Үткән заман хикәя фигыль.

Тема: Үткән заман хикәя фигыль. Максат:  1.   Үткән   заман   хикәя   фигыль,   аның   ике   төре,   ясалышы,   зат­   сан   белән   төрләнеше турында белешмә бирү. 2. Аларны танып белү күнекмәләре булдыру, файдалана белергә өйрәтү. 3. Укучыларда белем алуга омтылыш тәрбияләү. Материал.  Татар теле. 6 нчы класс.­ Казан: “Мәгариф”нәшрияты, 2001 ( 72­73 бит ) Җиһазлау. карточкалар, тест, карточкалар. Дәрес планы. I. Классны дәрескә оештыру, уңай психологик халәт тудыру. 1. Укучылар белән исәнләшү. 2. Кизү торучы укучы укытучыга укучыларның дәрескә әзерлеген, катнашуын хәбәр итә. Кадерле укучылар, әйдәгез , бер­беребезгә чын күңелдән елмаешыйк та, хәерле көн телик. Хәерле көн алсу таңнарга, Хәерле көн, сайрар кошларга,  Хәерле көн зәңгәр суларга, Хәерле көн, якын дусларга,  Хәерле көн матур кызларга, Хәерле көн, батыр улларга. Әнә шундый җылы сүзләр, изге теләкләр белән башланган бүгенге дәрестә, балалар, алган   белемнәрене,   күзәтүчәнлекне   барлап,төрле   күнегүләр       аша   белемнәребезне камилләштерербез. II. Актуальләштерү 1. Укучылар, сез математика дәресендә һәрвакыт саннар белән эшлисез. Хәтерләсәгез, без кайбер татар теле дәресләрендә саннарны үзебезнең татар теле белән дә бәйлибез. Бүгенге дәрестә дә мин сезнең игътибарыгызга саннар тәкъдим итәм. Әлеге саннар белән фигыль арасында нинди уртаклык бар? 1 нче слайд – 2 (фигыль ике төркемгә бүленә – затланышлы, затланышсыз, берлектә һәм күплектә килә, барлыкта һәм юклыкта килә)  2 нче слайд – 3 (фигыль 3 заманда килә ала, затланышлы фигыльләр 3) 3 нче слайд – 4 (затланышсыз фигыльләр 4) 4 нче слайд – 5 (фигыль юнәлешләре 5) 5 нче слайд – 7 (фигыль төркемчәләре7)  Җавапларын дәлилләп тә баралар. Бирелгән модель буенча фигыльләр турында сөйләргә. III. Яңа материалны үзләштерүгә ихтыяҗ тудыру, уку мәсьәләсен кую. 1. Өй эшләрен тикшерү. Эй ар гайд структурасы Укучылар,   мин   сезгә   раслаулар     язылган   карточколар   таратам.Сез   раслау   белән килешсәгез +, ә килешмәсәгез ­ куегыз. Раслауга кадәр Раслау  Раслаудан    соң Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала IV. Уку мәсьәләсен чишү 1. Ә хәзер җөмләләргә  карыйбыз ( тема һәм схема каплана) Кыр җилләре иркәләде килеп,  Тукай моңы ерактан тартты; Әкиятләрең белән ачылды телем, Казан арты, әй Казан арты. (С.Хәким) Минем туганыма биш ай заман үткәч, атам аз гына вакыт авырып үлгән.  Мине бу атлар, әлбәттә, Саснага алып киткәннәр. Укучылар, җөмләләрне укыгыз, фигыльләрне табыгыз?  (иркәләде, тартты, ачылды, үлгән, киткәннәр)  (­ Нинди сорауларга җавап бирәләр?( Нишләде? Нишләгән?) ­ Алар кайчан эшләнгән эш яки хәрәкәтне, хәлне белдерәләр? ­ Үткәндә булган эш яки хәрәкәтне, хәлне белдерәләр. ­ Шулай булгач, болар нинди фигыльләр? ­ Әйе, үткән заман хикәя фигыль. Димәк, бүгенге дәрестә нәрсә турында сөйләшәбез? (Үткән заман хикәя фигыль турында.) ­ Ә хәзер үткән заман хикәя фигыльнең төгәл мәгънәсен карыйк инде. ­ Үткән заман хикәя фигыль сөйләп торган вакыттан алда булган эш, хәл, хәрәкәтне белдерә. ­ Әйе, бик дөрес, ә хәзер дәфтәрләргә число һәм теманы язып куегыз. 2. Укучылар, әйтегез әле, бу төр фигыльләр нигез фигыльгә нинди кушымчалар ялганып ясалалар? Димәк,   үткән   заман   хикәя   фигыльләр   кушымчалары кушып ясалалар. 3. Ул фигыльләр җөмләдә нинди кисәк булып киләләр? ­ Хәбәр.    –ды,­   де,­   ты,­те;   ­кан,   ­кән,   ­гән,   ­ган 4. Капланган схема ачыла. Ә хәзер плакат – схемага карыйбыз. Үткән заман хикәя фигыльнең ничә төре бар? ­ Үткән   заман   хикәя   фигыльнең   ике   төре   бар:   билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль, билгесез үткән заман хикәя фигыль. ­ Бу фигыльләр ничек ясала һәм нинди сорауларга җавап була? 3. Үткән заман хикәя фигыль Билгеле  нишләде?      4. Бирелгән фиггыллләр белән эш.  ­ фигыльләр нинди кушымчалар ярдәмендә ясалганнар? алган, киткән, аңлаган, яшәргән, саубуллашкан, ярдәм иткән. ды, ­ де; ­ты, ­те; ­ ган, ­ гән; ­кан, ­ кән. ­     алды, китте, аңлады, яшәрде, саубуллашты, ярдәм итте. ­ ­ ­ Үткән заман хикәя фигыль ни өчен ике төрдә килгән? Нинди аермасы бар? Әйдәгез, югарыда китерелгән фигыльләрне җөмлә эчендә әйтеп карыйк.      Ул китап алды.                                                     Ул китап алган. ­  Беренче фигыль нинди эш хәлне белдерә? ­ Сөйләүченең үзе белеп әйткәнен, үзе катнашкан эш яки хәлне белдерә.    ­  Ә икенче җөмләдәге килгән фигыль нинди эш ­ хәлне белдерә?  ­ Үзе күрмичә, ишетү буенча гына хәбәр итүне белдерә. Сөйләүче үзе катнашкан, күргән яки яхшы белгән эш, хәл, хәрәкәт турында хәбәр иткәндә ­ ды, ­ де; ­ ты, ­ те; кушымчасы кушып ясала, сөйләүче үзе катнашмаган, күрмәгән яисә анык белмәгән эш, хәл,хәрәкәт турында башка чыганакларга таянып (ишетеп) хәбәр иткәндә, ­ган,­гән; ­кан, ­кән кушымчалары кушып ясала. ­   Димәк,   билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   белән   билгесез   үткән   заман   хикәя фигыльләрнең аермасы бар. Алар мәгънә төсмерләре белән бер­берсеннән аерылалар. 5.  Ә хәзер экрандагы мисалларны укыйбыз. Бу форма турында нәрсә әйтә аласыз? Аңлады – аңламады                                              Аңлаган – аңламаган Ярдәм итте – ярдәм итмәде                               Ярдәм иткән – ярдәм итмәгән  Барды – бармады                                                  Барган – бармаган  ­ Үткән заман хикәя фигыльнең ике төре дә юклыкта килә ала. 6. Мисалларны укыгыз һәм аларның нәрсә белән төрләнгәнен ачыклагыз? Зат – сан белән төрләнгәннәр.     Аңладым –аңладык                                            Аңлаганмын – аңлаганбыз     Аңладың – аңладыгыз                                       Аңлагансың – аңлагансыз     Аңлады – аңладылар                                         Аңлаган –аңлаганнар   ­ 13.   Әйе,   дөрес.   Ә   хәзер   әйтегез   инде:   билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   нинди кушымчалар алган? ­ Кыска кушымчалар. Ә билгесез үткән заман хикәя фигыль нинди кушымчалар ала? ­ Тулы зат кушымчалары ала. 14. Укучылар, әйтегез әле, үткән заман хикәя фигыльнең ничә төре бар? ­ Ике. 15. Алар икесе дә нинди эш хәлләрне белдерәләр?    ­ Сөйләп торган вакыттан алда булган эш ­ хәлләрне белдерәләр. 16. Нәрсәләр белән төрләнәләр?    ­ Зат – сан белән төрләнәләр, юклыкта һәм барлыкта киләләр. 17.   Димәк,   билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   белән   билгесез   үткән   заман   хикәя фигыльнең аермасы бармы? ­ Бар. Алар бер –берсеннән нәрсә белән аерылалар? ­ Алар бер –берсеннән мәгънә төсмерләре белән аерылалар. V. Белемнәрне ныгыту  Вариантларда  эш . Текст бирелә. 1вариант – үткән заманның билгеле төрен сайлап язарга 2 вариант­үткән заманның билгесез  төрен сайлап язарга.  Төн уртасы җиткәч, барлык шау­шу беткәч, кош­корт йокыга киткәч, Җамал әбигә тагы  эш чыкты.    Йоклый иде ул тәмле төш күреп... Нәкъ шул вакыт нидер чырлады. Бу тавыш төнге  тынлыкта тагын да куркынычрак булып яңгырады.       Галошын да эләктермәде, өстенә дә кимәде, Җамал әби ишегалдына атлады.         Ни күзе белән күрсен, ни җаны белән түзсен,чуар тавыкның чебешләре тузынган.         