Стресснинг психологик моделлари ва назариялари

Стресснинг психологик моделлари ва назариялари

Г.Селе назариясида стресс физиологик, кимёвий, органик омилларга физиологик таъсир нуқтаи назаридан кўриб чиқилади. Назариянинг асосий мазмунини тўртта позицияда умумлаштириш мумкин.

1. Барча биологик организмларда ички мувозанат ҳолатини ёки уларнинг тизимларининг ишлаш мувозанатини сақлаш учун туғма механизмлар мавжуд. Ички мувозанатни сақлаш гомеостаз жараёнлари билан таъминланади. Гомеостазни сақлаш организм учун муҳим вазифадир.

2. Стресслар, яъни кучли ташқи цимуллар ички мувозанатни бузади. Организм ҳар қандай стрессга ёқимли ёки ёқимсиз, ўзига хос бўлмаган физиологик қўзғалиш билан таъсир кўрсатади. Ушбу реакция ҳимоя ва мослашувчан.

3. Стресснинг ривожланиши ва унга мослашиш бир неча босқичлардан ўтади. Курс ва ҳар бир босқичга ўтиш вақти организмнинг қаршилик даражаси (қаршилик, барқарорлик), стресс омилига таъсир қилиш интенсивлиги ва давомийлигига боғлиқ.

4. Организмда стрессни олдини олиш ва назорат қилиш (енгиллаштириш) учун мослашувчанлик қобилиятининг чекланган захиралари мавжуд - уларнинг етишмаслиги касаллик ва ўлимга олиб келиши мумкин.

Тадқиқот натижаларининг умумлаштирилиши Г.Селега жараённинг уч босқичи мавжудлигини асослаб беришга имкон берди, уни умумий адаптация синдроми деб атади. Анксиете босқичи биринчи марта стресс пайдо бўлганда пайдо бўлади. Қисқа вақт ичида организмнинг қаршилик даражаси пасаяди, баъзи соматик ва вегетатив функциялар бузилади. Кейин танаси захираларни сафарбар қилади ва ҳимоя жараёнларини ўз-ўзини бошқариш механизмларини ёқади. Ҳимоялар самарали бўлса, ташвиш сусаяди ва тана нормал фаолиятига қайтади. Кўпгина стресслар ушбу босқичда ҳал қилинади. Бундай қисқа муддатли стрессларни ўткир стресс реакциялари деб аташ мумкин.

Қаршилик (қаршилик) босқичи стрессни узоқ вақт таъсир қилишида ва организмнинг мудофаа реакцияларини сақлаб қолиш заруратида юзага келади. Функционал тизимларнинг кучланишининг етарли ташқи шароитлари фонида мослашиш захираларининг мувозанатли сарф-харажатлари мавжуд.

Чарчоқнинг босқичи стресснинг ҳаддан ташқари интенсив ва узоқ вақт таъсирланишига қарши организмнинг курашининг ҳимоя ва адаптив механизмларини тартибга солиш механизмларининг бузилишини акс эттиради. Мослашув захиралари сезиларли даражада камаяди. Тананинг қаршилиги пасаяди, бунинг натижасида нафақат функционал бузилишлар, балки танадаги морфологик ўзгаришлар ҳам бўлиши мумкин.

Г.Селе "юзаки" ва "чуқур" мослашувчан энергияни ажратиб олишни таклиф қилди. Биринчиси "талаб бўйича" мавжуд ва бошқаси ҳисобига тўлдирилади - "чуқур". Иккинчиси организмнинг гомеостатик механизмларини адаптив равишда қайта қуриш орқали сафарбар қилинади. Унинг тукенмеси, Г.Селеънинг фикрича, қайтарилмас ва ўлимга ёки қаришга олиб келади.

Замонавий психологияда қуйидаги психологик моделлар ва стресс назариялари ажралиб туради.

1. Генетик-конституциявий назария, унинг моҳияти танадаги стрессга қарши туриш қобилияти мавжуд шароитлардан қатъий назар, олдиндан белгиланган иш стратегияларига боғлиқ деган позицияга келиб чиқади. Ушбу соҳадаги тадқиқотлар генетик макияж (генотип) ва жисмоний шахснинг стрессга қарши туриш қобилиятини пасайтириши мумкин бўлган баъзи жисмоний хусусиятлар ўртасида боғлиқлик ўрнатишга ҳаракат қилмоқда.

