Урок к 175-летию Абая

Қазақша

Абай лирикасы кең көлемді мол қазына; биігі бітпес, тереңі таусылмас сырлы мұра. Абай лирикасы сала-сала. Жалпы лирика деген ұғымға қандай қасиеттер тән болса, Абай өлеңдерінде соның бәрі бар. Абайды бірыңғай қайғының, яки қуаныштың ақыны деуге, не мұңшыл, не күлкішіл ақын деуге тіпті де болмайды. Абай лирикасында осының бәрі түгел, түтас жатыр. Оның сырлы жырларындағы сәл ғана, ең бір жай сезінудің өзі оқырманның жан жүйесін, көңіл күйін түгел тебіренте толқытып, барлық пернені түгел басып, барлық шекті түгел сөйлеткендей сайрайды. Бұл - ғажайып құбылыс.
Абайдың саяси-әлеуметтік лирикасын талдар тұста, алдымен, ақын - өз дәуірінің үні екенін ескеру шарт. Суреткер өзі өмір сүріп отырған қоғамнан тыс, жеке-дара қалып, томаға тұйық өмір сүре алмайды. Ен өзіндік дүние танымына сәйкес әлеуметтік көзқарасы бар. Сондықтан, өмір құбылыстарын суреттегенде оған өз қарым-қатынасын көрсетпей қала алмайды. Өз шығармасында сәулелеңген өмір шындығы туралы өз кесімін айтып, өз «үкімін» шығарады. Абай да өз лирикасының керекті жерінде кейбір қоғамдық қатынастардан белгі бере отырып, өзінің өмірге көзқарасын, таным-тапғамын, идеялық бетін айқындайды. Абай - өз дәуіріне қатал сыншы болған адам. Қараңғы даладағы қат-қабат қарау әрекеттер - заңсыздықтар мен зұлымдықтар ақынды қатты күйзелтеді де, дәл осы жеке басқа тән жай- күйлер енді бірде арнасынан асып, қоғамдық сипат алған. Сонда, ақынның бір адамды сынағаны - сол сияқты бүтін бір қауымды сынағаны, тілін болыс пен ұлыққа түйресе, сол кеселді туғызып отырған патша әкімшілігіне түйрегені болып шығады.

Мысалдар:

Бұл - Абай заманындағы типтік көрініс: түндей қараңғы, қапас тұрмыста қоңыр іңірдей күңгірт мұңы, арман-сыры бар кедей үйінің жабырқау өмірі. Таңның атысы, күннің батысы аяғы сайға тимей, ұйқысыз да күлкісіз, бай малының соңында сабылып өзі жүрсе, азынаған қырық қүрау қараша үйде ең болмаса жылынар отыны да жоқ, құныса бұрісіп, жыртық шекпенін жама пәйелі отыр. Бұл-бір көрініс: кедейдің қоңыр лашығындағы күй-жай.

Мысалдар:

Осында не бар?


Мұңда Абайдың ақындық шеберлігімен біздің көз алдымызға, өз сөзімен айтқанда, «қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы» бір сұлу пайда болады. Бар сән-салтанатымен, мінсіз көркімен көзалдымыздатұр. Бірақ бары сол ғана. Мұның өзі түрлі-тұсті бояумен келістіріп салған жансыз сурет сияқты: үнсіз, тілсіз... Сұлу бір жалтетіп көрінді де, көлеңкедей қатып тұрып қалды... Қысқасы, ақынның бұл айшығы толық қанды адам образына айнала қоймаған. Адамның ішкі сыры мен сезіміне терең бойламай, сырт бедерін ғана қызықтап, статикалық портретпен тынған. Бұған қарап, әрине, өлеңнің поэзиялық қуатына нүқсан келтіруге болмайды. Ұлы ақынның бұл шығармасы да өз дәуірінің өлең сөздерінен озық, алда, биікте тұр. Біз жоғарыдағы сынды осыдан кейінірек туған тамаша сырлы лирикасын көріп, білгендіктен ғана айта аламыз. Бұл өлендеріңдегі бізге сырттай ғана таныс сұлуды кейінгі өлендеріңдегі бізге бар сыр-сынымен түгел танылып, мәлім болған адам образдарымен салыстырамыз. Сонда ғана әлгідей болып шығады. Осы айтылғандардың Абай шығармаларынан біздің көзімізге түсуі заңды, себебі бұл өлеңді жазған көздегі Абайдың образды ойлау машығының өзі осы сипатта, эстетикалық таным-талғамының өзі осы дәрежеде болатын.

Литературное наследие А.Кунанбаева состоит из множества лирических стихов, поэм, произведений в виде "Слов Назидания" - философских эссе и переводов. По­эзия Абая богата по содержанию, ее отличает проблемность тематики. Это стихотворения на социаль­но-политические темы, стихи сатирические, фило­софские раздумья, пейзажная лирика, стихи о люб­ви, дружбе, поэзии, науке. Лирика Абая знакомит нас с его раздумьями о смысле жизни, о счастье че­ловека, с его нравственных идеалах.

Цикл стихотворений Абая о временах года и о жизни людей в степи завершается описанием зимы. Известно, что в поэтических традициях многих на­родов зима и мороз олицетворяются в образе Деда Мороза. Творчески воспринимая этот художествен­ный прием, Абай рисует зиму в образе шагающего по степи старого свата, белого деда.

В пейзажных стихотворениях "Осень", "Ноябрь — преддверие зимы, пора в аул, пора...", "Зима" Абай не только любуется природой родного края, а и поднимает острые социальные вопросы своего вре­мени. Если в стихотворении "Лето" преобладает вос­хищение, любование картиной казахского аула, рас­положенного в живописной местности, и динамикой действия людей на жайляу, то в этих произведени­ях поэт реалистически показывает трудности, воз­никающие у трудового люда с наступлением осени и зимы. В "Осени" поэт дает просто изображение этой поры, а также быта и нравов казахского народа, а в стихотворении "Ноябрь - преддверие зимы..." уже звучат социальные мотивы. 
...Если бай в осеннюю пору живет в теплой юрте и перебивается в это вре­мя, забивая худший скот, то несчастный бедняк сам в холодной степи пасет хозяйский табун, а жена его занята тяжелой работой в доме того же бая:



Стихотворение заканчивается призывом к бога­тому баю сжалиться над голодными бедняками, под­держать их в эту трудную пору.