PEDAGOGIK ISSN 2181-6833 MAHORAT
1 (77) 2021 PEDAGOGIK MAHORAT
ISSN 2181-6883
PEDAGOGIK MAHORAT
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal
1-son (2021-yil, fevral)
Jurnal 2001-yildan chiqa boshlagan
Buxoro – 2021
1
PEDAGOGIK MAHORAT
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal
2021, № 1
Jurnal Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi OAK Rayosatining 2016-yil 29-dekabrdagi qarori bilan pedagogika va psixologiya fanlari boʻyicha dissertatsiya ishlari natijalari yuzasidan ilmiy maqolalar chop etilishi lozim boʻlgan zaruruiynashrlar roʻyxatiga kiritilgan.
Jurnal 2001-yilda tashkil etilgan.
Jurnal 1 yilda 6 marta chiqadi.
Jurnal Oʻzbekiston matbuot va axborot agentligi Buxoro viloyat matbuot va axborot boshqarmasi tomonidan
2016-yil 22-fevral № 05-072-sonli guvohnoma bilan roʻyxatga olingan.
Muassis: Buxoro davlat universiteti
Tahririyat manzili: Oʻzbekiston Respublikasi,Buxoro shahri Muhammad Iqbol koʻchasi, 11-uy Elektron manzil: ped_mahorat@umail.uz
TAHRIR HAY’ATI:
Bosh muharrir: Adizov Baxtiyor Rahmonovich– pedagogika fanlari doktori, professor
Bosh muharrir oʻrinbosari: Navroʻz-zoda Baxtiyor Nigmatovich – iqtisodiyot fanlari doktori, professor Mas’ul kotib: Hamroyev Alijon Roʻziqulovich – pedagogika fanlari doktori, dotsent
Xamidov Obidjon Xafizovich, iqtisodiyot fanlari doktori
Begimqulov Uzoqboy Shoyimqulovich, pedagogika fanlari doktori, professor
Mahmudov Mels Hasanovich, pedagogika fanlari doktori, professor
Ibragimov Xolboy Ibragimovich, pedagogika fanlari doktori, professor
Yanakiyeva Yelka Kirilova, pedagogika fanlari doktori, professor (N. Rilski nomidagi Janubiy-Gʻarbiy Universitet, Bolgariya)
Qahhorov Siddiq Qahhorovich, pedagogika fanlari doktori, professor
Mahmudova Muyassar, pedagogika fanlari doktori, professor
Barotov Sharif Ramazonovich, psixologiya fanlari doktori, professor
Jabborov Azim Meyliqulovich, psixologiya fanlari doktori, professor
Kozlov Vladimir Vasilyevich, psixologiya fanlari doktori, professor (Yaroslavl davlat universiteti, Rossiya)
Morogin Vladimir Grigoryevich, psixologiya fanlari doktori, professor (Xakassiya davlat universiteti, Rossiya)
Belobrikina Olga Alfonsasovna, psixologiya fanlari nomzodi,professor (Novosibirsk davlat pedagogika universiteti,
Rossiya)
Chudakova Vera Petrovna, psixologiya fanlari nomzodi (Ukraina pedagogika fanlari milliy akademiyasi, Ukraina)
Tadjixodjayev Zokirxoʻja Abdusattorovich, texnika fanlari doktori, professor
Amonov Muxtor Raxmatovich, texnika fanlari doktori, professor
Oʻrayeva Darmonoy Saidjonovna, filologiya fanlari doktori, professor
Axmedova Shoira Neʻmatovna, filologiya fanlari doktori, professor
Durdiyev Durdimurod Qalandarovich, fizika-matematika fanlari doktori, professor
Hayitov Shodmon Axmadovich, tarix fanlari doktori, professor
Toʻrayev Halim Hojiyevich, tarix fanlari doktori, professor
Mirzayev Shavkat Mustaqimovich, texnika fanlari doktori, professor
Mahmudov Nosir Mahmudovich, iqtisodiyot fanlari doktori, professor
Boʻtaboyev Muhammadjon Toʻychiyevich, iqtisod fanlari doktori, professor
Boʻriyev Sulaymon Boʻriyevich, biologiya fanlari doktori, professor
Olimov Shirinboy Sharopovich, pedagogika fanlari doktori, professor
Qiyamov Nishon Sodiqovich, pedagogika fanlari doktori, professor
Qahhorov Otabek Siddiqovich, iqtisodiyot fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD), dotsent Qosimov Fayzullo Muhammedovich, pedagogika fanlari nomzodi, dotsent
Bafayev Muhiddin Muxammatovich, psixologiya fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD)
Jumayev Ulugʻbek Sattorovich, psixologiya fanlari nomzodi, dotsent
Umarov Baxshullo Joʻrayevich, pedagogika fanlari nomzodi, dotsent
Inoyatov Abdullo Shodiyevich, pedagogika fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD), dotsent
2
Гулноза СОБИРОВА. Инглиз тилини ўқитишда талабаларда нутқ фаолияти турларини таълимий
методлар асосида ривожлантириш ........................................................................................................... 145
