СУЖДЕНИЕ И ЕГО ВИДЫ

Məktəblilərə məntiq haqqında

                 HÖKMLƏR   VƏ   ONLARIN   NÖVLƏRİ


      Ətraf    aləmin  predmet  və    hadisələrinin   məntiqi   dərkinin    ikinci   mərhələsi  məntiqi   mülahizə   və  ya   hökm  adlanır. İnsan   fəaliyyət    prosesində  gerçək   aləmi    dərk   edir,predmet  və    hadisələr, onların   arasındakı  əlaqə   və   münasibətləri  aşkara   çıxarır    ki,  bu   dərk    olunmuş əlaqə və    münasibətlər   təfəkkürdə  anlayışların   əlaqəsini  özündə  ifadə    edən   hökm   formasında     əks   olunur.
   HÖKM (mülahizə)-gerçəkliyin  predmetləri, yaxud onlar arasındakı  əlaqə   və münasibətlər (kəmiyyət, keyfiyyət, əlamət,xassə  və  s.) haqqında   informasiyanı  iqrar   və  ya   inkar   edən   təfəkkür   formasıdır.                             
         Hökmləri anlayışlardan(məfhumlardan )  bir    sıra   xüsusiyyətləri   ilə    fərqlənir :
      1.İstənilən   hökm     bir-biri  ilə   əlaqədar   olan   məfhumlardan   ibarət    olur.
     2.İstənilən   hökm    cümlə   formasında   ifadə olunur.Hökmlər ,əsasən,  nəqli    cümlə  ilə   ifadə    olunur.
     3.İstənilən   hökm    həqiqi  və  yalan    ola   bilər
     4.Hökmlər    quruluşca    sadə   və   mürəkkəb    ola   bilər.
   Hökmlər     kəmiyyətcə   fərdi, xüsusi   və     ümumi,  keyfiyyətcə   isə    iqrari  və  inkari    olur.
          Hökmün  məntiqi   strukturuna   aşağıdakılar    daxildir :

1. SUBYEKT-hökmün  predmetini   ifadə edən anlayış.
2. PREDİKAT-predmetin əlamətı,xassəsi və s. ifadə  edən  anlayış.
3. BAĞLAYICI-subyekt ilə  predikat arasında əlaqə və müna- sibətləri iqrar və ya inkar edən   sonluqlar.(-dır⁴;   deyil)
4. KVANTOR  SÖZLƏR-subyekti və ya onun hissəsini  ifadə  edir.(“bütün”,”hər bir”,”bəzi”,”bir çox” və s.) 

    Hökmlərin   quruluşca      növləri :
Hökmlər    quruluşca    2   cür   olur:   sadə   və   mürəkkəb
Subyekt   və    predikat   hökmün    terminləri    adlanır.

1. Sadə  hökmlər  terminlərdən(S və P) ibarət olur.
2. Mürəkkəb  hökmlər  isə   sadə  hökmlərdən ibarət  olur. 

          Gerçəkliyə   münasibətinə    görə    hökmlərin   növləri :
*HƏQİQİ(doğru)  HÖKMLƏR-gerçəkliyi  olduğu kimi   əks  etdirən   hökmlər.   
      Məsələn:   Bütün   ağaclar    bitkidir.Xəzər  dənizi  dünyada   ən  böyük  göldür.
*YALAN   HÖKMLƏR-gerçəkliyi  təhrif   edən(olduğu   kimi  əks   etdirməyən)   hökmlər.
      Məsələn :Bütün   canlılar   insandır.Bütün  milçəklər   quşdur.
Qeyd:Bəzən   “yalan”    əvəzinə   “yanlış”  sözü    işlənir   ki,  bu da    düzgün   deyil.Çünki  “yalan”   həqiqəti   bilərəkdən   təhrif    etmək, “yanlış”  isə  biliksizliklə   bağlı    səhvin  buraxılması   nəticəsində    ifadə   olunan   hökm.
               Hökmlər   üzərində   aparılan    əməliyyatlar:
      Hökmlərin   məzmununun   aşkara   çıxarılmasında   onun    formalarının  dəyişdirilməsindən   tez-tez    istifadə  olunur ki, bunlar da  hökmlər  üzərində aparılan  məntiqi   əməliyyat   adlanır.Bu    əməliyyatların   məqsədi   hökmlərdə   ifadə   olunan   anlayışların   məntiqi   əlaqəsini  aşkara   çıxarmaqdır.Bu  əməliyyatlar   aşağıdakılardır:

      
Dəyişilmə-subyekt  və    predikat  arasındakı   həcm   əlaqəsini   aydınlaşdıran   hökmün    terminlərinin qarşılıqlı    surətdə  yerdəyişmə   əməliyyatıdır.     Məsələn.:İnsan   düşünən    varlıqdır. Düşünən  varlıq  insandır.
 
