O„ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA”KAFEDRASI
“TA‟LIM TEXNOLOGIYALARI” FANIDAN SEMINAR MASHG‟ULOTLARINI
BAJARISH BO‟YICHA METODIK KO‟RSATMA
BUXORO 2020
Fakultet Kengashining «__» _ __2020 yilda bo„lib o„tgan _ _ sonli majlisida ko„rib chiqildi va chop etishga tavsiya etildi.
Ushbu metodik ko‘rsatmada O‗zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to‘g‘risidagi qonun ‖ talablari asosida Kasbiy ta‘lim: ―Iqtisodiyot‖hamda ―Amaliy san‘at‖ ta‘lim yo‗nalishi talabalarining ―Ta‘lim texnologiyalari‖ fanidan seminar mashg‗ulotlarini tashkil etish va bajarish bo‗yicha masalalar batafsil yoritib berilgan.
Ushbu metodik ko‘rsatma ―Kasb ta‘limi: Iqtisodiyot hamda Amaliy san‘at‖ ta‘lim yo‗nalishlari bo‗yicha ta‘lim olayotgan talabalarga mo‗ljallangan.
|
Tuzuvchilar: |
Fayziyeva U G.Saidnazarova
|
|
Taqrizchilar: |
Ro‟ziyeva K TIQXMMI Buxoro filiali ―Ijtimoiy gumanitar fanlar, jismoniy tarbiya va sport‖ kafedrasi o‘qituvchisi |
O.U.Qurbonova BuxDU”Pedagogika” kafedrasi katta o‟qituvchisi
Ushbu metodik ko‘rsatma pedagogika kafedrasining 2020 yil ―___‖ ______________dagi ____son yig‘ilishida ko‘rib chiqildi va fakultet o‘quv-uslubiy Kengashi muhokamasiga tavsiya qilindi.
Kafedra mudiri: Sh.Sh.Olimov
KIRISH
Ta‘lim texnologiyalari fanidan seminar mashg‘ulotlarni bajarishga mo‘ljallangan ushbu metodik ko‘rsatmaning maqsadi - O‘zbekiston Respublikasi ta‘lim to‘g‘risidagi qonun vazifalaridan kelib chiqqan holda hozirgi zamon talablariga javob beradigan mutaxassislarni tayyorlashda ularning seminar mashg‘ulotlarni tashkillashtirish, o‘quv mehnati va dam olish madaniyatini uyushtirishdir.O‘zbekiston Respublikasi inson huquqlari va erkinliklariga og‘ishmay rioya etilishini ta‘minlaydigan demokratik huquqiy davlat hamda fuqarolar jamiyati qurishga, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga, jamiyatni ma‘naviy yangilashga, jahon hamjamiyatiga uyg‘unlashuvga qaratilgan yo‘lni tanlab oldi. Mamlakatning o‘ziga хos mentalitetini hisobga olgan holda O‘zbekiston tanlab olgan o‘z rivojlanish modeli, shunga olib keldiki, ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma‘naviy hayotning taraqqiy etgan mamlakatlarda umume‘tirof etgan tamoyillari hamda me‘yorlari hukmron va muqarrar хususiyat kasb etib, ular respublikaning nafaqat hozirgi holatini, balki uning taraqqiyotini belgilaydi.Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ―Biz farzandlarimizning barkamol ruhiy dunyosi uchun,ularning ma‘naviy-axloqiy jihatdan yetuk,jismonan sog‘lom bo‘lishi uchun doimo qayg‘urishimiz zarur‖ deb ta‘kidlab o‘tdilar.Insonni har tomonlama tarbiyalash insoniyatning azaliy orzusi bo‘lib, ajdodlarimiz ma‘rifat va madaniyatni qanday qilib yosh avlodlarga o‘rgatish, ularni komillikka etaklash yo‘llari, qonun-qoidalarini izlaganlar. Insonlarning ma‘rifatli va ma‘naviy komil bo‘lishi - pedagogika fanining asosiy maqsadidir.Umumiy pedagogika fanining bosh masalasi, predmeti ta‘lim – tarbiya, shaхsni har tomonlama shakllantirishdir. Tarbiyadagi keng ma‘no ta‘lim, rivojlanish, ma‘lumot bilan bog‘langan holda barkamol insonni voyaga etkazishdir.Seminar (amaliy) mashg‘ulotlarni olib borish – topshiriqlarni individual tarzda yoki guruhda bajarilishi, vaziyatli ishlanma – keys-stadilar usuli, nazariy bilimlar asosida bilimlar va ko‘nikmalarni chuqurlashtirishga yo‘naltirilgan amaliy topshiriqlarni bajarilishidir
Ilg‗or mahalliy va xorijiy ta‘lim muassasalarining tajribasini hisobga olgan holda ta‘lim jarayonini tashkil etishning zamonaviy shakllarini joriy etish va uning mazmunini doimiy ravishda yangilab borish.
Oliy ta‘lim tizimini tubdan takomillashtirish, mamlakatni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor vazifalaridan kelib chiqqan
holda, kadrlar tayyorlash mazmunini tubdan qayta ko‗rish, xalqaro standartlar darajasiga mos oliy ma‘lumotli mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratilishini ta‘minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil
20-apreldagi ≪Oliy ta‘lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida≫gi PQ-2909-son qarori qabul qilindi. Qabul qilingan qarorga ko‘ra, quyidagilar oliy ta‘lim tizimini kelgusida kompleks rivojlantirishning eng muhim vazifalari etib belgilandi: har bir oliy ta‘lim muassasasi tomonidan xorijdagi yetakchi turdosh ilmiy-ta‘lim muassasalari bilan istiqbolli hamkorlik aloqalarini yaqindan yo‘lga qo‘yish, o‘quv jarayoniga xalqaro ta‘lim standardariga asoslangan eng zamonaviy pedagogik texnologiyalar, ta‘lim dasturlari va o‘quv-metodik materiallarni keng joriy etish, ilmiy-pedagogik faoliyatga yuqori malakali chet el o‘qituvchilari va olimlarini jalb etish; oliy ma‘lumotli kadrlarni tayyorlashning maqsadli mezonlarini shakllantirish, oliy ta‘lim muassasalaridagi ixtisoslik yo‗nalishlari va mutaxassisliklarni hududlar va sohalar bo‗yicha joriy etilayotgan dasturlaring talab va ehtiyojlari, iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarni kompleks taraqqiy ettirish istiqbollarini inobatga olgan holda optimallashtirish;«Ta‘lim texnologiyalari» fanining maqsadi bo‗lajak kasb ta‘limi o‗qituvchilarini «Ta‘lim to‗g‗risidagi» qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da belgilangan vazifalar hamda Davlat talim standartiga ko‗ra qo‗yilgan talablar darajasida zamonaviy ta‘lim texnologiyalar va ularni o‗quv – tarbiya jarayonida qo‗llash, zamonaviy ta‘lim texnologiyalarning o‗quv – tarbiya jarayonidagi o‗rni, ulardan foydalanish, shuningdek, ―Aqliy hujum‖, ―Tarmoqlar‖ (Klaster) usullari, ―O‗quv loyihasi‖, ―CHarxpalak‖,‖Muammoli vaziyatlar‖ kabi boshqa ta‘lim texnologiyalar va ularni o‗quv – tarbiya jarayoniga qo‗llashning nazariy asoslari bilan izchil qurollantirishdan iborat.
«Ta‘lim texnologiyalari» o‗quv fanini o‗zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida Talaba:
- ta‘lim texnologiya tushunchasining ilmiy asoslari;
- ta‘lim texnologiya kategoriya va tamoyillari;
- ta‘lim texnologiyasi va uning tarkibiy qismlari;
- o‗quv jarayonini tashkil etishga qo‗yiladigan zamonaviy talablar;
- ta‘lim oluvchi shaxsi, ta‘lim jarayonida shaxs sifatlarining namoyon bo‗lishi;
- ta‘lim texnologiyalarning tasnifi va asosiy jihatlari;
- ta‘limni texnologiyalashtirish haqida tasavvurga ega bo„lishi;
- ta‘lim texnologiyalarning tamoyillari bilan bog‗liqlikda keyingi amaliy faoliyatda ta‘lim jarayonini pedagogik jihatdan yaxlit tarzda tashkil etish va amalga oshirishni;
- ta‘limga texnologik yondoshuv, o‗quv maqsadlarini aniqlashtirish, pedagogik faoliyatni oqilona rejalashtirish va tashkil etishni;
- ta‘lim oluvchi shaxsining har tomonlama barkamol rivojlanishi, ta‘lim jarayonining «jonli», ijodiy tashkil etishga yordam beruvchi ta‘limning interfaol metodlarini bilishi va ulardan foydalana olishi;
- innovatsion faoliyatni tashkil etish;
- ta‘lim texnologiyalarning tasnifi va asosiy jihatlaridan foydalana olish;
- ta‘limga texnologik yondoshuv, o‗quv maqsadlarini aniqlashtirish;
- pedagogik faoliyatni oqilona rejalashtirish;
- ilg‗or pedagogik texnologiyalarni ta‘lim jarayonida qo‗llay olish ko„nikmalariga ega bo„lishi kerak.
YUqorida keltirilgan ko‗nikmalar fan bo‗yicha amaliy mashg‗ulotlarda shakllantiriladi. Mazkur uslubiy qo‗llanmada ―Ta‘lim texnologiyalari‖ fani bo‗yicha amaliy mashg‗ulotlarda talabalar faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish oid uslubiy tavsiyalar keltirilgan.
2.“Ta‟lim texnologiyalari” fani bo„yicha seminar mashg„ulotlarni tashkil etish metodikasi
Amaliy mashg„ulot – bu ta‘lim beruvchini ta‘lim oluvchilar bilan faol suhbatga kirishishiga yo‗naltirilgan, nazariy bilimlarni amaliy faoliyatda amalga oshirish uchun sharoitni ta‘minlovchi, mashg‗ulotni o‗qitish shaklidir.
Amaliy mashg‗ulot darslarini ikki turga ajratish mumkin. Bular ma‘ruza darsi mavjud bo‗lgan va ma‘ruza darsi mavjud bo‗lmagan fanlardan (masalan, chet tillar) o‗tkaziladigan amaliy mashg‗ulotlar. Amaliy mashg‗ulot darslari fan dasturlari va ishchi dasturlari hamda kalendar tematik rejalariga qat‘iy amal qilingan holda o‗tkaziladi. Amaliy mashg‗ulotlarni o‗tkazish bo‗yicha zarur adabiyotlar ro‗yxati beriladi. Ma‘ruza darsi mavjud bo‗lgan amaliy mashg‗ulotlarda asosan ma‘ruza darslarida o‗tilgan materiallar mashqlar bajarish yordamida mustahkamlanadi. Amaliy mashg‗ulot quyidagi maqsadlarga erishish uchun qo‗llaniladi: nazariy materialni tartibga solish.
- ko‗nikmalarni hosil qilish.
- bilimlarni nazorat qilish.
Ta‘lim beruvchi amaliy mashg‗ulotni samarali o‗tkazish uchun quyidagilarni hisobga olish zarur:
- o‗zining tayyorgarligi, bunda savol va javob texnikasiga ega bo‗lishi;
- o‗quv guruhining holati: uning motivatsiyasi, uning tashkil etish xususiyati;
- o‗quv jarayonining texnik jihozlanishi.
―Ta‘lim texnologiyalari‖ fani bo‗yicha amaliy mashg‗ulot darslarida yangi pedagogik texnologiyalar yoki interaktiv usullardan foydalanish uchun imkoniyatlar katta bo‗ladi. O‗qituvchi darsga kirib, tashkiliy ishlarni o‗tkazadi. Xonaning darsga tayyorgarligi, doskaga yozish va o‗chirish vositalarining mavjudligi hamda talabalar davomati aniqlanadi. Darsda o‗tiladigan mavzu e‘lon qilinib, doskaga yozib qo‗yiladi. O‗tgan mavzuning asosiy mazmuni qisqacha bayon qilinib, yangi mavzu rejasi beriladi. Ma‘ruza darslari mavjud bo‗lgan fanlardan amaliy mashg‗ulot darslari albatta ma‘ruza o‗tilgandan keyin o‗tkaziladi. Ma‘ruzada o‗tilgan materiallarning asosiy xulosalari tushuntiriladi, ma‘ruza bilan amaliy mashg‗ulot bog‗lanadi. Amaliy mashg‗ulotlar fanning, hattoki mavzularning xususiyatlaridan kelib chiqib, turli xil usullarda o‗tkazilishi mumkin.
―Ta‘lim texnologiyalari‖ fani bo‗yicha seminar mashg‗ulot darslarida savol javoblar, diskussiyalar tashkil qilinadi, faol ishtirok etgan talabalar rag‗batlantirilib ball qo‗yiladi.
Seminar mashg‗ulot darslarining qat‘iy dastur bo‗yicha sifatli o‗tilishini, talabalar bilimining o‗z vaqtida baholanishini fandan ma‘ruza olib boruvchi o‗qituvchi muntazam nazorat qilib borishi shart. SHuningdek amaliyot o‗qituvchisi bilan dastur bajarilishi, amaliyot darslarida nimalarga alohida e‘tibor qaratilishi, ma‘ruzada mavzularni qaysi qismlari kam yoki ko‗proq yoritilganini va boshqa o‗quv-uslubiy masalalarda maslahatlashib, fikrlashib turishi lozim.
Seminar mashg‗ulotlarni o‗tkazishning asosiy yo‗li ta‘lim oluvchilar tomonidan tayyorlangan ma‘ruza va ma‘lumotlarni jamoaviy muhokama qilishni tashkillashtirishdan iborat bo‗ladi.
Seminar mashg‗ulotlar samaradorligi ta‘lim oluvchilarni amaliy mashg‗ulotga tayyorlanish sifati bilan aniqlanadi. Ma‘ruza va yangiliklar bilan chiquvchi, ta‘lim oluvchilarning tayyorgarligi ahamiyatga ega bo‗ladi. Xar bir mashg‗ulot uchun texnologik xaritalar ishlab chiqiladi. Texnologik xaritani loyihalash pedagogik mahorat cho‗qqisi hisoblanadi, chunki mashg‗ulot davomida bajariladigan amaliy ish jarayoni texnologik xaritada ketma-ketlik qoidasi asosida tasvirlanadi.
O‗quv maqsadlari muayyan ta‘lim jarayoni yakunida ta‘lim oluvchi tomonidan o‗zlashtirilishi, yangi hosil qilinishi lozim bo‗lgan bilim, hatti-harakat bilan bog‗liq bo‗lgan amaliy topshiriqni uddalay olish mahorati, shaxsiy fazilatlar va xulqni belgilaydi. Har bir fanning o‗quv maqsadlari to‗g‗ri belgilanishi muhim ahamiyatga ega. Umumiy o‗quv maqsadlarining mazmuni yo‗naltiruvchi maqsadlardan kelib chiqib belgilanadi.
Seminar mashg„uloti - bu ta‘lim beruvchini ta‘lim oluvchilar bilan faol suhbatga kirishishiga yo‗naltirilgan, nazariy bilimlarni amaliy faoliyatda amalga oshrish uchun sharoitni ta‘minlovchi, mashg‗ulotni o‗qitish shaklidir.
Seminar quyidagi maqsadlarga erishish uchun qo‗llaniladi: nazariy materialni tartibga solish; ko‗nikmalarni hosil qilish; bilimlarni nazorat qilish.
Ta‘lim beruvchi seminarni samarali o‗tkazish uchun quyidagilarni hisobga olish zarur: o‗zining tayyorgarligi, bunda savol va javob texnikasiga ega bo‗lishi; o‗quv guruhining holati: uning motivatsiyasi, uning tashkil etish xususiyati; o‗quv jarayonining texnik jihozlanishi.
Seminr mashg‗ulotga tayyorgarlik va seminarni olib borish bir qator savollarga javob berishni talab etadi:
1. Nima uchun? - Vazifa va seminarni olib borish umumiy qilib olganda ta‘lim berish maqsadlariga mos bo‗lishi kerak.
2. Seminar shaklida olib borish texnologiyasini Qanday qilib? - ishlab chiqish kerak
3. Seminar vaqtida muhokama qilish kerak bo‗lgan, material mazmunida - Nimani? ishlab chiqish zarur.
4. Seminarni boshqarish uchun uning samaradorligini ta‘minlash maqsadida undan foydalanish mumkin bo‗lgan, ta‘sir etish vositasini- Qanday yo‘l bilan? aniqlash mumkin.
3.“Ta‟lim texnologiyalari” fani bo„yicha seminar mashg„ulotlarni tashkil etish
va o„tkazish bo„yicha metodik tavsiyalar NAMUNA
1 -SEMINAR Kasb-hunar kollejlardagi ta‟lim jarayonining o‟ziga xos xususiyatlari.
Reja.
1. Ta‘lim texnologiyalari‖ fani pedagogikaning mustaqil sohasi sifatida 2. ―Ta‘lim texnologiyalari‖ fanining predmeti, maqsadi va vazifalari.
3. ―Texnologiya‖ ―Pedagogik texnologiya‖ tushunchalariga ta‘rif.
4. Ta‘lim texnologiyalari turlari va xususiyatlari
Asosiy tushunchalar: Ta‘lim sohasida zamonaviy axborot va kompyuter texnologiyalari. Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari: shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta‘lim, fan va ishlab chiqarish. Pedagogik texnologiyaning maqsad va vazifalari. "Texnologiya" tushunchasi. Texnologik jarayon. ―O‗qitish texologiyasi‖, ―Ta‘lim texnologiyasi‖ tushunchalari taxlili.
Ta‘lim sohasini tubdan isloh qilish sabablari. Talim jarayoniga texnologik yondoshuv. Ta‘lim texnologiyasining rivojlanish bosqichlari, ta‘lim texnologiyasining mohiyati va komponentlari. «Ta‘lim texnologiyasi» tariflarini tahlili. O‗quvchi shaxsi – ta‘lim texnologiyasida ob‘ekt va sub‘ekt sifatida rolini asoslanishi.
Qo„llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: dialogik yondashuv, aqliy xujum, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyasi metodlari, klaster.
Seminar mashg„ulotning o„tkazilishi.
1. Mavzuga oid bilimlarni faollashtiruvchi savollar beriladi.
2. Ixtiyoriy belgi bo‗yicha talabalarni 4 kichik guruhlarga bo‗linadilar.
3. Har bir guruh mavzuning bir savol bo‗yicha ―ekspertlar‖ bo‗lishini va boshqalarni o‗qitishini ma‘lum qiladi. A3 qog‗oz varaqlarini va ekspert varaqlarini (4-ilova) tarqatadi va guruhlarda ishlarni tashkillashtiradi
4. Guruhlarda ishlash qoidasini eslatadi, yo‗naltiradi, tushuntiradi.
Guruh ish natijalarini baxolash mezonlari
|
Ko„u r s a t k i ch l a r |
Maks.bal l |
Gurux ishi natijalarining baxosi |
|||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
||
|
Ma‘lumotning to‗liqligi |
1,0 |
|
|
|
|
|
Takdimot (ma‘lumotning chizmali tarzda takdim etilishi) |
0,6 |
|
|
|
|
|
Guruhning faollik darajasi (kushimchalar kiritish, savoljavoblar berish) |
0,4 |
|
|
|
|
|
Ballarning maksimal xajmi |
2 |
|
|
|
|
2. seminar Kasb-hunar kollejlarida muammoli ta‟lim.
Reja:
1. Muammoli ta‘lim va uning o‗ziga xosliklari Muammoli o‗qitishning mohiyati. Muammoli vaziyat belgilari va o‗quv muammosi. SHartli muammoli o‗qitish.
2. Muammoli ta‘limning asosiy uslubi.
3. Muammoli seminarlar. Muammoli amaliy mashg‗ulotlar.
Tayanch tushunchalar:
Tarbiya, tarbiya texnologiyalari, tabaqlashtirilgan yondoshuv, jamoaviylik.zamonaviy texnalogiya, Muammoli ta‘lim Muammoli o‗qitish
Zamonaviy ta‘lim - yuksak malakali mutaxassislarni bozor iqtisodiyoti talablarini inobatga olib tayyorlashni, talabalarning tanlagan ixtisosliklari bo‗yicha bilim, ko‗nikma va malakalarni shakllantirishni, mustaqil ravishda amaliy faoliyatga o‗rgatishni ta‘minlashi kerak.
SHuning uchun ham tadqiqotchilar va ilg‗or o‗qituvchilar talabalarda o‗quv faoliyatiga ijodiy yondashishni rivojlantirish yo‗llari, texnologiyalari va usullarini qidirib topmoqdalar. Bu izlanishlar jamiyatni tarbiyalashning yangi tuzilmasini yaratishdan iborat umumiy jarayonning davomi va rivojidir. Bugungi kunda ta‘lim jarayonida ijobiy samara berayotgan ilg‗or pedagogik texnologiyalardan biri muammoli o‗qitishdir.
Muammoli o‗qitish, ta‘lim berishning eng samarali usullaridan bo‗lib, u asosan ilmiy bilimlar asosida muammoli vaziyatlar mantiqini namoyish etadi. Muammoli vaziyatlar kiritilib, an‘anaviy bayon etish o‗quv materialining eng optimal tarkibi hisoblanadi.
Muammoli ta‘lim – bu o‗qituvchining talabalarni ketma-ket muammoli vaziyatlar tizimini oldindan o‗ylab qo‗yilgan yaratish yo‗li bilan muammoli o‗rgatish shartlarini ta‘minlash va ularni talabalar tomonidan echish jaraënini boshqarish bo‗yicha faoliyatidir.
Muammoli o‗rganish – ta‘lim oluvchilarning bilimlar va muammoli vaziyatni tahlil qilish, muammoni ifodalash hamda ularni echish faoliyat usullarini – taxminlarni o‗rtaga tashlash, asoslash va farazni isbotlash orqali o‗zlashtirishi bo‗yicha ijodiy o‗quv faoliyatini maxsus tuzilishidir.
Muammoli o„qitish deganda o‗qituvchi rahbarligida muammoli vaziyatlarni qo‗yish va ularni echish bo‗yicha talabalarni faol mustaqil faoliyatini ko‗zda tutadigan va natijada ijodiy ravishda kasbiy (ëki predmet) bilim, ko‗nikma va malaka (BKM)lari ijodiy egallangan hamda ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradigan o‗quv mashg‗ulotlarini tashkil etish tushuniladi.
Muammoli texnologiyaning maqsadi ta‘lim oluvchilarga bilim, ko‗nikma va malakalarni egallatish, ular tomonidan mustaqil faoliyat usullarini o‗zlashtirish, ularning bilish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat.
T.V.Kudryavsev muammoli o‗qitish mohiyatini quyidagida ko‗radi:
muammoli o‗qitish talabalar oldida muammoli vaziyatlarni yaratishda, talabalarning mustaqilligida va o‗qituvchining umumiy rahbarligi ostida, maktab o‗quvchilarining o‗qituvchi bilan birgalikda faoliyati borishida bu vaziyatlarni anglash, qabul qilish va hal qilishda xulosalanadi. Biroq, bunday aniqlash muammoli o‗qitishni tushunishning butun hajmini aks ettirmaydi. Bundan tashqari, ba‘zan o‗qitishning tadqiqot usullari guruhi ham muammoli o‗qitish deb yuritiladi. Ehtimol, bu erda «muammoli» so‗zini tadqiqot ma‘nosida tushunish ta‘sir ko‗rsatadi.
O‗qituvchisi tomonidan qo‗yilgan muammoni hal etish jarayonida talaba ma‘lumotlarni qayta ishlabgina qolmaydi, balki ularni o‗zlashtiradi va o‗zi uchun yangi bilimlarni kashf etadi. Muammoli o‗qitishning asosiy mohiyati hamda afzalligi shundaki, o‗qituvchi ta‘lim usullari (muammoli savollar qo‗yish, gipotezalarni ilgari surish va ularni tasdiqlash yoki rad etish, talabalarga «yordam so‗rab» murojaat etish va boshqalar) orqali ularni ijodiy fikrlashga hamda munozaraga chorlaydi.
Muammoli metodlar – fandan muammoli vaziyatlar yaratishga, talabalarning maxsus fanlardan bilimlarini faollashtirishni talab etadigan, murakkab masalalarni izlash va echishga, tahlilga, alohida faktlar ortida hodisa va qonunlarni ko‗ra olishlariga asoslangan metodlardir.
Hozirgi zamon psixologiyasi va didaktikasi shunga asoslanadiki, fikr yuritish jarayonining boshlang‗ich momenti, odatda, muammoli vaziyat bo‗ladi. Insonda biror narsani tushunishga talab paydo bo‗lganidagina u fikr yurita boshlaydi.
Muammoli vaziyat – muayyan qiyinchilik sabab yuzaga kelgan holat bo‗lib, uni bartaraf etish yo‗li topilishi kerak. Vazifa engil hal etiladigan yoki aksincha hal etilishi mumkin bo‗lmagan paytda muammoli vaziyat vujudga kelmaydi.
Muammoli o‗qitish jarayonida o‗qituvchi avvalo muammoli vaziyat yaratadi, savollar qo‗yadi, masalalarni, eksperimental topshiriqlarni taklif qiladi, muammoli vaziyatni echishga qaratilgan muhokamani uyushtiradi, xulosalarining to‗g‗riligini tasdiqlaydi. Talabalar oldingi bilim va tajribalariga asoslanib muammoli vaziyatni hal qilish yo‗llari to‗g‗risida o‗ylaydilar hamda takliflar kiritadilar. Oldin olgan bilimlarini umumlashtirib, hodisalarning sabablarini aniqlagan holda, ularning kelib chiqishini tushuntiradi, muammoli vaziyatni echishning eng oqilona variantini tanlaydilar. Bu metod ta‘lim oluvchilarning bilim qiziqishini oshiribgina qolmay, ularda fikrlash qobiliyatini ham rivojlantiradi.