ANIQ VA TABIIY FANLARNI OʻQITISH .................................................................................... 150
Шаҳло МЕРАЖОВА, Ҳилола ЭЛМУРАДОВА, Дилноза АЗИМОВА. Чегаравий шартлар бир жинсли
ва бир жинсли бўлмаган параболик типдаги тенглама учун биринчи аралаш масалани ечиш ........... 150 Ахат АХМЕДОВ. Развитие экспериментальной компетентности учителя физики на лабораторных
занятиях ...................................................................................................................................................... 157
Набия ТУРАЕВА, Жахонгир ТУРАЕВ. Методические рекомендации по обучению будущих учителей
математики конструированию и анализу урока ....................................................................................... 160
Gʻolib JUMAQULOV. Oʻquvchilar intellektual sifatlarini tarbiyalash texnologiyalari ............................... 163 Nazokat SAYIDOVA, Ilhom JURAYEV. Make beautiful control buttons for a website in coreldraw vector
program ........................................................................................................................................................ 166
Мўмин ҚОДИРОВ, Эркин ВОХИДОВ. Умумтаълим мактаблари ва академик лицейларда физика
фанини масофавий таълим асосида ўқитиш масалалари хусусида ........................................................ 173
Дилноз РЎЗИЕВА. Олий таълимда физика ўқитишни тизимли ёндашув усулида ташкил қилиш ..... 178 Ҳамидахон ҚОДИРОВА. Умумий ўрта таълим физикасида “оптика” бўлимининг мазмун ва
моҳияти ....................................................................................................................................................... 182
Eliboy XUDOYBERDIYEV, Sevara HAMROYEVA. Yulduzlar evolutsiyasini kvant tasavvurlar nazariyasi
asosida oʻqitish metodikasi........................................................................................................................... 186
Mehrinigor RAUPOVA. Boʻlajak biologiya oʻqituvchisi kvazi-professional faoliyatini loyihalash usullari 189
Gulbahor AKBAROVA, Charos AMINJONOVA. Problems and methods of teaching the subject
“biology” ...................................................................................................................................................... 193
Хасан АВЕЗОВ, Бахтиёр ГАНИЕВ, Акобир ИЛХОМОВ, Гуляйра ХОЛИКОВА. Повышение
эффективности учебной деятельности студентов при изучении биоорганической химии в
дистанционном формате ............................................................................................................................ 197
Ekhtiyor ATOEV, Gulnoz GAFUROVA. Information files for didactic chemistry testing ......................... 200
IQTISODIYOT VA TURIZM ........................................................................................................... 203
Bobir ZOKIROV, О.Р.РАШИДОВ. Oʻzbekiston va Xitoy Xalq Respublikasi oʻrtasidagi diplomatik
munosabatlarning yangi bosqichi ................................................................................................................. 203 TASVIRIY SAN’AT VA MUSIQA TA’LIMI .................................................................................. 206
Қорёғди ЖУМАЕВ, Муҳиба Сулаймонова. Алишер Навоий ва ўзбек мўъжаз рангтасвир санъати
уйғониш даври ............................................................................................................................................ 206
Вилоят ТЎХСАНОВА, Наргиза РАФИЕВА. Амалий санъат асаларини таъмирлашда ашёлар
технологияси .............................................................................................................................................. 209
Олим КАРИМОВ. Мусиқа дарслари орқали ўқувчи ёшларда онг, миллий тафаккурни шакллантириш
воситалари .................................................................................................................................................. 213