Çevrilmə-hökmün   kəmiyyət    xarakterini   dəyişmədən  bağlayıcı    vasitəsi   ilə   keyfiyyətin   dəyişilməsi   əməliyyatıdır.
Məsələn:Bütün   insanlar    təfəkkürlüdür.  Heç bir   insan    təfəkkürsüz   deyil.
 
Qarşılaşdırma-əvvəlki   əməliyyatların  birləşməsindən  törəyən   əməliyyat  olub həm   subyektə,həm   də   predikata   görə hökmlərin   qarşılaşdırılması  şəklində   ifadə  olunur.
 Məsələlən: İnsan   düşünən    varlıqdır.Düşünən  varlıq  insandır(dəyişilmə).Heç bir düşünən  varlıq   qeyri-insan   deyil.(çevrilmə)
 
      FƏRDİ,ÜMUMİ  VƏ   XÜSUSİ  HÖKMLƏR    
     Hər   bir  hökm   subyektin    həcmi   və   predikatın    keyfiyyətinə görə   fərqlənir. Subyektin  həcminə  görə    hökmlər   üç   qrupa    bölünür :

  
 
 ♣ Fərdi   hökm-subyektinin   həsminə   yalnız   bir  predmetin   daxil  edildiyi  hökmdür.Belə   hökmlərdə   kvantor  söz   işlənmir.Məsələn : Bakı   şəhəri    Azərbaycanın paytaxtıdır.Dil   ünsiyyət  prosesi   deyil.
Fərdi   hökmün   sxemi  belədir:  “Bu   S-P-dir”   və ya  “Bu   S-P-deyil”
    ♥ Xüsusi    hökm-subyektinin   həcminə  ümumi, mühüm   əlamətlərə  malik olan  predmetlərin   müəyyən   hissəsinin  daxil   edildiyi   hökmdür.Belə   hökmlər    “bəzi”,”bir  çox”  və s.    kvantor   sözləri  ilə    işlənir.Məsələn : Bəzi  insanlar    idmançıdır.Bəzi   cingiltili  samitlər    kar  qarşılıqlı   deyil. 
Xüsusi  hökmün   sxemi  belədir:  “Bəzi   S-lər   P-dir”  və ya  “Bir çox    S-lər P-deyil”
   ⁕Ümumi  hökm- subyektinin   həcminə   ümumi, mühüm  əlamətlərə  malik olan   bütün   predmetlərin    daxil   edildiyi   hökmdür. Belə   hökmlər    “bütün”,”heç  bir”  və s.    kvantor   sözləri  ilə    işlənir.Məsələn : Bütün  insanlar   şüurludurHeç   bir   samit    səsin  tələffüzü  maneəsiz deyil. Rəqəmlərinin  sayı   3-ə  bölünən  ədədlər   özləri də 3-ə    qalıqsız   bölünürlər.                                                                                                            
     Ümumi hökmün  sxemi   belədir:  “Bütün    S-lər  P-dir”  və ya   “Heç  bir   S   P-deyil”.
     Məntiqi hökmlərin  həqiqətə  uyğunluğu   barədə  fikir  ifadə   edərkən  “düzdür”, “düz  deyil” və ya   “yalandır”  ifadələrinin   əvəzinə ,uyğun  olaraq,”doğrudur”  və    “yanlışdır”  ifadələri   işlədilir. “Yanlış”    və   “yalan”  ifadələri   yaxın    mənalı   olsalar   da   onlar   fərqli   anlayışlardır.Belə   ki, “yanlış”   biliyin   yetərincə   olmaması   ilə   bağlı   səhvdir, “yalan”   isə   bilərəkdən  həqiqəti   təhrif    edən   fikrin   uydurulmasıdır.İnsan   yanlışa    görə   tənbeh   olunur, yalana    görə isə     cəzalandırılırdı.                                                                                                                
             
         ÜMUMİ İQRARİ   VƏ  XÜSUSİ  İQRARİ   HÖKMLƏR 
Hökmlər   kəmiyyətcə   olduğu  kimi    keyfiyyətcə  də   bir-birindən   fərqlənirlər.
Hökmlərin   keyfiyyət   göstəricisi   onların  iqrar  və   inkarlığıdır.                                                               
İqrarilik  təsdiq    deməkdir.Yəni   iqrari  hökmlərdə   cismdə  hər  hansı   bir  əlamətin, xassənin   olması    ifadə  olunur.
 Məsələn: Bütün  ağaclar   bitkidir.Hər  bir  bakteriya    canlı   orqanizmdir.Bəzi  bitkilər   ağacdır. və  s.
 İqrari   hökmlər    iki  cür   olur :
              1.Ümumi   iqrari    hökmlər.   
              2.Xüsusi    iqrari   hökmlər
 
