Тəрбие əдістері

ə Т рбие  дістері  ə Жоспары  ə ə ə ə ə 1. Т рбие  дістері мен т сілдері жөнінде түсінік  2. Сана қалыптастыру  дістері  3. Іс­ рекет ұйымдастыру  дістері  4. Ынталандыру  дістері  5. Педагогикалық қолдау, оның м ні ж не ұйымдастыру жолдары  6. Тәрбие әдістерін таңдау ə ə ə ə 1. Т рбие  дістері мен т сілдері жөнінде түсінік. ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə Ə ə ə ə Т рбие  дістері –бұл т рбие көздеген мақсатқа жетудің жолдары, т сілдері. Мектеп т жірибесіне орай  дістердің ж не бір анықтамасы – қажетті сапаларды қалыптастыру   мақсатымен   т рбиеленушілердің   санасына,   еркіне,   сезіміне   ж не қылық­ рекетіне ықпал жасау т сілдері.  ə Ə дістер   түрі   сан­алуан   да   шексіз   көп.   Ал   оның   нақты   көрінуі   өз ə ш кірттерінің білімдік күш­қуаты мен жалпы мүмкіндіктерін жете танып, оларды өтілетін материал сипатына байланыстырып ж не басқа да көп оқу жағдаяттарын зерделі саралай білген педагог  рекетіне т уелді. Қай тұлға, қанша тұлға араласса, ə діс  формасы  да  сондай  рі  сонша –  бұл заңдылық.  лбетте,  дістердің  б рі бірдей тиімді деп айту қиын. Ол үшін сол  дістің түзілу, қолдану жағдайларын білу қажет. Нақты мақсатқа байланысты дайындалған көп  дістердің ішінен біреуі ғана   тиімді   болуы   мүмкін.   Т рбие   т жірибесі   алдымен   ежелден   келе   жатқан ə д стүрлі  дістерге арқа сүйегенді т уір көреді. Алайда, көптеген жағдайларда олардың   да   тиімсіз   болып   қалатыны   бар,   сондықтан   да   т рбиеші   рдайым ə т рбиенің нақты шарттарына сай келер көздеген мақсатқа үлкен үнем ж не мол табыспен   ,   жылдам   жеткізетін   жаңа   дістерді   іздестіруге   м жбүр.   Т рбие ə дістерін құрастыру, таңдау ж не дұрыс қолдану – педагогикалық шеберлік шыңы. ə Т рбие т сілі – жалпы  діс бөлігі, нақты жақсаруға жеткізетін жеке  рекет. Көркемдеп айтатын болсақ, т сіл­ т рбиешінің өз ш кірттерімен бірге мақсатқа тезірек жету үшін таптап өткен соқпағы. Егер осы т сілмен басқа да т рбиешілер пайдалана бастаса, т сілдер уақыт озуымен даңғыл жолға ­  дістерге айналады. Ə дістер мен т сілдер байланысының тығыз екені осыдан көрінеді.  ə ə ə ə Т рбие   құрал­жабдықтары.   Т рбие   жеке   ықпалдарды   байқатса,   құрал­ жабдықтар т сілдердің жиынтығынан құралады. Мысалы, еңбек –т рбие құралы, ал   көрсету,   еңбекті   бағалау,   жұмыс   қателігін   білдіру   –т сілдер.   Сөз   (кең мағынада) – т рбие жабдығы, ал ілікпе сөз,  зіл ескертпе, ескертпе теңеу – осы жабдық құрамындағы т сіл. Бұл тұрғыдан кейде т рбие  дісін көзделген мақсат үшін қолданылатын т сілдер мен құрал­жабдықтар жүйесі деп те атайды.  ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə Ə діс баламалары өте көп. Олар арасынан мақсаттар мен нақты жағдайларға сай келетіндерін таңдап алу үшін оларды қандай да бір ретке келтіріп, топтастыру, яғни   классификациялау   қажет.   дістер   классификациясы   дегеніміз   қандай   да Ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə белгісі бойынша бір топқа келтірілген  дістер жүйесі. Осы классификацияға арқа сүйеп,   педагог   барша   жүйені   анық   білуімен   бірге   оның   қажеті   мен   өзіне   т нə сипаттарын тереңірек түсінеді.  ə Т рбие  дісі­ көп өлшемді құбылыс, оның жүйелесуіне негіз болар белгілер сан­алуан. Солар арасында аса танымал болғандарын атап өтейік. Сипаты бойынша ə ə дістер – сендіру, жаттықтыру, мадақтау ж не жазалау. Мұндағы «сипат» м ні – ə дістің бағыт­бағдарын, қолдану аймағын, ерекшеліктерін ж не т.б. білдіреді.  ə ə ə 2. Сана қалыптастыру  дістері ə ə ə ə ə ə   ұғымдарын,   Адамның   көзқарастарын, ə Т рбие   процесінің   жалпы   құрылымынан   байқағанымыздай,     дұрыс ұйымдастырылған т рбиенің бірінші сатысы­ оқушылардың өздерінде қалыптасуы қажет  рекет­қылық нормалары мен ережелерін білу (түсіну).  Ең алдымен қандай да сапаны туындатып, орнықтыру үшін, сол сапаның м н­мағынасын жете түсініп алу   міндетті.   наным­сенімдерін кемелдендіруге   бағытталған   дістер   тұлға   санасын   қалыптастыру   дістері атамасын алған. Бұл топ  дістері екінші кезеңде іске қосылатын – сезім, көңіл­күй толғаныстарын   қалыптастыруда   аса   қажет.  Егер   оқушы   педагогикалық   ықпалға бейтараптылық пен немқұрайлылық танытатын болса, т рбие процесі шабандайды, мақсатқа жете алмайды. Егер оқушы қабылдаған идеясын өзін толғантқан жарқын бейнеге айналдыра алса ғана, оның бойында ізгі де жарқын сезімдер туады. Өткен жылдар   оқулықтарында   бұл   дістер   тобы   сендіру   дістері   деп   аталған,   себебі олардың міндеті – тұрақты наным­сенімдер қалыптастыру болған. Оқушы  рекет­ қылығына дем беретін оның білімі мен білігі емес, ең алдымен ол көзделген адами сапаның   қоғамдық   қажеттігі   мен   өзіне   пайдалылығын   танып,   оны   өз   нанымы негізінде  рекет­қылыққа айналдыруы, ал бұл сана қалыптасуымен бірге жүретін психикалық құбылыс. Т рбие мазмұнымен белгіленген іс­ рекетке бала белсенді араласуға дайын болған жағдайда ғана қолданылатын  діс өз н тижесін береді.  ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə Наным­сенімге оқушыны  рқилы  дістермен жеткізу мүмкін. Өткен ғасыр басындағы   мектептерде   бұл   үшін   тағылым­тарихи   өсиеттер,   хадистер   мен мысалдар   кең   қолданылған.   Ал   қорытынды   шығару   баланың   өз   еркіне   берілді. Өкініштісі, бүгінде біз мұндай аса құнды  дістерді пайдаланудан мүлде қалғанбыз, олардың орнына тура, қарабайыр, ойға жетелемейтін уағыздау  дісіне көшкенбіз. Құрғақ   уағыз   айтып,   шексіз   бір   жақсы   көрсетпе­нұсқау   беруден   түскен   өнім шамалы.   Сондықтан,   ұмыт   болған   дістерді   жаңғыртып,   мұғалімдер   өз сабақтарында ислам хадистерін, ақын­жыраулар тағылымдарын, шешен билердің ұлағатты кеңестерін, ғұлама Абайдың «Қара сөздерін» ж не т.