Davron ROʻZIYEV. Milliy sozlarning tarixiy taraqqiyoti va ta’lim-tarbiyadagi roli ................................... 219
Саноқул ДЎСТОВ. Ўзбек миллий мусиқа созларининг пайдо бўлиш тарихи ...................................... 227 Рустам РАХИМОВ. Формирование музыкальных интересов и способностей и их выявление в
семье ............................................................................................................................................................ 232
JISMONIY MADANIYAT VA SPORT ........................................................................................... 235
Нодиржон КАМБАРОВ. Шарқ яккакурашларида баркамол шахс тарбиясининг устувор
йўналишлари .............................................................................................................................................. 235
Хусен САФОЕВ. Военно-патриотическое воспитание школьников как педагогическая проблема ... 240
Шерзод АБДУРАХМАНОВ. Военно-патриотическое воспитание молодежи в современных
условиях ...................................................................................................................................................... 244
Муҳсин ОЛИМОВ. Ўрта масофага югурувчиларнинг мусобақа олди тайёргарлик машғулотларини
режалаштириш ........................................................................................................................................... 248
Низом ТЎХТАБОЕВ. Болалар ва ўсмирлар спорт мактабларида шуғулланувчи ёш қиз болаларнинг
жисмоний тайёргарлиги динамикаси ........................................................................................................ 254
Раҳим ШУКУРОВ. Талаба – ёшларда соғлом турмуш маданиятини ривожлантириш, жисмоний
тарбия ва спорт муҳим восита сифатида .................................................................................................. 258
“Педагогик маҳорат” журнали учун мақолаларни расмийлаштириш талаблари .................................. 261
6
Eliboy XUDOYBERDIYEV |
Sevara HAMROYEVA |
Navoiy davlat pedagogika instituti fizika-matematika fakulteti fizika va astronomiya oʻqitish metodikasi kafedrasi dotsenti fizika-matematika fanlari nomzodi |
Navoiy davlat pedagogika instituti fizika-matematika fakulteti fizika va astronomiya oʻqitish metodikasikafedrasi oʻqituvchisi |
YULDUZLAR EVOLUTSIYASINI KVANT TASAVVURLAR NAZARIYASI ASOSIDA
OʻQITISH METODIKASI
Maqolada boʻlajak fizika oʻqituvchilarini tayyorlashda yulduzlar evolutsiyasi mavzusini kvant tasavvurlar asosida oʻqitish metodikasi bayon etiladi.
Kalit soʻzlar: yulduzlar evolutsiyasi, statsionar va nostatsionar yulduzlar, oq karliklar, neytron yulduzlar, qizilgigantlar, qora tuynuklar, gravitatsion kollaps.
Статья посвящена методике преподавания эволюции звезд на основе квантовых представлений в подготовке преподавателей физики.
Ключевые слова: эволюция звезд, стационарные и нестационарные звезды, белые карлики,нейтронные звезды, красные гиганты, чёрные дыры, гравитационный коллапс.
The article focuses on the method of teaching quantum theory of the evolution stars in physics teacher training
Key words: stars evolution, statsionary and nostalgis stars, white deafnes, neutronstars, red giants, black holes, gravity collaps
Kirish. Insoniyat yulduzlar osmonini va ularning harakatini qadim davrlardan boshlab oʻrganib kelayotgan boʻlsada, faqat 20-asrga kelib yulduzlarning fizik tabiati, ularda kechayotgan jarayonlar ancha mukammal oʻrganildi. Yulduzlarda kechayotgan fizik jarayonlar yadro fizikasi sohasidagi kashfiyotlar, astrofizik kuzatishlar, qurilmalarining takomillashuvi, atom va yadro masshtabidagi hodisalarni tushuntiruvchi kvant tasavvurlar yaratilishi bilan oydinlashdi.
Ushbu maqolada yulduzlar evolutsiyasining hozirgi zamon kvant tasavvurlari metodik jihatdan tahlil etiladi. Yulduzlar tabiati haqidagi tasavvurlarni umumiy oʻrta ta’limdan boshlab oʻquvchilar ongiga singdirish ta’limning keyingi bosqichida, ayniqsa, boʻlajak fizika va astronomiya oʻqituvchilarini tayyorlashda muhim ahamiyatga ega.
