Tarixiy obida

Mustaqil Vatanimiz O’zbekiston butun dunyoga o’zining tarixiy me’moriy yodgorliklari, qadimdan ilm – ma’rifat markazlaridan hisoblangan ko’hna shaharlari, buyuk sarkardalar – u, mutafakkir allomalari bilan mashhur bo’lib tanilgan. Zero, necha – necha asrlardan buyon o’z salobatini yo’qotmay, hamon butun dunyo ahlini hayratga solib kelayotgan betakror me’moriy yodgorliklar, o’rta asrlarda buyuk Amir Temur saltanatining poytaxti bo’lib, qadim zamonlardanoq ilm – ma’rifat rivoj topgan, savdo – sotiq, hunarmandchilik yuksalgan Samarqand, Islom dinining markazi hisoblanmish Buxoroyi – sharif, qariyb 2500 yillik tarixga ega Xiva, Termiz, Islom madaniyati poytaxti bo`lgan 2200 yillik tarixga ega Toshkent kabi jannatmonand shaharlari, A. Temur, Najmiddin Kubro, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik kabi sarkardalar, Alisher Navoiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Al – Xorazmiy, Ahmad al – Farg’oniy, Abu Nasr Farobiy, Mirzo Ulug’bek, Z. M. Bobur singari dunyo tan olgan ilm – ma’rifat daholari yashagan shu aziz tuproq, biz uchun muqaddas va mana shunday buyuk yurtda yashash har birimizning qalbimizda cheksiz faxr – iftixorni uyg’otishi shubhasiz.

Yurtimizda hamon butun dunyo ahlini o`ziga rom etib kelayotgan minglab tarixiy obidalar qad ko’targan bo’lib, ular xalqimizning asrlar davomida shakllanib kelayotgan boy ma’naviy qadriyatlari, hamda yaratuvchanlik va bunyodkorlik salohiyatini mujassam etgan, ajdodlarimizdan biz kelajak avlodlarga qoldirilgan bebaho va nodir merosdir. Bu inshootlar bizning Vatanimiz tarixi uzoq o’tmishga borib taqalishi, yurtimiz aholisi, ajdodlarimizning me’morchilikda erishgan yutuqlari, ko’p asrlar oldin ham san’atning nozik qirralarini o’z inshootlarida go’zal va jozibali ko’rsatib bera olgan, qurilishda yillab ter to’kkan mehnatkash xalq timsoli yaqqol gavdalanadi.

Tarixiy obidalarimizning g’oyat aniqlik va murakkab geometrik hisob – kitoblar asosida qad ko’targani, undagi nafis bezaklar va naqshlarning o’zaro uyg’unlashuvi, ham go’zal, ham mahobatli, mustahkam va muhtasham barpo etilgani hali xanuz kishilarni hayratga solib kelmoqda. Asrlar davomida tabiat sinovlariga bardosh berib kelayotgan, shaharlarimiz ko’rkiga chiroy qo’shib turgan ushbu tarixiy obidalarimizning dunyo miqyosidagi ahamiyatini dunyoning nufuzli tashkilotlaridan biri bo’lgan YUNESKO ro’yxatiga O’zbekiston hududidagi 4000 dan ziyod tarixiy obidalarning kiritilganligida yaqqol ko’rish mumkin.

Mustaqillikka erishganimizdan buyon Prezidentimiz I. A. Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligi ostida mamlakatimiz obodonchiligi yo’lida keng ko’lamli bunyodkorlik ishlari amalgam oshirilmoqda. Shu o’rinda mamlakatimizdagi tarixiy obidalarning qayta tiklanishi va ta’mirlanishi, aziz bobolarimiz qabrlari joylashgan maqbaralar muqaddas qadamjolarga aylantirilishi, tarixiy obidalarimiz obodligi yo’lida olib borilgan say ‘ - harakatlarni alohida ta’kidlab o’tmoq joiz. Jumlada, Shohi Zinda ansambli, Bibixonim Jome’ masjidi, Amir Temur maqbarasi, Ulug’bek rasadxonasi, Tillakori, Nodirdevonbegi va boshqa ko’plab madrasalar, 1997 – yilda Ichan qal’a, 2007 – yilda Hazrati Imom majmuasi qayta ta’mirlanib, o’zining muhtasham ko’riishiga ega bo’lishi, Buxoroning 2500 yillik to’yi munosabati bilan shahardagi tarixiy obidalarni qayta tiklash va ta’mirlash ishlarining olib borilishi, 2004 – yilda Samarqand tarixiy yodgorliklari YUNESKO ning ,,Butun jahon ahamiyatiga molik yodgorliklar,, ro’yxatiga kiritilishi va shunday shaharlarimiz, me’moriy yodgorliklarimizni obodonlashtirish yo’lidagi say’ - harakatlarini aytadigan bo’lsak oxiriga yetib bo’lmaydi. Bu albatta quvonarli hol.

