В мире чудес

Исраилова Л.А-Г., Магамшарипова Ф.М., Момуева Х.Д.

2

КЛАССЕХЬ НОХЧИЙН МОТТ ХЬЕХАРАН МЕТОДИЧЕСКИ КУЬЙГАЛЛА

ХЬЕХАРХОШНА ГIОЬННА

Грозный 2023

©

Исраилова Л.А-Г. Магамшарипова Ф.М. Момуева Х.Д.

1

Нохчийн мотт - 2кл

Урок №1

Урокан цIе: Iамийнарг карладаккхар. Предложени.

Iалашо: 1-чу классехь Iамийнарг карладаккхар, предложенех, дешнех нийса

кхетам балар. Къамелехь предложени схьакъасто хаар, йозанехь предложени

билгалйаккха Iамор. Ойлане, тидаме хила Iамор.

Билгалбаьхна кхиамаш: берашна хуур ду, предложени

кхочушхиллайаьлла ойла гойту дешнаш дуй, хуур ду суьртийн гIоьнца,

шайна гинчух пайда а оьцуш, предложенеш хIитто; берашна Iемар ду

предложени дешнашка йекъа, хуур ду шайн белхан план хIотто, цу планан

рогIаллица болх бан. Иштта йевзар йу, гур а йу нохчийн меттан хазалла.

Урокан гIирс: Iамат, тетрадь, ручка, къолам, мел, интерьактивни у,

проектор.

Урок дIайахьар.

I.Маршалла хаттар.

II. Ойла тIейерзор.

Марша догIийла шу, сан хьоме бераш!

Мел хаза ду шу массо а!

Вай шуьца дIахьур бу бес-бесара белхаш,

Тидаме хила шу хьовсалаш!

III. Керлачу Iаматах лаьцна къамел дар.

Хьехархочун дош.

-

Тахана вай шуна керла Iамат (учебник) йовзуьйтур йу. Хьовсал хIун йу

цуьнан цIе? (Нохчийн мотт)

-

-

-

Муьлш бу цуьнан авторш? ДIайешал церан цIераш? (Солтаханов Э.Х)

Нохчийн мотт хьенан мотт бу? (Нохчийн къоман)

Дукха дуй дуьнен чохь къаьмнаш? Стенца къастало уьш вовшех? (Буьйцучу

маттаца)

-

Вай муьлхачу маттахь до къамел? (Нохчийн маттахь)

-

Иштта цIе хир йу вайн урокан а. Нохчийн меттан урокашкахь вай Iамор ду

нохчийн мотт нийса бийца а, цу маттахь йоза нийса йаздан а. Аш йаздийр ду

вайн Даймахках, шайн гIуллакхех, лаамех лаьцна. ХIара учебник шуна,

©

Исраилова Л.А-Г. Магамшарипова Ф.М. Момуева Х.Д.

2

шолгIачу классан дешархошна, йазйина йу. Цо шуна йовзуьйтур йу ненан

меттан хазалла а, дикалла а.

-

-

Хьовсал Iамат тIе. ХIорш хIун йу? (Шардарш ду).

Нийса боху. Амма вайна хаа деза хIора шардар шен-шен бакъонаш йолуш

хилар. И кхочушдархьама цуьнан бакъонаш йеша йеза.

-

-

-

ХIорш хIун йу? (Суьрташ)

Суьрташа вайна гIо дийр ду нохчийн мотт нийса бийца.

Цул совнаха, цара вай Iамор ду талламан белхаш бан, изложенеш,

сочиненеш, тIера схьайазйарш кхочушдан.

ХIокху Iаматца белхан тептар а ду. Иза вайн къамел кхиорна лерина ду.

-

Ненан мотт дика хаа а, Iамо а беза вай. Йоза йаздар цIена а, нийса а хила

деза.

IV. ЦIена йаздар.

ХIетал-метал хаийла шуна:

Ду и тамашена гIутакх,

Кхочушдо цо доккха гIуллакх,

Iалашдо цо нохчийн элпаш -

Уьш дагардан тоац пIелгаш.

ХIора элпан йу шен кIара,

Цу чуьра и далац ара.

