СТРЕСС ТАҚДИМОТИ

Стресс (инг. Stress - сўзидан олинган бўлиб) таранглик, зўриқиш, деган маънони англатади.
Ушбу ибора илк бор 1936 йили Канада олими Ганс Селье томонидан киритилган.

Психологик таърифга кўра аффектив холатга яқин турадиган, лекин бошдан кечирилишининг давомийлигига кўра кайфиятларга яқин бўлганҳис-туйғулар бошдан кечирилишининг алоҳида шакли кучли ҳаяжонланиш стресс холати (Стресс – тазъиқ кўрсатиш зўриқиш деган сўздан олинган)

Стресс организмнинг турли функционал тизимларидаги ўзгаришларда намоён бўлиб, унинг жадаллиги ёки кучи, кайфиятнинг бузилишидан тортиб, ошқозон яраси ёки юрак инфарктигача олиб келиши мумкин. Стресснинг намоён бўлишини турлича таснифлаш мумкин. Психология фанида уларни қуйидагича таснифлаш қабул қилинган: хулқ-атворга хос реакциялар; ақлий фаолиятдаги реакциялар; ҳиссий соҳадаги реакциялар; физиологик жараёнлардаги ўзгаришлар.

Стресс – бу оддий ва кўп учровчи ҳолат. Қаттиқ безовта бўлиш, ҳаёжон ва уйқусизликдан биз ҳаммамиз уни сезамиз. Озгина стрессларнинг зиёни бўлмаслиги мумкин. Шунинг учун ҳар бир раҳбар ёки ходим:йўл қўйилиши мумкин бўлганхаддан ташқари асабийлашганлик даржасини билмоғи лозим.

Стрессни содир бўлишига асосан икки йўналишдаги омиллар сабаб бўлади. Асабий холатнинг вужудга келиши ва унинг ўтиб кетиши, руҳий ҳаловатсизликни билиш, уни бартараф этиш кабилар раҳбарлик фаолиятининг диққат марказида туриши керак.

В.Л.Марищук кўпгина муаллифлар билан биргаликда, стрессни икки белги асосида классификация қилади:1. Фаолиятнинг бузилиши билан характерланади.2. Бу бузилишнинг чидамлилик кучи.

Ильиннинг фикрича, стресс бу – кучли даражадаги зўриқиш натижаси бўлиб, у икки турга бўлинади: - кучли стресс;- кучсиз стресслар.  Бошқа томондан олиб қараганда у стрессни яна икки турга таснифлайди: - дистресс – яъни бу инсондаги салбий эмоционал реакциялар билан боғлиқ;- эустресс – яъни бу – инсондаги ижобий эмоционал реакциялар билан боғлиқ бўлган стресслар.

Г.Селъени фикрича стресс 3 босқич ажратилади. - хавотирлик босқичи;- мослашиш босқичи;- ўта чарчаш босқичи.

Стресс ушбу турларга бўлинади:Фаол стресс, Билвосита стресс, Суст стресс, Билвосита суст стресс, Жисмоний стресс, Вербал стресс, Очиқ стресс,Яширин стресс ва бошқалар.

Уйқусизлик.
Кўкракдаги оғриқ, яъни мускулларнинг юрак атрофидаги оғриқлар.
Йўтал (тез-тез томоқни тозалаш учун бўладиган йўтал).
Жинсий қониқмаслик.
Эмоционал дисбаланс, яъни кайфиятнинг тушиб кетиши.
Доимий толиқиш ва ҳаддан ташқари семириш.

Тарангликнинг кучайиши (хавотирлик);
Стресс ҳолати (қаршилик кўрсатиш);
Ички тарангликнинг сусайиши (толиқиш);

Бу босқичда инсон организми мобилизацияси бошланади.Нафас олиш тезлашуви, қон босими ошиши, психик ҳолатнинг қўзғалиши намоён бўлади. Инсон эътибори тўлиқ қўзғатувчига йўналтирилади. Шу пайтнинг ўзида инсон ўз-ўзини, хатти-ҳаракатларини, хулқини, сўзларини бошқара олмай қолиши, кузатилади.
Организм стрессдан ҳимоялаш механизмларини ишга тушуришни бошлайди. Бу босқичда инсон узоқ тура олмайди, агар организм бу босқични енгиб ўтса, ҳавотирлик босқичи аста секин сўна бошлайди. Агар, аксинча бўлса, стресснинг кейинги босқичи ишга тушади