б. тағылым­т рбие көздерін молынша пайдалануда. Сондай­ақ  дептілік­имандылық тақырыбындағы ə ңгімелер,   ұғындыру,   түсіндіру,   дептілік   сұхбаттары,   насихаттау,   сендіру, көрсетпе беру  дістері де өз қолданымын табуда. Сендірудің аса маңызды  дісі ­ өнеге­үлгі.  дістердің  рқайсысы өз ерекшелігі мен қолданымына ие. Сырт көзге қарапайым   көрінгенмен,   бұл   топ   дістерінің   б рі   де   жоғары   педагогикалық бірлікті қажет етеді  рі жүйелі түрде басқа  дістермен бірге қолданылады.  Ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə Ə ə ə ə ə Этикалық тақырыптағы  ңгіме – инабаттық мазмұнға негізделген деректер мен оқиғалардың үлкен көңіл көтеріңкілігімен  серлі баяндау  дісі. Сезімге ықпал ете отырып,  ңгіме моральдық бағамдар мен  рекет­қылық нормаларының м нін түсініп, ұғуға ж рдемдеседі. Ол адамгершілік ұғым, түсініктерінің мазмұнын ашып қоймастан,   оқушылардың   инабаттылық   талаптарына   с йкес   болымды   тұлғалық ə рекеттеріне деген ұнамды қатынас өрбітіп, мінез­құлықтың оңды өзгерісіне ықпал жасайды.  дептілік  ңгімелері бірнеше қызмет жасайды: 1) білім көзі; 2) тұлғаның адамгершілік сапаларын басқалардың имандылық қасиеттерімен толықтырады; 3) ə т рбиелік ұнамды үлгі­өнегені өрнек ретінде ұсынады.  ə ə ə ə ə ə ə дептілік  ңгіме тиімділігі келесі шарттарға байланысты:  ə ə ­  ңгіме оқушылардың  леуметтік т жірибесіне с йкес болу қажет. Ол – қысқа, ə түсінікті, балалар толғаныстарына орай;  ə ə ­   ңгіме   көрнекілік   дісін   бірге   қолдану   арқылы   жүргізіледі   (көркемөнер туындылары, көркем фотосуреттер, халық қолөнер бұйымдары),  ңгіме мазмұнын қабылдауға  н­күй үлкен ж рдем береді.  ə ə ə ə ə ­  дептілік  ңгіме өткізу үшін қолайлы үй­жай, жағдай қажет.  ə ə ə ə Қоршаған жай­жағдайлардың  семдігі мен ондағы дүние заттары, олардың адам   көңіліне   көтеріңкі   сері   ңгіме   тақырыбы   мен   мазмұнына   с йкес   болуы қажет   шарт.   Педагогикалық   құрал­жабдықтар   қорында   қай   жағдайда   да жарасымды   ңгімелер   молшылық   (шеру   алаулары   төңірегі,   автокөлікті   саяхат барысында,   кең   дала   төсінде   не   жайлы   бөлмеде,   үлкен   қала   алаңында   немесе көктем бағында).  ə ə ­   ңгіменің   сері   к сіптік   дайындыққа   байланысты.   Ебедейсіз,   дөрекі   тілді адамнан шешен  ңгімеші шықпайды, ондайдан бала құлағы тынып, қашуға м жбүр болады.  ə ­  ңгіме мазмұны тыңдаушыларды еліктіруі шарт. Одан алған  сер көп уақытқа ə ə ə ə ə ə дейін ұмытылмауы тиіс.  ə ə ə ə ə Ұғындыру – т рбиеленушілерге эмоционал­сөздік ықпал жасау  дісі. Бұл ə дістің қолданылуы сынып ұжымы мен  р баланың тұлғалық сапаларын танып, білуге көзделген. Бастауыш мектеп балаларына қарапайым т сілдер мен құрал­ шараларды   пайдаланудың   өзі   жеткілікті.   Кіші   жастағы   оқушы   «Осылай   істеу керек»,   «Осылай   істеп   жатыр»   ­   деп   жай   ескерткеннің   өзінде­ақ,   педагог айтқанына ере салады. Ұғындыру  дісі, егер т рбиеленуші қандай да талаптың ə м ніне жете алмай жатса, жаңа адамгершілік сапа жөніндегі ақпарды ой елегіне түсіріп, қабылдауға қиналса, яғни қалай болғанда да оның санасы мен сезіміне түрткі салу қажетінде қолданылады. Ал мектепте қоғамдағы жай, айқын да ақиқат ережелерді ежелеп түсіндіре ұқтырудан аулақ болған жөн, мысалы, партаны сызба, тұрпайы сөз айтпа, еденге түкірме ж не т.б. Бұл орайдағы ұғындыру емес, шектеу ə дістерін қолданған дұрыс. Аталған  діс негізінен: а) жаңа моральдық сапа мен ə рекет­қылық формасын қалыптастыру  рі бекіту үшін; б) т рбиеленушілердің қандай да болған қылыққа дұрыс көзқарас­қатынасын қалыптастыру  ниетімен ­ қолданылады.  ə ə ə ə ə ə ə ə Қандай да ұғымның орнығуы, баланы оған сендіре білуге байланысты. Сенім кейде мұғалім сөзін сын­сарапқа сала алмаудан шалыс, қателікті болуы мүмкін. Сенімнің   санаға   еніп   жатқанын   адам   сезе   бермейді,   осыдан   ол   ырықсыз   сеп­ түрткілер жетегінде қалып, тұтастай тұлғалық сапаларын өзгертуіне тура келеді. Педагог   сендіру   дісін   оқушыға   нақты   нұсқау­талапты   қабылдату   үшін,   басқа ə т рбие  дістерінің ықпал  серін күшейту мақсатында қолданады.  ə ə Т рбие   т жірибесінде   ұғындыру   мен   сендіруге   қоса   үгіттеу   дісіне   де жүгінуге   тура   келеді.   Үгіттеу   рекеті   т рбиеші   ұстанған   қатынас   формасына түгелдей   т уелді.   Үгіттеу   арқылы   педагог   т рбиеленуші   тұлғасында   ұнамды қалыптарды   жобалайды,   жақсылық   сезімін   ұялатады,   жоғары   н тижелерге жететініне   сендіреді.   Үгіттеуден   болатын   тиімділік   т рбиеші   абыройына,   оның жеке адамгершілік болмысына т уелді, өз сөздері мен  рекеттерінің дұрыстығына кепіл бола алған жағдайда ғана оның үгіті мақсатына жетеді. Бала т рбиесінде ұнамды   үлгі­өнегеге   арқа   сүйеу,   мадақ,   өз   қадірін   сезіну,   ар­намысты   қолдан бермеу секілді алғы шарттарды пайдаланған педагог қай күрделі жағдайда да үгіт жұмысының өз нысанына жетіп, жемісті боларына толық сенуіне болады.  ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə Үгіттеу арқылы кейде оқушыны өз қылығынан ұялу, өкіну сезіміне келтіруге болады.   Педагог   баланың   мұндай   сезімдерін   оятып   қана   қоймастан,   келеңсіз ə рекеттерін   түзетудің   жолдарын   да   көрсетеді.   Бұл   жағдайларда   орынсыз ə рекеттің,   оның   салдарының   м нін   д лелді   ашып   берумен   бірге   т рбиеленуші мінезіне   ұнамды   ықпал   жасаушы   т рбие   көздерін   тауып,   қолданады.   Кейде орынсыз қылық білместіктің салдарынан болады. Мұндайда үгіт ұғындыру ж неə сендірумен бірге қолданылып, оқушы өз қателерін мойындап, мінезін оң қалыпқа келтіргендей  серде жүргізіледі.  