Muammoli vaziyatni o‗rganish mavzuga oid materialni tahlil qilishda talaba shu vaziyatga o‗zi kirishishi, uni tushunishi, baholay olishi kerak. Ushbu holatda u qanday muammo borligi va qo‗yilayotgan muammoning mohiyati nimada ekanini aniqlashi lozim, muammoni hal etishdagi o‗zining roli va bunda o‗zini qanday tutishi kerakligini belgilashi kerak. Muammoli vaziyatlar metodi tayyorlov, tanishuv, tahlil va yakuniy qaror qabul qilish bosqichlariga bo‗linadi. Tayyorlov bosqichida o‗qituvchi maqsadni belgilab, kerakli vaziyatni rejasini ishlab chiqadi, ya‘ni:
a) beriladigan misol nazariy kursni mantiqan davom ettirishi va talabalarning kelgusidagi kasbiy ehtiyojlariga muvofiq bo‗lishi kerak;
b)qo‗yilayotgan muammo murakkabligi ta‘lim oluvchilarning imkoniyatlari darajasida bo‗lishini hisobga olish kerak, ya‘ni talaba bir tomondan vazifani bajara olsin, ikkinchi tomondan uni bajarish ishtiyoqi hamda muvaffaqiyat hissi paydo bo‗lsin;
v) talabalarga muammo ustida ishlash bo‗yicha yo‗l-yo‗riqlar berilishi kerak. Tanishuv bosqichida talabalar muammoni real, ya‘ni jonli muhokama qilishga jalb etiladi. O‗qituvchi ta‘lim oluvchilarning ma‘lum sohadagi bilim, ko‗nikmalarini hisobga olgan holda bajariladigan, ishning umumiy izohini belgilaydi. Individual
ravishda yoki butun guruhni qo‗yilayotgan muammoning mazmuni bilan tanishtiradi. Tahlil va yakuniy qaror qabul qilish bosqichida muammoli vaziyatni tahlil etish guruhiy ish bo‗lgani uchun muammo ochiq bahs-munozara shaklida hal etilgani ma‘qul. Muhimi, talabalardagi faollikni rivojlantirish va muammoni hal etish bo‗yicha boshqalar kiritgan taklifga xolis baho berish. Bu esa ishlab chiqarishda yuzaga keladigan vaziyatlarni tahlil etish ko‗nikmasining takomillashuviga va mustaqil ravishda qaror qabul qila olish qobiliyatini rivojlantirishga imkon yaratadi. Barcha tahlillardan so‗ng yakuniy xulosa chiqaradilar.
Maqsadga yo‗naltirilgan muammoli vaziyatlarni yaratishda quyidagilarga e‘tibor berish lozim:
1. Muammoli vaziyat ta‘lim oluvchilarning ishlab chiqarish faoliyatiga asoslangan bo‗lishi kerak.
2. Muammoli topshiriq talaba o‗zlashtirgan bilim, ko‗nikma va malakalar darajasiga mos bo‗lishi lozim.
3. Muammoli vaziyat yangi mavzuni tushuntirishdan oldin qo‗yilishi kerak. Agar mos muammoli vaziyatni hal etishga talabalar malakasi etarli bo‗lmasa, ularga ayrim amallarni bajarishdagi ish usullarini ko‗rsatish, zarur bo‗lgan bilimlarni eslatish lozim.
4. Bilim, ko‗nikma va malakalar takomillashuv jarayoni bevosita o‗qituvchipedagogning rahbarligi ostida muammoli vaziyatlarni hal etish yo‗li bilan amalga oshiriladi. Muammoli vaziyat yaratish bilan birga, xulosa chiqarishlariga yordam beradigan yo‗llovchi savollar berib borishni ham nazarda tutish lozim.
Muammoli o‗qitish jarayonini qurish uchun mos ravishdagi muammoli vaziyatlarni oldindan ko‗zda tutilgan va tizimli yaratish talab qilinadi. Quyida keltirilganlar maxsus fanlarni o‗qitish amaliyoti uchun xarakterli hisoblanadi.
Birinchi toifa. Muammoli vaziyat ko‗pincha talaba yangi amaliy sharoitlarda oldin o‗zlashtirgan bilimdan foydalanish zaruriyati bilan duch kelganda hosil bo‗ladi. Bunda ta‘lim oluvchilar amaliy topshiriqlarni echish uchun bilim, ko‗nikma va malakalarning etarlicha emasligi dalili bilan tez-tez duch keladi. Bu dalilni anglash talabalarda ongli qiziqishni uyg‗otadi hamda yangi bilimlarni izlashga undaydi.
Ikkinchi toifa. Topshiriqni echishning nazariy mumkin bo‗lgan yo‗li va tanlangan usulning amaliy jihatdan amalga oshirilmasligi orasida qarama-qarshilik bo‗lgan holda muammoli vaziyat oson yuzaga keladi.
Uchinchi toifa. O‗quv topshirig‗ini bajarish natijalariga amaliy jihatdan erishish va talabalarda uni nazariy asoslash uchun bilimlarning yo‗qligi orasida qarama-qarshilik bo‗lganda muammoli vaziyat yuzaga keladi.
To„rtinchi toifani eng ko‗p tarqalgan deb hisoblash mumkin. Agar talabalar qo‗yilgan masalaning echish usulini bilmasa, ya‘ni talabalar tomonidan yangi dalilni tushuntirish uchun oldingi bilimlarining etarli emasligi tan olingan holda muammoli vaziyat yuzaga keladi.
YUqoridagilardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, muammoli vaziyat o‗quv-ishlab chiqarish jarayonida talabalarda kasbga bo‗lgan qiziqishlarni shakllantirish va rivojlantirishning eng muhim omili bo‗ladi.
O‗quv materialini muammoli bayon qilish uslubini qo‗llash, amaliy muammoli-qidiruv ishlarini bajarish, hatto tadqiqot ko‗rinishidagi amallarni olib borish to‗g‗risida so‗z yuritish mumkin.
O‗quv materialini muammoli uslub yordamida o‗tish muammoli tuzilgan ma‘ruza uslubi orqali bilim bayoni davomida mulohaza yuritish, isbotlash, umumlashtirish, dalillarni tahlil qilish, talaba fikrini o‗z ortidan ergashtirish, uni faolroq bo‗lishiga undash kabi usullardan foydalanishni ko‗zda tutadi.
Muammoli bayon - ta‘lim oluvchilarni muammoli o‗qitishga o‗ziga xos tayyorlashdan iboratdir. Bu shunday o‗qitishki, unda talabalar oldida bilim olish sohasiga doir vazifalar qo‗yiladi hamda ular bu vazifalarni hal etish yo‗llarini mustaqil ravishda yoki o‗qituvchi yordamida izlaydilar. O‗quv materialini muammoli bayon qilish shunday tuziladiki, bunda o‗qituvchining o‗zi muammo qo‗yadi, o‗zi uni hal etadi, talabalarga muammoni hal etish namunasini ko‗rsatadi. U talabalar tafakkurini turli usullar bilan faollashtiradi, talabalar ham muammoning qanday hal etilishini kuzatib boradilar. O‗qituvchi talabani muammoni hal etishning ishtirokchisiga aylantiradi. Bunda o‗qituvchi fikr yuritishni faollashtirishning tajribalar o‗tkazish, diafilmlar va kinofilmlar, virtual lavhalarni namoyish qilish, masalalar qo‗yish hamda ta‘lim oluvchilarning tajriba boshlanishidan oldin turli taxminlarni aytishlari singari vositalardan foydalanadi. SHu tarzda talabalarning tajribaga jiddiy e‘tiborini qaratishga, ularni fikr yuritish faoliyatiga, tajriba ma‘lumotlarini umumlashtirishga, xulosalarni ta‘riflashga jalb etishga erishiladi. Ammo talabalar o‗qituvchi muammoni hal etish sari qanday yo‗l bilan borayotganligini faqat kuzatib tursalar, ilmiy fikr yuritish metodini egallay olmaydilar. Talabalarning o‗zlarini izlanish faoliyatiga asta-sekin jalb etish ana shu maqsadga xizmat qiladi.
Muammoli ta‘limda qisman izlanma va evristik qidiruv metodlarini qo‗llash mumkin. Bunda o‗qituvchi ta‘lim oluvchilar oldiga qator izchil va o‗zaro uzviy bog‗liq bo‗lgan savollar majmuini qo‗yadi. Talabalar ularga javob berganda qandaydir shakllarni aytadilar. Aytganlari to‗g‗riligini mustaqil isbotlashga harakat qiladilar. SHu bilan birga yangi bilimlarni o‗zlashtirishda mustaqil ravishda oldinga siljishni amalga oshiradilar. Agar evristik suhbatda bunday taxminlar yangi mavzuning faqatgina biror qismiga aloqador bo‗lsa, muammoli – qidiruv suhbatda talabalar muammoli vaziyatning butun bir tizimini echadilar.Ta‘limning muammoli – qidiruv uslublarida ko‗rgazmali qo‗llanmalar esda saqlashni faollashtirish maqsadida emas, balki darsda muammoli vaziyatni yaratadigan eksperimental masala-larni qo‗yish uchun ishlatiladi. Bu usulda talabalarga mustaqil fikrlashining ustuvor sabablarini aniqlash oson ko‗chadi.
«Muammo» texnologiyasi namunasi:
|
Muammo turi |
Muammoning kelib chiqish sabablari |
Muammoni bartaraf etishga nisbatan Sizning harakatingiz… |
|
Ishlab chiqaruvchi va buyurtmachi o‘rtasidagi o‘rtasidagi ziddiyat |
|
|
Aqliy hujum metodini qo‟llash. Bunda talabalarda berilgan «Shaxsga yo‘nalganlik» tushunchasining mohiyatini anglagan holda dastlabki fikr
yuritish ko‘nikmalari shakllanadi. Shu bilan birga ular o‘zlarining fikrlarini erkin bayon etishni, asoslashni, himoya qilishni, boshqalarning fikrlarini
eshitishni va hurmat qilishni o‘rganadilar, ya‘ni ular:
1. Darsda yangi ma‘lumot olish uchun harakat qiladilar.
2. Talabalar o‘z nuqtai-nazarlariga ega bo‘ladilar.
3.
Berilgan
bilimlarni amalda qo‘llaydilar, tengdoshlarining va boshqalarning fikrlarini
hurmat qilishga o‘rganadilar.
4. O‘zaro fikr, tajriba almashishga harakat qiladilar;
5. Erkin ilm egallashga, o‘z dunyoqarashini kengaytirishga intiladilar.
Aqliy hujum metodi uchun ―Muammoli o‘qitish texnologiyasi‖ to‘g‘risida fikrlaringizni bildiringiz.
Fikringizni bayon qiling.Muammoli o‘qitish nima? Unday o‘qitishning qanday turlarini bilasiz? 3-Seminar O‟quvchilar faoliyati faolligini jadallashtirish asosidagi ta‟lim texnologiyalari.
Reja
1. O‗yinli texnologiyalar va ularning funktsiyalari.
2. O‗yinli texnologiyalarning maqsad va vazifalari.
3. Pedagogik o‗yinlar klassifikatsiyasi.
4. Tadbirkorlik o‗yinlari va ularning turlari Tаyanch so‟z vа iborаlаr:
O‗yinli teхnologiyalаr, o‗yin funktsiyalаri, o‗yin tuzilmаsi, pedаgogik o‗yin, tаdbirkorlik o‗yinlаri.
O‗yinli teхnologiyalаrdаn foydаlаnishning аsosini tаlаbаlаrning fаollаshtiruvchi vа jаdаllаshtiruvchi fаoliyati tаshkil etаdi.
O‗yin olimlаr tаdqiqotlаrigа ko‗rа mehnаt vа o‗qish bilаn birgаlikdа fаoliyatning аsosiy turlаridаn biri hisoblаnаdi.
Psiхologlаrning tа‗kidlаshlаrichа, o‗yinli fаoliyatning psiхologik meхаnizmlаri shахsning o‗zini nаmoyon qilish, hаyotdа o‗z o‗rnini bаrqаror qilish, o‗zini o‗zi boshqаrish, o‗z imkoniyatlаrini аmаlgа oshirishning fundаmentаl ehtiyojlаrigа tаyanаdi.
O‗yin ijtimoiy tаjribаlаrni o‗zlаshtirish vа qаytа yarаtishgа yo‗nаlgаn vаziyatlаrdа, fаoliyat turi sifаtidа belgilаnаdi vа undа shахsning o‗z хulqini boshqаrishi shаkllаnаdi vа tаkomillаshаdi.
D.N. Uznаdzening tа‗rifichа, o‗yin shахsgа хos bo‗lgаn ichki immаnent psiхik (ruhiy) хulqi shаklidir.
L.S. Vigodskiy o‗yinni bolаning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmаlаrni o‗zlаshtirish vositаsi sifаtidа tа‗riflаydi.
А.N. Leontьev o‗yingа shахsning хаyolotdаgi аmаlgа oshirib bo‗lmаydigаn qiziqishlаri (mаnfааtlаri)ni хаyolаn аmаlgа oshirishdаgi erkinligi sifаtidа qаrаydi.
Psiхologlаr tа‗kidlаydilаrki, o‗yingа kirishib ketish qobiliyati kishi yoshigа bog‗liq emаs, lekin hаr bir yoshdаgi shахs uchun o‗yin o‗zigа хos bo‗lаdi.
O‗yinli
fаoliyat muаyyan funktsiyalаrni bаjаrishgа bаg‗ishlаngаn bo‗lаdi.
Ulаr quyidаgilаr: mаftunkorlik; kommunikаtivlik;
o’z imkoniyatlаrini аmаlgа oshirish; dаvolovchilik;
tаshхis;
millаtlаrаro muloqot; ijtimoiylаshuv.
O‗yinlаr turli mаqsаdlаrgа yo‗nаltirilgаn bo‗lаdi. Ulаr didаktik, tаrbiyaviy, fаoliyatni rivojlаntiruvchi vа ijtimoiylаshuv mаqsаdlаrdа qo‗llаnаdi.
O‗yinning didаktik mаqsаdi bilimlаr doirаsi, bilish fаoliyati, аmаliy fаoliyatidа bilim, mаlаkа vа ko‗nikmаlаrni qo‗llаsh, umumtа‗lim mаlаkа vа ko‗nikmаlаrni rivojlаntirish, mehnаt ko‗nikmаlаrini rivojlаntirishni kengаytirishgа qаrаtilgаn bo‗lаdi.
O‗yinning tаrbiyaviy mаqsаdi mustаqillik, irodаni tаrbiyalаsh, muаyyan yondаshuvlаr, nuqtаi nаzаrlаr, mа‗nаviy, estetik vа dunyoqаrаshni shаkllаntirishdаgi hаmkorlikni, kollektivizmni, jаmoаgа kirishib ketа olishni, kommunikаtivlikni tаrbiyalаshgа qаrаtilgаn bo‗lаdi.
Fаoliyatni rivojlаntiruvchi o‗yinlаr diqqаt, хotirа, nutq, tаfаkkur, qiyoslаsh mаlаkаsi, chog‗ishtirish, o‗хshаshini topish, fаrаz, хаyol, ijodiy qobiliyat, empаtiya, refleksiya, optimаl echimni topа olish, o‗quv fаoliyatini motivаtsiyalаshni rivojlаntirishgа qаrаtilgаn.
Ijtimoiylаshuv o‗yinlаri jаmiyatning me‗yorlаri vа qаdriyatlаrigа jаlb qilinish, muhit shаroitlаrigа ko‗nikish, ehtiroslаrni nаzorаt qilish, o‗z-o‗zini boshqаriщ, muloqotgа o‗rgаtish, psiхoterаpiyani nаzаrdа tutаdi.
|
|
|
O‟yinli texnologiyalar aspekti |
|
|
O‗yin faoliyat sifatida |
Maqsadni belgilab olish, rejalashtirish va amalga oshirish, natijalarni tahlil qilishni qamrab oladi va bunda shaxs sub`ekt sifatida o‗z imkoniyatlarini to‗la amalga oshiradi |
||
|
|
|
||
|
|
|
||
|
Jarayon sifatida o‗yin tuzilmasi |
|
||
|
|
|
||
|
|
|
narsalari o‗rnida qo‗llash; |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
O‗yindan tushunchalar |
Mavzu, o‗quv predmeti bo‗limini o‗zlashtirishda o‟qitish metodi va mustaqil texnologiya sifatida foydalaniladi O‗yinli pedаgogik teхnologiyalаrning mohiyati. |
||
– O‗yin mehnаt vа o‗qish bilаn birgаlikdа fаoliyatning аsosiy turlаridаn biri hisoblаnаdi;
– O‗yin fаoliyatining psiхologik meхаnizmlаri shахsning o‗zini nаmoyon
qilish, hаyotdа o‗z o‗rnini bаrqаror qilish jihаtlаridа аks etаdi.
Ishlаb chiqаrishdаgi reаl vаziyatni modelini ko‗chirish vа ishlаb chiqаrish dinаmikаsini хisobgа olish.Ishlаb chikаrish jаrаyoni rivojlаnish , doimiy o‗zgаrish хаrаkterigа egа ekаnligini yaхshi bilаmiz. Аnа shu o‗zgаruvchаnlik vа dinаmik rivojlаnish ishbilаrmon o‗yinlаrni tаshkil etish jаrаyonidа аlbаttа хisobgа olinishi tаlаb etilаdi.
“Ishbop o‟yin” metodining tuzilmаsi
“Ishbop o‟yin” metodining bosqichlаri quyidаgilаrdаn iborаt:
1. Tа‗lim beruvchi mаvzu tаnlаydi, mаqsаd vа nаtijаlаrni аniqlаydi. Qаtnаshchilаr uchun yo‗riqnomаlаr vа bаholаsh mezonlаrini ishlаb chiqаdi.
2. Tа‗lim oluvchilаrni o‗yinning mаqsаdi, shаrtlаri vа nаtijаlаrni bаholаsh mezonlаri bilаn tаnishtirаdi.
3. Tа‗lim oluvchilаrgа vаzifаlаrni tаqsimlаydi, mаslаhаtlаr berаdi.
4. Tа‗lim oluvchilаr o‗z rollаri bo‗yichа tаyyorgаrlik ko‗rаdilаr.
5. Tа‗lim oluvchilаr tаsdiqlаngаn shаrtlаrgа binoаn o‗yinni аmаlgа oshirаdilаr. Tа‗lim beruvchi o‗yin jаrаyonigа аrаlаshmаsdаn kuzаtаdi.
6. O‗yin yakunidа tа‗lim beruvchi muhokаmаni tаshkil etаdi. Ekspertlаrning хulosаlаri tinglаnаdi, fikr-mulohаzаlаr аytilаdi.
7. Ishlаb chiqilgаn bаholаsh mezonlаri аsosidа nаtijаlаr bаholаnаdi.
Hаr bir rolni ijro etuvchi o‗z vаzifаsini to‗g‗ri bаjаrishi, berilgаn vаziyatdа o‗zini qаndаy tutishi kerаkligini nаmoyish etа olishi, muаmmoli holаtlаrdаn chiqib ketish qobiliyatini ko‗rsаtа olishi kerаk. “Ishbop o‟yin” metodining аfzаlliklаri:
|
orqаli ifodа etishgа yordаm berаdi;
|
tа‗lim
oluvchining boshlаng‗ich bilimlаri vа tаjribаlаrini sаfаrbаr etish
uchun yaхshi imkoniyat yarаtilаdi;
tа‗lim
oluvchilаr o‗z bilimlаri doirаsidаn kelib chiqqаn holdа
imkoniyatlаrini nаmoyish etishlаri uchun shаroit yarаtilаdi.
“Ishbop o‟yin” metodining kаmchiliklаri:
tа‗lim
beruvchidаn kаttа tаyyorgаrlikni tаlаb etаdi;
vаqt ko‗p sаrflаnаdi;
tаnlаngаn mаvzu tа‗lim oluvchining bilim dаrаjаsigа mos kelishi tаlаb etilаdi;
tа‗lim oluvchining his-hаyajoni to‗g‗ri qаror qаbul qilishgа hаlаqit berishi
mumkin.
Tadbirkorlik o‟yinlarining modifikatsiyalari (turlari, ko‟rinishlari)
Bunday o‗yinlardan maqsad qaysidar tashkilot, muassasa va uning qismlari faoliyati andoza qilinadi. Voqealar, kishilarnig biror faoliyati (ish bitirish majlislari, rejani muhokama qilish, suhbatlar o‗tkazish va b;),faoliyat holati va shartlari andoza qilib olinishi
Immitatsion mumkin. Stsenariyda bo‗nday o‗ynash to‗la tuzilmasi yozib chiqilgan o‟yinlar va immitatsiya qilinadigan ob`ektlar va jarayonlar belgilanadi.
Operatsion Bunday o‗yinlarda aniq o‗ziga xos voqea xodisaning bajarilishi o‟yinlar mashq qilinadi. Operatsion o‗yinlar ish jarayoniga xos modellashtiriladi
Rol ijro Unda konkret shaxsning hulqi, hatti-harakati, o‗z vazifalari va etish o‟yinlari majburiyatlarini bajarilish taktikasi mashq qilinadi.
Tadbirkorli Bunda qandaydir bir vaziyat va undagi kishining xulqi o‗ynaladi.
k teatri Bu
o‗yinning asosiy vazifasi turli holatlarda mo‗ljalni
to‗g‗ri baholay olishni o‗rgatish, o‗zining
hulqiga to‗g‗ri baho berish, boshqa kishilarning
imkoniyatlarini baholay olish, ular bilan muloqot o‗rnata olishga
o‗rgatishdir.
“Rolli o‟yin” metodi - tа‗lim oluvchilаr tomonidаn hаyotiy vаziyatning hаr хil shаrt-shаroitlаrini sаhnаlаshtirish orqаli ko‗rsаtib beruvchi metoddir.
Rolli o‗yinlаrning ishbop o‗yinlаrdаn fаrqli tomoni bаholаshning olib borilmаsligidаdir. SHu bilаn birgа «Rolli o‗yin» metodidа tа‗lim oluvchilаr tа‗lim beruvchi tomonidаn ishlаb chiqilgаn stsenаriydаgi rollаrni ijro etish bilаn kifoyalаnishsа, «Ishbop o‗yin» metodidа rolь ijro etuvchilаr mа‗lum vаziyatdа qаndаy vаzifаlаrni bаjаrish lozimligini mustаqil rаvishdа o‗zlаri hаl etаdilаr.
Rolli o‗yindа hаm ishbop o‗yin kаbi muаmmoni echish bo‗yichа ishtirokchilаrning birgаlikdа fаol ish olib borishlаri yo‗lgа qo‗yilgаn. Rolli o‗yinlаr tа‗lim oluvchilаrdа shахslаrаro muomаlа mаlаkаsini shаkllаntirаdi.
«Rolli o‗yin» metodidа tа‗lim beruvchi tа‗lim oluvchilаr hаqidа oldindаn mа‗lumotgа egа bo‗lishi lozim. Chunki rollаrni o‗ynаshdа hаr bir tа‗lim oluvchining individuаl хаrаkteri, хulq-аtvori muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Tаnlаngаn mаvzulаr tа‗lim oluvchilаrning o‗zlаshtirish dаrаjаsigа mos kelishi kerаk. Rolli o‗yinlаr o‗quv jаrаyonidа tа‗lim oluvchilаrdа motivаtsiyani shаkllаntirishgа yordаm berаdi. Quyidа
«Rolli o‗yin» metodining tuzilmаsi keltirilgаn .
O‗yin fаoliyatning psiхologik meхаnizmlаri shахsning o‗zini nаmoyon qilish, hаyotdа o‗z o‗rnini bаrqаror qilish, o‗zini o‗zi boshqаrish, o‗z imkoniyatlаrini аmаlgа oshirishning fundаmentаl ehtiyojlаrigа tаyanаdi.
O‘yin ijtimoiy tаjriblаrni o‘zlаshtirish vа qаytа yarаtishgа yo‘nаlgаn vаziyatlаrdа, fаoliyat turi sifаtidа belgilаnаdi vа undа shахsning uz хulqini boshqаrishi shаkllаnаdi vа tаkomillаshаdi. SHundаy qilib, tаdbirkorlik o‘yinlаri mаteriаllаrni yangi bilimlаrni egаllаsh, o‘tilgаnlаrni mustаhkаmlаsh, ijodiy qobiliyatlаrini rivojlаntirish, umumiy mаlаkаni shаkllаntirish kаbi bir qаtor vаzifаlаrni echishdа foydаlаnilаdi.
3. Pedаgogik jаrаyonni tаshkil etishning bir qаtor metodlаri vа usullаri hаmdа turli shаkldаgi pedаgogik o‗yinlаr «o‗yinli pedаgogik teхnologiyalаr»ni tаshkil etаdi.Pedаgogik o‗yindа tа‗limning pedаgogik mаqsаdlаri аniq qilib qo‗yilаdi.Pedаgogik o‗yinlаr аsosidа tаlаbаlаrni o‗quv fаoliyatigа yo‗llovchi o‗yinli usullаr vа vаziyatlаrni vujudgа keltirish yotаdi.
G.K. Selevko tomonidаn pedаgogik o‗yinlаr tаsnifi vа uni аmаlgа oshirishning аsosiy yo‗nаlishlаri ishlаb chiqilgаn.
Pedаgogik o‗yinlаr quyidаgi аsosiy yo‗nаlishlаrdа bo‗lаdi:
didаktik
mаqsаd o’yinli vаzifа shаklidа qo’yilаdi; o’quv fаoliyati o’yin
qoidаlаrigа bo’ysunаdi;
o’quv mаteriаlidаn o’yin
vositаsi sifаtidа foydаlаnilаdi; o’quv jаrаyonigа didаktik
vаzifа o’yingа аylаntirilgаn tаrzdа
musobаqаlаshish
unsurlаri kiritilаdi; didаktik vаzifаning muvаffаqiyatli
bаjаrilishi o’yin nаtijаlаri bilаn
bog‟lаnаdi.