ХIора элпан ду шен амат -

Олу цунах, бераш, …. (абат).

-

-

-

Абат хIун йу хьан эр дара аш? (берийн жоьпаш)

Муьлхачу элпаца долало АБАТ дош? (Аа)

ЦIена а, хаза а йаздарца муьлха элп карладоккхур ду вай тахана? (Аа)

Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа Аа

V.Керла тема хьехар.

а) Iамийнарг карладаккхар.

-

Бераш, вай шуьца I-чу классехь аш Iамийнарг карладаккхаран болх дIахьур

бу.

-

-

Хьан эр дара, хIун Iамийра аш нохчийн маттах лаьцна? (берийн жоьпаш)

Нохчийн меттан муьлха аьзнаш девза шуна? Маса тайпана хуьлу уьш?

(мукъа, мукъаза)

-

-

-

Предложенеш хIитто Iемирий шу? Стенах лаьтташ хуьлу уьш?

Ткъа дешнаш стенах лаьтта? (Аьзнех, элпех)

Нийса боху! Ткъа хIинца, бераш, суьрта тIехь болх бан хьовсур ду вай.

аь) Суьрта тIехь барта дийцар хIоттор - дозуш долу къамел кхиор.

©

Исраилова Л.А-Г. Магамшарипова Ф.М. Момуева Х.Д.

3

-

Бераш, хьан эр дара аш, хIун де ду суьрта тIехь гуш дерг? (Товбецан беттан

I-ра де)

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Бераш хIун деш ду? (Ишколе гIуш ду)

ХIун йу берийн карахь? (Берийн карахь зезагаш ду)

Муха йу церан йаххьаш? (Церан йаххьаш самукъане йу)

Суьрте хьуьйсуш вай йалийнарш хIун йара? (Предложенеш)

Схьа хьан йуьйцур йара аш вай хIиттийна йериге предложенеш?

Стенна оьшу предложени? (Сайна гушдерг дIаала)

ХIун гойту предложенино? (Кхочушхиллайаьлла ойла гойту)

ДIадеша суьрта буха йаздинарг. Уьш хIун йу? (Предложенеш)

Маса предложени йу цигахь?

Текст йу ала мегар дуй и? Предложенеш маьIница вовшех йозуш йуй?

б) Шардар № I –гIа, агIо 4. (Шимма цхьаьна бен болх)

Бераш, хIинца вай бертахь цхьаьна болх бан Iемар ду.

-

Лакхахь суьрта тIехь вай бинчу балхах пайда а оьцуш, I-ра шардар йозанан

балхаца кхочушдийр ду вай. И кхочушдархьама хIун дан деза элира вай?

(ТIедиллар деша деза)

-

-

Хьовсий вай тIедилларо хIун боху? Хьанна лаьа тIедиллар дIадеша?

Бераш, вайга суьрте хьовсий, ишкол, класс, дешархо бохучу кхаа дашах

лаьтта жима дийцар хIоттаде боху. И болх вовшех дага а довлуш, шимма

цхьаьна бан беза. Шун болх чекхбаьлча, хаза хьан хIоттийна хьовсур ду вай.

(Тхан ишкол хаза йу. Тхо шолгIачу классехь доьшуш ду. Тхан классехь

пхийтта дешархо ву. Суна хазахета ишколехь доьшуш.)

VI. СадаIаран миноташ

Жима Ваха гIотту

Мало йоцуш хьала.

Мел хан йаьлла, хотту,

ТIаккха йо зарядка.

Охьа-хьалатеIа,

Ирх а кхийсало,

Цхьана меттехь воду,

ХIумма а кIад ца ло.

VII. Iамийнарг тIечIагIдар.

Кхочушдо 2-гIа шардар.

Хаттарна жоьпаш а луш, дешархоша кхоллараллин болх дIахьо.

VIII.СадаIаран миноташ. «Ларде бIаьрса!»

IX. Рефлекси.

-

ХIун керланиг Iеми шуна урокехь?

©

Исраилова Л.А-Г. Магамшарипова Ф.М. Момуева Х.Д.

4

-

Суна йевзи керла книга…

Суна вевзи цуьнан автор…

Суна хии предложени …

X. ЖамI дар.

-

-

-

Стенах лаьцна дийци вай тахана?