ə ə ə ə ə дептілік   сұхбаты   ­   екі   тарап   өкілдері   –   т рбиеші   ж не   т рбиеленуші қатысуымен болатын жүйелі де бірізді білімдер талқысы. Сұхбаттың  ңгімелеу мен көрсетпе беруден айырмашылығы ­ т рбиеші өз сұхбаттасы – т рбиеленушінің пікірін тыңдайды ж не онымен есептеседі, олармен болған өз қатынасын құқық теңдігі   ж не   қызметтестік   принциптері   негізінде   түзетеді. дептілік сұхбаттарының негізгі арқауы адамгершілік, инабаттық­имандылық проблемалары. Сұхбат   мақсаты   –   ізгілік   ұғымдарын   нығайту,   тұрақтандыру   бұл   бағыттағы білімдерді   қорытындылау   ж не   бекіту,   адамилық   көзқарастар   мен   сенімдер жүйесін қалыптастыру.  Ə ə ə ə ə ə ə   ə дептілік   сұхбаттары   т рбиеленушілерді   өздерін   толғантқан   барша сұрақтар   бойынша   дұрыс   баға   беріп,   пікір   жүргізуге   ж рдем   береді.   Болған жағдай,   оқиғалар   мен   рқандай   қылықтарды   талқыға   сала   отырып,   балалар олардың   м н­мағынасын   жеңіл   түсінуге   мүмкіндік   алады.   Көп   жағдайларда ə дептілік сұхбаттарды да өткізуге нақты дерек, оқиға, балалардың қылығы себеп болады. Мұндай сөйлесулерді болған оқиғалардың «ізін суытпай» не сол оқиғаның кін к рі с л өзіне келіп, «жүрегі орнына» түсіп, м н­жайды аңғаратындай болған соң ұйымдастырған жөн.  ə ə ə ə ə ə Ə ə Ə ə ə ə Ə ə т уелді:  дептілік   сұхбаттарының   тиімді   болуы   келесідей   маңызды   шарттарға ə 1.  Сұхбаттың   проблемді   сипатта   болғаны   өте   маңызды.  Осыдан   көзқарастар, идеялар, пікір сайыстары өрбиді. Т рбиеші тосын, қалыпқа келмейтін сұрақтардың туындауына себепші болып, өз ш кірттерін оларға жауап іздеп, табуға баулиды.  ə ə 2.   Сұхбаттың   жаттанды   дайын   не   үлкендердің   құлаққа   салған   жауаптары бойынша өтуіне жол бермеңіз. Балаларды не ойлағанын ашық айтуға тартыңыз, басқалар пікірін сыйлауға үйретіңіз, шыдаммен д лелді тұжырымдар топшылауға жетелеңіз.  ə 3. Сұхбатыңыз т рбиеші көпіре сөйлеп, т рбиеленушілер үндемей тыңдайтын ə д рісбаянға айналып кетпесін. Сұхбат барысында ашық та анық айтылған пікір балаларды   дұрыс   қорытындыға   келтіреді.   ңгіме­сұхбат   н тижелілігі   екі   адам ортасындағы көңіл табысудан, пейіл жылуынан шығады.  Ə ə 4. Сұхбат үшін таңдалған материал т рбиеленушінің эмоционалдық кейіпіне сай болғаны жөн. Талқыланатын тақырып оқушыларға жете түсінімді болмай, олардан сөз­жарыс,   пікір­   талас   белсенділігін   күту   не   талап   етуге   болмайды.   Шынайы ə т жірибеге негізделген сұхбат қана өзінің болымды н тижесін береді.  5. Сұхбат   барысында  барша  көзқарастарды  айқындап, салыстыра   білу  қажет. Ешкімнің   де   пікірін   жоққа   шығаруға   болмайды   –   бұл   ділдік   шынайылылық, қатынас м дениетінің ізгілікті белгілері.  ə ə ə ə ə 6.  дептілік сұхбатында дұрыс басшылық – м ні ­ т рбиеленушілерге өз ынта, ə рекетімен   дұрыс   шешім   қабылдауға   ж рдем   беру.  Бұл  үшін   т рбиеші   болған оқиғаларға т рбиеленуші тұрғысынан көз салып, оның ойы мен сезімін түсінуге тырысуы қажет.  ə ə ə ə Сұхбат   өзінен   өзі   бола   қалады   деу   –   қате   пікір.   Жоғары   маманданған педагогтар  дептілік сұхбаттарын не болса соны сылтау қылып, өткізе салмайды, оған   тыңғылықты   дайындық   көреді,   ш кірттерін   де   байыппен   дайындайды. Мектепте   дептілік   сұхбаттары   жалқылау   (индуктив)   не   жалпылау   (дедуктив) жолымен жүргізіледі: нақты деректер талқыланады, баға беріледі, соңынан жалпы қорытынды жасалады немесе алғашқыда үлкен проблема қойылып, кейін ол дара бөлшектеніп, шешіледі.  ə ə Ə ə ə ə ə Жазықты   балалармен   сұхбаттасу   үлкен   к сіби   шеберлікті   қажет   етеді. Мұндай   ңгімелесу   кезінде   екі   ортада   психологиялық   кедергі,   түсініспестік болмауы тиіс. Егер оқушы болған жағдайды дұрыс түсінбейтіні байқалса, оның намысына   тимей,   кемшілік­қателігін   бетіне   баспай,   рекет­қылығының   шалыс екенін   ұғындырып   бағу   қажет,   көпшілік   кезінде   бұл   сұхбат   қысқа   да   нұсқа, байсалды,   жуа­   сықақсыз   өткені   дұрыс.   Өз   т рбиешісінің   шынайы   көңілін, ə ж рдем пиғылын сезінсе ғана, ол айтқан ақыл­кеңеске құлақ түреді, жазатайым болған   келеңсіз   ісін   енді   қайталамауға   у де   береді,   қайтып   ондай   рекетке бармайды   да.   Оқушымен   жекелеп   сұхбаттасу   т рбиеші   мен   т рбиеленуші арасындағы кейіп түсінігімен өтсе, оның толық н тижеге жеткені.  ə ə ə ə ə ə ə ə Үлгі­өнеге ­ өте  серлі т рбие  дісі. Бұл  діс негізінде жатқан заңдылық: көрумен   қабылданған   санада   тез   рі   жеңіл   бекиді,   себебі   оны   ойланып   сөзбен таңбалап   не  таңбасын  ауыстырып   жатудың  қажеті   жоқ.  Үлгі­  бірінші,  ал  сөз – екінші сигналдық жүйе деңгейінде  сер етеді. Үлгі еліктеу үшін нақты өрнек беріп, ə ə ə ə ə ə ə сана, сезім, сенімді белсенді қалыптастырып, іс­ рекетке қозғау салады. «Уағыз жолы ұзақ, үлгі жолы қысқа» ­ деген байырғы Рим ғұламсы Сенека. Бала өміріндегі Ə дебиет,   фильм тұңғыш   жанды   өрнек   ­   ата­ана,   т рбиеші,   дос­жаран.   ə кейіпкерлері,   тарихи   қайраткерлер,   ұлы   ғалымдар   да   үлкен   т рбиелік   ықпал жасайды.   Үлгінің   психологиялық   негізі   –   еліктеушілік.   Осыған   орай   бала ə леуметтік  ж не инабаттық  т жірибе  жинақтайды. Мектеп  жасындағы   балалар өздері   аса   ұнатқан   адамдарға   еліктейді.   Сондықтан,   баланың   адамгершілік дамуына қамқорлық жасауда оның өнегелі ортаға араласуына басты назар аудару қажет.  ə ə ə ə ə ə Өмір   өнегесі   ұдайы   оңды   болса,   тіпті   жақсы,   бірақ   олай   бола   бермейді, балаға   сер   етуші   кері   өрнек   аяқ   астында.   Оқушылар   назарын   өмір,   адам келеңсіздіктеріне   аударып   бару,   болымсыз   қылықтар   салдарын   талдап,   олардан қорытынды шығару –міндетті шарт. Мезетімен орынды пайдаланған ұнамды үлгі ə т рбиеленушіні жаман қылықтан сақтандыруға ж рдем беретінін де ескерген жөн.  