Pedаgogik o‗yinlаr fаoliyat turlаri, pedаgogik jаrаyon хаrаkteri, o‗yin metodikаsi, sohа хususiyati, o‗yin muhiti bo‗yichа tаsnif qilingаn O‗yinli pedаgogik
teхnologiyalаrning mohiyati.O‗yinli pedаgogik teхnologiyalаrdаn foydаlаnishning аsosiy tаlаblаrini fаollаshtiruvchi vа jаdаllаshtiruvchi fаoliyat tаshkil etаdi:
O‗yin mehnаt vа o‗qish bilаn birgаlikdа fаoliyatning аsosiy turlаridаn biri hisoblаnаdi;O‗yin fаoliyatining psiхologik meхаnizmlаri shахsning o‗zini nаmoyon qilish, hаyotdа o‗z o‗rnini bаrqаror qilish jihаtlаridа аks etаdi.
Pedаgogik o‟yinlаrning аhаmiyati. Dаrsdа o‟quvchilаrning o‟quv mehnаti fаoliyatini tiklаsh, chаrchog‟ini yozish, kаyfiyatini ko‟tаrish, dаm oldirish uchun pedаgogik o‟yinlаrdаn foydаlаnish tаvsiya etilаdi.
“Bаliq ovi” o‟yini -O‗quvchilаrning hаr biri kichik vаrаqchаlаrgа o‗zlаrigа qiziqаrli bo‗lgаn bittаdаn sаvol yozаdilаr. Uni buklаb skrepkа bilаn mаhkаmlаydilаr, o‗qituvchi uni mахsus qutigа yig‗ib olаdi hаmdа sаvollаrni аrаlаshtirib yuborаdi. O‗quvchilаr mаgnit-qаrmoq bilаn bittаdаn sаvolni tortib, ungа jаvob berаdilаr. Qаrmoq – ipgа bog‗lаngаn mаgnit bo‗lib, qog‗ozgа qistirilgаn skrepkа mаgnitgа yopishib chiqаdi. Shu tаriqа guruhning bаrchа а‗zolаridаn gаlmа – gаl o‗zlаri «ovlаgаn bаliq» sаvollаrigа jаvob berish tаlаb etilаdi. Sаvol – jаvobning bu usuli o‗quvchilаrdаgi qiziqishni oshirаdi, tezkorlikgа o‗rgаtаdi.Kаsbiy fаoliyatni mаzmunini vа shаklini hisobgа olish. Oliy tа‗limning eng аsosiy vаzifаlаridаn biri yukori mаlаkаli kаdrlаrni etkаzishdir.
“Rolli o‟yin” metodining tuzilmаsi
“Rolli o‟yin” metodining bosqichlаri quyidаgilаrdаn iborаt:
1. Tа‗lim beruvchi mаvzu bo‗yichа o‗yinning mаqsаd vа nаtijаlаrini belgilаydi hаmdа rolli o‗yin stsenаriysini ishlаb chiqаdi.
2. O‗yinning mаqsаd vа vаzifаlаri tushuntirilаdi.
3. O‗yinning mаqsаdidаn kelib chiqib, rollаrni tаqsimlаydi.
4. Tа‗lim oluvchilаr o‗z rollаrini ijro etаdilаr. Boshqа tа‗lim oluvchilаr ulаrni kuzаtib turаdilаr.
5. O‗yin yakunidа tа‗lim oluvchilаrdаn ulаr ijro etgаn rolni yanа qаndаy ijro etish mumkinligini izohlаshgа imkoniyat berilаdi. Kuzаtuvchi bo‗lgаn tа‗lim oluvchilаr o‗z yakuniy mulohаzаlаrini bildirаdilаr vа o‗yingа хulosа qilinаdi.
Ushbu metodni qo‗llаsh uchun stsenаriy t‗lim beruvchi tomonidаn ishlаb chiqilаdi. Bа‗zi hollаrdа tа‗lim oluvchilаrni hаm stsenаriy ishlаb chiqishgа jаlb etish mumkin. Bu tа‗lim oluvchilаrning motivаtsiyasini vа ijodiy izlаnuvchаnligini oshirishgа yordаm berаdi. Stsenаriy mахsus fаn bo‗yichа o‗tilаyotgаn mаvzugа mos rаvishdа, hаyotdа yuz berаdigаn bа‗zi bir holаtlаrni yoritishi kerаk. Tа‗lim oluvchilаr ushbu rolli o‗yin ko‗rinishidаn so‗ng o‗z fikr-mulohаzаlаrini bildirib, kerаkli хulosа chiqаrishlаri lozim.
“Rolli o‟yin” metodining аfzаllik tomonlаri:
o‗quv
jаrаyonidа tа‗lim oluvchilаrdа motivаtsiya (qiziqish)ni shаkllаntirishgа
yordаm berаdi; tа‗lim
oluvchilаrdа shахslаrаro muomаlа mаlаkаsini shаkllаntirаdi; nаzаriy
bilimlаrni аmаliyotdа qo‗llаy olishni o‗rgаtаdi;
tа‗lim oluvchilаrdа berilgаn
vаziyatni tаhlil qilish mаlаkаsi shаkllаnаdi.
“Rolli o‟yin” metodining kаmchilik tomonlаri:
ko‗p vаqt tаlаb etilаdi;
tа‗lim beruvchidаn kаttа tаyyorgаrlikni tаlаb etаdi; tа‗lim oluvchilаrning o‗yingа tаyyorgаrligi turlichа bo‗lishi mumkin;
bаrchа
tа‗lim oluvchilаrgа rollаr tаqsimlаnmаy qolishi mumkin.
«Bilaman, bilishni xohlayman, bilib oldim» metodi
|
№ |
Mavzu savollari |
Bilaman (+) |
Bilishni xohlayman (?) |
Bilib oldim (-) |
|
1 2
3 4
5 6 7
8 9 10 11 12
|
O‘yinli texnologiyalar O‘yinli texnologiyaning funktsiyasi. O‘yinli texnologiyalarning maqsadi O‘yinli texnologiyaning vazifalari. O‘yinli texnologiyaning sinflanishi Tadbirkorlik o‘yinlari Tadbirkorlik o‘yinlarining turlari Maftunkorlik Kommunikativlik O‘z imkoniyatlarini amalga oshirish Davolovchilik Tashxis Millatlararo muloqot |
|
|
|
4-seminar Ta‟limning interfaol strategiyalari.
Reja
1.Ta`lim jarayonida zarurati.
2.Tanqidiy tafakkur texnologiyalari.
3.Ijodiyy masalalarni hal qilish texnologiyasi.
4. Debatlar texnologiyasi.
Tayanch so‟z va iboladar:
Tanqidiy tafakkur, Debatlar, Klaster, Bumerang, Veer, insert,»B.B.B» ,»Qora quti», «Kundaliklar» , «6x6x6»
Ta`limning interfaol strategiyalari “Keys”stadi texnologiyalarni Keysning asosiy maqsadi: O‗rta maxsus kasb-hunar ta`limi metodlari
klassifikatsiyasi, kasb-hunar ta`limining og‗zaki, amaliy metodlari, ko‗rgazmalilik metodlari to‗g‗risida tushuncha berish. Ta`lim metodlarini tanlash mezonlari. Ta`limning interfaol strategiyalarini o‗rganish, tahlil etish va kasb ta`limining umumiy metodlarini klassifikatsiyasi tayyorlash.
O‟quv faoliyatidan kutiladigan natijalar:
Ta`lim jarayonida yangi ta`lim texnologiyalarni qo‗llashning ahamiyati va zarurati. Klaster, Bumerang, Veer, insert,»B.B.B.»
Muammoli ma`ruza, Integral texnologiya, Modulli o‗qitish texnologiyasi, Aqliy hujum, Amerikacha munozara, Qarorlar shajarasi, Tajriba vositasida o‗qitish tsikli, rolli hamda ishbilarmon o‗yinlar kabi yangi ta`lim texnologiyalar asosida kasbiy fanlarni o‗qitish.
Ijodiyy masalalarni hal qilish texnologiyasi. «Qora quti» uslubi. «Kundaliklar» uslubi. «6x6x6» uslubi. Sintetik (filmoteka) texnologiya. Muammoning qo‗yilishi. Izlanish maqsadi. Masalalarni hal qilish, analog. To‗g`ridan- to‗g`ri, shaxsiy, ramziy, hayoliy- fantastik izlanishlar. Tanqidiy tafakkur texnologiyalari. Tanqidiy jarayonning tahlili. Chaqiriq, fikrlash, tafakkur yuritish bosqichlari.Debatlar texnologiyasi.
Ushbu keysni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun talabalar oldindan
quyidagi bilim, ko‟nikma va malakalarga ega bo‟lishlari lozim: Talaba quyidagilarni bilishi kerak:
Ta`lim jarayonida yangi ta`lim texnologiyalarni qo‗llashning ahamiyati va zarurati. Klaster, Bumerang, Veer, insert,»B.B.B.» Muammoli ma`ruza, Integral
texnologiya, Modulli o‗qitish texnologiyasi, Aqliy hujum, Amerikacha munozara, Qarorlar shajarasi, Tajriba vositasida o‗qitish tsikli, rolli hamda ishbilarmon o‗yinlar kabi yangi ta`lim texnologiyalar asosida kasbiy fanlarni o‗qitish.
Ijodiyy masalalarni hal qilish texnologiyasi. «Qora quti» uslubi. «Kundaliklar» uslubi. «6x6x6» uslubi. Sintetik (filmoteka) texnologiya. Muammoning qo‗yilishi. Izlanish maqsadi. Masalalarni hal qilish, analog. To‗g`ridan- to‗g`ri, shaxsiy, ramziy, hayoliy- fantastik izlanishlar. Tanqidiy tafakkur texnologiyalari. Tanqidiy jarayonning tahlili. CHaqiriq, fikrlash, tafakkur yuritish bosqichlari.Debatlar texnologiyasi.
Talaba quyidagi ko’nikmalarga ega bo’lishi kerak:
tahlil etish, taqqoslash, umumlashtirish, abstraktlashtirish, loyihalash,
modellashtirish.
Talaba quyidagi malakalarga ega bo’lishi kerak:
individual va hamkorlikda ishlash, kognitiv, evristik, kreativ faoliyat malakalari.
Ushbu keysdan «Ta`lim texnologiyasi», «Kasb ta`limi metodikasi» va «Kasbiy pedagogika» fanlarini o‗qitishda foydalanish mumkin.
Tavsiya etilayotgan keysni echish quyidagi natijalarga erishishga imkon beradi:
1) Ta`limning interfaol strategiyalari tuzilish, fazasi haqidagi bilimlarni mustahkamlash;
2) topshiriqlarni hal etish orqali kasb-hunar ta`limi metodlari
klassifikatsiyasiga doir modellarni o‗zlashtirish;
3) mustaqil ravishda kasb-hunar ta`limi metodlari klassifikatsiyasini modellashtirish ko‗nikmasini egallash.
“B-B-B” METODI
|
O„YINLI TEXNOLOGIYA FUNKSIYALARI |
BILAMAN |
BILISHNI XOXLAYMAN |
BILIB OLDIM |
|
Maftunkorlik |
|
|
|
|
Kommunikativlik |
|
|
|
|
O‗z imkoniyatlarini amalga oshirish |
|
|
|
|
Davolovchilik |
|
|
|
|
Tashxis |
|
|
|
|
Millatlaroaro muloqot |
|
|
|
|
Ijtimoiylashuv |
|
|
|
16-ilova
«REZYUME» texnologiyasi
|
|
|
Imitatsion o„yinlar
|
|
|
|
tashkil etishda engilligi |
|
tashkil etishda qiyinchiligi |
|
ü ü ü |
|
|
ü ü ü |
|
Rezyume:
|
|
|
|
|
|
Operatsion yoki voqeiy o„yinlar |
|
|
|
tashkil etishda engilligi |
tashkil etishda qiyinchiligi |
|
ü ü ü |
|
ü ü ü |
|
Rezyume:
|
|
|
|
|
|
|
Rolli o„yinlari |
|
|
|
|
|
afzalligi |
|
|
|
|
kamchiligi |
|
ü ü ü |
|
|
|
ü ü ü |
|
|
|
Rezyume:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tadbirkorlik o„yinlari |
|
|
|
tashkil etishda engilligi |
|
tashkil etishda qiyinchiligi |
|
ü ü ü |
|
|
ü ü ü |
|
|
|
||
|
Rezyume:
|
|||
1-muammoli topshiriq. Ta`limning interfaol strategiyalarini ravishda uch guruhga: Ma`lumotlarni tarkiblashtirish va tarkibiy bulib chiqish, urganilayotgan tushunchalar, ma`lumotlarni taxlil kilish, solishtirish va taqqoslash usul va vositalari, muammoni aniklash, uni xal etish, taxlil qilish va rejalashtirish usullari va vositalari kabilarga bo‗linishiga doir modellarni o‗rganing va har biriga tavsifnoma (xarakteristika) yozing.
2-muammoli topshiriq. Quyidagi kasb ta`limining umumiy metodlarini shartli ravishda uch guruhga: og‗zaki, ko‗rgazmali va amaliy kabilarga bo‗linish modelini ishlab chiqish uchun tayyor chizma berilgan. Siz chizmaga uning tarkibiy qismlarini shunday ketma-ketlikda joylashtiringki, natijada kasb ta`limining umumiy metodlari modeli hosil bo‗lsin.
3-ilova
“Ta`limning interfaol strategiyalari” jadvalini to‟ldiring
|
Modellarning |
Modellarni umumiylari |
Modellarni |
|
yo‗nalishlari |
|
modernizatsiyalashni talab etuvchi jihatlar |
|
|
|
|
4-ilova
Keys bilan ishlash jarayonini baholash mezonlari va ko‟rsatkichlari
|
Talabalar ro‗yxati
|
Modellarning ta`limning Interfaol strategiyalari yo‗naltirilgan jihatlari va modernizatsiyalashni talab etuvchi jihatlari aniqlangan. – mak.2 ball. |
Ta`limning interfaol strategiyalari modeli ishlab chiqilgan. – mak. 3 ball. |
Jami. – mak. 5 ball.
|
Eslatma: guruhlar faoliyatini baholash uchun yuqoridagi jadvalning birinchi ustuniga «guruhlar ro‗yxati» jumlasi qo‗yiladi. Biroq guruhning to‗plagan ballari talabalarning reyting bali hisobiga kiritilmaydi. Siz talabaga hamkorlikda ishlash uning bilim, ko‗nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qilishini tushuntirishga tayyor bo‗ling.
5-ilova
O‟quv metodik hujjatlar
Ta`lim metodi deganda o‗qituvchi va o‗quvchilarning birgalikdagi faoliyat yo‗llari tushuniladi. Bularning yordamida o‗quvchilar bilim,malaka ko‗nikma, kasbiy mahoratlarni egallashga erishadilar, aqliy va jismoniy kuch va ijodiy qobiliyat rivojlanadi.
“Model” tushunchasi ilm-fanning ko‗p sohalarida qo‗llaniladi. Model – sxema, fizik konstruktsiyalar, belgili shakllar va formulalar ko‗rinishida sun`iy hosil qilingan ob`ekt bo‗lib, u tadqiq qilinayotgan ob`ektga o‗xshash bo‗ladi, uning tuzilishini, xususiyatlarini, ob`ektning elementlari orasidagi o‗zaro aloqalar va munosabatlarni sodda va tushunarli tarzda aks ettiradi
Modellashtirish tadqiqotchilik faoliyatining yaxlit turkumini aks ettirishga xizmat qiladi. Tadqiqotchi turkum mohiyatini sinchiklab o‗rganib chiqadi. Zero, u yakuniy model sifatida nazariyani xulosa va g‗oyalar bilan boyitadi. Demak, modellashtirish tanlangan ob`ekt turkum ko‗rinishida tasavvur etishga imkon beradi
Og‟zaki metodlarga o‗quv materialining o‗qituvchi tomonidan og‗zaki bayon qilinishiga, hikoya, tushuntirish, suhbat o‗quvchilarning texnik adabiyoti bilan mustaqil ishlashi yozma instruktsiya berish, ovoz yozuvchi televidenie kabilar kiradi.
Materialni og‟zaki bayon qilish - kasb ta`limida hikoya qilish, tushuntirish, ma`ruza, suhbat, o‗quv materialini og‗zaki bayon qilishning asosiy metodlari hisoblanadi.
Hikoya - o‗kituvchi tomonidan o‗quv materialini tartibli, mantiqiy, izchil, nisbatan kengroq bayon qilishda foydalaniladi. U puxta reja asosida tuzilishi, materialni bayon qilishda noaniqlikka yo‗l qo‗ymaslik uchun barcha detallari bilan tayyorlanishi lozim.
Tushuntirish - hikoyaga yaqin bo‗lgan ta`lim metodi hisoblanadi. Kasb ta`limida hikoya va tushuntirishdan alohida holda kam foydalaniladi. Masalalarni bayon qilishda, masalan: mashinalar, mexanizmlar tuzilishi yoki texnologik jarayonlarning borishini bayon qilishda ko‗pincha hikoya va tushuntirish birga qo‗shib olib boriladi. Hikoya tushuntirish muvaffaqiyatli o‗tkazilishi uchun o‗qituvchi o‗quvchilarning amaliy tayyorgarligini hisobga olgan holda etkaziladigan materialni qabul qila olishlarini tasavvur qilish kerak.
«Insert» strategiyasi
Strategiya o‘zlashtirilishi ko‘zda tutilgan yangi mavzu bo‘yicha tahsil oluvchilarning muayyan tushunchalarga egaliklarini aniqlash va ularda matnga nisbatan tahliliy yondashish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.
Strategiyani qo‘llash jarayonida quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
– kichik guruhlar shakllantirilib, ular nomlanadi;
– har bir guruhdan o‘zlashtirilishi rejalashtirilayotgan mavzuga oid ikkita fikr bildirish so‘raladi;
– guruhlar navbatmanavbat mulohazalarni bayon etadilar;
– bayon etilgan fikrlar yozuv taxtasiga yozib boriladi;
– so‘ngra o‘qituvchi yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matnni guruhlarga
tarqatadi;
– guruhlar matn bilan tanishib chiqib, matn va o‘zlari bildirgan fikrlarning birbiriga qay darajada muvofiq kelganligini aniqlaydilar (o‘xshashlik va farqlar maxsus belgilar yordamida qayd etiladi);
– guruh a‘zolari shaxsiy qarashlarini ifoda etadilar va maxsus belgilar soni umumlashtiriladi;
– guruh a‘zolari orasidan liderlar belgilanadi;
– liderlar sinf jamoasini guruh natijalari bilan tanishtiradilar;
– guruhlarning yondashuvlari umumlashtirilib, yakuniy xulosa chiqariladi. Strategiyani qo‘llashda tahsil oluvchilar qo‘yidagi sxemalar bo‘yicha faoliyatni tashkil etadilar:
1. Guruhlar tomonidan bildirilgan fikrlar bilan matn qiyosiy taqqoslanganda:
|
Maxsus belgilar |
Maxsus belgilarning ma‘nosi |
|
Z |
Matnda guruhlar tomonidan bildirilgan fikrlar o‘z aksini topgan bo‘lsa |
|
S |
Matnda guruhlar tomonidan bildirilgan fikrlar o‘z aksini topmagan bo‘lsa |
|
? |
Matn bilan tanishish jarayonida savollar tug‘ilsa (tushunmovchiliklar yuzaga kelsa) |
2. Liderlarning hisobotidan so‘ng guruhlarning natijalarini o‘rganish chog‘ida:
|
Maxsus belgilar ning tartib raqamlari |
|
Guruhlarning nomlari |
|
|
|
Kopernik |
Galiley |
Gippokr at |
Ibn Sino |
|
|
1. |
|
|
|
|
|
2. |
|
|
|
|
|
3. |
|
|
|
|
Strategiya tahsil oluvchilarda mantiqiy fikrlash, shaxsiy xatolar ustida ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi
Xulosalash texnologiyasi
|
V. SHatalovning texnologiyasi |
|
|
Afzalligi |
kamchiligi |
|
ü ü |
ü ü |
|
ü
|
ü |
|
Xulosa:
|
|
|
|
|
G. Selevko texnologiyasi |
|
|
|
afzalligi |
|
kamchiligi |
|
ü ü ü |
|
|
ü ü ü |
|
Xulosa:
|
|
|
|
|
|
|
S. Lisenkova texnologiyasi |
|
|
|
afzalligi |
|
kamchiligi |
|
ü ü ü |
|
|
ü ü ü |
|
Xulosa:
|
|
|
|
|
|
|
SH.Amonashvili texnologiyasi |
|
|
|
afzalligi |
|
kamchiligi |
|
ü ü ü |
|
|
ü ü ü |
|
Xulosa:
|
|
|
|
. «Maktab o‟rtoqlik sudi»
Sudning asosiy vazifasi–maktab Ustavi hamda ichki tartibqoidalari, umumjamiyat axloq va huquqiy me‘yorlari talablarini buzgan, ularga amal qilishdan bosh tortgan, pedagogik nazoratdan chetda qolgan tahsil oluvchilar xattiharakatlarini tahlil etish, ularning sabablarini o‘rganish, xulosalar va bunday xattiharakatlarning barham topishiga ko‘mak beruchi choratadbirlarni ishlab chiqarishdan iborat.
«Maktab o‘rtoqlik sudi» faoliyatini uzluksiz olib borish maqsadida ommaviyaxborot vositalari, xususan, vaqtli matbuot nashrlari sahifalarida berilayotgan, voyaga etmagan yoshlar va ularning faoliyatlari masalasiga taalluqli bo‘lgan materiallarni o‘rganib, ularning mazmunini rolli jarayonni hosil etish orqali tahsil oluvchilarga namoyish qilish usulidan ham foydalanish mumkin.
Buning uchun mashg‘ulot mavzui va mazmunidan chetga chiqmagan holda sud jarayoni stsenariysi ishlab chiqiladi va ijro etiladi. Hayotiy voqelik tasvir etilgan ushbu jarayonning borishi, yakunlari xususidagi xabar «Qonun va yoshlar» nomli maxsus devoriy gazetasi sahifalarida yoritib borish o‘yin samarasini to‘laqonli tasavvur etish imkonini beradi.
Sud jarayonining tashkil etilishida tahsil oluvchilardan iborat sud raisi, sudya va xalq maslahatchilari, advokat hamda davlat qoralovchisi (prokuror)ning roli va ularning muvaffaqiyatli bajarilishi muhim ahamiyatga egadir.
Rollarni bajarish vaqtida o‘yin ishtirokchilarining yuridik nutq hamda madaniyat qoidalariga amal qilishlari o‘qituvchi tomonidan nazorat qilib boriladi, bu holat tahsil oluvchilarda yuridik so‘z va iboralarni to‘g‘ri qo‘llash, fikrni tinglovchilarga aniq etkazib berish, notiqlik mahoratini shakllantirish imkonini berdi. Sud ishida otaonalar, mahalla faollari, faxriy yoki turdosh sinflar, shuningdek, boshqa bosqich sinflarining tahsil oluvchilari ham kuzatuvchi sifatida ishtirok etishlari mumkin. Bilag‟onlar ko‟chasi
Bu erda har guruh portretlarda tasvirlangan yoki o‘zlari tanlab olgan varaqalarda nomlari yozilgan davlat, siyosat va huquq arboblarining hayoti, faoliyati to‘g‘risida hikoya qilib berishlari kerak bo‘ladi. O‘yinda
Aristotel, Platon, Abu Nasr Forobiy, Burhoniddin Marg‘iloniy, Amir Temur,
Mirzo Ulug‘bek, Jaloliddin Davoniy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Ahmad
Donish, Fayzulla Xo‘jaev, Akmal Ikromov, Sharof Rashidov, Jahon Obidova, Xadicha Sulaymonova, Islom Karimov kabilar to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni berish talab etiladi.
Shuningdek, mazkur «ko‘chada» «Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi», «Bola huquqlari konventsiyasi», BMT, Gaaga sudi, O‘zbekiston Respublikasida faoliyat yurituvchi «Inson huquqlarini muhofaza qiluvchi ombudsman» to‘g‘risida ma‘lumotlarning berilishi kabi shartdan ham foydalanish mumkin.
Konstitutsiya ko‟chasi
U erda har bir guruhning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mazmunini qay darajada bilishlari hamda sharhlay olishlari aniqlanadi. Guruh a‘zolarining bu
boradagi bilimlarini aniqlash Respublika Qomusi bo‘yicha tuzilgan savollarga ularning bergan javoblarini besh balli tizim bo‘yicha baholash asosida kechadi . «Qora quti» metodi
Ta’lim jarayonida mazkur metodni qo’llashdan maqsad – tahsil oluvchilar tomonidan mavzuni puxta o’zlashtirishga erishish bilan birga ularni faollikka undash, ularda hamkorlikda ishlash, ma’lum vaziyatlarni boshqarish hamda mantiqiy tafakkur yuritish ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. Metoddan foydalanishda quyidagi harakatlar tashkil etiladi:
– tahsil oluvchilar juftlikka biriktiriladilar;
– juftliklarga mavzu mohiyatini yorituvchi asosiy tushunchalar (tayanch so’zlar, sanalar, raqamlar, belgilar va h.k.)ni kartochkalarga qayd etish vazifasi yuklanadi;
– o’qituvchi tahsil oluvchilar bilan hamkorlikda guruhlar tomonidan topshiriqning bajarilishini tekshiradilar;
– topshiriqni to’g’ri bajargan guruhning bir a’zosi o’qituvchi rolini bajaradi va topshiriqning echimini yozuv taxtasiga yozadi;
– sinf tahsil oluvchilari yozuv taxtasida qayd etilgan fikrni sharhlaydilar
(tayanch so’zlar, sanalar, raqamlar, belgilar qanday ma’noni anglatishini aytadilar);
– to’g’ri javob bergan tahsil oluvchi o’qituvchi rolini bajarib, juftliklarga mavzu mohiyatini yorituvchi sxema, jadval yoki tasvir yaratishni topshiradi va o’qituvchi yordamida topshiriqning bajarilishini tekshiradi.