Asosiy qism. Yulduzlar oʻz hayoti davomida koʻplab bosqichlardan oʻtsada, ulardagi evolutsiya jarayonlarining ma’lum bir qonuniyatlarga boʻysunishi kuzatiladi. Koinotdagi yulduzlar evolutsiyasini quyidagi 1-rasmdagi shartli sxema asosida tushuntirish mumkin.
Yulduzlar evolutsiyasini uning massasiga, oʻlchamlariga va boshqa fizik parametrlariga bogʻliq. Yulduzlar evolutsiyasida yulduz turkumlaridagi oʻzgaruvchan yulduzlarning nostatsionar yulduzlarga aylanishi kuzatiladi. Nostatsionar yulduzlarning oʻzi evolutsiya jarayonida uch bosqichga ajratiladi:
1.Oddiy yulduzlar
2. Neytron yulduzlar
1 (77) 2021 PEDAGOGIK MAHORAT
3. Qizil gigantlar
Yulduzlarning yashash davri davomiyligi ham ularning massasiga bogʻliq. Agar yulduz massasi Quyosh massasidan kichik boʻlsa, bunday yulduzlar oʻn milliard yillar nurlanishi mumkin. Massasi Quyosh massasidan 1,2 marta katta boʻlgan yulduzlarning tashqi qatlami sekin-asta kengayadi va yulduz yadrosidan ajralib, uning oʻrnida kichkina, qaynoq oq mitti yulduz qoladi.
Oq karliklar asrtronomiya tarixida eng qiziqarli obyektlardan biridir. Bu yulduzlardagi holat Yer sharida tasavvur etib boʻlmaydigan holatdir. Hozirgi kunda aniqlangan karliklar soni 1500 tadan ortib ketdi. 30 yorugʻlik yiliga teng radiusli sferada 100 ga yaqin karlik joylashganligi aniqlangan. Oq karliklar sovuq va issiq turlarga boʻlinadi. Sovuq karliklar atmosferasi asosan geliydan iborat boʻlib harorati - 5000K boʻladi. Issiq karliklar atmosferasida 0.05% vodorod boʻlib asosan geliy, Ca, Fe, Ti dan iborat. Issiq karlik harorati ~50000K ga yetadi. Oq karlik atmosferasi ostida 160 km qalinlikdagi erkin elektronlar qatlami boʻlib yulduz radiusining l% ini tashkil qiladi. Oq karlikning oʻlchami (d=40000km) oʻzgarmay qolishi aniqlangan. Bu oʻlcham uning massasi bilan aniqlanadi. Karlik massasi qancha katta boʻlsa radiusi shuncha kichik boʻladi. Oq karlikning minimal radiusi l0 000 km ni tashkil etadi.
Nostatsionar yulduzlarning ikkinchi turi neytron yulduzlar boʻlib, ular dastlabki bosqichda, oʻzidagi mavjud energiyani chiqarib yuborish tufayli yangi va oʻta yangi yulduzlarga aylanib, keyingi bosqichda gaz tumanligini hosil qiladi. Neytron yulduzning kvant tasavvurlari asosidagi tuzilishi 2-rasmda keltirilgan.
2-rasm. Neytron yulduzlarning koʻndalang kesimi. Bu tasavvurlarga koʻra neytron yulduzlar qalinligi bir necha kilometr boʻlgan atmosfera qatlamiga ega.