Ца кхеташ дисина хIумма а дуй?

ХIун дара халаниг?

XI.Урокан мах хадор.

Хаза хийтин шуна вайн урок? Шайн карарчу смайликашца мах хадабе вайн

-

урокан.

Суна х ахийти…

Со дика ца кхийти…

Со ца кхийти…

XII.ЦIахь бан болх балар. Нана, гIала, доттагI цу дешнашца кхо

предложени хIоттайе.

Кху тIехь йерзайо вай вешан урок.

Iодика йойла шун! Марша Iойла шу!

Нохчийн мотт - 2кл

Урок №2

Урокан цIе: Дош бохург хIун ду?

Iалашо: I-чу классехь Iамийнарг карладаккхар, предложенех, дешнех нийса

кхетам балар. Къамелехь предложени схьакъасто а, йозанехь билгалйаккха а

Iамор, предложени маса дашах лаьтташ йу хаар. Ойлане, тидаме хила Iамор.

Билгалбаьхна кхиамаш: берашна хуур ду предложени кхочушхиллайаьлла

ойла гойту дешнаш дуй, хуур ду суьртийн гIоьнца, шайна гинчух пайда а

оьцуш, предложенеш хIитто; берашна Iемар ду предложени дешнашка

йекъа. Иштта Iемар ду шайн белхан план хIотто, цу планан рогIаллица болх

бан. Берашна йевзар а, гур а йу нохчийн меттан хазалла.

Урокан гIирс: Iамат, тетрадь, ручка, къолам, мел, интерьактивни у,

проектор.

Урок дIайахьар.

©

Исраилова Л.А-Г. Магамшарипова Ф.М. Момуева Х.Д.

5

I.Маршалла хаттар.

II.Ойла тIейерзор.

Соьга хьовсий самадовла,

Вовшашка хьовсий къинтIера довла.

ХIинца дикка тидам бе.

Балхе ойла йерзайе.

III. ЦIера болх таллар.

(Хьехархочо, хIоранна тIе а воьдуш, толлу дешархоша цIахь бина болх. Дика

бина болх билгалбоккху)

IV. Iамийнарг карладаккхарца Iалашо хIоттор.

-

-

-

-

Схьайелла 5-гIа агIо. ДIадеша тахана вай жоп дала дезаш долу хаттар.

Стенах лаьцна дийцира вай дIайаханчу урокехь?

ХIун хиира вайна керланиг?

Предложени стенах лаьтта?

(Хьехархочо хьалххе интерактивни у тIехь шина бIогIамалгахь схьагайта

кечдан мегар ду хIара йоза:

I.Бераша ишколехь дешар Iамадо. Дешархой оьзда лела беза.

2

.Ишкол, дешархо, оьзда, Iамадо.

(Дешархошка уьш вовшех къастайайтарца билгалйаккхийта мегар ду урокан

цIе а, Iалашо а)

-

ХIун ду шуна йозанан у тIехь хьалхарчу бIогIамалгахь гуш дерг?

(Предложенеш )

-

-

ХIун Iамадо бераша ишколехь? ДIайеша предложени.

Муха лела беза дешархой? ДIайеша предложени.

ХIун ду шуна шолгIачу бIогIамалгахь гуш дйерг? (Дешнаш)

ДIадйеша уьш. (Ишкол, дешархо, оьзда, Iамадо).

Дешнаша хIун до? (хIуманаш, церан билгалонаш, дар гойту)

-

-

-

ДIайаханчу урокехь хIун Iамийра вай? (Предложенеш)

ХIун Iамор ду вай тахана урокехь? (Дешнаш)

ХIинца вай урокехь бан безачу белхан Iалашо хIоттайе вай?

Iалашонаш:

-

-

-

-

Вайна тахана урокехь хуур ду…. (дош хIун йу, церан масалш дало)

Вайна Iемар ду дешнех …. (предложенеш хIитто)

Хуур ду хIетал-метална… (жоп дала)

ДIайазде терахь, классера болх, урокан цIе. (Хьехархочо йозан у тIера

схьайаздойту)

Бераш, йоза хаза а, цIена а йаздан деза. Цунна лерина хIора урокехь а

цхьацца элп цIена а, хаза а йаздан Iамор ду вай.