«Beshinchisi (oltinchisi, ettinchisi, ...) ortiqcha» metodi
Tahsil oluvchilarning mantiqiy tafakkur yuritish ko‘nikmalariga ega bo‘lishlarida ushbu metod alohida ahamiyatga ega. Uni qo‘llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
– o‘rganilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi tushunchalar tizimini shakllantirish;
– hosil bo‘lgan tizimdan mavzuga taalluqli bo‘lgan to‘rtta (beshta, oltita, ... ) va taalluqli bo‘lmagan bitta tushunchaning o‘rin olishiga erishish;
– tahsil oluvchilarga mavzuga taalluqli bo‘lmagan tushunchani aniqlash va uni tizimdan chiqarish vazifasini topshirish;
– tahsil oluvchilarni o‘z harakatlari mohiyatini sharhlashga undash (mavzuni mustahkamlash maqsadida tahsil oluvchilardan tizimda saqlanib qolgan tushunchalarga ham izoh berib o‘tishlari hamda ular o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni asoslashlarini talab etish lozim).
Mavzu mohiyatini yorituvchi tushunchalar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni ko‘rsata va asoslay olish tahsil oluvchilarda mustaqil fikrlash, shaxsiy yondashuvlarini asoslay olish, shuningdek, tengdoshlarining fikrlari bilan shaxsiy mulohazalarini o‘zaro taqqoslash ko‘nikmalarini ham shakllantiradi.
«3G‟3» («4G‟4», «5G‟5», ...) metodi
Mazkur metod ham yuqorida qayd etilgan metodlarning muqobili hisoblanib, tahsil oluvchilardan o‘rganilayotgan mavzu (yoki bo‘lim, bob) yuzasidan tahliliy mulohaza yuritish, shuningdek, eng muhim tayanch tushunchalarni ifodalay olishni talab etadi. Unga ko‘ra o‘qituvchi mavzu (bo‘lim, bob) yuzasidan uchta (to‘rtta, beshta va hokazo) to‘g‘ri va unga teng nisbatda (uchta, to‘rtta, beshta) bo‘lgan va noo‘rin qo‘llanilgan tushunchalar (so‘zlar, belgilar, tasvirlar va boshqalar)dan iborat tizimni shakllantiradi. Tahsil oluvchilar ushbu tizimdan mavzu (bo‘lim, bob)ga taalluqli bo‘lmagan tushunchalarni ajratadilar va harakatlarining mohiyatini izohlaydilar.
Metodni qo‘llashda quyidagi harakatlar tashkil etiladi:
– o‘qituvchi o‘zaro teng nisbatda mavzu (bo‘lim, bob)ga oid va oid bo‘lmagan asosiy tushunchalar tizimi yaratadi;
– tahsil oluvchilar mavzu (bo‘lim, bob)ga oid va oid bo‘lmagan asosiy tushunchalarni aniqlaydilar va daxldor bo‘lmagan asosiy tushunchalarni tizimdan chiqaradilar;
– tahsil oluvchilar o‘z harakatlarining mohiyatini izohlaydilar.
Metoddan individual, guruhli va ommaviy shaklda tahsil oluvchilar tomonidan mavzuning puxta o‘zlashtirilishini ta‘minlash hamda ularning bilimlarini aniqlash maqsadida foydalanish mumkin.
5-Seminar Rivojlantiruvchi ta‟lim texnologiyalari Reja:
1. Rivojlantiruvchi ta‘lim texnologiyalari
2. Muammoli ta‘lim va uning o‗ziga xosliklari: muammoli vaziyatlarni yaratish, faol bilish faoliyati, murakkab masalalarin mustaqil izlash va hal etish.
3. Muammoli o‗qitishning mohiyati.
1.Rivojlantiruvchi ta‟lim texnologiyalari.
Bugungi zamonaviy ta‘limning asosini tashkil etayotgan rivojlantiruvchi ta‘limda shaxs o‗qitishning diqqat markazida bo‗lib, shunga binoan, ta‘lim maqsadi, mazmuni va shakllari o‗quvchiga, uning shaxsiga qaratilganligi bilan o‗zgacha mazmun kasb etadi. Bu ta‘limning maqsadi mazmunida shaxsning qiziqishlari va ehtiyojlari asosiy ko‗rsatkichlar sifatida qabul qilinib, ushbu jihatlar bo‗lajak mutaxassis shaxsida kasbiy bilimlarni o‗zlashtirish jarayonini takomillashtirish bilan birga, o‗quv topshiriqlari, ularni tahlil etish va yechish borasidagi zaruriy ko‗nikma hisoblangan ijodiy tafakkur operatsiyalarini rivojlantirish kabi vazifalarni amalga oshiradi. Rivojlantiruvchi ta‘limning asosiy tamoyillaridan biri o‗qitishda ko‗proq axborot shaklidan ilmiy izlanish, o‗quvchilarning mustaqil ishlari, imkoniyatlaridan keng foydalanish asosida o‗qitishning faol metod va shakllariga o‗tishni, boshqacha qilib aytganda, ―qayta takrorlash‖dan ―tushunish, fikrlash‖ga o‗tishni ko‗zda tutadi. Bu o‗zgarishlarni: - mavjud ta‘lim mazmunini modernizatsiyalash; - uning tashkiliy shakllariga nisbatan texnologik yondashuvni shakllantirish; - ta‘lim oluvchi shaxsining individualligi, o‗ziga xosligi va ehtiyojlari doirasidan kelib chiqib o‗kitishni tashkil etishga xizmat qiluvchi yangicha ta‘lim shakllari tizimini yaratish tamoyillari tashkil etadi. Zamon talablariga mos holda ma‘ruzalarning rivojlana borishi an‘anaviy ta‘lim modeli doirasida cheklangandir. Chunki ma‘ruzaga faqat o‗qitishning bir tashkiliy formasi sifatida emas, balki talabalar mustaqil fikrlashini, muammoli vaziyatlardan chiqishda mustaqil qarorlar qabul qilishlarida amaliy ko‗nikmalar hosil qilishlarining boshqaruvchi vositasi sifatida ham qarash lozimdir. Buning uchun rivojlantiruvchi ta‘lim, ushbu ta‘lim modelida ma‘ruzaning tutgan o‗rni va funksional vazifasi to‗g‗risida to‗xtalib o‗tish lozim hisoblanadi. Zamonaviy ma‘ruzalarni ta‘lim jarayonida tutgan o‗rni, mohiyati va funksional vazifasini aniqlash uchun rivojlantiruvchi ta‘limning quyidagi ikki modelini qisqa tahlil qilib chiqamiz.
1. Rivojlantiruvchi ta‘limning siklik modeli
2. Faoliyatni rivojlantirish modeli
Rivojlantiruvchi ta‘limning siklik modeli. Andragogikaning asosiy konsepsiyasiga muvofiq katta yoshdagilarni o‗qitish bir necha sikllarni o‗z ichiga oladi. O‗qitish va ta‘limni rivojlantirish siklik jarayon davomida yuzaga kelib, tajribalarga asoslanadi va quyidagi bosqichlardan tashkil
Faoliyatni rivojlantirish modeli. Oddiy o‗qitishdan farqli o‗laroq, oliy ta‘limda talabalarga nafaqat fan bo‗yicha yangi bilim va ma‘lumotlar beriladi, balki olingan bilimlarni amalda qo‗llash ko‗nikmalarini hosil qilish, bilimlarni rivojlantirish va
qayta ishlashga ham o‗rgatiladi. Ta‘lim berish jarayonida modellar o‗rni almashadi - kasbiy faoliyat ko‗rinishi o‗zgaradi, talabaning qobiliyati, uquvi rivojlanadi, o‗quv maqsadi o‗zgaradi. Ta‘lim faoliyatining rivojlanish samarasi ham aynan shu bilan
xarakterlanadi. Rivojlanuvchi faoliyat quyidagi uch xil yo‗nalishda amalga oshadi: 1. Shaxsiy faoliyatda 2. Faoliyat refleksiyasida 3. Metodologik muhitda Bu yerda metodologiya bilim olishda yuzaga keladigan qiyinchiliklarga qaratilgan g‗oyalar,
konsepsiyalar, uslublar va vositalar majmui sifatida qaraladi. Ta‘lim jarayoni nuqtai
nazaridan ushbu modelni quyidagicha o‗qish mumkin: talaba o‗z faoliyati davomida refleksiv holatga olib chiquvchi bir qancha muammolarga duch keladi va ketma-ket
ravishda quyidagi uch jarayonni amalga oshiradi: □ tahlil - o‗z faoliyatini tadqiq qilish, ya‘ni faoliyatni qayta shakllantirish va o‗zlashtirishdagi muammoli
vaziyatlarni aniqlash; □ tanqid - o‗zlashtirishdagi muammolar sababini
aniqlash;me‘yorlashtirish -faoliyatni rivojlantirish. Muammoni barataraf etishga
qaratilgan g‗oyalar, gipotezalar va usullarni o‗ylab topish, yangi me‘yorlarni tuzish.
An‘anaviy va rivojlantiruvchi ta‘lim modellarini taqqoslab quyidagilarni aniqlashimiz mumkin: An‘anaviy ta‘lim modelining maqsadi va natijasi standart
vazifalarni yechish bo‗yicha bilimlar berish hamda amaliy ko‗nikmalar hosil
qilishdan iborat. Rivojlantiruvchi ta‘limning maqsadi va natijasi bo‗lajak
mutaxassislarni aniq ishlab chiqarish sharoitida muvaffaqiyatli faoliyatini amalga oshirishga qaratilgan kompetentligini rivojlantirish, nafaqat standart vaziyatlarda, balki o‗zgaruvchan nostandart vaziyatlarda ham mustaqil qarorlar qabul qilish
bo‗yicha bilimlar berish va amaliy ko‗nikmalarini shakllantirishdan iborat.
Rivojlantiruvchi ta‘lim modelida ma‘ruza dialog shaklida olib boriladi va talabada ma‘ruza mazmuni bo‗yicha tahlil qilish, izlanish, yangi g‗oyalar hosil bo‗lish, o‗z g‗oya va fikrlarini bayon etish, boshqa talabalarning ushbu muammo bo‗yicha
fikrlarini tinglash va unga o‗z munosabatlarini bildirish imkoniyati yaratiladi. Mashq savollari:
|
Muammoli ta‟lim Maqsadi |
Shaxs va uning qobiliyatlarini rivojlantirish |
|
Mujassamlash |
O‘quvchilarning layoqati, qiziqish va qobiliyatini |
|
tirilgan o‟qitish Maqsadi |
aniqlash uchun qulay sharoitlarni yaratish |
|
Modulli ta‟lim Maqsadi |
O‘quvchilar faolligini tashkillashtirish |
|
Rivojlan- tiruvchi ta‟lim Maqsadi |
O‘quvchilarning bilish faolligi va ijodiY mustaqilligini oshirish |
|
Differentsial ta‟lim Maqsadi |
SHahsni his qilish hususiyatlariga maksimal darajada yaqinlashtirilgan ta‘lim jarayonini tuzilmasini yaratish |
|
Faol (majmuaviy) o‟qitish Maqsadi |
Ta‘lim mazmunini shahs individual ehtiyojlari va uning bazaviy tayyorligi darajasiga muvofiqlashtirish |
|
O‟yin tehnologiyalari Maqsadi |
Tadqiqotchilik metodlari, bilish faoliyatiga yo‘naltirilgan masalalarni echish
|
|
Muammoli ta‟lim mehanizmi |
Bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishning shahsiy faoliyat tavsifida bo‘lishini ta‘minlash |
|
Mujassamlash tirilgan o‟qitish mehanizmi |
Muammoli yondashuvni amalga oshirishning induvidial maromi |
|
Modulli ta‟lim mehanizmi |
O‘quvchilar ish qobiliyati dinamikasini hisobga oluvchi ta‘lim metodlari |
Mashq javoblari:
|
Muammoli ta‟lim Maqsadi |
O‘quvchilarning bilish faolligi va ijodiY mustaqilligini oshirish |
|
Mujassamlash tirilgan o‟qitish Maqsadi |
SHahsni his qilish hususiyatlariga maksimal darajada yaqinlashtirilgan ta‘lim jarayonini tuzilmasini yaratish |
|
Modulli ta‟lim Maqsadi |
Ta‘lim mazmunini shahs individual ehtiyojlari va uning bazaviy tayyorligi darajasiga muvofiqlashtirish |
|
Rivojlan- tiruvchi ta‟lim Maqsadi |
SHahs va uning qobiliyatlarini rivojlantirish |
|
Differentsial ta‟lim Maqsadi |
O‘quvchilarning layoqati, qiziqish va qobiliyatini aniqlash uchun qulay sharoitlarni yaratish |
|
Faol (majmuaviy) o‟qitish Maqsadi |
O‘quvchilar faolligini tashkillashtirish |
|
O‟Yin tehnolo-giyalari |
Bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishning |
|
Maqsadi |
shahsiy faoliyat tavsifida bo‘lishini ta‘minlash |
|
Muammoli ta‟lim mehanizmi |
Tadqiqotchilik metodlari, bilish faoliyatiga yo‘naltirilgan masalalarni echish
|
|
Mujassamlash tirilgan o‟qitish mehanizmi |
O‘quvchilar ish qobiliyati dinamikasini hisobga oluvchi ta‘lim metodlari |
|
Modulli ta‟lim mehanizmi |
Muammoli yondashuvni amalga oshirishning induvidial maromi |
SHAXS BILISH FAOLIYATINING IZLANISH DAVRINI MAHSUS SHEMALARDA IFODALASH MUMKIN:
muammoli vaziyat o`quv muammosi 
o`quv muammosini
echish uchun izlanish muammoning echilshii. 
MUAMMOLI O`QITISH SHARTLARI:
muammoli o`qitishni tashkil etishning birinchi sharti o`quv ahborotlarining takomillashib borishi tizimidir.
Muammoli o`qitishning ikkinchi shartida muammoli o`qitish amalga oshiriladi va unda ahborotning o`quv vazifasiga o`tkazilishi vaqtida uni echish usulini tanlash imkoniyati ko`zda tutiladi.
Muammoli o`qitishning uchinchi sharti talim oluvchining subektiv mavqei, ularning bilish maqsadlarini anglab etishi va qaror qabul qilishi, masalani hal qilish ia natijani qo`lga kiritish uchun o`zlarining ihtiyorida bo`lgan vositalarni baholay bilishidir.
6-seminar Tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi texnologiyalar.
Reja:
1. Tanqidiy fikrlashni shakllantiruvchi texnologiyalar haqida tushuncha.
2. Tanqidiy fikrlashni shakllantiruvchi texnologiyalar turlari.
3.Muammoli vaziyat yaratish,
4.O‘yinli texnalogiyalar haqida tushuncha
MUAMMOLI VAZIYAT YARATISH USULLARI :
• hodisalar, o`rganilayotgan tushunchalar mohiyatini tushuntirish uchun muammoli vazifalar ko`yish;
• olingan bilimlarning amaliy tadbiqi usullarini topish uchun muammoli vazifa qo`yish;
• talabalarni hodisalar va harakatlar orasidagi ziddiyatlar va nomuvofiqliklarni tushuntirib berishlariga undash;
• ilmiy tushunchalari va hayotiy tasavvurlari orasidagi ziddiyatni keltshrib chiqaradigan fakt va hodisalarni tahlil qilishga undash;
• talabalarni fakt, hodisa, hatti-harakatlar, hulosalarni solishtirish, kiyos qilishga undash;
•talabalarni go`yo tushunib bo`lmaydigan harakterdagi va fan tarihida ilmiy muammoning qo`yilishiga sabab bo`lgan faktlar bilan tanishtirish.
«TANQIDIY FIKRLASH»
jamoa hamkorligi asosida, ahborotlarni qabul qilish, ularga o`z munosabatini bildirish, hatolik va nomunofiqlarni izlash, o`z mulohazalarida nuqsonlarga yo`l qo`ymaslikka intilish, o`z tushunmovchiliklarini anglash, farqlash, aniq hulosalar chikarishga yo`llashdan iborat.
«TANQIDIY FIKRLASH»
ongli mustaqil tahliliy fikrlash jarayoni bo`lib, bunda – o`quvchi o`ziga taklif etilgan ma‘lumotlar, ahborotlar, nuqtai-nazar va ahloq kodekslari to`g`risida sog`lom fikr yuritish imkoniyatini beradigan metoddir.
«TANQIDIY FIKRLASH»
«Insonning sharoitlar va tajriba natijalariga nisbatan tanqidiy fikrlashgina shahs istagi va qiziqishlarini to`g`ri yo`lga sola oladi».
«TANQIDIY FIKRLASH»
o`qitishning ohirgi bosqichi bo`lmasdan, ahborotlarni oddiy tarzda tushunish, boshlang`ich uzatish bo`lgani sababli, hir bir ishtirokchini ongli, tahliliy fikrlashga o`rgatadi. Natijada ishtirokchi vazminlik bilan mantiqli, maqsadli fikrlash qobiliyatini o`zida tarbiyalashga harakat qiladi. Demokratik jamiyatda bunday shahsni tarbiyalash muhimdir, shuning uchun ham «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» vazifalarini oqilona hal etish uchun ham bu metod ahamiyatlidir.
«TANQIDIY FIKRLASH»
ahborotlarni qabul qilishdan boshlanib, karor qabul qilish bilan tugaydigan fikrlash, o`ylash jarayoni ekan, bu jarayonda o`quvchi-yoshlar bahsli muammolarni echish vaqtida tinglash, muloqotga kirishish madaniyatini o`rganadilar, turlicha nuqtai nazarlarni taqqoslaydilar, hulosalar chiqaradilar, o`zgalar fikriga befarq qaramaydigan, analitik fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga intiladigan insonlar bo`lishga harakat qiladilar. SHuning uchun ham bu metod faoldir.
Tajribaning ko`rsatishicha bu bosqichlarda o`qituvchi o`qitishning interfaol metodlarini aniq tanlasa va qo`llasa, dars samaradorligi oshadi, o`quvchilarda tanqidiy fikrlash rivojlanadi.
CHaqiruv bosqichida, o`qituvchi o`quvchi talablarining yangi mavzuga oid dastlabki tushunchalarini aniqlaydi. Bunda u albatta o`quvchilarning boshlang`ich, oldingi bilimlariga tayanish va ular hisobga olish lozim. Agar o`quvchi yangi bilimlarni, oldingi egallangan bilimlarga tayanib, ular bilan bog`lab olib bormasa, ahborotlar o`z kuchini yo`qotadi va faoliyat samarasiz bo`ladi. Aynan, shu bosqichda tushunmovchiliklar, bilim olishdagi hatoliklar aniqlanadi, bu esa o`z navbatida tanqidiy fikrlash uchun harakatlanuvchi kuch bo`ladi.
Chaqiriq bosqichining maqsadi:
- dastlabki ma‘lumotlarni aniq, erkin namoyon qilish orqali, o`quvchilarni faollashtirish;
- qiziqishlarni oshirish, o`qitish matnlarini hosil qilishdan iborat.
Mazmunni anglash bosqichida o`quvchi yangi tushunchalar, g`oyalar bilan to`qnashadi.
Buning uchun o`qituvchi o`quvchilarning dastlabki egallagan ma‘lumotlari, tushunchalariga tayanib, ularni yangi bilim bilan boyitishi kerak ya‘ni o`qituvchining bilgan va bilmagan ma‘lumoti to`ldiriladi. Bunda o`quvchilar bilmayman, bilmoqchiman, bilib oldim qoidasi asosida ish tutishi lozim. Buning uchun matn mazmunini o`qish, diafilm, kinofilmdan parchalar namoyish etish, ma‘ruza (albatta bolalar tomonidan) va nutq eshitish, tajribalar o`tkazish kabi ishlar amalga oshirilishi mumkin. O`quvchi ushbu ishlarni o`tkazishi jarayonida mustaqil va faol qatnashib, o`z bilimlari, fikrlari nuqtai-nazarlariga tayanib, yangi bilimlarni taqqoslaydilar, solishtirib ko`radilar, mohiyatini tushunib etishga harakat qiladilar. Oldingi bilimlari bilan yangilarni bog`laydilar, sintezlaydilar, taqqoslaydilar va tahlil qiladilar shunga ko`ra mazmunni anglash bosqichining maqsadi:
- dastlabki ma‘lumotlarni yangilari bilan to`ldirish;
- o`quvchilarda ishlarni bajarishda qiziqishni orttirish;
- taqqoslashga, mohiyatini tushunishga tahlil qilishga o`rgatish;
- YAngi masalani yangicha bayon etish, ya‘ni yangi darsni bayon etishdan iborat bo`lishi lozim.
Fikrlash bosqichida yangi olingan bilimlar tanqidiy fikrlashlar yordamida, yangi g`oyalar, ahborotlar mustahkamlanadi, to`ldirilgan tushuncha, ma‘lumotlar tahlil qilinadi, ular mohiyati ustida fikr yuritiladi. O`zaro fikr almashish, o`zgalar takdim etgan ma‘lumotlar bilan tanishish asosida o`quvchilarda so`z boyligi oshish imkoniyatlari yaratiladi.
Bunda o`quvchilar erkin, mustaqil holda o`tilgan mashg`ulot, yangi mavzu to`g`risida o`z fikrlarini bildiradilar va tanqidiy fikrlashni o`rganadilar.
Ma‘lumki tanqidiy fikrlaydigan, mushohada yuritadigan insonning dunyoqarashi rivojlanadi, shahsiy fazilatlari boyiydi, ular boshqalarga nisbatan hayotiy muammolarga echim topishda qiynalmaydi. SHuning uchun ham bugungi kunda o`quvchilarni tanqidiy fikrlashga o`rgatish muhimdir.
Zero, I.G.Agapov ta‘kidlaganidek, «Tanqidiy fikrlash o`quvchilarda matn bilan ishlash malakasini rivojlantirish, og`zaki va yozma nutqning barcha ko`rinishlarini egallash, muayyan matn bo`yicha tengdoshlari bilan fikr almashuv (muloqot malakalari, guruh bilan ishlash malakalari)ga yo`naltirilgan pedagogik texnologiyadir» Endi ayrim pedagog ta‘limot manbalariga asoslanib, «Tanqidiy fikrlash» metodini qo`llash jadvalini keltiramiz.
«Tanqidiy fikrlash» metodi
O`rtaga tashlagan masala yoki muammo yuzasidan fikr aytish, o`zgalar fikrini tanqidiy idrok etish, o`z nuqtai nazarini asoslab berish va saqlab qolish imkoniyatiga ega bo`lishga undaydigan texnologiyadir.
Bu metoddan bahs-munozara hususiyatiga ega bo`lgan masalalar muhokamasida foydalaniladi.
1. Bahs-munozara hususiyatiga ega bo`lgan muammo yoki topshiriq qo`shilib savollar o`rtaga tashlanadi.
2. O`quvchi talabaga o`z nuqtai nazarini aniqlash, fikrlash bir joyga tuplash uchun vaqt beriladi.
3. O`quvchi talaba o`z nuqtai-nazarini asoslaydi, dalillar keltiradi.
4. Muhokama qiliniyotgan masala yuzasidan o`z fikrlarini erkin bildirishlari uchun o`quvchi-talabalarga imkon yaratiladi.
5. Bildirilgan fikrlar, nuqtai-nazarlar o`quvchi-talabalar hamkorligida muhokama qilinadi.
6. O`zaro fikr olishish o`quvchi-talabalardan hamsuhbatini diqqat bilan tinglash, uning so`zini bo`lmaslik, so`z qo`shmaslik talab etiladi.
7. Muhokama qilingan ahborotni tahlil qilish, izohlash, g`oyalardan yakuniy hulosa chiqarish bilan yakunlanadi.
«Tanqidiy fikrlash» metodini qo`llash qoidalari:
1. Tanqidiy fikrlash uchun vaziyat yaratish.
2. O`quvchilarning fikr-g`oyalarini asoslash uchun guruhlarni tashkil qilish.
3. Har bir guruh fikrini aniq yohud muhokama jarayoniga ahborotlarni tahlil qilish va hulosa chiqarish uchun kuzatuvchi (ekspert)lar tayinlash.
4. Aniq hulosalar, tahlil fikrlar kuzatuvchilar (ekspertlar) tomonidan rag`batlantirishga imkon yaratish.
«Tanqidiy fikrlash» bahsli-tortishuvlarga sabab bo`ladigan muammolarni echishga qaratilganligi sababli, o`quvchi-talabalarda tinglash, o`zgalar fikrini bo`lmaslik, unga tanqidiy ko`z bilan qarash, taqqoslash, tegishli hukm chiqarishga e‘tiborni qaratish lozim. Uning natijasida har qanday o`quvchi-talabada:
- o`ziga ishonch ko`zi bilan qarash;
- munozarada faol ishtirok etish;
- o`zgalar fikriga va taqdiriga befarq bo`lmaslik;
- tengdoshlari, kuzatuvchi (ekspert)lar bilan fikr tortishish;
- o`z nuqtai-nazarini, fikrini dalillashga intilish his-tuyg`ulari tarbiyalanadi. Bu o`z navbatida analitik fikrlash qobiliyatini rivojlanishiga, bosqichma-boqich tafakkur yurgizish bir-birlarini chuqurroq o`rganish imkoniyatining yaratilishiga hamda o`zgaruvchan tanqidiy fikrlashga olib keladi. Oqibat-natijada o`quvchilarning fikrlashi faollashadi, qiziqish kuchayadi, o`zini ifoda etish ishonchi uyg`onadi, tanqidiy fikrlash rivojlanib boradi.
Xulosalash texnologiyasi
|
V. SHatalovning texnologiyasi |
|
|
Afzalligi |
kamchiligi |
|
ü ü ü
|
ü ü ü |
|
Xulosa:
|
|
|
|
|
G. Selevko texnologiyasi |
|
|
|
Afzalligi |
|
kamchiligi |
|
ü ü ü |
|
|
ü ü ü |
|
Xulosa:
|
|
|
|
|
|
|
S. Lisenkova texnologiyasi |
|
|
|
Afzalligi |
|
kamchiligi |
|
ü ü ü |
|
|
ü ü ü |
|
Xulosa:
|
|
|
|
|
|
|
SH.Amonashvili texnologiyasi |
|
|
|
Afzalligi |
|
kamchiligi |
|
ü ü ü |
|
|
ü ü ü |
|
Xulosa:
|
|
|
|
7- seminar: Kasb ta‘limi o‘qituvchisiga qo‘yiladigan talablar.O‘qituvchining faoliyati va pedagogik mahorati.