       Ümumi    iqrari   hökmlər.Ümumi  iqrari   hökmlər    subyekti   ümumi, predikatı  təsdiqdə    olan   hökmlərdir.Belə   hökmlərin subyekti,əsasən, ümumilik kvantorları   ilə   ifadə    olunur,  predikatı isə   iqrarlıq   ifadə  edən  məntiqi   bağlayıcılarla   işlənir.
      Məsələn:  a)Hamının    təhsil  almaq   hüququ    var.b )Bütün  üçbucaqların   daxili    bucaqlarının   cəmi  180º -dir.c) Hər  bir    kitab  bilik  və    məlumat   mənbəyidir.
      Ümumi  iqrari hökmlərin  stukturu:
   Bütün  S-lər   P-dir. Hər  bir  S   P-dir.
 
          Xüsusi   iqrari    hökmlər. Xüsusi  iqrari    hökmlər   subyekti   xüsusi, predikatı  təsdiqdə    olan   hökmlərdir.Belə   hökmlərin    subyekti, əsasən, xüsusilik kvantorları    ilə   ifadə   olunur,   predikatı isə   iqrarlıq  ifadə   edən  məntiqi  bağlayıcılarla   işlənir.
        Məsələn:a)Bəzi   şagirdər    idmançıdırlar. b) Bir   çox   şəhərlər   qədim   tarixə   malikdir.c) Bəzi  uşaqlar   istedadlıdır- lar.d)sonu  “0”  və  ya “5”  ilə   qurtaran   natural   ədədlər    5-ə tam   bölünürlər.   
      Xüsusi iqrari   hökmlərin  stukturu:
       Bəzi S-lər  P-dir.Bir çox  S-lər   P-dir.

  MÜLAHİZƏLƏRİN   İNKARI, ÜMUMİ    İNKARİ   VƏ  XÜSUSİ  İNKARİ   HÖKMLƏR    
   Hökmlərin   keyfiyyət    göstəricilərindən  biri  də inkarlıqdır. İnkarlıq   iqrarlığın   əksi   olub   hökmlərdə  cismdə  hər   hansı  bir  əlamətin, xassənin  olmadığını   ifadə   edir. ”İnkar   etmək” anlayışı  təkzib    etmək, qarşı  çıxmaq,əleyhinə ol- maq, yalanlamaq  kimi   sözlərlə   oxşar  mənaları   ifadə   edir. 
    İnkar-doğru  mülahizəni   yanlışa, yanlış  mülahizəni  isə   doğruya   çevirən  məntiqi    əməliyyatdır.
Məsələn:    
       a) Heç   bir   insan   şüursuz   deyil. b) Bəzi   şagirdlər   əlaçı   deyil. 
       İnkari  hökmlər də   iki  cür   olur :
    1.Ümumi  inkari    hökmlər.   
    2.Xüsusi inkari   hökmlər
            
 Ümumi  inkari   hökmlər. Ümumi  inkari    hökmlər   subyekti   ümumi, predikatı  inkarda    olan  hökmlərdir.Belə   hökmlərin    subyekti, əsasən,ümumilik kvantorları    ilə   ifadə   olunur,   predikatı isə   inkarlıq 
 ifadə   edən  məntiqi  bağlayıcılarla   işlənir.Məsələn: a)Heç   bir   nida  və  əmr    cümləsi   hökm  deyil.b)Bütün   planetlər   ulduz   deyil. c) Bütün  düzbucaqlılar   kvadrat  deyil. 
       Ümumi  inkari    hökmlərin  stukturu : Heç  bir  S   P-deyil.
                                                                     Bütün  S-lər      P-deyil.
             Xüsusi  inkari hökmlər.Xüsusi  inkari  hökmlər   subyekti   xüsusi, predikatı  inkarda    olan   hökmlərdir.Belə   hökmlərin    subyekti,əsasən, xüsusilik kvantorları   ilə  ifadə   olunur,   predikatı isə   inkarlıq  ifadə   edən  məntiqi  bağlayıcılarla   işlənir.Məsələn: a)Bəzi   heyvanlar    otyeyən   deyil. B)Bəzi  göbələklər      yeməli   deyil.  
           Xüsusi inkari   hökmlərin  stukturu : Bəzi  S-lər   P-deyil. 
                                                                       Bir  çox  S-lər   P deyil.
          Qeyd: Hökmlərin  kəmiyyət   və   keyfiyyətə   görə    birgə   bölgüsündə  fərdi   hökmlər   ümumi   hökmlərə    aid   edilir,çünki   bu    hökmlərdə söhbət  hökmün   subyektində düşünülən  bütün   predmetlərdən  gedir.   
           Hökmlərin  kəmiyyət    və   keyfiyyətə   görə   birgə  bölgüsü.Hər bir hökm  müəyyət   kəmiyyət   və   keyfiyyət  göstəricisi   ilə   səciyyələndirilir. Buna görə  də    məntiqdə  hökmlərin   kəmiyyət    və   keyfiyyətcə   birgə    bölgüsü   qəbul   edilmişdir. Bu   bölgüyə    görə  hökmlərin  4    tipi   müəyyən   edilmişdir.
             