-

©

Исраилова Л.А-Г. Магамшарипова Ф.М. Момуева Х.Д.

6

V. ЦIена йазйар.

ДIайеша байт.

-

Аьрта хилча тхешан урс,

Аьлха хьокхий ирдо ас.

-

Муьлха элп йаздийр ду вай? (Аь)

Аь аь Аь аь Аь аь Аь аь Аь аь

Цадевзаш цхьа дош дуй шуна? Аьлха хIун йу хаьий шуна?

-

VI. Керла тема йовзийтар.

а) Къамел кхиор. Шардар № 4 – гIа, агIо 5 (барта кхочушдо)

ДIайеша текст. ХIун хии шуна маттах лаьцна керланиг?

-

Хьенан мотт бу нохчийн мотт? Цуьнан гIоьнца адамашца хIун лелайо вай?

(Уьйр)

-

-

Стенгахь Iамабо вай мотт? (Ишколехь)

Вай буьйцуш, Iамош берг бен кхин хуьлий мотт?

аь) Суьрташ тIехь болх.

б) Шардар № 3-гIа, агIо 5

-

-

-

-

-

-

-

Суьрташка хьовса. ХIун йу царна тIехь гойтуш йерг?

ХIун го вайна хьалхарчу суьрта тIехь? (Адаман багара мотт)

ШолгIачу суьрта тIехь гуш йерг хIун йу? (Кога йухучу мачин мотт)

КхоалгIачу суьрта тIехь хIун го вайна? (Абат)

Абато хIун до? (Абато вайна нохчийн мотт Iамабо)

ХIун дош ду суьрташ вовшахтухург? (Мотт)

Тамашийна дош дуй мотт? Кхечу кепара хуьлий мотт? (Охьавуьжу мотт,

доьхканан мотт, горгалин мотт)

-

-

ХIун дира вай суьрташка а хьовсуш? (Предложенеш йалийра)

Хьалхара предложени муха йара? ШолгIаниг? КхоалгIа предложени?

(Хьехархочо дешархой йозан у тIе а кхойкхуш, цхьацца дIайазйойту

предложенеш, цул тIаьхьа массара белхан тетрадаш тIе схьайазйо. Гергара

хьесап: Адаман багара мотт бу. Мачин мотт бу. Абато вайна нохчийн

мотт Iамабо.)

VII. СадаIаран миноташ. «Бераш, ларде бIаьрса!»

VIII. Iамийнарг тIечIагIдар.

а) Йозанан болх бар. Фонетически таллам.

Маса аз, маса элп ду мотт дашехь?

М - м - мукъаза, зевне

О - о - мукъа

Т-

т

- мукъаза, къора

Т

©

Исраилова Л.А-Г. Магамшарипова Ф.М. Момуева Х.Д.

7

3

аз, 4 элп, I дешдакъа ду.

IX.СадаIаран миноташ.

Жима Ваха гIотту

Мало йоцуш хьала.

Мел хан йаьлла, хотту,

ТIаккха йо зарядка.

Охьа-хьалатеIа,

Ирх а кхийсало,

Цхьана меттехь воду,

ХIумма а кIад ца ло.

X.ЖамI дар.

-

-

-

ХIун Iамий вай тахана?

Ца кхеташ хIумма а дисиний?

Шайн смайликашца дийца муха хийтира шайна таханлера вайн урок.

XI.Рефлекси

Хаарийн ламин тIегIанашка а хьовсий,

шайн тетрадийн йисте, сизал дехьа,

шаьш бинчу белхан мах хадош, го

хьакха.

1

2

. Урок дика хийтира суна. ТIедахкарш дерриге кхиамца кхочушдира ас.

Со реза ву (йу) сайн кхиамна! Суна кхин а дукха хаа лаьа.

. Цхьадолу тIедахкарш хало дара, делахь а со ларийра цаьрца.

Со реза ву (йу) сайна! Со кхетта, урок самукъане йара.

3

. ТIедахкарш хала дара. Суна гIо оьшу! Со ца кхетта. …

XII.ЦIахь бан болх. АгIо 5- гIа, шардар 5-гIа.