Reja
1.O‟qituvchining faoliyati va pedagogik mahorati
2.Kasb ta‟limi o‟qituvchisiga qo‟yiladigan talablar
3.Pedagogik faoliyat va qobilyat
Pedagogik mahorat - bu o‘qituvchi – tarbiyachining shunday shaxsiy (bolajonligi, xayrixohligi, insonparvarligi, mehribonligi va h.k.) va kasbiy (bilimdonligi, zukkoligi, fidoyiligi, ijodkorligi, eruditsiyasi va h.k.) fazilatlarini belgilaydigan hususiyatki, u o‘z o‘quv fanini chuqur va atroflicha bilishida, pedagogik – psihologik va metodik tayyorgarligida, talaba – yoshlarni o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirishning optimal yo‘llarini izlab topib, amaliy faoliyatga qo‘llashida namoyon bo‘ladi.
Pedagogik mahorat - pedagogik jarayonda tarkib topadi. Pedagogik jarayon esa kasbiy va shahsiy tayyorgarlikni yo‘lga qo‘yib, bo‘lajak mutahassisni mehnatga, hayotga tayyorlash uchun davlat, jamiyat, millat va kelajak avlod oldida javob beradigan mutahassislarni tayyorlashga hizmat qiladi. SHuning uchun, pedagog shahsiy va kasbiy fazilatlar egasi bo‘lishi lozim. Pedagogning shahsiy fazilatlari sirasiga iymon – e‘tiqodi, dunyoqarashi, ijtimoiy ehtiyoj va faolligi, odob – ahloqi, fuqarolik burchlarini his qilishi, ma‘naviyati, dilkashligi, talabchanligi, qat‘iyligi va maqsadga intilishi, insonparvarligi, huquqiy bilimdonligi va h.k.lar kiradi. Bular o‘qituvchiga kasbiy hususiyatlarni o‘zida tarbiyalab borishga ko‘maklashadi.
Yuqorida qayd etib o‘tilgan va pedagogik mahoratga berilgan ta‘rif, hamda o‘qituvchi-tarbiyachining professiogrammasi hususiyatlari va o‘qituvchiga qo‘yiladigan ijtimoiy–iqtisodiy, siyosiy-madaniy talablardan kelib chiqib pedagogika nazariyasi pedagogik mahoratni quyidagi asosiy komponent (tarkibiy qism)lardan iborat bo‘lishi lozimligini ifodalaydi. (1.1 jadvalga qarang).
Bularning barchasi hususiy mohiyat-mazmun kasb etsada, ular yahlit holda o‘qituvchi-tarbiyachi(pedagog)ning kasbiy malakalarining mazmunini ifodalaydi. ero, pedagogik tehnika – o‘qitish, ta‘sir ko‘rsatish, ta‘lim tarbiya oluvchilarga o‘z his-tuyg‘ulari, bilimlari, ahloqiy fazilatlarini uzatish tehnologiyasini ifodalasa, pedagogik muomala – o‘qituvchi kasbiy faolligining bir ko‘rinishi bo‘lib, ta‘lim - tarbiyada shu jarayon ishtirokchilarining o‘zaro ta‘sir va hamkorligini aks ettiradi.
Pedagogik ijod – o‘qituvchining mahorat pilapoyalaridan ko‘tarilishida yaratuvchanlikni, tashabbuskorlikni, pedagogik uddaburonlikni va tadbirkorlikka eltuvchi yo‘lni, bu yo‘ldagi qiyinchiliklardan qo‘rqmaslikni anglatadi. O‘z navbatida bu sohada o‘qituvchining pedagogik qobiliyati ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunki u pedagogik jarayonda o‘qituvchining aqliy, emotsional – irodaviy jihatlarini, tashkilotchiligini, bilimdonligini va ularning bir-biriga bog‘liqligini hamda yahlit bir butunlik kasb etishini ifodalaydi.
Pedagogik madaniyat o‘qituvchi-tarbiyachilik burchi, mas‘uliyati, qadrqimmati, vijdoni, ahloqiy e‘tiqodini nazarda tutib, o‘qituvchining talabchanligi, adolati, komilligi, rostgo‘yligi, to‘g‘riligini anglatadi. Pedagogik mahorat tizimida pedagogik nazokat (takt) – o‘qituvchining pedagogik maqsadga muvofiq, foydali, qimmatli harakatlarining o‘lchovi, me‘yori va ta‘sir vositasining chegarasi sifatida harakterlanadi. Pedagogik mahoratning qayd qilingan tarkibiy qismlari o‘qituvchining kasbiy hususiyatlarini boyitadi va uni mohirlik sari etaklaydi va o‘qituvchi - tarbiyachida pedagogik mahorat malakalarining tarkib topishiga yordam beradi. Ammo, o‘z kasbining mohir ustosi bo‘lish uchun faqatgina ularga tayanib, ish tutish kutilgan natijani bermasligi mumkin. Buning uchun muntazam ravishda pedagogik fikrlash, pedagogik o‘ylash, pedagogik ish tutish lozim bo‘ladi. Bu deganimiz, o‘z faoliyatini pedagogik hodisalarni, vaziyatlarni tahlil qilish, ularning har bir bog‘lanish joylarini anglashga intilish, kunlik natijalarni mustaqil ravishda tahlil qilishi va yangi ta‘lim-tarbiyaga doir g‘oyalarni avvalgilari bilan taqqoslay olishga odatlanishi ham lozim bo‘ladi. Asosiy pedagogik-psihologik muammolarni topa olish ularni hal etishning eng qulay yo‘llarini topish ustida o‘ylash ham kerak.
1.1-jadval. Pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari
Pedagogik faoliyat. Inson faoliyatiga xos bo‘lgan xususiyatlar uning ongliligi va maqsadga yo‘naltirilganligidir. Inson faoliyati oldindan belgilangan reja asosida
tashkil topgan, davomli va muntazam ravishda amalga oshiriladi. Masalan, uy ko‘rish, xayvonlarni parvarish qilish, o‘quv yurtini tamomlash va bashqalar. Bu harakatlar ma‗lum yunaltirilgan va maksadga karatilgan motivlar asosida issik, sovuq, yogingarchilikdan o‘zini ximoya qilish uchun uy ko‘radi, ma‗lum bilim va huquqlarga ega bo‘lish uchun o‘quv yurtlarini tamomlaydi.
Kishilarning extiyoj va qiziqishlari turli – tuman bo‘lganidek, shu extiyoj va qiziqishlarni kondirishga karatilgan faoliyati ham xilma – xil bo‘ladi.
Ammo bu xilma – xillik uchta asosiy to‘rga bulinadi: Mexnat; o‘qish; o‘yin.
Mehnat - bu moddiy va ma‗naviy boyliklar yaratishga karatilgan faoliyat jarayonidir. Ijtimoiy mexnat jarayonida inson xayvonlar olamidan ajralib chikdi. Mexnat insoniyatning yashashi va rivojlanishi, shuningdek har bir ayrim shaxsning psixik kamol topishi uchun muxim vosita buldi. Inson faoliyatidagi mexnat esa akliy va jismoniy mexnatdan iborat.
O‘qish -- mexnat faoliyatiga tayyorgarlikning o‘ziga xos boskichidir. Faoliyat turi sifatida u o‘ziga xos ijtimoiy boylik xisoblangan bilimlarni egallash, muayyan kunikma va malakalarni xosil qilishga karatilgan. Ukishning mustakil faoliyat turi bo‘lib ajralib chikishi, inson mexnatining tuxtovsiz murakkablashib borishi, foydalanishi uchun chuqur bilim, kunikma va malakalar talab kilinadigan tobora murakkablashib borayotgan ishlab chikarish vositalarining joriy kilinishi natijasida sodir bo‘ladi. Ukish hamisha iroda kuchini, zur berib ishlashni va kuch sarflashni talab etadi.
Inson faoliyatining yana bir turi bo‘lgan uyin -- ana shunday yetakchi faoliyat turi xisoblanadi. Faqat uyinda va uyin orkali bola vokelikni, shu jumladan, kishilarning ijtimoiy munosabatlarini, xulqini, xatti – harakatlarini bilib oladi.
Har qanday faoliyatda bo‘lgani singari, pedagogik faoliyatning ham bir nechta tarkibiy qismlari mavjud. Bular: maqsad, vosita, ob‘ekt, sub‘ekt. Avvalo, pedagogik faoliyat maqsadi o‘ziga hosligi bilan ajralib turadi. Bular quyidagilar:
1. O‘qituvchilik ishi maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya‘ni o‘qituvchi o‘z mehnati yakuniy natijalarini tanlashda erkin emas, uning hatti–harakatlari har tomonlama barkamol shahsni shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Pedagogik faoliyat avlodlar o‘rtasidagi ijtimoiy vorisiylikni amalga oshirish, yoshlarni mavjud ijtimoiy munosabatlar bilan bog‘liq insoniyat ijtimoiy tajribasini egalashdagi tabiiy imkoniyatlarini yuzaga chiqari uchun hizmat qiladi.
Ammo maqsaddan kelib chiqadigan muayyan vazifalarni sharoitga mos ravishda o‘qituvchining o‘zi belgilashi kerak. SHunday qilib, pedagogik faoliyat maqsadi yakuniy natijasiga ko‘ra jamiyat tomonidan belgilanadigan aniq ijtimoiy buyurtma bo‘lib, uning vazifalari muayyan pedagogik vaziyatlarda turlicha belgilanadi. Ana shu holatning o‘ziyoq o‘qituvchidan ijodiy yondoshuvni, maqsadni ko‘ra olish, uni muayyan sharoit bilan taqqoslay olishni talab etadi.
2. O‘qituvchi faoliyati har doim boshqa faoliyat orqali boshqariladiga faoliyatdir. Bu o‘ziga hos meta–faoliyat bo‘lib, o‘quvchilarning faoliyatiga mos etib quriladi. Jaloliddin Rumiyning ustoz sifatidagi faoliyati bilan bog‘liq yuqorida keltirilgan misol ustoz – murabbiyning jazavaga tushish, baqirish bilan emas, balki o‘zini tutish, og‘ir – vazmiylik, kamtarlik va samimiyat, qat‘iyat bilan bergan javobi, tolibning hatosini darhol tushunib etishi va qilmishidan qattiq hijolat bo‘lishiga va majlisni tashlab chiqib kelishgan sabab bo‘ladi. Ilm tolibining bu tutgan yo‘li uning yuksak darajasidagi ongliligini belgilamasada, shu hatti – harakatning o‘ziyoq pedagogik faoliyat maqsadiga tamon birgalikda qo‘yilgan qadamdir. Binobarin, pedagogik faoliyat maqsadining o‘ziga hosligi shundaki, u o‘qituvchining ham, o‘quvchining ham maqsadi bo‘lishi kerak. Meta – faoliyatning mohiyati ana shunda.
3. Boshqa kishi faoliyatni boshqarish shuning uchun ham murakkabki, o‘qituvchining maqsadi tarbiyalanuvchining kelajagiga qaratilgan bo‘ladi. Bu maqsad o‘qituvchi uchun yaqin va tushunarlidir. U ―Sen bilishing, bajara olishing va bajarishing kerak‖, - deya talab qiladi. O‘quvchi esa bugungi kunning quvonchiyu tashvishlari bilan yashaydi, kelajak uning uchun juda yiroq. SH.A.Amonashvilli bu ziddiyatga ―tarbiya fojiasining asosi‖ deb baho beradi. O‘qituvchi ayni zamonda yashab turib kelajakni barpo etadi. Bu juda murakkab vazifa .
Buni chuqur anglagan usta–pedagoglar har doim o‘z faoliyati logikasi o‘quvchi ehtiyojlariga tayanib quradilar. Masalan, SH.A.Amonashvilli o‘z faoliyat dasturini bola dasturiga yaqinlashtirishga intilgan. E.N.Ilina esa doimiy matnlardan foydalanib, sinfdagi vaziyatga ta‘sir o‘tkazishga harakat qiladi.
Demak, pedagogik faoliyat maqsadi o‘qituvchidan jamiyatning ijtimoiy topshirig‘iga nisbatan shahsan qabul qilish; muayyan hatti-haraktlarning maqsad va vazifasiga ijodiy yondoshish; o‘quvchi qiziqishlarini hisobga olish va uni o‘quv faoliyati maqsadi sifatida takomillashtira olishni talab etadi.
8-Seminar Kasb-hunar kolleji o‘qituvchisining innovatsion faoliyati nazariyasi va xususiyatlari.
Reja
1.Kasb-hunar kolleji o‟qituvchisining innovatsion faoliyati nazariyasi va xususiyatlari.
2. Pedagogik qobiliyatlar
3. Innovаtsiya turlari va nazariy asoslari.
1.Kasb-hunar kolleji o‟qituvchisining innovatsion faoliyati nazariyasi va xususiyatlari. 1.Innovаtsiya (inglizchа innovation) - yangilik kiritish, yangilikdir.
А.I. Prigojin innovаtsiya degаndа muаyyan ijtimoiy birlikkа - tаshkilot, аholi, jаmiyat, guruhgа yangi, nisbаtаn turg‗un unsurlаrni kiritib boruvchi mаqsаdgа muvofiq o‗zgаrishlаrni tushunаdi. Bu innovаtor fаoliyatidir.
Pedаgogik innovаtsiya deb o‗quv tаrbiya jаrаyonini vа uning nаtijаlаrini yaхshilаshgа хizmаt qiluvchi yangiliklаr tizimigа аytilаdi.Pedаgogik innovаtsiyalаr tаshаbbuslаr vа yangiliklаr аsosidа tug‗ilib, tа‗lim mаzmunining rivoji uchun istiqbolli bo‗lаdi, shuningdek tа‗lim tizimining rivojigа hаm ijobiy tа‗sir ko‗rsаtаdi.
Innovаtsiya ingilizchа so‘zdаn olingаn bo‘lib yangilik kiritish degаn mа‟noni аnglаtаdi. Innovаtsiya – tizimning ichki tuzilishini o‘zgаrtirish demаkdir.
Innovаtsion jаrаyonlаr hаm stiхiyali, shuningdek, ongli boshqаrilishi mumkin. YAngilik kiritish – bu eng аvvаlo, tаbiiy vа sun‗iy o‗zgаrishlаr jаrаyonini boshqаrish funktsiyasi. SHuning uchun tа‗limdаgi innovаtsion jаrаyon – bu tа‗limdаgi o‗zgаrishlаrni boshqаrish jаrаyoni demаkdir.
Innovаtsiya jаrаyoni bosqichlаri:
Yangi g‗oya tuzilishi yoki yangilik kontseptsiyasini pаydo bo‗lish bosqichlаri.
Iхtiro qilish, ya‗ni yangilik yarаtish bosqichi.
Yarаtilgаn yangilikni аmаliy qo‗llаy bilish bosqichi. Yangilikni keng tаdbiq etish bosqichi.
Muаyyan sohаdа hukmronlik qilish bosqichi. Bu bosqichdа yangilik o‗zining yangiligini yo‗qotаdi, uning sаmаrа berаdigаn muqobili pаydo bo‗lаdi.
Yangi muqobillik аsosidа, аlmаshtirish orqаli yangilikning qo‗llаnish doirаsining qisqаtirish bosqichi.
• O‗qituvchining innovаtsion fаoliyati o‗z ichigа yangilikni tаhlil qilish vа ungа bаho berish, kelgusidаgi hаrаkаtlаrning mаqsаdi vа kontseptsiyasini shаkllаntirish, ushbu rejаni аmаlgа oshirish vа tаhrir qilish, sаmаrаdorlikkа bаho berishni qаmrаb olаdi.
Tа‘lim jаrаyonidа qo‘llаnilаdigаn o‘qitish metodlаridаgi innovаtsiyani quyidаgi metodlаrdа ko‘rishimiz mumkin:
Аktiv metod – bu metod tаlаbа yoshlаrni dаrs jаrаyonidа fаollаshuvigа, mа‗lum bir holаt vа voqelikgа nisbаtаn fikrlаshgа – mulohzа yuritishgа undаydi.
Pаssiv metod – bu metod dаrs jаrаyonidа tаlаbаlаrdа o‗rgаnilаyotgаn mаvzu bo‗yichа bir tomonlаmа tushunchа хosil bo‗lishigа olib kelаdi.
Interаktiv metod – bu metodni mаqsаdi dаrs jаrаyonidа o‗qituvchi vа tаlаbаlаrni birgаlikdаgi fаol hаtti – hаrаkаtlаrigа аsoslаnаdi.
Dаrs shаklidа innovаtsiyani quyidаgi ko‘rinishi mаvjud:
• а) stаndаrt dаrs – dаrs ichidаgi strukturа o‗zgаrmаydi.
• b) nostаndаrt dаrs – dаrs ichidаgi strukturа o‗zgаrаdi.
• v) vertuаl dаrs – ya‗ni mаsofаdаn o‗qitish.
Pedаgogik yangilik o‗z mohiyatigа ko‗rа ommаviy tаjribаlаr mulki bo‗lib qolishi lozim. Pedаgogikа yangilikni dаstlаb аyrim o‗qituvchilаrning fаoliyatigа olib kirilаdi. Keyingi bosqichdа - sinаlgаndаn vа ob‗ektiv bаho olgаndаn so‗ng pedаgogik yangilik ommаviy tаtbiq etishgа tаvsiya etilаdi..
3.O‟qituvchining innovаtsion fаoliyatigа nisbаtаn yondаshuvlаri:
1.Gumаnistik аksiologiya – аksiologiyadа insongа oliy qаdriyat vа ijtimoiy tаrаqqiyotning birdаn-bir mаqsаdi sifаtidа qаrаydi. Innovаtsion fаoliyatgа аksiologik yondаshuv insonning o‗zining yangilik yarаtish jаrаyonigа bаg‗shidа qilishi, uning tomonidаn yarаtilgаn pedаgogik qаdriyatlаr mаjmuаsini аnglаtаdi.
Аkmeologik yondаshuv – аkmeologiya yunonchа oliy nuqtа, o‗tkir, gullаgаn, etuk, eng yaхshi dаvr degаn mа‗nolаrni bildirаdi.Аkmeologiya-insonning etuk аqliy rivojlаnishi, shахsiy hаmdа ijodiy rivojlаnishidа ulkаn muvаffаqiyatgа erishish uchun kerаk bo‗lgаn ob‗ektiv – sub‗ektiv omillаrning teхnologiyalаrini ishlаb chiqаdi.
Kreаtiv yondаshuv – аtаmаsi АQSHdа XX аsrning 60 yillаridа pаydo bo‗ldi. U individning yangi tushunchа yarаtishi vа yangi - yangi ko‗nikmаlаr hosil qilish qobiliyati, hislаtini bildirаdi.
Refleksiv yondаshuv – (lotinchа reflektsiya – ortgа qаytish) sub‗ektning o‗z ichki psiхik tuyg‗u vа holаtlаrini bilish jаrаyoni sifаtidа qаrаlаdi. Innovаtsiyani joriy etish jаrаyoni
Inkor etish
Qаrshilik
3. Kengаytirish
4. Аn‗аnаviylаshtirish
Innovаtsion fаoliyatdа eng muhim mаsаlаlаrdаn biri-o‗qituvchi shахsidir.
O‗qituvchi-novаtor sermаhsul ijodiy shахs bo‗lishi, kreаtivlikni, keng qаmrovli qiziqish vа mаshg‗ullikni, ichki dunyosi boy, pedаgogik yangiliklаrgа o‗ch
bo‗lishi lozim.
O‗qituvchining komumnikativ ko‗nikmasi: o‗zini namoyon qila bilish, nutq vositasi hamda so‗zsiz holatda inson ruhiyatini tushuna olish.
2.Pedagogik qobiliyat
O‗qituvchining faoliyatida eng muhim narsa – bu uning nutqi va o‗quvchilar bilan muloqatidir. Nutq - bu og`zaki kommunikatsiya, ya`ni til yordamida munosabat qilish jarayoni demakdir. Ijtimoiy tajribada biron – bir mohiyatni anglatadigan so‗zlar og`zaki kommunikatsiya vositasi hisoblanadi. So‗zlar eshittirib yoki ovoz chiqarmasdan aytilishi, yozib qo‗yilishi yoki kar – soqov kishilarda biron - bir mohiyatga ega bo‗lgan imo - ishoralar bilan almashtirilishi mumkin.Odamlar o‗rtasidagi munosabatni telegraf orqali axborot berishga o‗xshatish mumkin emas. Odamlar munosabatiga aloqa bog`lovchilarning his - hayajoni ham qonuniy ravishda jalb etilgan bo‗ladi. U kommunikatsiyaning mazmuni hisoblanishi narsaga ham, munosabatga kirishganlarga nisbatan ham taalluqli bu his- hayajonli munosabatda o‗zgacha nutqsiz kommunikatsiya tarkib topadi. Nutqsiz kommunikatsiya vositalariga qo‗l, barmoq va yuz harakatlari, imo - ishora, ohang, pauza, tark - tarovat, kulgu, ko‗z yosh qilish va shu kabilar kiradiki, bular og`zaki kommunikatsiya vositalari – so‗zlarni to‗ldiruvchi va kuchaytiruvchi, ba`zan esa o‗rnini bosuvchi belgilar sistemasini hosil qiladi
Perseptiv qobiliyat: tashqi olamni va muhitni sezish, idrok etish, ya'ni kuzatuvchanlik muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchining shijoati natijasida rivojlanadi, takomillashadi. O‘qituvchi o‘quvchining psixologiyasini, psixik holatini o‘ziga singdirib idrok etadi, sinf jamoasining holatiga pedagogik vaziyatiga odilona baho beradi.
Empatik qobiliyat: bolalarga bo‘lgan muxabbatdan kelib chiqadigan
o‘quvchilarning his-tuyg‘usini, psixologik holatlarini qalbdan his etish, tushunish, idrok etish, ularga achinish xususiyatlaridir.
Ta'lim jarayonini muqobillashtirish qobiliyati: o‘qituvchi o‘z bilimini o‘quvchi ongi va tafakkuriga kam kuch sarflash evaziga yetkaza olishi, ta'lim va tarbiyada belgilangan muddatda maqsadga erishish qobiliyatidir.
Didaktik qobiliyat: o‘quvchilar bilan muloqot qilishda, pedagogikaning ta'lim va tarbiyaviy qonuniyatlarini hamda metodlarini chuqur o‘zlashtirgan holda samarali dars berish qobiliyatidir.
Tashkilotchilik qobiliyati: pedagogik qobiliyatning tarkibiy qismidir. U sinf o‘quvchilarining o‘qituvchi tomonidan turli jamoat ishlariga, to‘garaklarga jalb qila olishida, sinf jamoasining har bir o‘quvchiga faol vaziyatni ta'minlab berishida namoyon bo‘ladi.
Konstruktiv qobiliyat: o‘qituvchining o‘quv–tarbiyaviy faoliyatni puxta rejalashtirishi asosida yuzaga keladigan kasbiy pedagogik vaziyat bosqichlarini oldindan ko‘ra olishi.
Bilish qobiliyati: o‘qituvchining o‘z fanini va boshqa fanlarni chuqur bilishida, o‘zlashtirishi va amaliyotda namoyon etishi.
Anglash (tushunish) qobiliyati: o‘qituvchining ziyrakligi va uddaburonligi, voqyea va hodisalarni chuqur idrok etib, ularga adolatli munosabatda bo‘lishi.
Pedagogik qobiliyatlarning tayanch xususiyatlari kuzatuvchanlik – ko‘ra bilish ko‘nikmasidir. Bu – individual narsaning o‘ziga xos tomonini, ijodiy faoliyat uchun boshlang‘ich materialni ko‘ra bilishi demakdir. Rassomning kuzatuvchanligi, tabiatshunos olimning kuzatuvchanligidan farq qilishi o‘z-o‘zidan ravshan. Ularning kuzatuvchanligi turlicha yo‘nalishda bo‘lganligi sababli, har biri o‘z tafakkuri va dunyoqarashiga ega. O‘qituvchining kuzatuvchanligi o‘quvchilar jamoasini ta'lim
Qobiliyatning yetakchi xususiyati ijodiy tasavvur qilishdir. Bu xususiyat faqat rassomga, matematika o‘qituvchisiga, adabiyotshunosga xos bo‘lmasdan, balki aynan barcha fan o‘qituvchilariga ham tegishli.
Pedagogik qobiliyatlar tizimiga kiradigan yordamchi xususiyatlar va hislatlar quyidagilardan iborat:
aql–idrokning muayyan turlari, hozirjavoblik; kamchiliklarga tanqidiy
e'tibor, sobitqadamlik; o‘qituvchining nutqi: notiqlik san'ati, so‘z boyligining teranligi;
aktyorlik xususiyati: mimika va pantomimika, xayoliy fantaziya ishlata olish,
ruhiy hissiyotni jilovlay olish.
pedagogik takt va pedagogik nazokatga ega bo‘lish.
3. Innovаtsiya turlari va nazariy asoslari.
1.Innovаtsiya (inglizchа innovation) - yangilik kiritish, yangilikdir.
А.I. Prigojin innovаtsiya degаndа muаyyan ijtimoiy birlikkа - tаshkilot, аholi, jаmiyat, guruhgа yangi, nisbаtаn turg‗un unsurlаrni kiritib boruvchi mаqsаdgа muvofiq o‗zgаrishlаrni tushunаdi. Bu innovаtor fаoliyatidir.
Pedаgogik innovаtsiya deb o‗quv tаrbiya jаrаyonini vа uning nаtijаlаrini yaхshilаshgа хizmаt qiluvchi yangiliklаr tizimigа аytilаdi.Pedаgogik innovаtsiyalаr tаshаbbuslаr vа yangiliklаr аsosidа tug‗ilib, tа‗lim mаzmunining rivoji uchun istiqbolli bo‗lаdi, shuningdek tа‗lim tizimining rivojigа hаm ijobiy tа‗sir ko‗rsаtаdi. Innovаtsiya ingilizchа so‘zdаn olingаn bo‘lib yangilik kiritish degаn mа‟noni аnglаtаdi. Innovаtsiya – tizimning ichki tuzilishini o‘zgаrtirish demаkdir.