ə Т рбие   т рбиешінің   жеке   басы   үлгі­өнегесіне,   оның   қылық­ рекетіне, қамқорлығындағы балаларға қатынасына, дүниетанымына, іскерлігі мен абыройына ə т уелді.   Ұстаз   үлгісінің   оңды   ықпалы   оның   сөзі   мен   ісінің   жарасымдылығына, балалардың   б ріне   бірдей   ақ   пейілді   қатынасына   орай   арта   түседі.   Бұл ə т рбиешінің беделіне, ол бастаған істің жүйелілігі мен бірізділігіне де байланысты. Сонымен,   сана   қалыптастыру   дістері   тұлғаның   ізгілену   т рбиесінде маңызды   рөл   атқарады.   Мұндай   дістер   түрі:   дептілік   ңгімелері,   түсіндіру, ұғындыру,  дептілік сұхбаттары, үгіттеу, сендіру, көрсетпе нұсқау, үлгі т рбие ə дістерінің тиімділігі олардың қалай қолданылуына, педагог таңдаған гуманистік бағытқа т уелді.  ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə 3. Іс­ рекет ұйымдастыру  дістері ə ə Т рбие көзделген  рекет­қылық (поведение) типін қалыптастыруы міндетті. ə Тұлға т рбиелілігі түсінік, ұғымнан көрінбейді, ол адамның нақты іс­ рекетімен бағаланады.   Бұл   тұрғыдан   іс­ рекет   ұйымдастыру   мен   қылық   қалыптастыру ə т рбие процесінің өзегі ретінде қарастырылады. Аталған топтағы  дістердің б рі ə т рбиеленушілердің   практикалық   іс­ рекетіне   негізделген.   Мұндай   іс­ рекетті басқару үшін педагог оны құрамды бөліктерге – нақты істер ж не қылықтарға жіктейді.  Қажетті   тұлға   сапаларын   қалыптастырудың   жалпыланған   ə дісі   – жаттықтыру. Балада қалыптасатын қылық,  рекеттің қай­қайсысы да жаттығып, дағдыланудан. Балаға  басқалардың   қалай  жазатынын   ңгімелеп,  жазуға, атақты күйші   өнерін   көрсетіп,   домбыра   тартуға   үйрету   мүмкін   емес.   Т рбиеленушіні мақсатты   бағытталған   белсенді   рекетке   ынталандырмай,   жоспарланған   мінез бітісін де орнықтыруға болмайды. Жаттықтыру м ні – талап етілген  рекеттерді көп   м рте   қайталаумен   автоматты   орындалу   д режесіне   жеткізу.   Жаттығулар ə н тижесі – тұлғаның бекіген сапалары:  деттер мен дағдылар.  ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə Жаттықтыру істерінің тиімділігін келесі шарттар анықтайды: 1) жаттығулар жүйесі; 2) олар мазмұны; 3) түсініктілігі мен жеңілдігі; 4) көлемі; ə ə 5) қайталау жиілігі;  6) бақылау  мен түзету; 7) т рбиеленушілердің тұлғалық сапалары; 8) жаттығулардың орындалу мерзімі мен орны; 9) жеке­дара, топтық, ұжымдық жаттығулар формасы; 10) жаттығу сеп­түрткілері мен оған деген ынта себептері. Жаттығулар жиілігі, көлемі ж не жетіскен н тижелер арасында тікелей ə т уелділік бар: жаттығу неғұрлым көп орындалса, олар ж рдемімен қалыптасушы сапалар   дамуы   да   соғұрлым   жоғары   келеді.   Бұл   т уелділік   тұлғалық ерекшеліктерімен реттеліп барады. Бірдей тең деңгейлі сапаны қалыптастыру үшін ə р   оқушының   орындайтын   жаттығуларының   саны   рқилы:   бір   бала   көзделген сапаға   аз   санды   жаттығудан   жететін   болса,  екінші   біреуінде   ондаған,  жүздеген жаттығу  рекеті қажет. Сапа неғұрлым күрделі келсе, оған байланысты  деттерді қалыптастырып, тұрақтандыру үшін соғұрлым көп жаттығу орындап, көп м ртеə қайталау керек.  ə ə ə ə ə ə Жаттығулар   жүйесін   жоспарлауда   т рбиеші   ең   алдымен   өз ə т рбиеленушілеріне   қандай   дағдылар   мен   деттерді   қалыптастыруы   қажет болатынын ойластырып алғаны жөн. Жаттығулардың көзделген қылық­ рекетке ə с йкес   болуы   (адекватность)   –   дісінен   баланың   өмірлік   қажетті,   м нді   ж не пайдалы   дағдылары   мен   деттері   қалыптасады.   Сондықтан   жаттығулар   қалай болса,   солай   ойдан   шығарылмай,   өмірден   алынуы   тиіс.   Бірінші   кезекте   жалпы адамзаттық ізгілі сапалар тұрғызушы жаттығулар пайдаланылады.  ə ə ə ə ə ə Тұрақты дағдылар мен  деттер қалыптастыру үшін жаттығуларды мүмкін болғанша   ерте   жастан   қолданған   дұрыс.   Жас   организм   қай   серді   де   тез қабылдайды.  деттенген адам өз сезімін басқара біледі, құмарлықтарына тоқтау береді,   өз   ниеттерін   басқалар   мүдделерімен   салыстырып,   бағалай   алады. ə ұстамдылық, өзіндік бақылау, ұқыптылық, т ртіптілік, қатынас м дениеті – б рі де тұрақтанған  деттер негізінде туындайтын ізгілі адам сапалары.  Ə ə ə ə ə ə ə ə ə Жаттықтыру   дістерінің   тиімділігіне   себепші   маңызды   шарттардың   бірі­ біртұтас   жаттығулар   жүйесінің   біртіндеп   күрделеніп   баруы.   Кіші   сынып оқушыларында   мінез­құлық   м дениетін   қалыптастыруда   келесідей   шамалап түзілген ілгерілі жаттығулар жоспарын ұсынуға болады.  ə ə ə ə Гуманистік т рбиеде де қатаң  дістер қолданылады. Бірақ  ңгіме оны қалай пайдалануда.   Осындай   шешімді   деттердің   бірі   –   талап.   Т рбие   барысындағы талап   т рбиеленуші   рекетінің   ынталылығын   көтеруге   не   оны   тежеуге   қажет талаптар тікелей не жанамалы болып келеді. Тікелей талап – анық, д л, нақты. Жанамалы талапта   рекетке келтіретін талаптың  (кеңес, өтініш, сенім, қолдау, құлақ­қағыс   ж не   т.б.)   өзі   емес,   ал   сол   талаптан   туындайтын   психологиялық жағдаяттар: толғаныс, күйзеліс, мүдде, ұмтылыс. Жанама талаптар арасында аса көп қолданылатындары:  ə ə ə ə ə ə Кеңес­талап.   Бала   санасына   ықпал   жасаумен   педагог   қойған   талаптың қажеттігін, пайдасын түсіндіреді. Мұндайда кеңестің қабылдануы не қабылданбауы педагог беделіне, оның оқушымен қатынасына т уелді.  ə Ойын талап.  рқандай талаптарды қою үшін т жірибелі мұғалім баланың ойынға құштарлығын пайдаланады. Бала ойынды қызығушылықпен орындай жүріп, Ə ə ə өзі байқамай талаптарды да қабылдайды. Бұл талап  дісінің өте ізгілікті ж не тиімді формасы, бірақ оны қолдануда аса жоғары педагогикалық шеберлік қажет.  Сенім талап. Мұндай  діс,  детте, сыйластық жайлаған ортада іске асады.  