Кху тIехь йерзайо вай вешан урок.

Iодика йойла шун! Марша Iойла шу!

©

Исраилова Л.А-Г. Магамшарипова Ф.М. Момуева Х.Д.

8

Нохчийн мотт - 2кл

Урок №3

Урокан цIе: «Йозанехь доккха элп йаздар».

Iалашо: берашна доккха элп дешнашкахь йаздаран бакъонаш йовзийтар,

доларчу, йукъарчу цIерийн башхаллаш йовзийтар. Ойлайар, тидамбар кхиор.

Билгалбаьхна кхиамаш: берашна хуур ду долара, йукъара цIераш вовшех

къасто, долара цIераш доккхачу элпаца, йукъара цIераш кегийчу элпашца

йазйан Iемар ду. Иштта Iемар ду йуьззина йоцу предложенеш тIейуза, шайн

болх билгалбаккха, цуьнан план хIотто.

Урокан гIирс: Iамат, проектор , интерьактивни у, тетрадь, ручка, къолам.

Урок дIайахьар.

I.Ойла тIейерзор.

Де дика хуьлда шун, доттагIий!

Урокана кийча дуй?

Массо шен-шен меттахь вуй?

Книжка, ручка, тептар дуй?

Хьаьвсин? Охьаховша!

Дика болх бан хьовса!

2

.ЦIера болх таллар.

Шардар №5, агIо 5-гIа

Хьехархочо толлу дешархоша цIахь кхочушбина болх.

Жоп:

д а х к а

Дахка.

Тхан Муркас дахка лецира.

-

Маса дашах лаьтташ йу предложени?

-

3

-

-

-

Мурка доккхачу элпаца хIунда йаздина вай?

. Iамийнарг карладаккхар.

Стенах лаьтта дош? (Аьзнех, элпех)

Предложени стенах лаьтта? (Дешнех)

Стенна оьшу вайна предложени? (Вайна ала луург довзийта)

. ЦIена йазйар

4

©

Исраилова Л.А-Г. Магамшарипова Ф.М. Момуева Х.Д.

9

ХIетал-метал хаийла хьуна: суьйре дIайаьлча тIейогIург хIун йу?

(Буьйса)

-

-

-

-

Буьйса дашехь хьалхара элп муьлханиг ду?

Мукъа ду и йа мукъаза ду?

Зевне ду йа къора?

Муьлха элп йаздийр ду вай тахана?(Б)

Бб Бб Бб Бб Бб Бб Бб Бб Бб Бб Бб Бб Бб Бб

5.Iалашо йовзийтар.

-

ДIадеша дешнаш.

йурт

эса

кIант

Адам

жIаьла

йоI

-

-

-

Муьлха дош ду совнаха? (Адам)

ХIунда ду Адам боху дош совнаха? (Доккхачу элпаца йаздина)

ХIун Iамор ду вай тахана урокехь? (Вай Iамор ду дешнашкахь доккха элп

йаздан)

-

ХIун хир йу вайн урокан цIе? (Дешнашкахь доккха элп йаздар)

6

.Керла тема хьехар. Керлачу хаарийн дуьххьара дIалацар.

а) Долара, йукъара цIераш къастор. Бакъон тIехь болх бар.

Хьехархочун дош.

ЦIераш долахь а, йукъара а хуьлу. Цхьанна шена йаккха тиллина цIе

долахь цIе йу. Йукъара цIе массарах а ала йиш йерг йу.

Долахь цIе доккхачу элпаца йазйо. Царна йукъа йогIу адамийн цIераш,

фамилеш, дийнатийн цIераш: Марем, Апти, Мурка, Шела.

Йукъара цIераш жимачу элпаца йазйо: йоI, кIант, цициг, гIала.

7

. Кхетарх дуьххьарлера таллам.

а) Кхочушдо шардар № 6, агIо 6-гIа

-

ДIайеша предложени

ТIекхечи дашо

-

-

-

-

-

Цунах предложени хир йуй? (Йац)

ХIунда? (Цо кхочушхиллайаьлла ойла ца гойту)

ТIаккха хIун дан деза вай? МаьIница догIу дош лаха дезий?