Innovаtsion jаrаyonlаr hаm stiхiyali, shuningdek, ongli boshqаrilishi mumkin. YAngilik kiritish – bu eng аvvаlo, tаbiiy vа sun‗iy o‗zgаrishlаr jаrаyonini boshqаrish funktsiyasi. SHuning uchun tа‗limdаgi innovаtsion jаrаyon – bu tа‗limdаgi o‗zgаrishlаrni boshqаrish jаrаyoni demаkdir.
Innovаtsiya jаrаyoni bosqichlаri:
Yangi g‗oya tuzilishi yoki yangilik kontseptsiyasini pаydo bo‗lish bosqichlаri.
Iхtiro qilish, ya‗ni yangilik yarаtish bosqichi.
Yarаtilgаn yangilikni аmаliy qo‗llаy bilish bosqichi. Yangilikni keng tаdbiq etish bosqichi.
Muаyyan sohаdа hukmronlik qilish bosqichi. Bu bosqichdа yangilik o‗zining yangiligini yo‗qotаdi, uning sаmаrа berаdigаn muqobili pаydo bo‗lаdi.
Yangi muqobillik аsosidа, аlmаshtirish orqаli yangilikning qo‗llаnish doirаsining qisqаtirish bosqichi.
• O‗qituvchining innovаtsion fаoliyati o‗z ichigа yangilikni tаhlil qilish vа ungа bаho berish, kelgusidаgi hаrаkаtlаrning mаqsаdi vа kontseptsiyasini shаkllаntirish, ushbu rejаni аmаlgа oshirish vа tаhrir qilish, sаmаrаdorlikkа bаho berishni qаmrаb olаdi.
Tа‘lim jаrаyonidа qo‘llаnilаdigаn o‘qitish metodlаridаgi innovаtsiyani quyidаgi metodlаrdа ko‘rishimiz mumkin:
Аktiv metod – bu metod tаlаbа yoshlаrni dаrs jаrаyonidа fаollаshuvigа, mа‗lum bir holаt vа voqelikgа nisbаtаn fikrlаshgа – mulohzа yuritishgа undаydi.
Pаssiv metod – bu metod dаrs jаrаyonidа tаlаbаlаrdа o‗rgаnilаyotgаn mаvzu bo‗yichа bir tomonlаmа tushunchа хosil bo‗lishigа olib kelаdi.
Interаktiv metod – bu metodni mаqsаdi dаrs jаrаyonidа o‗qituvchi vа tаlаbаlаrni birgаlikdаgi fаol hаtti – hаrаkаtlаrigа аsoslаnаdi.
Dаrs shаklidа innovаtsiyani quyidаgi ko‘rinishi mаvjud:
• а) stаndаrt dаrs – dаrs ichidаgi strukturа o‗zgаrmаydi.
• b) nostаndаrt dаrs – dаrs ichidаgi strukturа o‗zgаrаdi.
• v) vertuаl dаrs – ya‗ni mаsofаdаn o‗qitish.
Pedаgogik yangilik o‗z mohiyatigа ko‗rа ommаviy tаjribаlаr mulki bo‗lib qolishi lozim. Pedаgogikа yangilikni dаstlаb аyrim o‗qituvchilаrning fаoliyatigа olib kirilаdi. Keyingi bosqichdа - sinаlgаndаn vа ob‗ektiv bаho olgаndаn so‗ng pedаgogik yangilik ommаviy tаtbiq etishgа tаvsiya etilаdi..
3.O‟qituvchining innovаtsion fаoliyatigа nisbаtаn yondаshuvlаri:
1.Gumаnistik аksiologiya – аksiologiyadа insongа oliy qаdriyat vа ijtimoiy tаrаqqiyotning birdаn-bir mаqsаdi sifаtidа qаrаydi. Innovаtsion fаoliyatgа аksiologik yondаshuv insonning o‗zining yangilik yarаtish jаrаyonigа bаg‗shidа qilishi, uning tomonidаn yarаtilgаn pedаgogik qаdriyatlаr mаjmuаsini аnglаtаdi.
Аkmeologik yondаshuv – аkmeologiya yunonchа oliy nuqtа, o‗tkir, gullаgаn, etuk, eng yaхshi dаvr degаn mа‗nolаrni bildirаdi.Аkmeologiya-insonning etuk аqliy rivojlаnishi, shахsiy hаmdа ijodiy rivojlаnishidа ulkаn muvаffаqiyatgа erishish uchun kerаk bo‗lgаn ob‗ektiv – sub‗ektiv omillаrning teхnologiyalаrini ishlаb chiqаdi.
Kreаtiv yondаshuv – аtаmаsi АQSHdа XX аsrning 60 yillаridа pаydo bo‗ldi. U individning yangi tushunchа yarаtishi vа yangi - yangi ko‗nikmаlаr hosil qilish qobiliyati, hislаtini bildirаdi.
Refleksiv yondаshuv – (lotinchа reflektsiya – ortgа qаytish) sub‗ektning o‗z ichki psiхik tuyg‗u vа holаtlаrini bilish jаrаyoni sifаtidа qаrаlаdi. Innovаtsiyani joriy etish jаrаyoni
Inkor etish
Qаrshilik
3. Kengаytirish
4. Аn‗аnаviylаshtirish
T- SXEMA «Test nazorati»
|
YUtug‗i |
Kamchiligi
|
|
Vatqni tejalishi |
Nutqning rivojlanmasligi |
|
Frontal holda ish olib borish imkoni |
Muloqatni yo‗qligi. |
|
|
|
|
Mantiqiy fikrni rivojlantirish. |
Hamkorlikda fao-liyatning yo‗qligi |
|
|
Pedagogik munosabatning yo‗qligi |
|
|
|
|
|
|
13 -ilova
«Nima uchun?» texnikasining sxemadagi ko„rinishi
«Nima uchun?» sxemasini tuzish qoidalari
1.Qanday piktogrammadan foydalanishni o‗zingiz hal etasiz.
2.Mulohazalarning sxematik ko‗rinishi qanday bo‗lishini o‗zingiz hal etasiz. 3.Har bir strelka fikr yo‗nalishini ko‗rsatishi lozim.
9 -seminar Pedagog mehnatini tashkil etishning ilmiy asoslari.
Reja
1.Pedagogik mehnat maqsadi.
2. Pedagog mehnatini tashkil etishning mohiyati.
3. O‗qituvchining majburiyatlari.
Pedagogik mehnat maqsadi - har tomonlama etuk bo'lgan komil insonni tarbiyalash. Pedagogik mehnat natajasi o'quvchilarning musgaqil ishlay olishi, darslarda o'z fikrini bildira olishi, isbotlay olishi, taxlil qila olishidir.
Pedagogik mehnatning mohiyati, o‟ziga xosligi shundaki:
a) ikki tomonlama ta'sir etishi;
b) faqat bir o'quvchi bilan emas, jamoa bilan ishlashi;
c) o'quvchi va o‘qituvchining birgalikdagi faoliyatidir.
Qonuniyat va tamoyillarning bajarilishi o'qituvchi mehnatining yo'nalishiga bog‟liq:
1. Ish tajribasi;
2. O'rganish va tushuntirish tajribasi;
3. Ishlash uchun sharoitning yaratilishi va ish joyining jihozi.
1-yo'nalish. O‟qituvchi kasbiga oidlari:
• o'z ishiga, kasbiga oid chuqur bilimlarni egallash;
• davlat tomonidan qabul qilingan hujjatlar, qonunlarni bilish;
• pedagogika, psixologiya va xususiy metodikani o'rganish;
• bolalar jamoasi va shaxsi haqidagi bilimlarni o'rganish; ilg‘or tajribani o'rganish va o'z ishida tadbiq etish; o‘z ustida ishlash va o'z-o'zini tarbiyalash. 2-yo'nalish. O‟z mahorat elementlarini hosil qilish:
• o‘z ishiga kerakli bo'lgan va pedagogik mahorat va texnikani oshirishdagi ko'nikma va malakalarni egallash;
• o'z kuchi va qobiliyatinn to'g‘ri ishlata olishi; o'z vaqtida kerakli va to'g‘ri qaror qabul qilish. 3-yo'nalish:
• ishlash sharoiti va jamoadagi ma'naviy holat;
• jamoadagi psixologik holat;
• ijodiy yondashuv; insonparvarlik; rag‘batlantirish;
• gigiena qoidalariga rioya qilish;
• kunni to'g‘ri tashkil etish.
4-yo‟nalish. O'qituvchining o'z mehnatini ilmiy asosda tashkil etish uchun unda ma'lum darajada pedagogik fazilatlar bo'lishi kerak:
• kim bilan ishlayotganini aniq bilishi uchun ular hayoti haqida to'liq ma'lumotga ega bo'lish;
• o'z xohish va maqsadini aniq bilish;
• o'z oldiga vazifa qo'ya olish;
• kerakli mazmun, shakl, metodlarni tanlay olish;
• har ishning holatini tahlil qila olish;
• metodik qo'llanmalarni o'rganish va ularni to'play olish; vaqtni to'g‘ri taqsimlash.
Pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etishda o'qituvchiniig kun tartibi va ish joyi muhim rol o'ynaydi. O'qituvchi o'zi uchun eng optimal, yuqori unum beradigai kun tartibini topa olishi kerak. Pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etishga qo'yiladigan talablarni I. P. Radchenko, R. Rasulova (Tashauzlik olima) tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning tavsiyasiga ko'ra pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etishning muhim talablari bu:
• asosiy ishlarni rejalashtirish, faolligini uyushtirish;
• unda qatnashayotganlarning kuchini yagona maqsadga bo'ysundirish;
• rag‘batlantirish;
• operativ nazoratni hisobga olish.
Ishni rejalashtirishdagi asosiy masala uyushtiriladigan barcha faoliyat turlarini unda qatnashayotgan jamoa a'zolarini umumiy pedagogik maqsadga bo'ysundirishni ko'zda tutadi, bunda yaqin, o'rta, uzoq maqsadlarni inobatga olish ko'zda tutiladi.
Shunday qilib, o'qituvchining kun tartibi uning faoliyati va hayotini tartibga soluvchi asbobdir. U yo'q joyda mehnat unumi ham past bo'ladi, salomatlik yo'qolib boradi. Natijada o'qituvchi sarf qilgan kuchini qayta tiklay olmaydi, ish qobiliyati yo'qoladi, oqibatda sifati kasayadi, Demak, ilmiy asoslangan kun tartibi o'qituvchilarning o'z mehnatini almiy tashkil etish vazifasini hal etishga qo'yilgan qadam bo'ladi. Pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etish shartlaridan yana biri ish o'rnini tartibga solish va mehnat sharoitini tashkil etishdir. O'qituvchining ish joyi ish jarayonining bir qismi bo'lib, mehnat unumining yuqori bo'lishiga ta'sir etadi. O'qituvchining ish joyi, xususiyati, pedagogik mehnatning mazmuni va xususiyati bilan belgalanadi.
Mehnat sharoiti tushunchasi kompleks tushuncha. Mehnatni ilmiy tashkil etish tajribasida mehnat sharoiti deganda insonning mehnat qilayotgan joyi, konkret vaziyat ko'zda tutiladi. Yana unga psixofiziologik, ijtimoiy, psixologik va gigienik omillar ham ta'sir etadi.
2. Pedagog mehnatini tashkil etishning mohiyati
Mehnatni ilmiy tashkil etish - bu faoliyatni ichki va tashqi tomondan tartibga keltirish va yo‗naltirish demakdir. U o‗z navbatida quyidagi qonuniyatlarga asoslanadi:
- vaqtdan unumli foydalanish va uni maqsadli tejash;
- mehnat va dam olishni unumli tashkil etish va foydalanish;
- mehnat jarayonida ishtirokchilarning sog‗ligi va kamoloti haqida g‗amxo‗rlik
qilish;
Shuningdek mehnatni ilmiy tashkil etish prinsiplarga egaki, ularni quyidagicha guruhlashtirish mumkin: Pedagogik mehnatning mohiyati, o‟ziga xosligi shundaki:
d) ikki tomonlama ta'sir etishi;
e) faqat bir o'quvchi bilan emas, jamoa bilan ishlashi;
f) o'quvchi va o‘qituvchining birgalikdagi faoliyatidir.
I. Faoliyatni tashkil etish prinsipi:
- faoliyat maqsadi va vazifalarini aniqlash, belgilash;
- faoliyatning maqsadga muvofiq shakl va usullarini tanlash; - rejalashtirish;
- normalash(me‘yorlash).
II. Uyushtirish o„lchovlari prinsipi:
- hisob- kitob; - nazorat;
- istiqbolni ko‗zlash;
III. Umum tashkiliy belgilash prinsipi:
- natija;
- umumlashtirish; - rag‗batlantirish;
Mehnatni ilmiy tashkil etishning mazkur qonuniyat va prinsiplari o‗z navbatida pedagogik faoliyatga ham ta‘luqlidir.
Pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etish fan va texnika taraqqiyotining obyektiv ehtiyojlari bilan bog‗liqdir. Chunki, pedagogik faoliyat bilan shug‗ullanuvchilar ijtimoiy voqelik bilan hamnafas bo‗lib, har bir yangilik, o‗zgarishlar bilan yaqindan tanishib borishlari, amaliyotga ularni tadbiq etib boradilar.
Pedagogik mehnat o‗z navbatida ikki tomonlama, ya‘ni o‗qituvchi va o‗quvchilar faoliyatini o‗z ichiga oladi. Bundan tashqari mehnatning bu turi aniq vaqt birligi bilan chegaralanmaydi ham. Demak, o‗qituvchi faqatgina dars davomidagina mehnat qilib qolmasdan, balki darsdan tashqari vaqtlarda, dam olish daqiqalarida faoliyatini davom ettiradilar.
Hozirgi zamon maktablarida o‗qituvchi mehnatini ilmiy tashkil etish o‗ta muhimdir. Chunki, undan ko‗zlanadigan maqsad maktablardagi o‗quv – tarbiya jarayonini yanada takomillashtirishdan iborat. U o‗z navbatida quyidagi omillarga egadir:
- o‗qituvchining ijodkorligi, taraqqiyot darajasi; - pedagogik mahoratni takomillashtiri; - o‗z stida ishlash va malakasini oshirish; - maktabning moddiy – texnik ta‘minoti;
- pedagogik mehnatni rag‗batlantirilishi;
- mehnatni va dam olishni to‗g‗ri uyushtirish (rejalashtirish, tartiblash).
Bu o‗rinda shuni ham ta‘kidlab o‗tish lozimki, har bir o‗qituvchi pedagogik mehnatini ilmiy tashkil etish bo‗yicha quyidagilarni bilishlari zarur:
- pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etishlishi nazariyasi va amliyoti muammosining dolzarbligi;
- pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etishning hozirgi kundagi darajasi; - pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etishning kelajakdagi istiqboli.
Pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etishda tomonlar, xususan o‗qituvchi va maktab ma‘muriyatining majburiyatlari ham muhim o‗rin tutadi.
3. O„qituvchining majburiyatlari: O‗qituvchining majburiyatlari:
- har bir dars va tarbiyaviy tadbirga puxta tayyorlanish;
- ish tartibiga qat‘iy rioya qilish;
- me‘yoriy xujjatlarni o‗z vaqtida yuritish;
- maktabdagi har bir tadbirlarga o‗z vaqtida qatnashish; - texnika vositalari, ko‗rgazmalardan unumli foydalanish; - ma‘muriyatning topshiriqlarini vaqtida bajarilishi.
Ma‘muriyatning majburiyatlari:
- o‗quv xonalarini zaruriy vositalar bilan ta‘minlash;
- mashg‗ulotlarni jadval asosida o‗tilishligini ta‘minlash;
- topshiriqlarning aniqligi;
- dam olishni uyushtirish;
- o‗qituvchilarning o‗z ustida ishlashlariga sharoit yaratish; - pedagogik faoliyatni rag‗batlantirish.
Ma‘lumki, pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etish har bir o‗qituvchidan o‗z o‗z shaxsiy mehnatini ta‘minlashga ham ega bo‗lishni taqozo etadi. Shaxsiy mehnat o‗qituvchining asosan maktabdagi faoliyatidan keyingi mehnat turi bo‗lib, unga uy yumushlari (dam, olish, madaniy xordiq, bolalar tarbiyasi, tamorqadagi ishlar kabi) kiradi. Shuni ham ta‘kidlab o‗tish joizki, shaxsiy mehnatni to‗g‗ri tashkil etilmasligi o‗z navbatida pedagogik faoliyatda muvafaqqiyatsizlikni yuzaga keltiradi.
Bu o‗rinda aytib o‗tish kerakki, shaxsiy mehnat ham o‗z me‘yorida bo‗lmog‗i kerak. Me‘yorga ega bo‗lmagan yoki unga amal qilmaslik har qanday kishida charchash, toliqishga olib keladi. Ayniqsa, pedagogik faoliyat bilan shug‗ullanuvchi kishilar bu masalaga alohida ahamiyat berishlari zarur. Chunki, pedagogik faoliyat aqliy zo‗r berishni talab etadi. Aqliy yoki jismoniy jihatdan toliqqan o‗qituvchi dars jarayonida o‗zini xorg‗in his qiladi. Natijada darsni shunchaki xolatda tashkil qiladi. Buni esa kechirib bo‗lmaydigan xol hisoblanadi.
Vaxolanki, dars jarayoni har bir o‗qituvchidan teran fikrlash, dars mavzusida ilgari surilgan g‗oya mazmuni, qo‗yilayotgan muammoning yechimini aniqlashda faoliyat ko‗rsatmog‗i lozim. Shunday ekan, o‗qituvchi ma‘lum muddat davomida dam olishi, kelgusi kundagi pedagogik faoliyat uchun kuch ham to‗plamog‗i zarur.
Kitob bilan ishlash pedagogik faoliyatda muhim o‗rin tutadi. Darhaqiqat, tajribali o‗qituvchi har bir darsga tayyorgarlik ko‗rar ekan, faqatgina darslikning o‗zi bilangina kifoyalanmasdan, balki mashg‗ulot materialining mazmunini boyitish, o‗quvchilarga keng tushuncha, ma‘lumotlar berish maqsadida ilmiy, ilmiy-ommabop kitoblarni ham mutoala qiladilar. O‗z – o‗zidan ravshanki, bunday o‗vqituvchilarning har bir dars mazmunli, qiziqarli bo‗lib, undan o‗quvchilarda qoniqish hissi paydo bo‗ladi. Qo‗shimcha manbalar ustida ishlash esa bir muncha vaqtni talab etadi. Kitob bilan ishlash texnikasiga ega bo‗lish ortiqcha vaqt sarflanishining oldini olishga qo‗l keladi. Kitob bilan ishlash texnikasi – tegishli kitobni tanlash, ularning bibliografiyasini tuzishni taqazo etadi. Bibliografiyani quyidagicha shaklda tuzilishi maqsadga muvofiq bo‗ladi.
|
№ |
Kitobning nomi |
Muallifning ismi familiyasi |
Nashriyotning nomi, nashr yili |
Qisqacha mazmuni |
|
|
|
|
|
|
Pedagogik faoliyat jaryonida o‗qituvchi har bir dars mashg‗uloti uchun ishlanma, ko‗rgazmali qurol, tarqatma materiallar, biluv topshiriqlari, shuningdek yozma ishlarni ham tekshirish va baholash, maktabdagi darsdan tashqari turli tadbirlarda ishtirok etish, bo‗sh o‗zlashtiruvchi, tarbiyaga muxtoj bo‗lgan o‗quvchilar bilan ishlash kabilar bilan ham shug‗ullanadi. Pedagogik mehnatning ilmiy tashkil etilishi esa yuqoridagi ishlarning tartiblanishiga, belgilangan vaqtda amalga oshirilishiga va nihoyat o‗qituvchining vaqt byudjetini oqilona taqsimlashga imkoniyat tug‗diradi. O'qituvchi mehnatini nazorat qilish va xisobga olishning muntazamliligi, izchilligi quyidagilardan tashkil topadi:
• o'quv materiallari va tarbiyaviy tadbirlarga tayyorarlikda o'z-o'zini nazorat qilish;
• darsdan tashqari vaqtlarda ta'lim-tarbiyani nazorat qilish va o'z-o'zini kuzatish;
• o'qituvchining darsdan tashqari vaqtda nazorat qilish;
• ota-onalar va jamoatchilik bilan bajariladigan ishlarni nazorat qilish; o'z ustida ishlashni nazorat qilish.
Mehnat shaxsning bir maqsadga yo'naltirilgan ijtimoiy-foydali faoliyati
bo‟lib, u aqliy, jismoiiy kuch, zo'r g‟ayratni talab etadi. Mehnatni ilmiy asosda tashkil etish tamoyillari:
1. Rejalashtirish. 2. Tashkil etish
3. Boshqarish.
4. Nazorat qilish.
O‘qituvchi mehnati - ijodiy kasblar turiga kiradi. Chunki shu mehnat orqali har tomonlama etuk bo'lgan komil insonni tarbiyalaydi. Pedagogik mehnat predmeti – tirik shaxs.
“B-B-B” METODI
|
O„YINLI TEXNOLOGIYA FUNKSIYALARI |
BILAMAN |
BILISHNI XOXLAYMAN |
BILIB OLDIM |
|
Maftunkorlik |
|
|
|
|
Kommunikativlik |
|
|
|
|
O‗z imkoniyatlarini amalga oshirish |
|
|
|
|
Davolovchilik |
|
|
|
|
Tashxis |
|
|
|
|
Millatlaroaro muloqot |
|
|
|
|
Ijtimoiylashuv |
|
|
|
16-ilova
«REZYUME» texnologiyasi
|
|
|
Imitatsion o„yinlar
|
|
|
|
tashkil etishda engilligi |
|
tashkil etishda qiyinchiligi |
|
ü ü ü |
|
|
ü ü ü |
|
Rezyume:
|
|
|
|
|
|
Operatsion yoki voqeiy o„yinlar |
|
|
|
tashkil etishda engilligi |
tashkil etishda qiyinchiligi |
|
ü ü ü |
|
ü ü ü |
|
Rezyume:
|
|
|
|
|
|
|
Rolli o„yinlari |
|
|
|
|
|
afzalligi |
|
|
|
|
kamchiligi |
|
ü ü ü |
|
|
|
ü ü ü |
|
|
|
Rezyume:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tadbirkorlik o„yinlari |
|
|
|
tashkil etishda engilligi |
|
tashkil etishda qiyinchiligi |
|
ü ü ü |
|
|
ü ü ü |
|
Rezyume:
|
|
|
|
Savollarga javob yozing
1.Mehnatni ilmiy tashkil etish deganda nimani tushunasiz?
2.Pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etishning o‗ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat
3.O‗qituvchining majburiyatlariga nimalar kiradi.
“MUAMMOLI VAZIYAT” metodi asosida ta‟lim jarayonini tashkil etish bosqichlari:
O‗qituvchi: 1. Texnologiyani o‗tkazish yo‗llarini tushuntiradi va tarqatma materiallar tarqatadi.
2. Muammoli vaziyatning foydali va muammoli tomonlari ko‗rib chiqiladi.
3. Haqiqiy muammo tanlab olinib va o‗qituvchi ko‗rsatmasi bilan kichik guruhlarga bo‗linishlari iltimos qilinadi.
4. Har bir guruhga ma‘lum bir muammoni belgilab beradi.
5. Guruhlar o‗z fikrlarini yozma ravishda bayon etishlari uqtiriladi, himoyaga chiqishlari tashkillashtiriladi. 6. O‗qituvchi fikr mulohazalarni taxlil etadi, natijani belgilaydi. Talaba: 1. Texnologiyani o‗tkazish yo‗llarini tushunib oladi.
2.Muammoli vaziyatning foydali va muammoli tomonlarini tahlil etadi.
3. Haqiqiy muammo tanlab olinib va o‗qituvchi ko‗rsatmasi bilan kichik guruhlarga bo‗linadilar.
4. Har bir guruhga ma‘lum bir muammoni tanlab oladi.
5. Guruhlar o‗z fikrlarini yozma ravishda bayon etadilar va himoyaga chiqadilar. 6. Fikr mulohazalarni tahlil etadilar va natijani qo‗lga kiritadilar.
Kutiladigan natija: Talabalar texnologiyani amaliyotga tadbir etishni o‗rganadilar.
19-ilova
«KEYS-STADI» TUZISH BO„YICHA TALABALARGA USLUBIY KO„RSATMALAR
|
ish bosqichlari |
maslahat va tavsiyanomalar
|
|
keys va uning axborot ta‘minoti bilan tanishish |
|
|
muammoli topshiriqlar bilan tanishish |
|
|
muammoli topshiriqni tahlil etish |
|
|
muammoli topshiriqlarni echish usul va vositalarini tanlash hamda asoslash |
|
20-ilova
|
|
muammoni kelib chiqish sabablari
|
muammoni echish yo‘llari va pedagogning harakatlari
|
|
|
ü o‗qishga qiziqmasligi; ü ish yoqmasligi; ü bu talabaga e‘tiborning kamligi; ü o‗qituvchi talabani darsga jalb qila olmasligi.
|
ü individual yondashuv; ü ota-onalar bilan suhbat; ü boshqa fan o‗qituvchilari bilan suhbat; ü o‗qituvchining refleksiv qobiliyatini rivojlantirish; ü o‗qituvchining ijodiy faoliyatini rivojlantirish.
|
ILOVALAR
1- ilova
TA‟LIM USULLARI
Ta‟lim berish usuli – belgilangan ta‘lim berish maqsadiga erishish bo‗yicha ta‘lim beruvchi va ta‘lim oluvchilar o‗zaro faoliyatini tartibli tashkil etish yo‗lidir.
Usul (metod) – yunoncha so‗zdan olingan bo‗lib, ―Metodos‖ – biror narsaga yo‗l ma‘nosini anglatadi. Ta‘lim berish usuli, ta‘limiy maqsadni amalga oshirish bo‗yicha ta‘lim beruvchi va ta‘lim oluvchi bilan hamkorlik faoliyatining murakkab jarayonining asosi hisoblanadi. Usullar: ushbu ta‘lim berish davridan chiqqanda ta‘lim oluvchi bilishi, uddalashi va qadrlashi lozim bo‗lgan ko‗zlanayotgan erishishni ta‘minlaydi.