Өтініш   талап.   Педагог   пен   т рбиеленуші   арасында   достық,   жолдастық ə ə ə ə қарым­қатынас болған жағдайда өз тиімділігін береді.  Үйретіп   көндіру   –   көзделген   сапаны   жылдам   рі   жоғары   деңгейде қалыптастыру   үшін   қолданылады.   Кейде   бала   мұндай   талапты   ауырсынады, өжеттікпен   қарсы   шығады.   Солай   болса   да,   көндіру   баланың   өзі   үшін   қажет. Гуманистік   педагогика   адам   құқына   қарсы   қатаң   дістерді   қолданудан   аулақ, дегенмен орынды жерінде бұл  дісті жұмсарта, басқа  дістермен,  сіресе ойынмен бірлестіре   пайдаланғанды   жөн   санайды.   Үйретіп   көндіру   ж не   оны   ойынмен бірлестіру бала табиғатына сай келеді.  ə ə ə ə ə ə ə Үйретіп көндіру т рбие процесінің барша кезеңдерінде де тиімді, бірақ бала ə дамуының алғашқы сатысында  бден қажет. Бұл  дісті пайдалану шарттары:  ə 1. Т рбие шарттарын екі тараптың да анық, дұрыс түсінуі. Егер т рбиеші алдына қойған көндіру мақсатының м нін, пайдасын жете пайымдамаса, онда  діс баланы   түгелдей   бағындырумен   орындалады.   Баланың   өзі   нені   қажетсінетінін түбегейлі түсінген жағдайда ғана  діс өз н тижесін береді.  ə ə ə ə ə ə ə 2.   Қандай   да   талапқа   көндіруде,   айтар   ойыңызды   сөзбен   анық,   түсінімді өрнектеңіз, ерекше пікіріңізді «олай бол да, солай бол» деп қайырмаңыз. Дұрысы «Көршіңе с лем берсең – ол да жылы с лемдеседі», «Салақтың болашағы жоқ, тырнағы   өскен,   құлағы   кір   –   адам   шоршытады»   сияқты   насихат   жолымен ұғындырған жөн.  ə ə 3.   рбір   уақыт   аралығына   қонымды,   оқушы   мүмкіндігіне   сай   рекет жоспарлаңыз.   Асығыстық   мақсатты   жақындатпайды,   керісінше,   алыстатады. Алғашында д л орындауға, кейін тез орындауға үйретіңіз.  ə Ə ə 4. Қалай орындалуын, одан болар н тижені көрсете біліңіз. Салақтық пен тазалықты, ұқыптылық пен салғырттықты нақты мысалмен көрсете түсіндіріп, бала жанын қозғаңыз, өз т рбиесіздігінен ұялып, оқушыны өзінің келеңсіз  рекетінен жеркенуге м жбүр етіңіз.  ə ə ə 5.   Көндірудің   бірізді   –   параллель   схемасын   қолданыңыз.   Егер   тұлға сапаларын біртіндеп, кезегімен т рбиелейтін болсаңыз – уақыт жеткізе алмаймыз. Барша сапаларды параллель де қалыптастырып болмайды. Сондықтан, қай сапалар өзара   табиғи   байланысты   болатынын   анықтап,   оларды   бірқатар   т рбиелеңіз, екіншіде қай сапа қандай қасиетке негіз боларын біліп алып, оларды бірінен соң екіншісін қалыптастырыңыз.  ə ə 6. Көндіру тілектестік пен мүдделілікке негізделген, бірақ бірқалыпты қатаң, үздіксіз   бақылау   бар   жерде   н тижесін   береді.   Бақылау   оқушының   өзіндік бақылауына ұласуы қажет.  ə 7. Көндірудің педагогикалық тиімді н тижесі ойынмен бірге келеді. Бала белгілі қағидаларды ойын барысында еш зорлықсыз­ақ, өз қалауымен орындайды. Көндіру үшін баланы ойынға тартудың себептері: 1) қажетті іс­ рекет мақсаты ə ə ə оқушылар   үшін   тартымсыз   болса;   2)   мақсатқа   жету   жолы   іс   логикасына   орай баланы жалықтыратын, қолайсыз болса.  ə ə Тапсырыстар   беру   –   балаларды   ұнамды   қылық­ рекеттерге   жетелеудің тиімді   жолы.  Тапсырыстар   түрі   рқилы:   сырқат   жолдасынан   хабар   алып,   оның оқуына ж рдемдесу; қамқорлыққа алынған балабақшаға ойыншықтар дайындау; сынып бөлмесін мейрамға безендіру ж не т.б. Қажетті сапаларды дамыту үшін де тапсырмалар қолданылады, мысалы, нақтылығы мен ұқыптылығы кем балаларға – ə ə д л   рі   орынды   жасау   рекеті,   шыдамсыздарға   –   байсалдылық   талап   ететін жұмыстарды   тапсырып   т рбиелеуге   болады.   Тапсырыстың   орындалуын   ежелеп, түсіндіріп жатудың қажеті жоқ.  ə Т рбиелік жағдайлар – арнайы жасалған шарттарға орай т рбиеленуші іс­ ə рекеті мен мінез­қылығын қалыптастыру  дісі. Т рбиелік жағдайлар (ситуация) тиімділігін көтерудің екі жолын еске ұстаған жөн:  ə ə ə ə ə ə ə ə ­   жағдай   жалған,   жасанды   болмай,   нақты   өмірде   кездесетін   қарама­ қарсылықтары   мен   қүрделіліктерден   құралуы   тиіс.   Т рбиеші   дейі   жағдай туындатушы шарттарды түзеді, ал ситуациялар табиғи қалпында өтуі тиіс. Мектеп өмірі мұндай ситуацияларға бай: «Оқушы – мұғалім», «Оқушы – жол т ртібінің сақшысы»,   «Оқушы   –   ертеңгі   серуен   басшысы»   ж не   т.б.   тосын   жағдайлар. Мұғалім ескертпесін күткен т рбиеленуші оған алдын ала дайындалады, ал  рекет тосын   болса,   көп   жағдайда   бала   мұғалім   айтқанына   көнеді.   Оқушының   тосын қылығына   мұғалім   кеңпейілділік,   қайырымдылық   танытуы   лазым.   Бірақ   бұл жағдайдағы   басты   шарт:   бала   мұғалім   рекетін   дұрыс   түсініп,   оны   лсіздік, сенімсіздік   демей,   жоғары   адамгершілік   тұрғысынан   қабылдауы   тиіс.   Қай жағдайда да мұғалімнің ситуация дамуына тікелей араласпағаны жөн.  ə ə ə ə ə ə Аталған  діс басқа т рбие  дістерінің баршасымен тығыз байланысты.  Тұлға мінез­қылығын қалыптастыру  дістері т рбиеде өте қажет. Олардың ə ə б рі т рбие процесінің өзегін құрайды. Атап айтсақ, бұл  дістер: жаттықтыру, талап, көндіру, т рбиелік жағдайлар (ситуациялар).  ə ə ə ə ə ə ə 4. Ынталандыру  дістері  ə ə ə ə ə ə ə Т рбиеленушіні   белгілі   іс­ рекетті   орындатуға   талаптандыру   ниетімен қолданылатын   дістер   тобында   ынталандырудың   орны   өз   алдына.   Бұл   дістің ежелден­ақ мадақтау мен жазалау түрі белгілі. XX ғасыр педагогикасы ж не бір өте  серлі ынталандыру  дісі – жарыстыру  дісін алға тартып отыр. Кейінгі он жылдықта д стүрлі ықпал  дістеріне қосымша субъектив­прагматикалық  дістің тиімділігі жариялануда. Ғылыми зерттеулер мен практика нақтылағандай, бүгінгі жастардың ерекшелігі ­ өмірге болған прагматикалық (пайдакүнемдік) қатынасы. Осыдан қазіргі заман оқушысы өзіне, өз жолдастарына т рбие маған не береді, неге,  қай уақытта ол қажет,  одан түсер  пайда қандай  ж не  қаншалықты  деген сұрақтарды үстемелеп қоятын болды. Осы секілді пайдакүнемдік – прагматикалық бағытты ескере отырып, кейбір шет ел педагогикалық жүйелері т рбие процесін ə т рбиеші   мен   т рбиеленуші   арасындағы   коммерциялық   қатынас   сипатында ə ə ə ə ə ə ə ə ə Ə ə ə ə бағалайды.   