Шеран муьлха хан йу вайна тIекхаьчнарг? (Гуьйре)

Гуьйре боху дош оьрсийн маттахь хIун ду хаьий шуна? И дош тIе а тохий,

хьовса вай цунах предложени хуьлий?

ТIекхечи дашо гуьйре.

©

Исраилова Л.А-Г. Магамшарипова Ф.М. Момуева Х.Д. 10

-

ДIайеша йуха а предложени. Маса дашах лаьтта предложени? (Кхаа)

Хьан йоккхур йара аш и предложени оьрсийн матте?

-

-

-

-

-

-

-

-

-

ТIекхечи дашо гуьйре. - Наступила золотая осень.

Муьлха предложени йу и? (Хьалхара)

ШолгIа предложени муха йу? Уггаре токхе хан йу гуьйре.

КхоалгIа? Гурахь чудерзадо йалташ, стоьмаш, хасстоьмаш.

Шу ца кхеташ дешнаш дуй предложенешкахь?

Стенах лаьтта предложени? (Дешнех)

ХIун гойту дашо, масала, гуьйре? (ХIума билгалйо)

ТIекхечи дашо? (Деш дерг гойту)

Дашо бохучу дашо? (ХIуманан билгало гойту)

8

9

.СадаIаран миноташ «Ларде бIаьрса»

. Дешархошка шайга болх байтар.

Шардар №7, агIо 6-гIа

ДIайеша шардаран бакъо. Муха кхочушдан деза иза? I-чу дагалацамах

пайда а оьцуш, тIера схьайазбе тIаьххьара биъ могIа.

Схьайелла 137-гIа агIо. ДIабеша хьалхара дагалацам.

-

-

Муха Iама веза нийса схьайазйан?

I. Дош, йаздан ма-деззара, дешдакъошца дIадеша.

2

-

-

-

-

-

-

. Талла: тетрадь тIера дош деша, изза Iамат тIера а деша.

Маса предложени йу кхузахь?

ХIора предложени вовшех муха къастийна?

Муьлха дешнаш ду доккхачу элпаца йаздинарш?

Предложени муьлхачу элпаца йолайо вай? (Доккхачу элпаца)

Кхин маца йаздо вай доккха элп? (Долара цIе йазйеш)

Кхузахь йуй долахь цIе? Стенан цIе йу и? (ЧIама йу.)

I0.СадаIаран миноташ. «ПIелгаш»

Оха йазди, дукха йазди,

Йозано тхан пIелгаш кIадди.

ПIелгаш, Iадда ма Iелаш,

Хьалхий-тIаьхьий идалаш.

Кхийса-кхийса-кхийсалуш,

Ида, ида, кIад ца луш.

VIII. ЖамI дар.

-

-

-

Стенах лаьцна дийци вай тахана?

Ца кхеташ дисина хIумма а дуй?

ХIун дара халаниг?

©

Исраилова Л.А-Г. Магамшарипова Ф.М. Момуева Х.Д. 11

IX. Рефлекси.

Суна хии…

Суна хазахийти…

Со ца кхийти…

X.ЦIахь бан болх балар.

Шардар №9, агIо 7-гIа.

Нохчийн мотт - 2кл

Урок №4

Урокан цIе: «Доларчу цIерашкахь доккха элп йаздар».

Iалашо: доккха элп дешнашкахь йаздаран бакъонаш йуха а йовзийтар,

доларчуй, йукъарчуй цIерийн башхаллаш йовзийтар. Ойлайар, тидамбар

кхиор.

Билгалбаьхна кхиамаш: берашна хуур ду долара, йукъара цIераш вовшех

къасто, долара цIераш доккхачу элпаца, йукъара цIераш кегийчу элпашца

йазйеш хилар. Iемар ду тIадамийн метта элпаш дохкуш, дешнаш дало, царна

йукъара дIалечкъина дош каро а, дешнаш дешдакъошка декъа а; Iемар ду

кицанан маьIна даста, шайн болх билгалбаккха, цуьнан план хIотто.

Урок дIайахьар.

I.Ойла тIейерзор.

Марша догIийла шу, сан хьоме бераш!