- Usullarni tanlashni asosiy qoidasi – turlicha emas ta‘lim berish maqsadiga mos kelish. Usullarga qo‗yiladigan asosiy talab – natija beradigan, faqat bittasini qo‗llash.
- Usulning asosiy natijaviyligining mezoni – belgilangan vazifani hal etish uchun uni qo‗llashning mosligi va tejamkorligi.
- Ta‘lim texnologiyasini loyihalashda usulni ongli tanlash, ularni har birining imkoniyatlarini ko‗ra bilishi kerak.
Yaxshi yoki yomon usullar mavjud emas. Usulning natijaviyligini bajarilgan yoki bajarilmagan vazifa bo‗yicha xulosa chiqarish mumkin.
Qanday qilib, keng tarqalgan usullar, jumladan aqliy hujum yoki guruhli munozarani natijaviyligini o‗quv mashg‗ulotida echiladigan topshiriqlar bilan bog‗liqsiz, yoki aniq amaliy vaziyatni tahlil qilish va echish (keys-stadi) usulini natijaviyligini, ushbu usul qo‗llanayotgan o‗quv mashg‗ulotining maqsad va vazifalaridan uzilishda oldindan baholash mumkin.
Tajribalarning ko‗rsatishicha, usulning asosiy natijaviylik mezonlari quyidagilar:
- belgilangan vazifalarni hal etish uchun uni qo‗llashning mosligi: uni qo‗llashda soddalik va osonlik:
- nafaqat eng yaxshi natijalarni ta‘minlashi, balki ularga erishishning yuqori ishonchliligini ta‘minlay olishi.
Muammoli vazifalar usuli
Muammoli vazifalar usuli – talabalarga muammoli vaziyatlarni va ularning bilish faoliyatini tashkil etishga asoslangan usuldir. U aniq vaziyatlarni tahlil qilish, baholash va keyinchalik qaror qabul qilishdan iborat. Bu usulning asosiy vazifalari:
- o‗rgatuvchi: bilimlarni aktuallashtirishga asoslangan;
- rivojlantiruvchi: tahliliy tafakkurni, alohida faktlar orqasidagi hodisa va qonuniylikni ko‗ra bilishni shakllantirish;
- tarbiyalovchi: kommunikativ ko‗nikmalarni shakllantirish.
Individual (amaliy) usul
Individual usul laboratoriya usulidan shunisi bilan farq qiladiki, unda ko‗pincha, talabalar faoliyatida olingan bilimlarni amaliy vazifani echishga qaratadilar. Nazariyotni amalda tatbiq qila bilish birinchi o‗ringa chiqadi. Ushbu usul bilimni, mahoratni chuqurlashtirish vazifasini bajaradi, shuningdek, o‗rganish faoliyatini kuchaytirishni ta‘minlaydi. Amaliy usul talabalarni vazifalarni vijdonan bajarishga, mehnat jarayonini puxta tashkil etishga boshqa usullardan ko‗ra ko‗proq ko‗maklashadi.
Munozara (muhokama) usuli
Munozara-faol ta‘lim usuli bo‗lib, muhokama, ma‘lum muammo bo‗yicha fikr almashuv ko‗rinishida o‗tadi.
Munozara barcha vazifalarni bajaradi. Mazkur usuldan quyidagi maqsadlar uchun foydalanamiz:
- yangi bilimlarni shakllantirish;
- talabalarda u yoki bu savollarni chuqur o‗ylab ko‗rish, tub ma‘nosini tushunib etishga motivatsiyani ta‘minlash;
- talabalarga dalil va dalilga asoslangan xulosa orasidagi farqni tushunib etishni o‗rgatish;
- kommunikativ ko‗nikmalarni shakllantirish;
- erkin munozaralarga kirishib ketishni ta‘minlash; nutq madaniyatini rivojlantirish; mantiqan fikrlashga o‗rgatish va h.k.
Ko‗p hollarda amaliy mashg‗ulotlari orasida o‗qituvchi monologlari bilan bo‗linadigan talabalar monologlari shaklida o‗tadi, qolgan talabalar esa shu paytda zerikib o‗tiradilar. SHuning uchun darsda «munozara usuli»ni qo‗llash barcha talabalarning faolligini oshirib, zerikishlariga yo‗l qo‗ymaydi.
«Munozara»ni o„tkazish
1. O‗qituvchi munozara mavzusini tanlaydi va talabalarni taklif qiladi.
2. O‗qituvchi talabalarga «Aqliy hujum» masalasini beradi va uni o‗tkazish tartibini belgilaydi, talabalar guruhlarga bo‗linadi.
3. «Aqliy hujum» vaqtida bildirilgan g‗oya va fikrlarni yozib borish uchun kotib tayinlanadi. Bu bosqichda guruh a‘zolarining har biri o‗z fikrini bildirishlariga sharoit yaratiladi.
4. Talaba (etakchi) ikkinchi bosqichga o‗tishdan avval qisqa tanaffus e‘lon qiladi. Ikkinchi bosqichda bildirilgan fikr va g‗oyalarni umumlashtirib, ularni tahlil qilishga o‗tiladi.
5. Tahlil orqali qo‗yilgan vazifani eng maqbul echimini topishga harkat qilinadi.
Talabalar fikrlari qanday bo‗lishidan qat‘iy nazar, unga munosabat bildirishga shoshilmaslik munozara yuritishning qat‘iy qoidasi bo‗lib hisoblanadi. O‗qituvchi fikrlarining bildirilishiga ham yo‗l qo‗ymasligi lozim.
Odobli xulq bilan fikrlarning asosliligini, aytilgan yoki qo‗llab-quvvatlangan fikrning to‗g‗riligini oydinlashtirib, ularda g‗oyaning mantiqiy oqibati to‗g‗risida fikrlashga qiziqish uyg‗otish zarur.
Aqliy hujum usuli
Aqliy hujum – g‗oyalarni generatsiya qilish usuli. Qatnashchilar birlashgan holda qiyin muammoni echishga harakat qiladilar: uni echish uchun shaxsiy g‗oyalarini ilgari suradilar (generatsiya qiladi). U ishtirokchilarni o‗z tasavvurlari va ijodlaridan foydalanishga rag‗batlantiradi.
«Aqliy hujum»ning vazifasi kichik guruhlar yordamida yangi-yangi g‗oyalarni yaratishdan iborat. Bu usul muammoni hal qilayotgan talabalarning ko‗proq aql, bovar qilmaydigan va hatto fantastik g‗oyalarni yaratishga undaydi. G‗oyalar qancha ko‗p bo‗lsa, shunchalik yaxshi hisoblanadi. Ularning hech bo‗lmaganda bittasi ayni maqsadga muvofiq bo‗lishi mumkin.
«Aqliy hujum» ning qoidalari:
Birinchi qoida. Fikr va g‗oyalar hech qanday cheklanmagan holda iloji boricha baralla aytilishi lozim.
Ikkinchi qoida. Bildirilgan fikr va g‗oyalar takliflar berish to‗xtatilmaguncha muhokama qilinmaydi, baholanmaydi.
Uchinchi qoida. Bildirilgan har qanday g‗oya va fikrlar hisobga olinadi.
To‗rtinchi qoida. Qancha ko‗p g‗oya va fikrlar bildirilsa shuncha yaxshi. Beshinchi qoida. Bildirilgan g‗oya va fikrlarni to‗ldirish va kengaytirish mumkin.
Oltinchi qoida. Barcha aytilgan takliflar yozib boriladi.
Ettinchi qoida. Takliflarni bildirish uchun vaqt aniq belgilanadi.
Bu usul barcha funksiyalarni bajaradi, lekin uning asosiy vazifasi muammoni mustaqil tushunish va echishga ta‘lim oluvchilarning motivatsiyasini uyg‗otishdan iboratdir.
Muzyorar usuli
Ko‗pchilik odamlar notanish vaziyatda (kursning boshlanishida) bo‗lganlarida o‗zlarini jur‘atsiz sezishadilar. Ko‗pincha bir-birlarini bilishmaydi. Agar hech bo‗lmaganda bir kishi bilan tanish bo‗lsalar, ular birga bo‗lishadilar. SHuning uchun o‗qituvchi (yoki boshlovchi) talabalarga o‗zlariga ishonch hissiyotini beradigan do‗stona muhitni va ular o‗zlari o‗rganishlari kerak bo‗lgan narsaga diqqatlarini qarata oladigan vaziyatni yaratishi kerak. Bunda «Muzyorar usuli»dan foydalanish mumkin.
Bu usul ta‘lim beruvchi va ta‘lim oluvchilar o‗rtasidagi «Muzni» eritish
«parda» ni yo‗qotishga qaratilgan usul.
Muzyorarga quyidagi misollarni keltirish mumkin:
1. Taqdim etish.
Talaba yoki ishtirokchilardan ular o‗zlarini tanishtirishlari va o‗zlari to‗g‗risida muayyan axborot berishlari so‗raladi. Ular taqdim etgan axborot saylanmasining xususiyatiga bog‗liq. Bu quyidagilar bo‗lishi mumkin.:
- ismi sharifi;
- yashash joyi;
- qiziqishi;
- fanlarga munosabati.
Bu axborot jadval shaklida katta qog‗oz varag‗iga yozib jamlansa yaxshi bo‗ladi. Bu usul kam vaqtni (har bir talabaga 1-2 minut), biroq undan 30 kishidan ko‗p guruhlarda foydalanib bo‗lmaydi. Bizda ular haqida axborot kam bo‗lgan, ulardagi odamlar bir-birlarini yaxshi bilmaydigan guruhlar uchun yaxshi, biroq u har doim ham guruh a‘zolarining yaxshi tanishlariga kafolat bermaydi.
2. Intervyu.
Bir-birlarini yaxshi tanimaydigan juftliklar tuzilib, ularga tanishib olishlari uchun 2-3 minut vaqt beriladi. So‗ng juftlikning har bir a‘zosi butun guruhga o‗z sherigi to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni biror qiziqarli faktni qo‗shgan holda taqdim etadi.
Bunda guruhdagi har bir kishi bitta odam bilan tanishishi kafolatlanadi. Bu usul ishtirokchilarga dadillik hissini beradi. Biroq bu usulni 25 kishidan ortiq guruhda qo‗llash mumkin emas.
3. Jadvallar.
Har bir ishtirokchiga flomaster va katta qog‗oz varag‗i beriladi. Qog‗oz to‗rt qismga bo‗linib, har biriga quyidagi axborotni yozish topshiriladi;
- qog‗ozni yuqoridagi chap burchagida: o‗zini bir so‗z bilan tasvirlasin!
- qog‗ozni yuqoridagi o‗ng burchagida: nima bilan faxrlanishini yozsin!
- qog‗ozni pastdagi chap burchagida: o‗zi haqida qandaydir bir sirni oshkor qilsin (bu jiddiy bo‗lishi majburiy emas, biroq shunday axborot bo‗lsinki, u haqda ishtirokchilardan hech kimga ma‘lum bo‗lmasin)!
- pastdagi o‗ng burchakda: o‗z xobbisini chizib bersin (jadvalning katakchalarini guruh xususiyatiga qarab o‗zgartirish mumkin).
Hamma ishtirokchilar ishni tugatganlaridan keyin ular jadvalni oldilarida ushlab zalning o‗rtasiga chiqishadi. U yoq – bu yoqqa o‗tib ishtirokchilar o‗z ismlarini jadvallarga yozib, ularni devorga ilib qo‗yishadilar.
Klaster usuli
Klasterlarga ajratish talabalarga biror-bir mavzu to‗g‗risida erkin va ochiq tarzda fikr yuritishga yordam beradigan pedagogik strategiyadir. Bu usul ko‗p variantli fikrlashni o‗rganilayotgan tushuncha (hodisa, voqea)lar o‗rtasida aloqa o‗rnatish malakalarini rivojlantiradi. «Klaster» so‗zi bog‗lam ma‘nosini anglatadi. Klasterlarga ajratishni da‘vat, anglash va mulohaza qilish bosqichlariga fikrlashni rag‗batlantirish uchun qo‗llash mumkin. U asosan, yangi fikrlarni uyg‗otish, mavjud bilimlarga etib borish strategiyasi bo‗lib, muayyan mavzu bo‗yicha yangicha fikr yuritishga chorlaydi. Biror mavzu bo‗yicha klasterlar tuzishdan bu mavzuni mukammal o‗rganmasdan oldin foydalanish maqsadga muvofiqdir. Klaster usulini tuzish ketma-ketligi
1. Qog‗ozning o‗rtasiga yoki sinf doskasiga yoxud yozish uchun foydalanish mumkin bo‗lgan sathga «kalit» so‗z yoki gap yoziladi.
2. SHu mavzuga tegishli deb hisoblangan va xayolga kelgan so‗z va gaplar yoziladi.
3. Fikrlar paydo bo‗lganda va ularni yozganda fikrlar o‗rtasida mumkin bo‗lgan bog‗lanishlarni belgilash.
4. Fikrlar tugamaguncha yoki vaqt tamom bo‗lguncha xayolga kelgan barcha fikrlar yozilaveradi.
5. Keltirilgan so‗z va fikrlar mazmuni va yaqinligiga qarab toifalarga ajratib chiqiladi.
«Qarorlar shajarasi» («qarorlar qabul qilish») usuli
«Qarorlar shajarasi» usuli muayyan fan asoslari borasidagi bir qadar murakkab mavzularni o‗zlashtirish, ma‘lum masalalarni har tomonlama, puxta tahlil etish asosida ular yuzasidan muayyan xulosalarga kelish, bir muammo xususida bildirilayotgan bir necha xulosalar orasidan eng maqbul hamda to‗g‗risini topishga yo‗naltirilgan texnik yondoshuvdir. Ushbu usul, shuningdek, avvalgi vaziyatlarda qabul qilingan qaror (xulosa)lar mohiyatini yana bir bora tahlil etish va tushunishga xizmat qiladi. Guruh yoki sinflari ishtirokida qo‗llaniladigan «Qarorlar shajarasi» bir necha o‗n nafar talabalarning bilimlari darajasini aniqlash, ularning fikrlarini jamlash va baholash imkonini beradi. Ta‘lim jarayonida mazkur usulning qo‗llanilishi muayyan muammo yuzasidan oqilona qaror qabul qilish (xulosaga kelish)da talabalar tomonidan bildirilayotgan har bir variant, ularning maqbul hamda maqbulsiz jihatlarini mufassal tahlil etish imkoniyatini yaratadi. Mashg‗ulot jarayonida talabalar quyidagi chizma asosida tuzilgan jadvalni to‗ldiradilar (yoki ushbu tartibdagi faoliyatni olib borishda doskadan foydalanadilar):
«Qarorlar shajarasi» usuli quyidagi shartlar asosida qo‗llaniladi:
O‗qituvchi mashg‗ulot boshlanishidan oldin munozara, tahlil uchun mavzuga oid biror muammoni belgilaydi. Guruhlar tomonidan qabul qilingan xulosa (qaror)larni yozish uchun plakatlarni tayyorlaydi.
O‗qituvchi talabalarni 4 yoki 6 nafar kishilardan iborat guruhlarga ajratadi. Muammoning hal etilishi, u borada eng maqbul qarorning qabul qilinishi uchun muayyan vaqt belgilanadi.
Qarorni qabul qilish jarayonida guruhlarning har bir a‘zosi tomonidan bildirilayotgan variantlarning maqbullik hamda maqbulliksiz darajalari batafsil muhokama qilinadi. Har bir variantning afzallik va afzalliksiz jihatlari yozib boriladi. Bildirilgan variantlar asosida muammoni ijobiy hal etishga xizmat qiluvchi usul xususida guruh a‘zolari bir to‗xtamga kelib oladilar.
Munozara uchun ajratilgan vaqt nihoyasiga etgach, har bir guruh a‘zolari o‗z guruhi qarori borasida axborot beradilar, Zarur hollarda o‗qituvchi rahbarligida barcha talabalar bildirilgan xulosa (qaror)larni bir-biri bilan qiyoslaydilar. Muammo yuzasidan bildirilgan qarorlar borasida savollar tug‗ilsa, ularga javoblar qaytarilib boriladi, noaniqliklarga aniqlik kiritiladi. Agarda barcha guruhlar tomonidan muammo yuzasidan bir xil qarorga kelingan bo‗lsa, o‗qituvchi buning sababini izohlaydi.
«Qarorlar shajarasi» usuli quyidagi loyihaga asoslanadi:
|
|
«Qarorlar shajarasi» usuli |
|
||||
|
MUAMMO |
Umumiy |
|
||||
|
1 – qaror varianti |
2 – qaror |
|
3 – qaror |
|||
|
Afzalligi |
Kamchi- ligi |
Afzal-ligi |
Kamchi- ligi |
Afzalligi |
|
Kamchiligi |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Qaror: |
|
|
||||
«Tajriba vositasida o„qitish sikli» (D.Kolb g„oyasi)
Mazkur usul quyidagi to‗rt omil asosida quriladi:
«Tajriba vositasida o‗qitish sikli» usulining asosiy omillari.
YUqorida qayd etilgan omillarning har biri muayyan shior (g‗oya)ga asoslanadi. CHunonchi:
1) Talabalar uchun mashq (topshiriq)lar mazmunini tanqidiy o‗rganish va ular ustida fikr yuritish imkonini beruvchi sharoitni yarating (reflektiv kuzatish);
2) Talabalarga zarur nazariy bilimlarni bering;
3) Muammo yuzasidan bildirilgan fikrlarni umumlashtirish va xulosalash uchun sharoit yarating (abstrakt xulosalash (konseptuallash));
4) Talabalarga mukammal shakllangan, ayni vaqtda yana bir bor tekshirib chiqilishi lozim bo‗lgan mashq (topshiriq)larni ishlab chiqish imkonini bering
(faol tajriba olib borishga tayyorlanish);
5) YAkuniy xulosani shaxsiy tajribadan o‗tkazing va faoliyatda undan foydalaning (aniq tajriba o‗tkazish).
O„quv keyslari
O‗quv muammoli vaziyat (o‗quv keysi) tashkil etishning maqsadi guruh xonasida aniq muammoli vaziyatni mavjud imkoniyatlar va tavakallikni hisobga olgan holda muqobil echimlarini muhokama qilish orqali qarorlar qabul qilish muhitini yaratishdan iboratdir.
Keys usulini samarali qo‗llash o‗quv guruhiga muammoli vaziyatni muhokama qilish imkoniyatini berish orqali talabalarning anglashini faollashtiradi, o‗z bilimi va g‗oyasini mujassamlashtirish, muhokama jarayoni va mazmunini kuzatish uchun sharoit yaratadi.
Ma‘lumki, o‗qitishning dastlabki bosqichlarida talabalar juda ham faol bo‗lmasdan o‗z fikrlarini ochiq bayon etishga qodir bo‗lmaydi. Bunday to‗siq talaba uchun qarashlari va fikrlarini guruh yoki o‗qituvchi tomonidan tanqidga uchrashishi mumkinligidan xavfsiragan holda ma‘lum qiyinchiliklar tug‗diradi.
Ko‗pincha shunday hollar bo‗ladiki, o‗qituvchi vaqtning tig‗izligi tufayli talabalar bilan suhbat-muloqot yoki to‗liq savol-javob o‗tkaza olmaydi. Ana shunday hollarda zamonaviy pedagogik texnologiya usullaridan biri bo‗lgan keys usulidan foydalanish mumkin.
- echilishi zarur bo‗lgan muammoni qamrab olgan haqiqiy vaziyat ifodasi;
- tinglovchilar tomonidan muhokama qilinishi mumkin bo‗lgan va odatda, qaror qabul qiluvchi menejer nuqtai nazaridan bayon etilgan vaziyat;
- auditoriyada mavjud imkoniyatlar va tavakkalni hisobga olgan vaziyat bo‗yicha qaror qabul qilish muhitini tashkil qilish;
- kelgusida aniq tadqiqotlar o‗tkazish uchun manba.
Keyslardan foydalanish usullari:
1. YAkka holda namoyish qilish.
2. Jamoa tomonidan namoyish etish.
3. Guruhlarda muhokama qilish va so‗ngra guruhda munozara o‗tkazish. 4. Ishbilarmonlik o‗yini.
Keys muhokamasi tartibi:
Keys muhokama qilishni quyidagi ketma-ketlikda o‗tkazish lozim:
1. Keys mazmuni bilan shaxsan tanishish.
2. Kichik guruhlarda muhokama qilish («Sindikat» usuli).
3. Guruhda umumiy muhokama o‗tkazish.
Keys muhokamasida e‘tiborni quyidagilarga qaratish tavsiya etiladi:
- qaralayotgan keysning asosiy maqsadini aniqlash;
- keysdagi vaziyatni haqiqiy holatlar bilan taqqoslash imkoniyatini ko‗rib chiqish;
- mumkin bo‗lgan «tuzoqlar»ni aniqlash ya‘ni ikkinchi darajali masalalarni muhokama qilish, noto‗g‗ri qarorlar qabul qilish va h.k; o‗quvchi-talabalar uchun tushunarsiz ma‘lumotlarni aniqlash;
- keysda bayon etilgan muammoni echishda muhim ahamiyatga ega bo‗lgan ma‘lumotni aniqlash;
- keysdagi muammoni echish uchun oraliq qadamlarni ilg‗ab olish;
- muammoning hal etish muqobil yo‗llarini belgilash;
- munozarani tugatish tartibini belgilash;
- yakuniy izohlash va munozara natijasini xulosalash.
YUqorida keltirilgan usullar bilan bir qatorda faol o‗qitish metodlari sarasiga kiruvchi «Ishbilarmonlik», yoki «Boshqaruv» deb yuritiluvchi o‗yinlar bilim va ko‗nikmalar hosil qilishda o‗z samarasini ko‗rsatadi.
«Ishbilarmonlik o‗yinlari – faol o‗qitish metodlaridan biri bo‗lib u real «o‗rganilayotgan ob‘ektni to‗g‗ri anglash maqsadida tahsil oluvchining u yoki bu vaziyatini o‗yin holida talqin qilishga qaratilgan usuldir».
«Kompyuterli «ishbilarmonlik» o‗yinlari ham o‗z mohiyati bo‗yicha muayyan faoliyat motivi, unda aqliy operatsiyalarning ishtiroki va hissiy ko‗rinishi jihatidan muammoli vaziyatlarni tahlil qilishga mo‗ljallanadi. «Kompyuterli ishbilarmonlik» o‗yinlari quyidagi maqsadlarga yo‗naltirilgan bo‗ladi:
- o‗quv maqsadlariga, ya‘ni o‗quv jarayonida mutaxassislarni tayyorlash yoki qayta tayyorlash va bilimlar tizimini o‗zlashtirishga;
- ilmiy-izlanuv, boshqaruv tajribasini tahlil qilishga;
- ijodiy faoliyat natijasida vujudga keladigan muammolarni va ishlab chiqarishni rivojlantirishga mo‗ljallangan real axborot materialiga tayanishga va h.k..».
- Bizning fikrimizcha, yuqorida keltirilgan innovatsion yangicha usullar orqali talabalarda tushunchalarni shakllantirish quyidagi holatlarda ijobiy kechadi:
- birinchidan: muammoli vaziyatlarni mashg‗ulot boshlanishida talabalarga taklif etish yoki predmet mavzusini ifoda eta oladigan maxsus muammoli topshiriqlar berish;
- ikkinchidan: muammoli vaziyatlar orqali talabaning qiyinchiliklarni engish, innovatsion usul va harakatlarni izlab topishni talab qilish;
- uchinchidan: talabalarning motivatsion doirasiga ta‘sir o‗tkazish, ya‘ni ichki harakatlanuvchi kuchini yuzaga keltirish, fanga bo‗lgan qiziqishini orttirish;
- to‗rtinchidan: talabalarning kreativ (noyob, standartli bo‗lmagan) qobiliyatlarini rivojlantirish;
- beshinchidan: talabalarni mustaqil fikrlab, to‗g‗ri xulosa chiqarishga tayyorlash.
Bu metodlar talabalarda jahon andozasiga mos bilimlarni egallashlariga imkon beradi va albatta, ta‘lim samaradorligiga erishga olib keladi.
Rolli hamda ishbop o„yinlar
O‗yinli texnologiyalar ta‘lim jarayonining samaradorligini ta‘minlash, talabalarda muayyan faollikni yuzaga keltirish, shuningdek, bilim, ko‗nikma va malakalarni hosil qilishga xizmat qiluvchi vaqt oralig‗ini qisqartirish, ta‘limni jadallashtirishga yordam beradi.
O‗yinli texnologiyalardan foydalanishda bir qator psixologik xususiyatlar ham namoyon bo‗ladiki, buning oqibatida har bir talaba o‗zining shaxsiy imkoniyatlarini namoyish eta oladi, ijtimoiy hayotda o‗zi egallagan o‗rinni barqarorlashtiradi, o‗z-o‗zini boshqarish ko‗nikmalarini hosil qiladi. O‗yinli texnologiyalar nafaqat nazariy bilimlarni mustahkamlash, ularning amaliy ko‗nikma va malakalarga aylanishini ta‘minlabgina qolmay, balki talabalarda muayyan axloqiy, irodaviy sifatlarni ham tarbiyalashga yordam beradi. O‗yinlarni tashkil etishda quyidagi maqsadlar ko‗zda tutiladi:
- ta‘limiy (didaktik) maqsad;
- tarbiyaviy maqsad;
- faoliyatni rivojlantirishga yo‗naltiruvchi maqsad; ijtimoiy maqsad. O‗yin psixopedagogik jarayon sanalib, u quyidagi tuzilmaga ega bo‗ladi:
2-ilova
GLOSSARIY
- Bilish faoliyati - idrok qilish hissi, iazariy fikrlash va amaliy faoliyat birligi.
- Boshqarish - tashkil etish, qaror qabul qilishga qaratilgan faoliyat, ob‘ektni o‗z xizmat vazifasi doirasida nazorat qilish, tartibga solish, ishonchli axborotlar asosida tahlil qilish.
- Burch - muayyan ahlokiy majburiyatlarni his qilish, uning zarurligini anglash.