Ал   мұндай   қатынас   өзегі   –   пайда.   діс   лі   қалыптасып,   ресми қабылданған   емес,   бірақ   тұрмыста   т рбиеші   мен   т рбиеленушілер   арасында түзілетін келісім­шарттар жүйесімен біртіндеп тұрақтануда.  ə ə Мадақтау – т рбиеленушілер  рекетіне ұнамды баға беру. Мадақтау ықпалы оқушының ұнамды көңіл­күй сезімін көтеруге негізделген. Осыдан да мадақтау балада өзіне деген сенім орнықтырып, жұмысқа деген жағымды көңіл қатынасын оятады, жауапкершілік  арттырады. Мадақтау түрліше орындалуы мүмкін. Олар арасында   т рбие   процесінде   жиі   қолданылатындары   –   қолдау,   қуаттау,   алғыс жариялау, құрметті құқықтар беру, мақтау қағаздары мен сыйлықтар беру ж неə т.б.  ə Қарапайымды бола тұра, мадақтау өте жауапкерлі де іс. Мадақ шектен тыс ə сіреге айналып кетпей, орынсыз кем де болмауы керек. Санамен сарапталмаған ə сіре  мадақ  баланы  бұзады. Осыдан  мадақтаудың  психологиялық   қырлары  мен оның салдарын ескерген жөн:  1. Мадақ­марапат сырттай көзге түсіп,  йгілену ниетімен емес, мақтаушы мұғалім мен марапатталушы оқушының, яғни екі тараптың бірдей жан дүниелік қалауы мен қабылдауынан болуы шарт.  2. Мадақтау арқылы т рбиеленушіні басқа балаларға қарсы қойып алмауды да   ойластырған   жөн.   Сондықтан   тек   табысқа   жеткен   оқушыны   ғана   мақтап шектелместен, шын ықыласымен еңбектенген, өз ісіне адалдық танытатындардың ə б ріне де жылы лебіз, мадақ сөзді аянбаған жөн.  ə ə 3. Мадақ қолдана отырып, кім, не үшін, қаншалықты сыйға тұрарлық екенін сараптауды ұмытпаңыз.  сіре мадақ астамшылдыққа апарады.  Ə Ə ə 4.  рқандай мадақ жеке тұлғалық ерекшеліктерді ескерумен беріледі. Өзіне сенімі жоқ, үлгерімі төмен оқушыны қолдап­қуаттау қажет. Қандай да ұнамды сапасын танып, педагог сол арқылы балада сенім оятады, ұмтылыс пен дербестік, кедергілерден сескенбеу қасиетін баулиды. Өзіне т рбиеші, төңірегіндегі адамдар сенімін артқан бала, өз кемшіліктерін де «жүгендеп», оңды жолға түсе бастайды.  ə 5.   Бүгінгі   мектеп   т рбиесіндегі   басты   міндеттерден   жазбау.   Мадақтау ə м селесін шешуде өз ш кірттеріңізбен пікір алысуды да жадтан шығармаңыз.  ə ə ə Жарыс, б секе. Көп бала топтала қалса, сол бойда өзара бедел таластыра бастайды. Балалар табиғатына аса т н құбылыс – б секелестік. Төңірегіндегілер арасында   өз   беделін   танытып,   оны   бекіту   –   р   адамның   тума   қажеті.   Ал   бұл қажеттілікті   іске   асыру   басқалармен   жарысуды   керек   етеді.   Жарыс   н тижесі баланың ұжымдағы беделін ұзақ уақытқа айқындап, бекітеді.  ə ə ə ə ə Жарыс   дісімен   баланың   б секелестікке   деген   табиғи   қажеттігін   жеке тұлғаға ж не жалпы қоғамға сай қасиеттерді баулитын т рбие арнасына бұруға болады. Өзара жарыса жүріп, оқушылар қоғамдық қылық т жірибелерін тез игеріп, ə т н­дене,   адамгершілік,   эстетикалық   сапаларын   дамытады.   Жарыс   сіресе үлгерімі   төмен   оқушылар   үшін   аса   қажет:   өз   н тижелерін   жолдастарының жетістіктерімен салыстыра отырып, өз білімдері мен ептіліктерін көтеруге болған қозғау   күш   алады,   оқуы   мен   өзіндік   т рбиесіне   ден   қоя   бастайды.   Жарыс ұйымдастыру – оңай іс емес: балалар психологиясын жете тану қажет, біртұтас ə ə ə ə ə ə ə маңызды шарттар мен талаптарды ұстану  рі орындау керек. Жарыс тиімділігі оның   ұйымдастырылуында.   Бұл   үшін   жарыстың   мақсаттары   мен   міндеттері айқындалады, бағдарлама түзіледі, баға өлшемдері белгіленеді, жарыстыру шарт ­ жағдайлары   жасалады,   қорытынды   шығарылып,   жеңімпаздар   марапатталады. Жарыс өзіне сай күрделілігімен  рі қызықты өткізілуі тиіс. Сонымен бірге жарыс ережелері   соңғы   н тижелерді   бағалап,   салыстыруға   келетіндей   нақты   болғаны жөн.   қорытындылау   мен   жеңімпаздарды   анықтау   жариялы   болып,   бағалау өлшемдері   қарапайым,   баршаға   түсінімді   болғаны   дұрыс.   Жарыс   бағдары   мен мазмұны айқын болуы тиіс. Бүгінгі таңда мектеп т жірибесінде сынып, мектептің озық оқушысы, п н білгірі атақтарын алу жарыстары өткізілуде.  ə ə ə ə Гуманистік педагогика жазалауды да жоққа шығармайды, бірақ оның шегін, сипатын, орындалу жолдарын өзгертуді талап етеді.  ə Жазалау –келеңсіз қылықтарды шектеп, тежеу үшін, басқалар алдында, өз тұрғысынан   айыбын   мойындау   сезімін   ояту   мақсатында   қолданылатын педагогикалық   ықпал   дісі.   Басқа   т рбие   дістері   секілді   жазалау   да   қылық­ ə рекеттердің   сырттай   себептерінің   тұлғалық   ішкі   ықылас­ниеттерге   ауысуына негізделген. Мектеп т жірибесінде жазалаудың келесідей түрлері қолданылуда; 1) қосымша міндеттер таңу; 2) кей құқықтардан айыру не шектеу; 3) моральдық сөгіс, не   айып   тағу.   Т рбие   барысында   жазалаудың   келесі   формалары   қабылданған: жақтырмау, ескерту, сөгіс жариялау, алдын ала сақтандыру, айыпқа сай талап қою. ə ə ə ə Жазалау  дісінің тиімділігін анықтаушы шарттар төмендегідей:  ə 1. Оқушы «пір» тұтқан абыройлы адам тарапынан болған жаза  серлі келеді. Келеңсіз   қылығы   тек   т рбиеші   емес,   дос,   жолдастарының   да   жақтырмауына, ескертуіне ұшыраса, айып сезімі күштілеу болады. Сондықтан т рбиеші ұжымдық пікірге көбірек жүгінгені жөн.  ə ə ə 2. Бүкіл сыныпқа жаза қолдануға болмайды.  3. Жаза шешімі қабылданса, ол орындалуы шарт.  4.   Жаза   тиімділігі   оның   оқушыға   түсінімді   болып,   оны   діл   деп қабылдауынан. Өтелген жаза қайтып еске алынбайды, оқушымен қалыпты қатынас жалғасын табады.  