«СТУДЕНЧЕСКИЙ ВЕСТНИК»

 

Научный журнал

 

№ 13(299) Апрель 2024 г.

 

Часть 6

 

 

Издается с марта 2017 года

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Москва 

2024

 

УДК 08

ББК 97

        С88

 

 

Председатель редакционной коллегии: 

Ходакова Нина Павловна – д-р пед. наук, проф. Московского городского педагогического университета, чл.-кор. Академии информатизации образования, проф. Европейской и международной Академии Естествознания, почетный профессор и почетный доктор наук Российской Академии Естествознания.

 

Редакционная коллегия:

Бабаева Фатима Адхамовна – канд. пед. наук;

Беляева Наталия Валерьевна – д-р с.-х. наук;

Беспалова Ольга Евгеньевна – канд. филол. наук;

Богданов Александр Васильевич – канд. физ.-мат. наук, доц.;

Большакова Галина Ивановна – д-р ист. наук;

Виштак Ольга Васильевна – д-р пед. наук, канд. тех. наук;

Голованов Роман Сергеевич – канд. полит. наук, канд. юрид. наук, МBА;

Дейкина Алевтина Дмитриевна – д-р пед. наук;

Добротин Дмитрий Юрьевич – канд. пед. наук;

Землякова Галина Михайловна – канд. пед. наук, доц.;

Канокова Фатима Юрьевна – канд. искусствоведения;

Кернесюк Николай Леонтьевич – д-р мед. наук;

Китиева Малика Ибрагимовна – канд. экон. наук;

Кобулов Хотамжон Абдукаримович – канд. экон. наук;

Коренева Марьям Рашидовна – канд. мед. наук, доц.;

Кадиров Умарали Дусткабилович - доктор психологических наук;

Напалков Сергей Васильевич – канд. пед. наук;

Понькина Антонина Михайловна – канд. искусствоведения;

Савин Валерий Викторович – канд. филос. наук;

Тагиев Урфан Тофиг оглы – канд. техн. наук;

Харчук Олег Андреевич – канд. биол. наук;

Хох Ирина Рудольфовна – канд. психол. наук, доц. ВАК;

Ходжибаев Илхомжан Исламжанович –доктор философии (PhD) по психолог.наукам Шевцов Владимир Викторович – д-р экон. наук; Щербаков Андрей Викторович – канд. культурологии.

 

С88 «Студенческий      вестник»:    научный    журнал.    –    № 13(299).    Часть 6.    Москва, 

Изд. «Интернаука»,    2024.   –          56 с.    –          Электрон.      версия.           печ.     публ.   – https://studvestnik.ru/journal/stud/herald/299  

 

 

ББК  97 ISSN 2686-9810

 

© ООО «Интернаука», 2024

 

Содержание                                                                                                            

Papers in English                                                                                                  5

Humanities                                                                                                            5

Section 1. Pedagogy                                                                                             5

             FORMATION OF ORAL FOREIGN LANGUAGE SKILLS FOR YOUNGER                  5

STUDENTS

Dinara Atazhanova 

Assel Asanova

             FORMATION OF STUDENTS' METACOGNITIVE STRATEGIES                                  9

IN THE PROCESS OF LEARNING A FOREIGN LANGUAGE

Aruzhan Suleimen 

Meruert Kaskyrbaeva

Section 2. Psychology                                                                                        12

             PSYCHOLOGICAL AND PEDAGOGICAL OF SITYATIONAL ANXIETY                     12

IN YOUNGR SCHOOLCHILDREN

MariaVlasova

             FORMATION OF EDUCATIONAL AND COGNITIVE MOTIVATION                            14

AT PRIMARY SCHOOL

Valentina Ovchinnikova

Elena Ziborova

             MOTIVATION OF LEARNING ACTIVITIES IN PRIMARY SCHOOL CHILDREN       17

Yulia Pogoreltseva

          SOCIO-PSYCHOLOGICAL PREREQUISITES FOR THE ARISE OF CONFLICTS    20

IN A YOUNG FAMILY

Violetta Suprunova 

Ekaterina Nevalenaya

Section 3. Philology                                                                                            23

             INTEGRATION OF BORROWED CHINESE WORDS INTO K.K. YUDAKHIN'S        23

"KYRGYZ-RUSSIAN DICTIONARY"

Mavlyuda Shakirova 

Ayturgan Shukurova

Social and economic science                                                                             26

Section 4. Sociology                                                                                           26

          FAMILY PLACEMENT OF ORPHANS AND SUPPORT FOR FOSTER FAMILIES     26

Christina Rudycheva

Қазақ тіліндегі мақалалар                                                                                 28

Табиғи және медицина ғылымдарының                                                        28

1-Бөлім. Математикалық ғылым                                                                     28

