; 2.

MATEMATIKA DARSLARIDA ZAMONAVIY

O`quvchilaning matematik bilimlarni o`zlashtrishi faqat o`quv ishida to`g`ri metod tanlashga bog`liq bo`lmasdan, balki o`quv jarayonini tashkil qilish formasiga ham bog`liqdir

Matematika darslarida mustaqil ishlar yangi materialni o`rganishga tayyorgarlik ko`rishda, yangi tushunchalar bilan tanishishda, bilim, uquv va malakalarni mustahkamlashda, shuningdek bilimlarni nazorat qilishda amalga oshiriladi

Sizning qiziqishlaringizdan kelib chiqib iqtisodiyotga oid koʻplab savollar paydo boʻlishi mumkin

Agar siz shu doʻkonga kelish oʻrniga uyingizga borib bir soat ichida kitob oʻqishingiz, televizor koʻrib dam olishingiz yoki boʻlmasa boshqa muhimroq ishingizni bajarishingiz mumkin boʻlar…

Ular yiqqanlarini oziq-ovqatga, kiyim-kechakka yoki biror bir oilaning xarajatiga ishlatadilar

Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o'qish va idrok etishni talab etadi

Asarni o'qishga kirishishdan oldin o'quvchilarni badiiy asarni o'qishga tayyorlash lozim bo'ladi

Shu sababli, o'z-o'zini boshqarishni va dars davomida o'qitishni o'zida jamlagan o'qitish metodlaridan foydalanish juda muhim

Makkajo‘xorining 1 mm2 so‘rish qismida 700 ta ildiz tukchalari bo‘ladi

BOKSNING HARBIYCHA TEXNIKALARI

Uppercut‖ ikki xil: klassik va uzun

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‟YXATI: 1

BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARI

Ta‘limiy ijod namunalari namoyish etilgandan keyin rasmlar, rivoyatlar, ta‘riflar, olimlarning fikrlari, darsliklaridagi ma‘lumotlar, shaxsiy bilim va tasavvurlari bilan asoslay olish

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ijodiy faoliyatini rivojlantirishda sinf dars mashg‘ulotlarida o‘yinlardan foydalanishning afzalliklari haqida ma‘lumotlar berilgan

Материалы на данной страницы взяты из открытых истончиков либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.

15.06.2022