Neytron yulduzlar kuchli magnitlangan boʻlib, uning magnit induksiyasi 106 million Teslaga yetadi. Radiusi 1,5 kilometrli neytron yulduz massasi 0,6 : 0,7 Yer massasiga teng, uning tashqi qatlami siyrak elektron va plazmadan iborat magnitosferani tashkil etadi. Oʻta tez va zaryadlangan zarrachalar magnit kuch chiziqlarida spiral boʻylab harakatlanib, turli chastotali nurlarni hosil qiladi. Magnitosfera ostidagi modda zichligi 1 t/sm3, ya’ni temir zichligidan 105 marta katta
boʻladi. Keyingi qatlam metall xususiyatiga ega va bu qatlam kristall tuzilishidagi oʻta qattiq moddadan iborat. Kristallar asosan atom massasi 26-39 va 58 -133 boʻlgan elementlardan iborat. Bu qobiqdagi zichlik tashqi qobiqqa qaraganda 1 million marta katta boʻlib, temir zichligidan 400 milliard marta koʻpdir. Markazga yaqinlashib uchinchi qatlam kadmiy va unga qoʻshni elementlarning ogʻir izotoplaridan iborat uchinchi qatlamga yetamiz. Bu qatlam avvalgisidan ming marta zichroqdir. Neytron yulduzning toʻrtinchi qatlami 5 marta zichroq boʻlib, bu zichlikda yadro yaxlit qola olmaydi, ya’ni proton, neytron va elektronga ajraladi. Neytronlar soni ortib, bitta elektron va protonga 8 ta neytron toʻgʻri keladi. Bu qatlamni asosan neytron suyuqligidan iborat deb qarash mumkin. Bu qatlam markazida neytron yulduz yadrosi joylashgan va uning zichligi 1,5 marta kattaroq boʻlib, yadrodagi zarralar energiyasi juda yuqoriligi tufayli urulishlar natijasida ma’lum boʻlgan barcha rezonanslar va elementar zarrachalar tugʻiladi. Neytron yulduzlar harorati nisbatan yuqori boʻlib, dastlabki 10 ÷ 100 ming yilda harorat bir necha yuz million gradusgacha tez kamayadi. Keyin esa, yulduz harorati elektromagnit nurlanish hisobiga sekin kamayishi kuzatiladi. Diametri 10-20 km, zichligi 1016 kg/m3 boʻlgan neytron yulduz kuchli radio va rentgen nurlari chiqarib oʻz oʻqi atrofida aylanish davriga mos davr bilan pulsatsiyalanib turadi. Shuning uchun ham bu neytron yulduzlar pulsatsiyalanuvchi yulduzlar - “pulsarlar” deb atalgan. Pulsarlarning radiusi 10 km, zichligi esa 10 kg/m³ gacha boʻladi.
Nostatsionar yulduzlarning uchinchi turi - qizil gigantlar boʻlib, ular oʻta katta oʻlchamlarga ega. Evolutsiya jarayonida bundan chiqayotgan zarrachalar va nurlar kuchli gravitatsiya ta’sirida uning oʻziga qaytib tushadi, ya’ni “qora tuynuk”ka aylanadi. Hozirgi tadqiqotlarda qora tuynuklar oʻta zich va kichik oʻlchamga ega boʻlishi kerakligi aniqlangan. Masalan:Quyosh massasi va oʻlchamidagi yulduz diametri 2 km lik shar shaklini olib qora tuynukka aylanadi. Qora tuynuk hosil boʻlishini kvant nuqtayi nazardan quyidagicha tasavvur qilish mumkin. Biror massali modda shu massa uchun kritik hisoblanadigan tortilish tufayli ichki qarshilik boʻlmaganda, cheksiz siqilishi kerak. Bunday siqilish “gravitatsion kollaps” deb ataladi. Gravitatsion kollaps natijasida modda konsentratsiyasi ortib boradi va ma’lum bir vaqtga kelib uning PEDAGOGIK MAHORAT 1 (77) 2021
sirtidagi tortish kuchini yengish uchun yorugʻlik tezligidan katta tezlik ham yetarli boʻlmay qoladi. Shuning uchun ham bunday jismdan hech qanday modda uchib chiqmaydi va hech qanday nurlanish aks etmaydi.
Ana shunday modda bunday modda qora tuynuk deb ataladi va uni koʻrish mumkin emas.
Muhokamalar va natijalar. Enshteynning umumiy nisbiylik nazariyasiga koʻra, qora tuynuk yonida fazoning egrilanishi va vaqtning sekinlanishi kuzatiladi. Agar qora tuynukning siqilishi davom etadigan boʻlsa, ma’lum bir bosqichda uning ichida soʻnmas yadroviy reaksiyalar boshlanadi. Bu vaqtda siqilish toʻxtaydi va antikollaps portlashi kuzatiladi. Bu portlash koʻzga koʻringanligi uchun oq tuynuk, deb ham ataladi. Hozirgi kunda galaktikalarning yadrosida oʻta katta quvvatli energiya manbai boʻlgan qora tuynuklar borligi taxmin qilinmoqda.