             МАТЕМАТИКАДАҒЫ АНЫҚТАМАНЫҢ РӨЛІ                                                                 28

Кенесарина Гулнур Сабыровна

2-Бөлім. Фармацевтикалық ғылым                                                                 32

            ДӘРІЛІК ҚЫРМЫЗЫГҮЛДІҢ (CALENDULA OFFICINALIS L.) ҚҰРҒАҚ                      32

СЫҒЫНДЫСЫН АЛУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЖӘНЕ САПА КРИТЕРИЙЛЕРІН

АНЫҚТАУ 

Мухтархан Кунсулу Еркебуланызы

Калдыбаева Айгул Кудайбергеновна

Қоғамдық және экономикалық ғылым                                                           36

3-Бөлім. Экономика                                                                                           36

             ҚЫЗМЕТТЕР БОЙЫНША БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ               36

Асхатқызы Ұлдай

             САЛЫМ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ АУДИТІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ                                41

Нури Арайлым

Нургалиева Алия Миядженовна

4-Бөлім. Ақпараттық технологиялар                                                              48

             МУЗЫКАДАҒЫ АККОРДТАРДЫ АВТОМАТТЫ ТҮРДЕ ТАНУ ҮШІН                         48

КОНВОЛЮЦИЯЛЫҚ НЕЙРОНДЫҚ ЖЕЛІЛЕРДІ ҚОЛДАНУ: ТЕХНИКАЛЫҚ

АСПЕКТІЛЕР МЕН ӘДІСТЕР

Аманов Рауан Махмутұлы

Абдикеримова Гульзира Бахытбековна

          ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АҚПАРАТТЫ ІЗДЕУДІ ОҢТАЙЛАНДЫРУ КОНТЕКСТІНДЕГІ     51

ОНТОЛОГИЯЛЫҚ МОДЕЛЬДЕР

Туякпаев Досымжан Бекетұлы

Самбетбаева Мадина Аралбаевна

 

 

PAPERS IN ENGLISH

 

HUMANITIES

 

SECTION 1.  PEDAGOGY

 

FORMATION OF ORAL FOREIGN LANGUAGE SKILLS  FOR YOUNGER STUDENTS

Dinara Atazhanova 

Student,

Arkalyk Pedagogical institute named after Y.Altynsarin

Kazakhstan, Arkalyk

Assel Asanova 

Arkalyk Pedagogical institute named after Y.Altynsarin

Kazakhstan, Arkalyk

 

ФОРМИРОВАНИЕ НАВЫКОВ УСТНОЙ РЕЧИ НА ИНОСТРАННОМ ЯЗЫКЕ ДЛЯ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ

 

КІШІ ЖАСТАҒЫ СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН АУЫЗША ШЕТ ТІЛІН МЕҢГЕРУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ 

 

ABSTRACT

The article discusses the main difficulties in the formation of oral foreign language skills in younger schoolchildren, as well as exercises, the use of which contributes not only to more effective assimilation of educational material, but also to the formation of students' communication skills. We will consider the use of various speech situations in English lessons and how they help to form the communicative skills of primary school students, prove that consistently complicated educational and speech actions allow better assimilation of lexical and grammatical material and activate the speech activity of schoolchildren in all aspects.

АННОТАЦИЯ

В статье рассматриваются основные трудности при формировании навыков устной речи на иностранном языке у младших школьников, а также упражнения, использование которых способствует не только более эффективному усвоению учебного материала, но и формированию у учащихся коммуникативных навыков. Мы рассмотрим использование различных речевых ситуаций на уроках английского языка и то, как они помогают формировать коммуникативные навыки у младших школьников, докажем, что последовательно усложняемые учебные и речевые действия позволяют лучше усваивать лексический и грамматический материал и активизируют речевую деятельность школьников во всех аспектах.

АҢДАПТА

Мақалада бастауыш сынып оқушыларының ауызша шет тілін меңгеруін қалыптастырудағы негізгі қиындықтар, сондай-ақ оқу материалын тиімдірек меңгеруге ғана емес, сонымен қатар оқушылардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастыруға ықпал ететін жаттығулар қарастырылады.. Біз ағылшын тілі сабақтарында әртүрлі сөйлеу жағдайларын қолдануды және олардың бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік дағдыларын қалыптастыруға қалай көмектесетінін қарастырамыз, дәйекті түрде күрделі оқу және сөйлеу әрекеттері лексикалық және грамматикалық материалды жақсырақ меңгеруге мүмкіндік беретінін дәлелдейміз.және мектеп оқушыларының сөйлеу белсенділігін барлық аспектілерде белсендіру.

 

Keywords: primary school age, learning to speak, communication, initial stage of education, English.

Ключевые слова: младший школьный возраст, обучение разговорной речи, коммуникация, начальный этап обучения, английский язык.