Қаршилик кўрсатиш босқичи

Стресснинг иккинчи босқичида организм резерв кучларни сафарбар қилади. Организмнинг барча фаолияти катта куч билан ишлашни бошлайди. Бу босқичда вазият икки ҳил йўналишда ривожланиши мумкин: инсон ўта фаоллашиб, ўзида янги ҳаракатларга ва ғояларга куч топади, организм мобилизацияси намоён бўлади ёки аксинча, организм тормозлашиб, пассивлашади, инсон ўз-ўзини йўқотиб қўйиши кузатилади.
Стресс ҳолатида инсон хатти-ҳаракатлари унинг индивидуал психик хусусиятларига боғлиқ. 

Толиқиш босқичи

Агар стресснинг аввалги босқичлари бўлиб ўтса-ю, лекин организмнинг мослашувчанлиги суст бўлса, стресснинг учинчи босқичи – толиқиш юзага келади.
Ушбу босқич стресс таъсири узоқ бўлганда кузатилади. Бу босқичда организм заҳирасининг сўниб бориши, заифлашуви кузатилади. Бундай жараёнлар кучли депрессияга ёки организмнинг касалланишига замин яратади.

Психологик зўриқиш хавф-хатар туғилган киши хафа бўлган, уялган, таҳлика остида қолиб кетган ва шу каби вазиятларда рўй беради. Ҳиссий бўроннинг жадаллигига хамиша ҳам эришилавермайди, кишининг кучли ҳаяжонланишивақтидаги ҳолати, ҳатти-ҳаракати ва нутқнинг бир хил вазиятларда бетартиб тарздаги фаоллиги намоён бўладиган, бошқа бир пайти эса қатъият билан ҳаракат қилиниши керак бўлган ҳолатларда сусткашликка, фаолиятсизликка эрк бериладиган даражада издан чиқиши билан белгиланади.

Психологик зўриқиш ҳолатида индивиднинг хатти-ҳаракати киши нерв системасининг тузилишига, нерв жараёнининг кучлилигига ёки ожизлигига жиддий равишда боғлиқдир.

Стрессни бартараф этиш учун психологлар томонидан ишлаб чиқилган методлардан ташқари аънъанавий фойдаланиладиган воситаларни қўллаш мумкин. Срессни олдини олишга бағишланган семинар–тренинг машғулотларидан бирида унинг иштирокчилари томонидан қуйидаги усуллар санаб ўтилган:Табиат билан мулоқот;Мусиқа;Ичимликлар;Уйқу;Уй ҳайвонларига қараш;Дўстлар билан мулоқот;Қизиқарли машғулот билан шуғулланиш;Душ қабул қилиш;Яхши кинофильм кўриш;Китоб ўқиш;Спорт билан шуғулланиш ва бошқалар.

Психоэмоционал стрессни коррекция қилишнинг кўплаб методлари мавжуд бўлиб, уларни танлашда энг аввало, алоҳида олинган кишиларнинг индивидуал хусусиятлари ва мазкур шароитга мос келувчи усулларга эътибор қаратиш лозим. К.В.Судаков стрессни бартараф этишнинг бир қанча усулларини санаб ўтган. Улар:- аутоген машқлар;- турли туман релаксация усуллари;- биологик қайта алоқа тизими;- нафас олиш гимнастикаси;- инсон ҳаётига ижобий ҳис-туйғуларнинг киритилиши;- мусиқа;- жисмоний машқлар;- психотерапия;- физиотерапевтик тадбирлар (уқалаш, сауна, электр уйқу, игна санчиш) ва бошқалар.

АТРОФДАГИЛАРГА НИСБАТАН ОРТИҚЧА ТАЛАБЧАН БЎЛМАНГ!!!

РУҲИЙ БАРКАМОЛЛИК
ЎЗ ҚЎЛИНГИЗДА!!!