ə ə ə ə 5. Жазала, бірақ оқушының намысына тиюші болма. Т рбиеші жазаны өз жек көргендігінен   емес,   педагогикалық   қажеттіктен   қолданады.   «Келеңсіз   қылық   ­ жаза» формуласы мүлтіксіз орындалуы шарт.  6.   Жазалау   м селесін   шешуде   негізінен   келеңсіз   қылықтарды,   болымсыз мінез   бітістері   мен   дістерді   шектеу,   тежеуге   бағытталған   т рбие   рекеттері тізбегін біртіндеп қолданып, басты, м ні нақты, ұнамды сапаларды орнықтыруға қаратылған іс­ рекеттерге өту қажет.  ə ə ə ə 7. Жазалау  дісін қолдануға негіз­ дау­дамайлы жағдай (ситуация). Бірақ көрінген орынсыз қылық пен ережеден ауытқу жанжал туындатпайды, сондықтан, парықсыз   жаза   қолдана   беруге   болмайды.   Жазалау   м селесінде   жалпы,   барша жағдайға жаза тағайындау мүмкін емес,  рқандай т ртіп бұзу өзінің дара сипатына ие:   оны   істеген   кім,   қандай   жағдайда   болды,   себептері   не   –   осы   ж йттерді ескерумен жаза жеңіл не өте қатал болуы ықтимал.  ə ə ə ə ə ə ə ə 8. Жазалау ­ өте ауыр да  серлі  діс. Жаза таңдаудағы педагог қателігін түзету өте қиын. Сондықтан, жүз берген жағдай жөнінде толық та анық түсінім болмағанша,   асығыстықпен   жаза   қолдануға   болмайды.   Кері   жағдайда   жаза   өз ə ділдігі мен пайдасын жоғалтады.  9. Педагогикалық процестегі жаза – кек алу құралы емес. Балада жазаның ə оның өз пайдасы үшін қолданылып жатқанына сенім тудырыңыз.  рқандай жаза  р баланың жеке ерекшеліктеріне орай қолданылғаны дұрыс.  ə ə Ə ə 10. Жазаның жеке балаға,оны даралығына сай қолдануы –  ділдіктен ауытқу емес.   Бұл   өте   маңызды   проблема.   Егер   педагог   оқушының   жеке   тұлғалық ерекшеліктеріне м н беретін болса, жаза да, мадақтау да жікке келеді, ал, егер ол тек келеңсіз қылықтың өзіне м н беріп, қай т рбиеленуші тарапынан болғанына назар   аудармаса,   жаза   түрлері   жіктелінбей   қолданылып,   тұлғалық   бағыт заңдылығына   қайшы   келеді.   Мұғалім   өз   педагогикалық   позициясын   балаларға түсіндіруі шарт, сонда ғана ш кірттер жаза  ділдігін мойындайды.  ə ə ə ə ə ə ə ə 11.  рқандай жаза педагогикалық  дептілікті, жас кезеңдері психологиясын, сонымен бірге тек жазамен істі оңғаруға болмайтынын түсінген жөн. Осыдан да жаза басқа т рбие  дістерімен бірлікті қолданылады.  ə Субъектив  – прагматикалық   діс  негізі  – т рбиесіздік  пен  білімсіздіктің, ə т ртіп   пен   қоғамдық   талаптарды   өрескел   бұзудың   пайдасыз   екенін   түсінуде. Қоғамдық ж не экономикалық қатынастар баланы ерте жастан қатаң конкуренттік тайталасқа қосып, өмірге тыңғылықты дайындық көруге м жбүрлейді. Осыдан да нарықтық   экономикаға   ертерек   көшіп,   дамыған   елдердегі   мектептік   білім   мен ə т рбие   қарапайым   тұрмыс­тіршілік   қажетіне   (утилитарное)   бағытталып,   басты мақсат – ш кірттерді оқу орнын бітірген соң жұмыс табу, тіршілік қамын жасауға ə т рбиелейді. Біздің өткен кеңестік д уірдегі т рбиеміз, керісінше, оқушыға б рін білдірді,   бірақ   субъектив   –   прагматикалық   т рбиені   буржуазиялық   деп   жоққа шығарғандықтан,   мектеп   түлегі   білгенін   тұрмыста   қолдана   алмай,   жеке   де, қоғамдық та пайдаға жарата алмады.  ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə Педагогтар   қоғамдық­экономикалық   тарығуларды   т рбие   мақсатында қолданады.   Алдымен   олар   жоғары   сапалы   мектеп   т рбиесінің   р   адамның нарықтық   леміндегі   орны   ж не   жағдайымен   байланысты   болатынын   баса түсіндіреді, т рбиесі төмен, білімі кем адамдардың болашақта беделді қызметтен, жоғары   жалақыдан   жұрдай   болатынын,   жұмыссыздар   қатарында   қалуы   мүмкін екндігін  нақты  мысалдармен   көрсетеді.  Осыған  байланысты  т рбие  қатаң  жеке тұлғалық  бағытта   жүргізіледі,  себебі   р  т рбиеленуші  мектеп  бітіруде  ұнамды пікір, бағамен еленіп, жұмысқа орналасу мен оқуға түсу үшін негіз қалайды. Бұлай болмағанда, жұмыс орындары мен мекеме басшылары оны қызметке алмайды. Егер педагог академиялық табыс, яғни педагогикалық процестегі жетістік  р оқушының қабілетіне байланысты болатынын  рі ол табысты қолға түсіру бала даралығына орай екенін жете түсінсе, оның қолынан болымсыз түлек шықпайтынына  к мілə сенуге болады.  ə ə ə ə ə Субъектив   –   прагматикалық   дістің   нақты   іске   асыру   жолдары ə төмендегідей: ­ тараптар міндеттері анық көрсетіліп, т рбиеші мен т рбиеленуші арасында ə ə жасалған келісім­шарт (контракт);  ­   т рбиешілер   ж не   ата­аналар   ортасында   келісіммен   түзілген   жеке   өзіндік ə жетілу бағдарламасы (өзіндік т рбие мазмұны);  ə ­ жеке қызығушылықты арттыру үшін оқушылар қалаулары бойынша түзілген ə ə төлемді оқу­т рбие топтары;  ə ə ­   құқық   бұзуға   бейімді   балалармен   т рбие   –   сақтандыру   жұмыстарын   алып баруға арналған «т рбиешілік топтары»;  ə ­   ең   соңғы   техникалық   құралдар   ж не   электронды   –   есептеу   машиналары ə ж рдемімен   т рбиеленушілердің   мінез­құлығын,   леуметтік   дамуын   үздіксіз бақылауға алу, яғни мониторинг жүргізу;  ə ə ­   техникалық   құралдармен   жинақталған   сандық   ж не   сапалық   көрсеткіштер ə н тижесі негізінде т рбиеленушінің жеке­дара даму бағытын анықтап, тұлғаның қажетті   қасиет­сапаларын   алдын   ала   жоспарланған   арнада   т рбиелеудің «сценариін» түзу;  ə ə ə ­ ұдайы өткізіліп тұратын ойын, жарыс, курстарға байланысты  рбір оқушының ə т рбиелік,   азаматтық   д режесін   анықтау   үшін ұйымдастырылатыны тест­байқаулар;  леуметтік   кемел, ə ə   ə ­   т ртіп   бұзушыларды   жазалау   мақсатында   қолданылатын   айыппұл   төлету, құқықтары   мен   еркіндігінен   айыру,   леуметтік­қоғамдық   басымдықтарын (привилегии) алып тастау ж не т.б. секілді шараларды пайдалану.  