Hisoblashlarga koʻra, koinot massasining qismi qora tuynuklarga toʻgʻri kelishi aniqlangan. Qora tuynukning radiusi 3 km, zichligi esa 10 kg/m³ gacha boʻladi. Qora tuynuklar tortishuv maydonida gravitatsion kvant effektlari kuzatilishi lozim. Aynan shu gravitatsion kvant effektlari tufayli qora tuynuk ma’lum bir davrdan keyin oq tuynukka aylanishi, ya’ni oʻzidan kuchsiz yorugʻlik yoki nurlanish chiqarishi kuzatiladi.
Xulosa. Yulduzlar evolutsiyasining yuqorida tahlil qilingan kvant tasavvurlarining ta’lim jarayonida innovatsion texnologiyalar asosida qoʻllanilishi yetuk mutaxassislar tayyorlashda, ayniqsa boʻlajak fizika va astronomiya oʻqituvchilari, ilmiy tadqiqotchilar tayyorlashda muhim ahamiyatga ega.
Adabiyotlar
1. Фраунфельдер Г., Хенли Э. Субатомная физика (пер. с англ.). -М.: “Наука”, 1998.
2. Гинзбург. Н. Pulsars Л. Soviet Phus. Usp. 1483 (1971)
PEDAGOGIK MAHORAT
|
|
1 (77) 2021 |
Buxoro davlat universiteti muassisligidagi
“PEDAGOGIK MAHORAT”
ilmiy-nazariy va metodik jurnali barcha ta’lim muassasalarini hamkorlikka chorlaydi.
Pedagoglarning sevimli nashriga aylanib ulgurgan “Pedagogik mahorat” jurnali maktab, kollej, institut va universitet pedagogik jamoasiga muhim qoʻllanma sifatida xizmat qilishi shubhasiz.
Mualliflar uchun eslatib oʻtamiz, maqola qoʻlyozmalari universitet tahririy-nashriyot boʻlimida qabul qilinadi.
Manzilimiz: Buxoro shahri, M.Iqbol koʻchasi 11-uy
Buxoro davlat universiteti, 1-bino 2-qavat, 208-xona
Tahririyat rekvizitlari:
Moliya vazirligi gʻaznachiligi
23402000000100001010
MB BB XKKM Toshkent sh. MFO 00014 INN 201504275
BuxDU 400110860064017950100079002
Pedagogik mahorat: rivojlanamiz va rivojlantiramiz!
Buxoro davlat universiteti nashri sahifalandi. Chop etish siJurnal tahririyat kompyuterida fati uchun
PEDAGOGIK
MAHORAT Jurnal oliy oʻquv yurtlarining professor- bosmaxona javobgar. oʻqituvchilari, ilmiy tadqiqotchilar, ilmiy xodimlar, magistrantlar, talabalar, akademik Bosishga ruxsat etildi 05.04.2021
Ilmiy-nazariy va metodik litsey va kasb-hunar kollejlari hamda maktab Bosmaxonaga topshirish vaqti
jurnal oʻqituvchilari, shuningdek, keng ommaga 08.04.2021
moʻljallangan. Qogʻoz bichimi: 60x84. 1/8 2021-yil 1-son (77) Tezkor bosma usulda bosildi.
Jurnalda nazariy, ilmiy-metodik, Shartli bosma tabogʻi – 20,6 muammoli maqolalar, fan va texnikaga oid Adadi – 100 nusxa yangiliklar, turli xabarlar chop etiladi. Buyurtma №90.
2001-yil iyul oyidan Bahosi kelishilgan narxda. chiqa boshlagan.
Nashr uchun mas’ul: “Sadriddin Salim Buxoriy”
Alijon HAMROYEV. MCHJ
OBUNA INDEKSI: Musahhih: Muhiddin BAFAYEV. bosmaxonasida chop etildi. 3070 Мuharrir: Oʻgʻiljon Olloqova Bosmaxona manzili: Buxoro shahri M.Iqbol koʻchasi 11-uy.
262
© ООО «Знанио»
С вами с 2009 года.