- Verbal – ifodali, og‗zaki.
- Grafikli organayzerlar – fikriy jarayonlarni ko‗rgazmali taqdim etish vositasi.
- Gumanizm - 1) nnsonning insonga bo‗lgan mehri-muxabbati, unnng sha‘ni, qadrini xurmat qilish, kishi manfaatlari uchun qayg‗urish g‗oyalari bilan sug‗orilgan va kishilar o‗rtasidagi tenglik, halollik, insoniy munosabat tamoyillariga asoslangan dunyoqarash;
- Davlat ta‟lim standarti - uzluksiz ta‘limning muayyan bosqichida shaxs (mutaxassis)ning tayyorgarlik darajasi va mazmuniga qo‗yiladigan minimum talablar.
- Didaktika - talim va o‗qitish nazariyasi xamda o‗qitish jarayonida tarbiyalash mazmunini ifodalovchi pedagogikaning tarkibiy kismi.
- Ilmiy muammo (masala) - fan orqali hal qilinadigan asosiy ziddiyatlar.
- Intellekt - shaxsning turli faoliyat turlarini muvaffaqqiyat bilan o‗zlashtirishini belgilaydigan tug‗ma va o‗zlashma barcha aqliy qobiliyatlar to‗plami.
- Innovatsiya – yangilanishni, o‗zgarishni amalga joriy etish jarayoni va faoliyati, yangilik kiritish. Ilmiy texnika yutuqlari va ilg‗or tajribalarga asolangan texnika, texnologiya, boshqaruv va mehnatni tashkil etish kabi sohalardagi yangiliklar, shuningdek, ularning turli sohalari va doiralarda qo‗llanishini aks ettiradi.
- Interfaol mashg„ulot – o‗qituvchi va talabalar o‗zaro faol ishtirok etadigan mashg‗ulot. Bunda jarayon o‗zaro hamkorlikda kechadi.
- Interfaol usul – bu ta‘lim beruvchi va ta‘lim oluvchi o‗rtasidagi faol hamkorlikdagi ta‘lim usuli bo‗lib, unda ta‘lim oluvchi va ta‘lim beruvchi bir-birini to‗liq tushunishga erishiladi.
- «Inter» so‗zi lotincha bo‗lib, o‗zbek tilidagi «oraliq», «o‗rtasi», «o‗zaro» kabi ma‘nolarni bildiradi. SHu sababli ham interfaol usullar ta‘lim beruvchi va ta‘lim oluvchilar o‗rtasidagi faollika asoslangan ta‘lim uslubiyati deb ham atash mumkin.
- Kognitiv- bilish jarayoni.
- Kreativlik - betakror qadriyatlar yaratuvchi, nostandart echimlar qabul qiluvchi individning botiniy qobiliyati.
- Ko„nikma - avtomatik tarzda bajariladigan harakat. Ko‗nikmalar biror xarakatni nazoratsiz avtomatik tarzda bajarish qobiliyatidir.
- Ma‟ruza - oliy o‗quv yurtlarida biror fan mazmunini og‗zaki bayon qilishga asoslangan o‗quv jarayoni shakli va metodi.
- Metod – maqsadga qaratilgan yo‗l, xarakat qilish usuli.
- Metodika- biror ishni tashkil kilishda maqsadga muvofiq qo‗llanadigan metodlar yig‗indisi.
- Metodologiya - dunyoni ilmiy bilish metodi xaqidagi ta‘limot.
- Pedagogik jarayon –ta‘lim masalalari, uning taraqqiyotini hal qilishga qaratilgan, maxsus tashkil etilgan pedagog va tarbiyalanuvchilarning o‗zaro munosabatlari.
- Pedagogik malaka - muayyan toifadagi vazifalarni xal kilish imkoniyatiga ega bo‗lgan mutaxassisning kasbiy pedagogik tayyorgarligi darajasi va turi.
- Pedagogik masala - pedagogik jarayonning asosiy birligi, o‗ziga xos tizimidir. U voqelikni bilish va qayta yaratish zaruriyati bilan bog‗lik, tafakkur kilinadigan pedagogik vaziyatdir. Ta‘lim katnashchilarining ma‘lum bir maqsadni ko‗zlagan ta‘lim va tarbiyadagi moddiydashtirilgan vaziyatdir.
- Pedagogik mahorat - pedagogik jarayonni bilish, uni tashkil eta olish, xarakatga keltira olish, pedagogik jarayonning yuqori samaradorligini belgilovchi shaxsning ish sifati va xususiyatlari sintezi.
- Pedagogik muloqot - ta‘lim oluvchilariing maqsadlari xamda ularning birgalikdagi faoliyatlari mazmunidan kelib chiqadigan o‗zaro aloqalarni o‗rnatish va rivojlantirishni, bir-birini anglash va qo‗llab-kuvvatlashni tashkil etishning ko‗p qirrali jarayoni.
- Pedagogik takt - bolalar faoliyatining turli doiralarida ular bilan muloqotda bo‗lishning pedagogik tamoyili, o‗lchovi, o‗quvchilar bilan ularnnng shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda to‗g‗ri muloqotda bo‗la olish malakasi.
- Pedagogik texnika - 1) xar bir ta‘lim oluvchiga va jamoaga pedagogik ta‘sir o‗tkazishni samarali qo‗llash uchun zarur bo‗lgan malaka va ko‗nikmalar majmuasi; 2) har bir ta‘lim oluvchi va jamoaning faolligini pedagogik jihatdan ta‘minlash uchun zarur bo‗lgan malaka va ko‗nikmalar.
- Pedagogik texnologiya - I) oldindan loyihalashtirilgan pedagogik jarayonni amaliyotda rejali va bir maromda tatbiq, etish yoki pedagogik masalani echishga qaratilgan pedagogning uzluksiz o‗zaro bog‗langan xarakatlari tizimidir; 2) ta‘lim va tarbiya metodlarining u yoki bu to‗plamini qo‗llash bilan bog‗lik bo‗lgan pedagogning uzluksiz, o‗zaro shartlangan xarakatlari tizimidir; 3)pedagogning yutuqlariga kafolat beradigan aniq, ishlab chiqilgan va qatiy ilmiy loyihalashtirilga pedagogik xarakat; 4) ta‘lim shakllarini optimallashtirishga qaratilgan, texnika hamda inson omillari, uning o‗zaro hamkorligi asosida qo‗itish jarayoni va bilimlarii egallash, yaratish, qo‗llash xamda belgilashning tizimli metodidir.
- Pedagogik tizim - shaxsni rivojlantirish va yaxlit pedagogik jarayonni birlashtirgan ta‘limning o‗zaro bog‗langan tashkiliy tuzilmasi.
- Pedagogik faoliyatga yo„nalganlik - 1) shaxsning ―pedagogik kasbga qiziqishi va faoliyatning ushbu turi bilan shug‗ullanishga bo‗lgan ishtiyoqi‖ (N.V. Kuzmina); 2) bolalarga bo‗lgan munosabat, pedagogik mehnatga ishtiyoq, pedagogik kuzatuvchanlik qobiliyati (V.A. Slastenin). Demak, shaxsning pedagogik faoliyatga yo‗nalganligi uning dunyoqarashi, pedagogik kasbga qiziqishi, u bilan shug‗ullanishga bo‗lgan layoqati bilan belgilanadi.
- PEDAGOGIK LOYIHALASH (PL) – yaratilayotgan modelni dastlabki va yakuniy ko‗rinishda ishlab chiqish va uni amaliy qo‗llash darajasiga etkazishdan iborat. Pedagogik faoliyatda loyihalash ob‘ektlari sifatida pedagogik jarayon, pedagogik – vaziyat, pedagogik – tizim, bo‗lishi mumkin.
- Ta‟lim – bu ta‘lim oluvchiga maxsus tayyorlangan mutaxassislar yordamida bilim berish va ulardagi ko‗nikma hamda malakalarni shakllantirish jarayoni bo‗lib, u kishining shaxs sifatida hayotga va mehnatga ongli ravishda tayyorlash vositasi.Ta‘limning boshlang‗ich (dastlabki) vazifasi ta‘lim oluvchini o‗qitishdan iborat. SHuning bilan birga u oila, ishlab chiqarish va boshqa sohalarga ma‘lumot berish vazifasini ham bajaradi.
“Ta‟lim texnologiyalari” faniga oid qo‟shimcha topshiriqlar Pedagogik holatni tahlil qiling:
1. Birinchi va ikkinchi hodisadagi doskaga chiqarib og‘zaki so‘rashning samarasini baholang. Bu vaziyatlar o‘rtasida biron-bir umumiylik bormi?
Bunda o‘quvchilar xulqidagi qanday xususiyatlarni payqash mumkin? Ular nimalar tufayli paydo bo‘lishi mumkin?
2. O‘qituvchi birinchi va ikkinchi xodisada doskaga chiqarib individual so‘rashni uyushtirib, o‘z oldiga ongli holda qanday ta‘limiy va tarbiyaviy masalalarni qo‘yadi?
3. O‘qituvchi tomonidan qanday pedagogik vaziyatlar e‘tiborga olinmagan?
4. O‘quvchilardan og‘zaki so‘rashning samaradorligi, yangi pegogik texnologiya usullari orqali bilimlarni tekshirishning afzalliklarini aniqlang?
TOPSHIRIQLAR
1-topshiriq. ―Hamma kutgan DARS‖ mazusida suhbat uyushtirish, zamonaviy maktab taraqqiyotining asosiy xususiyatlarini tahlil qilish, o‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan talabalarni va shart-sharoitlarni aniqlash.
2-topshiriq. Televidenie orqali ilg‘or pedagoglar chiqishlari yozilgan videolavhalar bilan tanishish. Ko‘rilgan lavhadagi faktlarga asoslanib, zamonaviy o‘qituvchiga qo‘yiladigan talabalarni aniqlash.
3-topshiriq. Talabalarning oldingi topshiriqlardan chiqarilgan xulosalari asosisda ideal o‘qituvchi umumiy sifatlari tartibini tuzish. Bu sifatlarga tayanib, 5 balli baho mezoni asosida o‘z-o‘zini tahlil qilish (―5‖-barqaror shakllangan sifat,‖1‖-umuman yo‘q).
5-topshiriq. Pedagogik tasavvurlarni rivojlantiruvchi mashqlarni bajarish.
a) grafik-tasvir orqali ideal o‘qituvchi yoki, umuman, o‘qituvchilik kasbi
ramzini ifodalang (mass., yosh bola va katta kishi qo‘llarini bir-biriga cho‘zib turishibdi...);
b) chizilgan grafik-tasvirlar vositasida o‘zining ayni paytdagi pedagogik
faoliyatga tayyorgarlik darajasini ifodalash.
Bunday mashqlar talabalarda mohiyatni anglash, pedagogik tasavvurlarni rivojlantirish, kasbiy muvofiqlikka baho berish imkonini yaratadi.
Tushurib qoldirilgan so‟zlarni yozing
O‘rganilgan bilimlarni eslab qolish va qayta tiklashni belgilaydigan kategoriyani aniqlang – .......................
Predmetlar va ularga xos bo‘lgan xususiyatlarni fikran bir-biriga solishtirish
– .............................
Javob:
O‘rganilgan bilimlarni eslab qolish va qayta tiklashni belgilaydigan kategoriyani aniqlang – bilish
Predmetlar va ularga xos bo‘lgan xususiyatlarni fikran bir-biriga solishtirish – tushunish
Savollarga javob bering
1.Qiyosiy pedagogikaning predmeti mazmuni va mohiyatini tushuntiring.
2.Qiyosiy pedagogikaning metodologik asoslarini aytib bering.
3. Qiyosiy pedagogikaning vazifalari nimalardan iborat.
KLASTER Jadvalni to‘ldiring va izohlang
Tushirib qoldirilgan so‟zlarni yozing
O‘rganilgan bilimlarni eslab qolish va qayta tiklashni belgilaydigan kategoriyani aniqlang – .......................
Predmetlar va ularga xos bo‘lgan xususiyatlarni fikran bir-biriga solishtirish
– .............................
Javob:
O‘rganilgan bilimlarni eslab qolish va qayta tiklashni belgilaydigan kategoriyani aniqlang – bilish
Predmetlar va ularga xos bo‘lgan xususiyatlarni fikran bir-biriga solishtirish – tushunish
Teksda tushirib qoldirilgan so‟zlarni to‟ldiring.
Hayot, halokat, najot, falokat, mamot, saodat.
Tarbiya biz uchun yo .............. yo ..............., yo................ - yo ......................, yo ...................... - yo .................... masalasidir.
Javob:
Tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir.
Savollar
1. Hindistonning amaldagi konstitutsiyasi 1950-yil 26-yanvardan kuchga kirgan, keyinchalik o‘zgartirish kiritilgan.
2. Hindiston mustaqillikka erishgan paytda mamlakat aholisining 100% savodsiz bo‘lgan.
3. 1949 – yilda qabul qilingan konstitutsiya bo‘yicha 10 yoshdan 18 yoshgacha to‘lgan bolalar uchun bepul majburiy ta‘lim joriy etildi.
4. 2005 – yilda savodxonlik darajasi 52% ga yetdi.
5. Bu mamlakatda bolalar bog‘chalari mavjud, xalq ta‘lim tizimiga kiradi.
6. Maktabgacha yoshda asosan bolalar ingliz tilini o‘rganadilar.
7. Bolalar maktabga 4 yoshdan boshlab boradi.
8. Birinchi 10 yillikda bepul, majburiy va umumta‘lim dasturiga muvofiq amalga oshiriladi.
9. 10 yillik ta‘lim hamma uchun bir xil standart emas.
10.O‘rta ta‘limda davlat va xususiy muassasalar mavjud.
11. Xususiy maktablarda to‘lovlar mavjud emas.
12. Mamlakatda 200 dan ziyod oliy o‘quv yurtlari tashlik qilingan,
13. Oliy ta‘lim 3 bosqichli ananaviy yevropa shaklida taqdim etiladi.
14. Universitetlar orasida Kalkutta, Mumbay, Dehli, Rajastan kabi mashhurlari mavjud.
|
t/r |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
|
Ha |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Yo‘q |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Javoblar: 1ha, 2 yo‘q, 3 yo‘q, 4 ha, 5 yo‘q, 6 ha, 7 ha, 8 ha, 9 yo‘q, 10 ha, 11 yo‘q, 12 ha, 13 ha, 14 ha.
Foydalaniladigan adabiyotlar ro„yxati Asosiy adabiyotlar:
1. Педагогика / Нопедагогик олий таълим муассасалари учун дарслик. У.Иноятов, Н.Муслимов, Д.Рўзиева, М.Усмонбоева. – Тошкент: Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети, 2013.
2. Pеdаgоgikа. // M.Tохtахоdjаеvаning umumiy tаhriri оstidа. – T.: O`zbеkistоn Fаylаsuflаri Milliy jаmiyati, 2010.
3. Ibragimov X.I.., Abdullayeva Sh.A. Pedagogika nazariyasi. - T.: ―Fan va texnologiyalar‖ nashriyoti, 2008.
4. Yuzlikayeva E., Axmedova M., Qurbonova G., Sh.Tashmetova. Umumiy pedagogika. – T.: TDPU, 2012.
5. Юзликаева Э., Мадьярова С., Янбарисова Э., И.Морхова. Теория и практика общей педагогики. – Т.: ТГПУ, 2014.
6. Калдыбекова А.C. Жалпы педагогика теориясы және практикасы. I. Педагогика теориясы. – Т.: ТДПУ, 2013.
7. Ҳошимов К., Нишонова С., Иномова М., Ҳасанов Р. Педагогика тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1996.
8. Hashimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. – T.: O`zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2005.
9. Ҳошимов К., C.Очил. Ўзбек педагогикаси антологияси. – Т.: Ўқитувчи, 1999.
10. Ҳошимов К., C.Очил. Ўзбек педагогикаси антологияси. – Т.: Ўқитувчи, 2010.
11. Азизхўжаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. – Т.: Фан, 2006.
12. Omonov X., Xo`jayev N., Madyarova S., Eshchonov E. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2009.
13. Xoliqov A.A. Pedagogik mahorat. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2011.
17. Подласый И.П. Педагогика. Москва. Высшее образование, 2003.
18. Пидкасистый П.И. Педагогика. Москва.: Педагогическое общество России, 2006.
19. Пискунов А.И. История педагогики и образования. Qo`shimcha adabiyotlar:
20. Мирзиѐeв Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик-ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истиқболлариига бағишланган мажлисдаги Ўзбекистон
Республикаси Президентининг нутқи// Халқ сўзи газетаси. 2017 йил 16 январ, №11
21. Мирзиѐeв Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. ―Ўзбекистон‖ 2016.
22. Мирзиѐeв Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб ҳалқимиз билан бирга қўрамиз. ―Ўзбекистон‖ 2017
23.Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиѐев 2017—2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракат стратегияси. 7 февраль 2017 йил.
24.Хасанбоев Ж, Тўракулов Х., Хайдаров М., Ҳасанбоева О. Педагогика фанидан изоҳли луғат. – Т.: Фан ва технология, 2008.
25. Калдыбекова А.С. Умумий педагогика назарияси ва амалиѐтидан лаборатория машғулотлари. – Т.: ―Fan va texnologiya‖ нашриѐти, 2013.
26. Niyozov G`., Axmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg`ulotlari. – Т.: NOSHIR, 2011.
27.Маънавият юлдузлари (Марказий Осиѐлик машҳур сиймолар, алломалар, адиблар). - Т.: А.Қодирий номидаги Халқ мероси нашриѐти, 1999.
28. Hartlej I. Stratedies from Programmed Instrukctionanal Technologj.Lоndon,2006, 179 р.
29. Heckhausen H. Motivation und Handeln. Berlin: Springer, 2011 - 244 p.
30. Бордовская Н.В., Реан А.А., Педагогика. СПб: Издательство ― Питер‖,
2000.
31. Сластѐнин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н., Педагогика. Москва, Академия, 2015.
32. Гребенюк О.С., Общая педагогика. Калинингр. ун-т. Калининград, 1996. 107 с.
33. Сластенин В.А., Каширин В.А., Педагогика и психология. Москва, Юрайт, 2013.
34. Раджабов С.Р., Хашимов К.Х., Муминходжаев К.М., Каримова С.К., Антология педагогической мысли Узбекской ССР, М.: Педагогика, 1986.
35. Гессен С.И., Основы педагогики. Введение в прикладную философию.Берлин, Слово, 1923.
36. Бартольд В.В., Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов
Средней Азии. Алматы: Жалын, 1993
37. Бородулина С.Ю. Коррекционная педагогика. Ростов на
Дону: ―Феникс‖, 2004.
Internet saytlari:
38. www. tdpu. uz
39. www. pedagog. uz
40. www. Ziyonet. uz
41. www. edu. uz
42. tdpu-INTRANET. Ped
O„ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI OLIY VA
Ushbu metodik ko‘rsatmada O‗zbekiston
Respublikasi inson huquqlari va erkinliklariga og‘ishmay rioya etilishini ta‘minlaydigan demokratik huquqiy davlat hamda fuqarolar jamiyati qurishga, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga, jamiyatni ma‘naviy yangilashga, jahon…
Aqliy hujum‖, ―Tarmoqlar‖ (Klaster) usullari, ―O‗quv loyihasi‖, ―CHarxpalak‖,‖Muammoli vaziyatlar‖ kabi boshqa ta‘lim texnologiyalar va ularni o‗quv – tarbiya jarayoniga qo‗llashning nazariy asoslari bilan izchil qurollantirishdan…
Amaliy mashg‗ulot darslarini ikki turga ajratish mumkin
O‗quv maqsadlari muayyan ta‘lim jarayoni yakunida ta‘lim oluvchi tomonidan o‗zlashtirilishi, yangi hosil qilinishi lozim bo‗lgan bilim, hatti-harakat bilan bog‗liq bo‗lgan amaliy topshiriqni uddalay olish mahorati,…
SEMINAR Kasb-hunar kollejlardagi ta‟lim jarayonining o‟ziga xos xususiyatlari
Guruhning faollik darajasi (kushimchalar kiritish, savoljavoblar berish) 0,4
Muammoli o‗qitish, ta‘lim berishning eng samarali usullaridan bo‗lib, u asosan ilmiy bilimlar asosida muammoli vaziyatlar mantiqini namoyish etadi
Muammoli o‗qitish jarayonida o‗qituvchi avvalo muammoli vaziyat yaratadi, savollar qo‗yadi, masalalarni, eksperimental topshiriqlarni taklif qiladi, muammoli vaziyatni echishga qaratilgan muhokamani uyushtiradi, xulosalarining to‗g‗riligini tasdiqlaydi
Muammoli vaziyat yangi mavzuni tushuntirishdan oldin qo‗yilishi kerak
SHu tarzda talabalarning tajribaga jiddiy e‘tiborini qaratishga, ularni fikr yuritish faoliyatiga, tajriba ma‘lumotlarini umumlashtirishga, xulosalarni ta‘riflashga jalb etishga erishiladi
Berilgan bilimlarni amalda qo‘llaydilar, tengdoshlarining va boshqalarning fikrlarini hurmat qilishga o‘rganadilar
L.S. Vigodskiy o‗yinni bolаning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmаlаrni o‗zlаshtirish vositаsi sifаtidа tа‗riflаydi
O‗yin faoliyat sifatida
Tа‗lim oluvchilаr tаsdiqlаngаn shаrtlаrgа binoаn o‗yinni аmаlgа oshirаdilаr
Operatsion Bunday o‗yinlarda aniq o‗ziga xos voqea xodisaning bajarilishi o‟yinlar mashq qilinadi
Pedаgogik jаrаyonni tаshkil etishning bir qаtor metodlаri vа usullаri hаmdа turli shаkldаgi pedаgogik o‗yinlаr «o‗yinli pedаgogik teхnologiyalаr»ni tаshkil etаdi
Rolli o‟yin” metodining tuzilmаsi “Rolli o‟yin” metodining bosqichlаri quyidаgilаrdаn iborаt: 1
Bilaman, bilishni xohlayman, bilib oldim» metodi №
Ta`lim metodlarini tanlash mezonlari
Modulli o‗qitish texnologiyasi,
O‗z imkoniyatlarini amalga oshirish
Rezyume:
Keys bilan ishlash jarayonini baholash mezonlari va ko‟rsatkichlari
Hikoya - o‗kituvchi tomonidan o‗quv materialini tartibli, mantiqiy, izchil, nisbatan kengroq bayon qilishda foydalaniladi
S Matnda guruhlar tomonidan bildirilgan fikrlar o‘z aksini topmagan bo‘lsa ?
S. Lisenkova texnologiyasi afzalligi kamchiligi ü ü ü ü ü ü
Sudning asosiy vazifasi–maktab
U erda har bir guruhning O‘zbekiston
Mavzu mohiyatini yorituvchi tushunchalar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni ko‘rsata va asoslay olish tahsil oluvchilarda mustaqil fikrlash, shaxsiy yondashuvlarini asoslay olish, shuningdek, tengdoshlarining fikrlari bilan shaxsiy mulohazalarini…
Zamon talablariga mos holda ma‘ruzalarning rivojlana borishi an‘anaviy ta‘lim modeli doirasida cheklangandir
Rivojlantiruvchi ta‘lim modelida ma‘ruza dialog shaklida olib boriladi va talabada ma‘ruza mazmuni bo‗yicha tahlil qilish, izlanish, yangi g‗oyalar hosil bo‗lish, o‗z g‗oya va fikrlarini bayon…
Modulli ta‟lim Maqsadi
Reja: 1. Tanqidiy fikrlashni shakllantiruvchi texnologiyalar haqida tushuncha
TANQIDIY FIKRLASH» ongli mustaqil tahliliy fikrlash jarayoni bo`lib, bunda – o`quvchi o`ziga taklif etilgan ma‘lumotlar, ahborotlar, nuqtai-nazar va ahloq kodekslari to`g`risida sog`lom fikr yuritish imkoniyatini…
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» vazifalarini oqilona hal etish uchun ham bu metod ahamiyatlidir
Oldingi bilimlari bilan yangilarni bog`laydilar, sintezlaydilar, taqqoslaydilar va tahlil qiladilar shunga ko`ra mazmunni anglash bosqichining maqsadi: - dastlabki ma‘lumotlarni yangilari bilan to`ldirish; - o`quvchilarda ishlarni…
Muhokama qilingan ahborotni tahlil qilish, izohlash, g`oyalardan yakuniy hulosa chiqarish bilan yakunlanadi
Xulosa:
Pedagogik mahorat - bu o‘qituvchi – tarbiyachining shunday shaxsiy (bolajonligi, xayrixohligi, insonparvarligi, mehribonligi va h
Asosiy pedagogik-psihologik muammolarni topa olish ularni hal etishning eng qulay yo‘llarini topish ustida o‘ylash ham kerak
Ukishning mustakil faoliyat turi bo‘lib ajralib chikishi, inson mexnatining tuxtovsiz murakkablashib borishi, foydalanishi uchun chuqur bilim, kunikma va malakalar talab kilinadigan tobora murakkablashib borayotgan ishlab…
E.N.Ilina esa doimiy matnlardan foydalanib, sinfdagi vaziyatga ta‘sir o‘tkazishga harakat qiladi
Tа‘lim jаrаyonidа qo‘llаnilаdigаn o‘qitish metodlаridаgi innovаtsiyani quyidаgi metodlаrdа ko‘rishimiz mumkin:
O‗qituvchining komumnikativ ko‗nikmasi: o‗zini namoyon qila bilish, nutq vositasi hamda so‗zsiz holatda inson ruhiyatini tushuna olish
Rassomning kuzatuvchanligi, tabiatshunos olimning kuzatuvchanligidan farq qilishi o‘z-o‘zidan ravshan
Tа‘lim jаrаyonidа qo‘llаnilаdigаn o‘qitish metodlаridаgi innovаtsiyani quyidаgi metodlаrdа ko‘rishimiz mumkin:
Mantiqiy fikrni rivojlantirish
Qonuniyat va tamoyillarning bajarilishi o'qituvchi mehnatining yo'nalishiga bog‟liq: 1
© ООО «Знанио»
С вами с 2009 года.