Кілт сөздер: бастауыш мектеп жасы, сөйлеуді үйрену, қарым-қатынас, білім берудің бастапқы кезеңі, ағылшын тілі.

 

It is a well-known fact that when communicating in a foreign language, the student has difficulty perceiving speech by ear. At the moment, the role of oral communication is quite significant, since in the process of communication the student acts both as a listener and as a speaker. The problem of teaching oral statements has been studied by various specialists for several years. The psychological aspects of the problem under study were developed by P.Ya. Galperin, L.S. Vygotsky, N.I. Zhinkin, D.B. Elkonin, who showed an important feature of the situation in which a student finds himself learning English language [1, p. 192]. The attention of foreign language learners is simultaneously divided into several objects: the selection of the necessary linguistic means, the identification of the content of the utterance, the establishment of a logical sequence of the utterance, as well as its implementation during the speech. The teacher needs to help students not only to organize their own thoughts, but also to clarify the solution of the task, to update educational motivation, with the help of which the communicative process will be implemented, taking into account the fact that English lessons at the initial stage of education are specific. Their specificity lies not only in the age characteristics of the students, but also in the tasks that this age faces, in its content, as well as in the psychological fact that students of this period begin to study. The basis for the beginning of training plays an important role in the future. All students come to school with different, most often underdeveloped levels of learning abilities speech activity. All educational activities will be extremely difficult if the student does not have a developed visual memory, if he is unable to keep a few words in memory, does not know how to imitate, does not distinguish sounds. Of course, students' abilities develop during the learning process, but teachers need to purposefully engage in this type of activity, starting from the first lessons. For example, for students, we should prepare several phrases consisting of two words and ask students to repeat each one after him a phrase by ear from one time. In the next lesson, we need to do this work, but using phrases with a gradually increasing number of words. After some time, students will be fluent in speech units. Hence, it should be concluded that students will develop the ability to imitate, auditory memory, and improve the quality of speech. It should be noted that pronunciation is also one of the main tasks when learning to speak a foreign language. By "pronouncing skills" is meant the clear pronunciation of individual sounds and sound combinations in speech, the correct logical stress in a phrase, the correct stress in words, intonation and observance of pauses. Before children begin to imitate sounds, they need to listen carefully and understand how to pronounce each sound. That is why the teacher needs to make sure that the students are silent at first. In this case, the whole class will hear the teacher and "feel" the place of articulation of the sound. At first, the sounds heard are pronounced by strong students, then by weaker students, and only then the entire choir enters. This work will contribute to the development of phonemic hearing of students and the formation of pronunciation skills [2, p. 132].

Speaking is an extremely multidimensional and complex phenomenon. With the help of this type of speech activity, oral verbal communication is carried out. It has different complexity, since it includes both expressions of a simple exclamation and independent detailed statements. The transition from a word and phrase to a whole utterance is associated with a different degree of participation of thinking and memory. It should be noted that speaking has certain characteristics that serve as a guide in learning, as they indicate the conditions that need to be created for the development of speaking, as well as they are criteria for evaluating learning outcomes [3, p. 115]. 

In the 2nd grade, when the formation of monologue speech skills is just beginning, there is no strict distinction between the main types of monologue, since the emphasis is on expanding the use of language material, its accumulation and combination within various speech situations.

In the 3rd grade, the formation of monologue speech skills is actively underway: students learn to talk about themselves and their family, hobbies and pets; they describe their appearance people, the appearance and basic habits of animals, talk about the seasons and their characteristic amusements within the framework of the studied lexical and grammatical material.

In the 4th grade, the formation of monologue speech skills continues: students learn to give basic information about their hometown and sights. As practice shows, speech situations that are closest to real life increase the effectiveness of the lesson and activate both speech activity and motivation of students. If unfavorable conditions for the speaking process are created in the lesson, then students may have difficulties. Let's list the main ones:

1.                       Students begin to feel shy about speaking English, afraid to make mistakes and expose themselves to criticism from classmates and teachers.

2.                       Students do not have enough information on a certain issue in their native language and, therefore, they will not be able to express their own thoughts in English.

3.                       Students do not have enough language and speech resources to solve the task.

4.                       When one student speaks, the rest are silent, which means that there is a danger of their exclusion from educational communication, inefficient use of lesson time.

5.                       Students often switch to using their native language in paired and group forms of work.

Learning to speak is always conditioned by communication situations. Any task containing the goal of modeling a monologue or dialogical utterance can be completed if the following conditions are met:

•     students understand the essence of the task;

•     speech tasks are based on an interesting plot typical for children of this age, which is a natural incentive to speak;

•     students have the information they need to answer;

•     the video sequence and the formulation of the task provide the necessary level of content, speech and language supports;

•     students have the speech patterns necessary to solve this communicative task.

Work experience in the lower grades shows that in case of difficulties, it is necessary to use training exercises to develop speaking skills and abilities, which serve to practice grammatical and lexical skills.