2. Стрессга мойиллик (диатез) модели - ирсий ва ташқи муҳит омилларининг ўзаро таъсири таъсирига асосланган. Бу предиспозиция қилувчи омилларнинг ўзаро таъсирига ва стресс реакцияларининг ривожланишидаги кутилмаган, кучли таъсирларга имкон беради.

3. З.Фрейд назариясига асосланган психодинамик модел. У ўз назариясида ташвиш, хавотирнинг келиб чиқиши ва намоён бўлишининг икки турини тавсифлади:

а) сигнал хавотири ҳақиқий ташқи хавфни кутиш реакцияси сифатида пайдо бўлади;

б) шикастланиш хавотири онгсиз, ички манба таъсирида ривожланади.

Ушбу турдаги ташвишланишнинг энг ёрқин намунаси - бу жинсий истакларни ва тажовузкор инстинктларни жиловлаш. Натижада пайдо бўлган ушбу ҳолатнинг аломатларини тавсифлаш учун З.Фрейд "кундалик ҳаёт психопатияси" атамасини киритди.

4. Модел Н.G.Wolff, унга кўра муаллиф стрессни ижтимоий ва психологик огоҳлантиришларга физиологик реакция деб ҳисоблаган ва ушбу реакцияларнинг муносабат (позициялар, муносабатлар) табиатига, шахс хулқ-атворининг мотивларига, вазият ва унга муносабат ишончлилигига боғлиқлигини ўрнатган.

5. Дисциплинар (интизомий) стресс модели. Муаллифларнинг фикрига кўра, стресс кўпчилик одамларда ёки уларнинг айрим вакилларида ташвиш уйғотадиган стимулларнинг таъсири остида пайдо бўлади ва бир қатор физиологик, психологик ва хулқ-атвор реакцияларига олиб келади, баъзи ҳолларда патологик, аммо, эҳтимол, юқори даражадаги иш фаолиятини ва тартибга солишнинг янги имкониятлари.

6. Конфликтлар назариялари. Стресснинг бир нечта моделлари жамиятдаги субъектларнинг хатти-ҳаракатлари ва гуруҳдаги жараёнларга ҳамроҳ бўлган муносабатлардаги кескинлик ҳолати ўртасидаги муносабатни акс эттиради. Тангликнинг асосий сабаблари жамият аъзоларининг унинг ижтимоий меъёрларига бўйсуниши зарурати билан боғлиқ.

Конфликт назарияларидан бири стрессни олдини олиш жамият аъзоларига ривожланиш учун қулай шароит ва муносабат ва қарашларни танлашда катта эркинликни таъминлашга асосланган бўлиши керак, деб ҳисоблайди. Конфликт назариялари, шунингдек, ижтимоий муносабатларнинг барқарорлиги, жамиятдаги иқтисодий товарлар ва хизматларнинг тақсимланиши ва куч тузилмаларидаги шахслараро ўзаро таъсирларни стресс сабаблари сифатида кўриб чиқади. Ижтимоий жиҳатлар, шунингдек, жамиятнинг ижтимоий ривожланишининг эволюцион назарияси, экологик назария (ижтимоий ҳодисаларнинг жамиятдаги ўрни), ҳаёт ўзгариши назарияси (оилада, ишда ва бошқалар) каби стресс назарияларининг асосини ташкил этади.

7. Модел Д.Мечаник. Ушбу моделдаги марказий элемент - бу мослашиш контсептсияси ва механизмлари бўлиб, у муаллиф томонидан шахснинг вазият билан курашиш усули, бу вазият туфайли юзага келган ҳис-туйғулари билан курашиш усули сифатида белгиланади ва иккита кўринишга эга:

1) енгиш - вазият билан кураш;

2) мудофаа (мудофаа) - вазият сабаб бўлган ҳиссиётларга қарши кураш.

Вазиятни енгиб ўтиш, "ўзлаштириш" мақсадга мувофиқ хатти-ҳаракатлар ва шахсларнинг ҳаётий вазифалар ва талабларга жавоб берганда етарли қарорларни қабул қилиш қобилияти билан белгиланади.