Mazkur kitobda O`zbekiston hududidagi 4 ta viloyat Samarqand, Buxoro, Xorazm va Toshkent viloyatlarining eng mashur tarixiy obidalari haqida ma`lumotlar keltirilgan bo`lib, mamlakatimiz hududidagi bu tarixiy obidalarimiz haqida kitoblar va turli manbalar asosida ma’lumotlar to’plab siz kitobxonlarga yetkazishga harakat qildik. Ushbu kitob sizlarga manzur bo’ladi degan umiddamiz.


ABDULLA ANSORIY ZIYORATGOHI

Abdulla Ansoriy ziyoratgohi Samarqand viloyati Oqdaryo tumanidagi Yangiqo`rg`on qishloq fuqarolar yig`iniga qarashli ,,Yangihayot,, mahallasining janubida, qabriston yaqinida joylashgan muqaddas qadamjodir. Bu ziyoratgohda buyuk shoir va alloma Abu Ismoil Abdulla Ansoriyning ramziy qabrlari joylashgan.

Yangiqo`rg`on bosh imom hatibi G`oyipov Otabekning ta`kidlashicha, ul zotning haqiqiy qabrlari Afg`onistondadir. Abdulla Ansoriy hazratlari asli 1003-yilda Madinada tavallud topgan bo`lib, Samarqand viloyatida 3 mobaynida bo`ladilar va insonlarga dindan ta`lim beradilar. Abdulla Ansoriy hazratlarining 3 oy mobaynida istiqomat qilgan qadamjolari bugunni kunda ziyoratgohga aylantirilgan. Ul zot 3 oydan so`ng Afg`onistonning Hirot shahriga jo`nab ketadilar va 1086-yilda shu yerda vafot etadilar. She`riyat mulkining sultoni Alisher Navoiy Abdulla Ansoriy hazratlarini ustozim deb biladilar va Hirot podshosidan izm so`rab ul zotning qabrlari ustiga maqbara bunyod etadilar. Alisher Navoiy bobomiz ham o`z vasiyatiga ko`ra Abdulla Ansoriy hazratlarining qabrlari yoniga dafn etiladilar.

Oqdaryo tumanida joylashgan Abdulla Ansoriy ziyoratgohi mustaqillik yillarida atrofi obodonlashtirilib, qaytadan tiklandi. Umumhashar yo`li bilan Abdulla Ansoriy hazratlarining ramziy qabrlari ustiga pishiq g`ishtdan imorat bunyod etilgan. Ziyoratgohning atrofi obod etilib, ko`kalamzorlashtirilgan.


MAXDUMI A`ZAM ZIYORATGOHI


Maxdumi A`zam ziyoratgohi Oqdaryo tuman Dahbed mavzeida joylashgan. Maxdumi A`zam hazratlari Namanganning Kosonsoy tumanida tavallud topganlar. Ul zot Bahouddin Naqshband tariqatining davomchisi bo`lib, A`zam unvonini olganlar. Bu ulug` zot Payg`ambarimiz Muhammad (s. a. v.) ning 21 avlodlaridir.

Samarqand hukmdori Yalangto`sh Bahodir Maxdumi A`zam hazratlarini pirim deb tan oladilar va ul zotga atab Dahbed mavzeida masjid barpo ettiradilar.

Oqdaryo tuman bosh imom hatibi Oblaqulov Habibullaxon xojining ta`kidlashicha, dastlab masjidda hamma narsa 14 tadan bo`lib, jumladan, 14 ta gumbaz, 14 ta ustun, 14 ta chinor va 14 ta davlat podshosinig qabrlari mavjud bo`lgan.

Maxdumi A`zam ziyoratgohida Yalangto`sh Bahodirning ham qabrlari mavjud.

Ziyoratgohga 100 yildan buyon qabr qo`yilmaydi.

Vatanimiz mustaqilligidan so`ng Maxdumi A`zam ziyoratgohida ta`mirlash ishlari olib borildi. Muhtaram prezidentimiz I. A. Karimov rahbarligi va bevosita rahnamoligi ostida ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. 1991-yil ziyoratgohdagi masjid binosi qayta tiklandi. 1998-yilda 8 ta hujra, qur`on o`qiladigan ayvon,azon aytiladigan minora barpo etildi.


AMIR TEMUR MAQBARASI


Amir Temur maqbarasining qurilishi 1403-yildan boshlangan bo`lib, ushbu maqbarani Sohibqiron bobomiz Amir Temur Samarqandda suyukli nabirasi Muhammad Sultonga atab qurdirgan. Maqbarada Sohibqironning piri Mir Sayyid Baraka va Sayyid Umarning qabri ham bor. Amir Temurning ustozlaridan bo’lgan Mir Sayyid Baraka 1404 – yilda Mozandaronda vafot etgan va Afg’onistonning Andxud shahrida dafn etilgan. Amir Temur vasiyatiga ko’ra jasadi Samarqandga SHohruh Mirzo tomonidan keltirilgan. Buyuk Sohibqiron o’z jasadini uning oyog’i uchiga qo’yishlarini vasiyat qiladi. Bundan tashqari, maqbaraga A. Temurning o’g’illari Umarshayx, Mironshoh va SHohruh, nabiralari Muhammad Sulton, Mirzo Ulug’bek va boshqalar dafn etilgan¹.