Йокысы йокы булмады, күзе йомылмады, һаман чебеш урлаучы дошманны тиргәде.       Ләкин дошманның кем икәнен тиз сизенделәр. Гата капкын алып кайтты, аңа ит кисәге  каптырды, ә үзе йокларга ятты.    Иртәгесен Гата, капкынны чыгып караса, шакката, капкында көзән ята. Физкультминутка Мин сезгә фигыльләр әйтеп барам, 1)боерык ф. урында басып кына торабыз,2) үткән заман фигыль булса чүгәлибез, 3)хәзерге заман  фигыльгә кул чабабыз. Барган, укый, сана, барды, утыр, йөгерде, чап, утыр, ташлый, кайта, әйткән,  күр,  тыңла, ясый, яшәгән, язды, җырлый. 1. 110 нчы күнегүне язмача эшләү. Бирелгән фигыльләрдән билгеле һәм билгесез үткән заман төрләрен ясап язарга. 2. Тактага   ике   укчы   чыга.  Яз  фигыленнән   билгеле   һәм   билгесез   үткән   заман   хикәя фигыль ясагыз, зат – сан белән төрләндерегез. 3. “Елан уены”     (тактада эш) Тактага уйла фигыле язылган тасма эленә. Такта янына укучылар бер­бер  чыгалар һәм соңгы хәрефтән башланган фигыль яза баралар. Уйла         Ала               Армый һ.б.  VI. Дәресне йомгаклау.  Тест. 1. Үткән заман хикәя фигыль  а) сөйләп торган вакыттагы эшне белдерә; б) сөйләп торган вакыттан алда булган эшне белдерә. 2. Билгеле үткән заман зат­сан белән  а) төрләнә; б) төрләнми. 3. Билгесез үткән заманның сораулары: а) нишләде? Нишләмәде? б) нишләгән? Нишләмәгән? 4. Хикәя фигыльнең заманын билгеләгез. Килдек, керде, әйтте, уйнады, аңлады, язды. а) билгеле үткән заман; ә) билгеле киләчәк заман. 5. Килгән, кергән, әйткән, уйнаган, аңлаган, язган. а) билгесез киләчәк заман ә) билгесез үткән заман. Эй ар гайд структурасы буенча бирелән карточкаларны җыеп алу. VI. Билгеләр кую. VII. Өй эше өч вариантта бирелә. 1. Үткән заманның ике төренә дә әдәби әсәрдән мисаллар  язарга. 2. ”Көзге эшләр” темасына кечкенә күләмле инша язарга Раслауга кадәр Раслау  Раслаудан    соң Раслауга кадәр Раслауга кадәр Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды, тотылмаган фигыльләре үткән заман хикәя ф. Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала  Раслаудан    соң  Раслаудан    соң Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Раслауга кадәр  Раслаудан    соң Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды, тотылмаган фигыльләре үткән заман хикәя ф. Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә  Раслаудан    соң  Раслаудан    соң  Раслаудан    соң Раслауга кадәр Раслауга кадәр Раслауга кадәр Раслауга кадәр Раслауга кадәр Раслауга кадәр Раслауга кадәр Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды, тотылмаган фигыльләре үткән заман хикәя ф. Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә  Раслаудан    соң  Раслаудан    соң  Раслаудан    соң  Раслаудан    соң Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды, тотылмаган фигыльләре үткән заман хикәя ф. Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя  Раслаудан    соң  Раслаудан    соң  Раслаудан    соң  Раслаудан    соң Раслауга кадәр Раслауга кадәр Раслауга кадәр Раслауга кадәр Раслауга кадәр фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала Раслау Фигыльнең ничә төркемчәсе бар Фигыльнең барлык һәм юклык төрләре була Тотылды,   тотылмаган   фигыльләре   үткән   заман   хикәя фигыль Хикәя фигыль җөмләдә хәбәр булып килә Үткән заман хикәя фигыль ике төрле була Үткән заман хикәя фигыль зат­сан белән төрләнә Билгеле   үткән   заман   хикәя   фигыль   –ды,­де,­ты,­те кушымчалары белән ясала Билгесез үткән заман хикәя фигыль –ган,­гән,   ­кан, ­кән кушымчалары белән ясала  Раслаудан    соң