8. Стресс ижтимоий ва психологик стимулларга нисбатан хулқ-атвор реактсияси сифатида. Селенинг физиологик стресс модели В.P.Dohrenwend томонидан ўзгартирилган бўлиб, у стрессни мослашувчан ва мослашувчан бўлмаган жавобларга асосланган танадаги ҳолат деб ҳисоблайди. Стресс билан муаллиф, авваламбор, табиатдаги ижтимоий омилларни, масалан, иқтисодий ёки оилавий муваффақиятсизликларни, яъни шахснинг оддий ҳаётини бузадиган (йўқ қиладиган) ёки бузиш билан таҳдид қиладиган объектив ҳодисаларни тушунади. Улар мутлақо салбий эмас ва ҳар доим ҳам объектив инқирозга олиб келмайди.

9. Тизимли ўзини ўзи бошқариш даражасида бошқариш жараёнларини (ўзини тутиш, мослашиш ва бошқаларни) тушунишни акс эттирадиган ва тизимнинг ҳозирги ҳолатини унинг нисбатан барқарор меъёрий қадриятлари билан таққослаш орқали амалга ошириладиган стресснинг тизимли модели.

10. Интегратив стресс модели. Моделдаги марказий ўринни одамнинг қарор қабул қилишини талаб қиладиган муаммо эгаллайди. Муаллифлар бундай муаммо концепциясини намоён бўлиш, одамга таъсир қилиш ёки одатдаги фаолият даражасидан ошиб кетишни ёки чеклашни талаб қиладиган шароитлар сифатида белгилайдилар. Муаммонинг пайдо бўлиши (уни ҳал қилишдаги қийинчиликлар) организм функцияларининг зўриқиши билан бирга келади - агар муаммо ҳал этилмаса, стресс сақланиб қолади ёки ҳатто кучаяди, стресс ривожланади. Муаллифларнинг фикрига кўра, инсоннинг олдида пайдо бўлган муаммоларни ҳал қилишдаги қобилиятлари бир қатор омилларга боғлиқ:

1) одамнинг ресурслари - унинг турли муаммоларни ҳал қилишдаги умумий қобилиятлари;

2) маълум бир муаммони ҳал қилиш учун зарур бўлган шахсий энергия салоҳияти;

3) муаммонинг келиб чиқиши, юзага келишининг кутилмаганлиги даражаси;

4) маълум бир муаммога психологик ва физиологик муносабат мавжудлиги ва этарлилиги;

5) танланган жавоб тури - мудофаа ёки тажовузкор.

Ушбу омилларнинг аҳамияти ва ҳисобга олиниши стрессни олдини олиш учун хатти-ҳаракатлар стратегиясини танлашни белгилайди.

Стрессни енгиш учун моделлар ва механизмлар

Психологик стресс муаммоси замонавий ҳаёт шароитида ижтимоий, иқтисодий, экологик, техноген, шахсий экстремалликнинг доимий ўсиши билан боғлиқ равишда тобора ортиб бораётган илмий ва амалий долзарбликка эга бўлмоқда. Турли хил назарий йўналишдаги тадқиқотчилар инсоннинг ички таранглигини тасвирлашга ҳаракат қилдилар ва ушбу ҳолатни бошқаришда машқ қилдилар.

Ҳозирги вақтда тан олинган учта асосий назарий модел мавжуд: эго-психологияси модели, хусусият ёки мойиллик модели ва контекстуал модел. Ушбу моделларнинг ҳар бири стрессни енгиш механизмлари ва унинг натижаларини баҳолашнинг ўзига хос кўринишини аниқлайди.

Эго-психологик модели онгсиз адаптив механизмлар каби мудофаа тизимлари концепциясига асосланган. Вайлант бундай механизмларнинг ривожланиш даражаларига мос равишда иерархияси мавжуд деб ҳисоблайди. Энг юқори даражага сублимация, алтуризм, бостириш ва ҳазил каби адаптив жараёнлар киради.

Кейинги, камроқ "етук" даража интеллектуализация, реакция шаклланиши, жой алмаштириш ва ажралиш каби невротик механизмлардан иборат. Кейинчалик "пишмаган" даража келади, унинг механизмларига хаёл, проекция, гипохондрия, пассив-агрессив хатти-ҳаракатлар ва ҳаракатдан воз кечиш киради ва ниҳоят, энг кам ривожланган ташқи ҳақиқатни инкор этиш, бузилишлар ва алдамчи проекцияларни ўз ичига олган руҳий механизмлар. Ушбу модел Н.Хаан томонидан ушбу модел контекстида "енгиш" атамасидан фойдаланган ҳолда энг мукаммал ёки етук Эго-жараёнларга нисбатан фаол равишда ишлаб чиқилган.