Amir Temur maqbarasining ichki ko’rinishi to’rtburchak, uning tashqi ko’rinishi esa sakkiz tomonli prizma shaklida. Prizma ustida ko’p qovurg’ali gumbazni ko’tarib turuvchi slindr shakldagi qurilma ishlangan¹. Ziyoratxona o’rtasidagi hazira sahniga qator qabrtoshlar qo’yilgan. Maqbara binosi va uning oldidagi peshtoqli darvozasi bor hovli saqlangan. Maqbaraning janub va g’arb tomonidagi g’ishtdan ishlangan bezaksiz katta peshtoqli gumbaz qay vaqtda qurilganligi aniq emas.

Maqbara devorlari havorang, zangori va oq sirli koshinlar, geometrik shakldagi naqshlar bilan bezalgan. Maqbara quril;ishi Amir temurning nabirasi Mirzo ulug’bek davrida ham davom ettirilgan. Uning davrida qabrlarning turgan joyi o’ymakor marmar panjara bilan o’raglan. Uning buyrug’i bilan 1424 –yili maqbaraning sharq tomonida to’rt qubbali galeriya qurildi. Ushbu galeriyadan maqbaraga kirish mumkin. Maqbara interyerining sosi havorang, devorlariga esa naqshlar berilgan. Maqbaraning tashqi gumbazi qovurg’ali baland doira asos poyasiga o’rnatilgan.

Amir Temur maqbarasining bugungi ko’rinishi XV asrdagi majmuaning saqlanib qolgan bir qismidir. Bu me’moriy ansambl O’rta Osiyoning noyob me’moriy durdonalari orasida alohida o’rin egallaydi.

Mustaqillik yillarida ko’plab tarixiy obidalarimiz singari Amir Temur maqbarasi ham qayta ta’mirlandi. O’zining serhasham, mahobatli ko’rinishi qaytadan tiklandi.


BIBIXONIM JOME’ MASJIDI


Sohibqiron Amir Temur Hindistonga 1399 – yildagi muvaffaqiyatli yurishidan qaytgach yangi muhtasham Jome’ masjidini barpo etishga kirishadi. Zero, mavjud Jome’ masjidi ancha xarob holga kelgan, buning ustiga uncha katta ham emasdi. Amir Temur yangi masjidni Dehlidagi Jome’ masjididan o’zining ulug’vorligi va hashamati bilan ustun bo’lishini xohlardi. Qurilish ustidan umumiy nazorat Saroymulkxonimga topshirildi. Masjid qurilishida mohir ustalar va me’morlar mehnat qilishgan. Masjid qurilishi uchun Hindiston yurishidagi qo’lga kiritilgan boyliklar sarf etilgan. Masjidning qurilishi 1404 – yilda o’z nihoyasiga yetkaziladi. Bibixonim masjidining maydoni 167 x 109 metr, kengligi 46 metr va balandligi 36 metr bo’lgan peshtoqi va 5 masjiddan iborat². Hovlisining sathi 63,8 x 76,0 metr bo’lib, to’rt tomondan ravoq va peshtoqlar bilan o’ralgan.

Quruvchilar masjidning sosiy binosiga jiddiy e’tibor berganlar. Hovliga qaragan peshtoq juda serhasham va ulkan bo’lgan. Baland peshtoqli ravoq asosi tepaga qarab ingichkalashib boradigan

minoralar bilan o’raglan edi. Masjidga kiraverishdagi peshtoq devorlari kulrang marmar bilan bezatilgan edi. Binoning dekorativ bezaklari va naqshlarining turli – tumanligi bilan kishini hayratga soladi. Masjid burchaklarida xushbichim minolar qad roslagan bo’lib, hozirda faqat shimoli – g’arbiy balandligi 18,2 metr bo’lgan minoraning pastki qismigina saqlanib qolgan. Ularning peshtoqlariga 360 ta oyat bitilgan. Bu jozibador binoning ichki devorlari manzarali lavhalar bilan bezalgan. Ganchdan qilingan oq fonga ko’k bo’yoqlar bilan chizilib, oltin suvi yugurtirilgan bu manzaralar barchani lol qoldirgan.

Mustaqillik yillarida Samarqand ulkan qurilish maydoniga aylandi. Mamlakatimiz Prezidenti tashabbusi va bevosita rahnamoligida Samarqanddagi tarixiy obidalarni tiklash va ta’mirlash borasida ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Shu jumladan Bibixonim Jome’ masjidida ham keng ko’lamli ta’mirlash ishlari olib borildi.