ə ə Бұл  діс,  зірше еліміз мектептерінде кең өріс ала алмай отыр. Дегенмен, тұрмысымызға қарқындай еніп жатқан  леуметтік ж не экономикалық өзгерістер уақыт оздырмай, т рбие процесінің маңызды шарттарының бірі ретінде субъектив­ прагматикалық  дістің алғы шепке шығуы – заңды күтілетін құбылыс.  ə ə ə ə ə ə ə ə ə 5. Педагогикалық қолдау, оның м ні ж не ұйымдастыру жолдары  ə Т рбие   процесінің   н тижелілігі   көбіне   оған   болған   педагогикалық қолдаудың   дұрыс   ұйымдастырылуына   т уелді.   Мұндай   қолдау   бүгінгі   таңда төмендегідей қарастырылады:  ə ə ­ нақты адамға оның денсаулығы мен психикалық қалпына, оқуына, тұрмыстық ə рі к сіби бой тіктеуіне кедергілердің алдын алу ж не нақты іс­ рекеттік көмек көрсету;  ə ə ə ­   адамның   жеке   басы   ерекшеліктерінің   орнығу   процесін   қамтамасыз   етуге бағытталған педагогикалық қызметтер;  ­   ауытқуға   бейім   қылық­ рекет   қиыншылықтарын   жеңуге   бағытталған ə ықпалдасты  рекеттердің ерекше түрі;  ə ə ­ келеңсіз мінез  рекеттеріне бейім жас өспірімге нақты жекеленген ж рдем беру;  ­ баланы басшылықты жетекке алу;  ­ т лім­т рбие мекемесінің педагогикалық қолдау проблемасын өзінің өмірлік ə ə принципіне айналдыруы;  ə ­   балалардың   өзін­өзі   тану   шартына   айналып,   оқу   мен   т рбие   шеңберін ə үйлестіруге бағытталған мұғалім мен оқушы ықпалдастығын күшейте түсу.  ə ə Педагогикалық   қолдау –  бұл:   а)   т рбиеленуші   сенімінен   шығу;  б)  көбіне педагогикалық   қолдау   қажеттігін   өзі   сезбейді,   бірақ   оған   мұқтаж   болған ə т рбиеленушілерге қол ұшы ж рдемін беріп, қолдап­қуаттау.  ə Педагогикалық   қолдау   м ні:   жайма­шуақ   психологиялық   жағдай   жасау; тұлғаның өз бойындағы мүмкіндіктерін өзінше іске асыруына шарт­жағдайлар түзу; өз   қадір­қасиеті   мен   ар­намысын   сақтап   қалуға   ж не   ұтымды   н тижеге   жету жолындағы кедергілерді бірлікті жеңіп бару; «ж рдем бер» деп алақанын ашық жайып   отырғанға   ғана   емес,   достық   ықылас­ниетке   мұқтаж   болғанның   б ріне көмек   көрсету;   рқандай   т рбиешінің   өмірдегі   өз   орнын   табуға   құштарлық білдірген   т рбиеленуші   проблемаларын   өз   назарында   ұстай   білуі;   т рбиешінің ə к сіби деңгейінің жоғары болуы.  ə ə ə ə ə ə ə ə Педагогикалық қолдаудың көрініс формалары – жылы лебіз; құлақ сала білу, қажет   болса   –   кеңес   беру;   т рбиеленушіге   сенім;   оның   құқығын   қорғау; ə т рбиешінің балаға  болған қамқорлық  қатынасы;  ш кірттің  қандай да табысын көре танып, оған ұнамды баға беруден жалықпау ж не т.б.  ə ə ə Педагогикалық   қолдау   1)   т рбиеленушілердің   баршасына   бағытталып, оларға   деген   қамқорлық   пен   сенім   қатынасында   көрінумен   өзара   сыйластық, түсіністік,   қызметтестік   көңіл­күй   жағдайын   түзуге   көмегін   тигізеді;   2)   жеке тұлғаға   бағытталып,   оның   дамуына,   білім   игеруіне,   т рбиелілігіне,   өз   басы проблемаларын шешуге ж рдем көрсетіп, азаматтың өзгерістерін диагностикалап баруға мүмкіндік береді.  ə ə ə Жеке тұлғаға арналған педагогикалық қолдаудың мазмұны – адамды алда көздеген   н тижелерден   алшақтататын   кедергілерді   жеңу   жолдарын   қамтиды. Мұндай кедергілердің түрі:  ə ­ субъектив (тұлғалық) «Мен» ­ кедергілер: өз бетінше дербес шешім қабылдауға қажет   ақпараттың   болмауы   (ақпарат   толықса,   кедергі   сол   бойда   жойылады); адамның   қосымша   еңбектенуінің   қажеттігі   (қол   ұшы   ж рдем   беріп,   ынтасын көтеру);   тұлғаны   күйзеліске   келтіретін   кемшіліктер   (т н­денелік,   психикалық, арақатынастық); білім ж не т жірибе жетіспеуі; ­ объектив ( леуметтік) «Олар» ­ кедергілер:   ( леуметтік   орта   –   мұғалімдер,   кімшілік,   дос­жарандар,   құрбы­ қатарлар, отбасы ж не басқалар).  ə ə ə ə ə ə ə ə ­ материалдық кедергілер (отбасының қаржылық жағдайы ж не т.б.).  ə 6. Т рбие  дістерін таңдау  ə ə ə ə ə Т рбие  дістерін таңдау – күрделі проблемалардың бірі.  ə Т рбиешінің   к сіби   қызметтерін   орындау   барысындағы   т рбие   дістерін таңдауы   рі   оларды   пайдалануы   көптеген   қалыптасқан   шарттар   мен мүмкіндіктерге т уелді. Мұндай шарттар түрі: ниеттелген т рбие мақсаттары мен міндеттері; т рбиеленушілердің жас ж не даралық ерекшеліктері; т рбие мезеті; ə ш кірттердің қызығулары мен қажеттері; оларды қоршаған  леуметтік жағдайлар; ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə т рбиеленуші   қатысқан   топтың   қалыптасу   деңгейі;   күтілген   н тижелер; ə т рбиешінің өз басы мүмкіндіктері.  ə Т рбие   дісін   таңдау   негізінде   т рбиеші   мен   т рбиеленуші   арасындағы гуманистік   қатынас   болуы   шарт.   Қолданылатын   дістердің   тиімділігі   келесі жағдайларға   байланысты:   таңдалған   дістің   шынайы   рі   нақты   шарттарға ə с йкестенуі;   дісті   қолдану   мезетіндегі   т рбиеленушілердің   психологиялық қалпын к сіби көрегендікпен сезе білу;  рқилы т рбие  дістерін өзара үйлестіре пайдалану; таңдалған  дісті т рбие шараларымен толықтыра түсу;  рбір  дісті қисынды н тижеге жеткенше орынды пайдалану.  ə ə Т рбие   дісін   таңдай   отырып,   т рбиеші   рбір   т рбиеленушіге   өз жасампаздық   іскерлігін   жүзеге   асыруға,   даралық   шығармашылығын   танытуға, табыс көздерін іздестіре білуге, н тижелерді болжастыруға, көзделген мақсатты іске асыруға толық мүмкіндік беретіндерін пайдалануға ұмтылуы қажет.  ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə Сұрақтар мен тапсырмалар  ə ə 1. Т рбие  діс, т сілдері м нін қалай түсіндірер едіңіз?  2. Т рбие  дістері қалай топтастырылады?  3.   міршіл­ кімшіл   ж не   гуманистік   педагогикадағы   т рбие   дістері ə ə ə ə ə ə Ə ə ə жүйелерінің айырмашылығы неде?  4. Үлгі­өнеге  дісінің м ні қандай?  5. Т рбие  дісін таңдауда қандай шарттарды ескеру қажет?  ə ə ə ə