             A-ümumi    iqrari   hökmlər.Strukturu:Bütün  S-lər    P-dir.
              İ-xüsusi    iqrari   hökmlər. Strukturu:  Bəzi    S-lər   P-dir.
                  İqrari   hökmlərin   şərti   işarələri  A  və   İ  hərfləri   “iqrar  edirəm” mənasını verən   latın   sözü   “affirmo”nun  ilk   iki    saitinin   adından   götürülüb.
              E-ümumi   inkari    hökmlər.Strukturu:Heç   bir  S   P    deyil.
              O-xüsusi   inkari    hökmlər. Strukturu:   Bəzi   S-lər   P deyil.
               İnkari    hökmlərin  şərti   işarələri də E  və   O  hərfləri  “inkar  edirəm” mənasını verən   latın   sözü   “ neqo”nun   iki   saitinin    adından   götürülüb.
 ¬ inkarlığın  simvolu
      MÖVCUDLUQ   BARƏDƏ  HÖKMLƏR  VƏ   ONLARIN İNKARI
          Sadə    hökmlər   müxtəlif   əsalara   görə   növlərə   bölünür.Bu    bölgülərdən  biri  də  predikatın   məzmununa   görə  hökmlərin   bölgüsüdür.Bu    əsasa görə    hökmlər  üç  yerə    bölünür: 
      1.Artibutiv (xassələr)  2.Relyativ (münasibət) 3.Ekzistensial(mövcudluq).
      Bu  hökmlərdə   fikrin  predmeti   haqqında   nə isə  iqrar,yaxud  inkar   olunur; predmetin  özü,onun  əlamətləri   və  əlaqələri  aşkara    çıxarılır.
       1.Artibutiv (xassələr) hökmlər. Bu  hökmlərdə  predmet və   hadisələrə dair məlum    xassə.vəziyyət,fəaliyyət   növlərini   iqrar   və    ya  inkar   edir. Məsələn:Qızıl   gülün   bihuşedici  ətri var. Müğənni  “leyli    və  Məcnun”  operasından   ariya  ifadə  edir. Sxemi : “S-P-dir”.    “S-P deyil”.
      2.Relyativ(münasibət) hökmlər.Bu  hökmlərdə  predmetlər    arasındakı  qarşılıqlı  əlaqə   və   münasibətlərdən   danışılır. Məsələn:Hər  cür    proton   elektrondan  ağırdır.Atalar   öz   övladlarından  yaşlıdırlar.
     Nisbət  hökmlərində   üç,dörd  və  daha çox   predmet   arasındakı  müna- sibət ya  iqrar, ya   da  inkar  edilə    bilər. Məsələn: Moskva    Sank-Peterburq   və   Kiyev   arasında  yerləşir. Sxemi: a R b   və ya  R (a,b)   a  və   b-predmetlərin  adları, R isə  münasibətlərin  adıdır.
       3.Ekzistensial (mövcudluq) hökmlər.Bu  hökmlərdə  hökmün   predme- tinin-subyektin  varlığı və ya  yoxluğu  predikatla iqrar  və   ya   inkar   olunur.      
        Ekzistensial   hökmlər – onunla səciyyələnir ki, burada hökmün predmetinin mövcud  olub – olmaması faktı ifadə olunur.Məsələn:“Atom buzqıran gəmisi vardır”,“Səbəbsiz hadisə yoxdur.”Əbədi   mühərrik   olmur.və s.
    * Atributiv-latın  sözü  atributum  sözündən  olub  “ayrılmaz  əlamət” mənası  verir.                                                       
    * Relyativ-latın  sözü  relativus   sözündən   olub  “münasibət”  mənası    verir.                                                   
    *Ekzistensial- latın  sözü   existentia    sözündən  olub  “mövcudluq”  mənası    verir.  
          
               Rəfail   Əliyev,
      Azərbaycan  Respublikasının  Əməkdar   müəllimi,
 “Ən yaxşı   müəllim”  Respublika  Müsabiqəsinin, “Təhsildə  inkişaf və   innovasiyalar  üzrə”  II   qrant  müsabiqəsinin   fərdi   layihə  qalibi
 Əmək  veteran.