Traditionally, for this purpose, exercises for substitution, repetition, transformation and the connection of several speech samples [4, p. 14]. It is recommended at these stages of the lessons to include guessing games, games with elements of information gap (Information gap activities) and others capable of turn a routine task into an exciting competition, for example, a mini-dialogue that students can play out on their own using the supports on the cards:

1. The "In store" dialog. One seller is selected from each of the two teams. The product can be drawn on the cards. The buyers of team 1 . 1 buy from the seller of the team 2 and vice versa. A. Please tell me what we want to buy: A______, please.

B. Tell me that we have such a product and give it to the buyer: Oh, We have ____.Here we are!

A. Thank them. Show everyone that we are bought: Look! We have ______.

Then we should complicate the task. At a time when one buys, others interfere: they ask questions – "We would like to ask them ...", "How much does it cost?". The winner is the one who is better able to clearly and loudly explain in English what he/she needs, despite the interference. The presented type of activity indicates that students build independent statements based on a sample.

2. Work with incomplete proposals (a sheet with the basis of the proposal). Students are invited to supplement the proposals of the information that corresponds to their own life experience, for example:

1.  The first thing We do when we visit my grandmother is... (We give her the cake)

2.  Just before going to bed, We... (wash my face)

3.  Just before my friends arrive, We... (cook/clean the house)

4.  Everyone knows that... (cats can jump, etc.)

Then the teacher needs to divide the students into groups of three people. We ask students A and B in each group to guess what student C is doing in the situations presented using incomplete sentences. Students will have to guess until they get closer to the option corresponding to the truth. Then, in a similar way, the students switch roles and try to guess what the other students are doing in the proposed situations. Such a rather simple technique projects a lively and interested exchange of views between them [5, p. 78].

3. The pyramid of the story (The plot pyramid).

The presented task, in addition to knowing the content of what was read, requires knowledge of vocabulary on a certain topic and the ability to think rationally.

•           First line: the main character. (the main character);

•           Second line: two words to describe the main character. (description of the main character in a nutshell);

•           Third line: three words to describe the environment (description of the environment in three words);

•           Fourth line: four words to formulate the main problem (the obvious problem in four words);

•           Fifth line: five words to describe one main event (description of the main event in five words);

•           Sixth line: six words to describe the next event (description of the next event in six words);

•           Seventh line: seven words or description of the third event (description of the third event in seven words);

•           Eighth line: eight words to describe the solution to the problem (the solution to the problem presented in all words). problem (the solution to the problem, presented in eight words).

To summarize, this article shows use of the training exercises presented above contributes not only to a more effective assimilation of educational material, but also to the formation of students' communication skills, and bright figurative supports can help establish appropriate associations. In order for speech to be sufficiently formed, the speaker's intention to participate in communication is necessary. With the help of games, it is necessary to create a situation in the educational process of a modern school at the initial stage training. It should also be noted that the initial stage is important in learning to speak English, since it is at this stage that the formation of fundamental communication skills takes place, which helps to achieve the necessary results. Thus, the use of various speech situations in English lessons helps to form the communicative skills of students of primary school age, and consistently complicated educational and speech actions allow them to better assimilate lexical and grammatical material and activate the speech activity of schoolchildren in all areas, aspects.

 

References:

1.      Vygotsky L.S. Collected works in 6 volumes. Volume 2. Problems of general psychology. – 1982. – 192 p.

2.      Passov E.I., Kuzovleva N.E. Foreign language lesson. - 2009. – 638 p.

3.      Solovova E.N. Methods of teaching foreign languages. The basiccourse of lectures. – M. : Enlightenment, 2002. – 170 p

4.      Maslyko E.A., Babinskaya P.K. The handbook of a foreign language teacher. – Minsk : Higher School, 2015. – 42 p.

5.      Barannik D.H. Oral monological speech (features of the linguistic structure and functional and stylistic typology of monological speech):the author's abstract. diss. ... Dr. of pedagogical sciences. –

        2014. – 78 pages                                                 

FORMATION OF STUDENTS' METACOGNITIVE STRATEGIES 

IN THE PROCESS OF LEARNING A FOREIGN LANGUAGE

Aruzhan Suleimen 

Student,

Pedagogical Institute named after Ybyray Altynsarin

Kazakhstan, Arkalyk

Meruert Kaskyrbaeva 

Scientific adviser,

Pedagogical Institute named after Ybyray Altynsarin

Kazakhstan, Arkalyk

 

ABSTRACT

At the moment, it is important that during the demonstration of an unknown dialect, mental and information innovations are presented in general effectively, since an open-ended illustration includes the development of a scheme for placing specific information, skills and capabilities and allows the understudy to formulate explicit skills, in particular semantic, social, incoherent social and vital.

 

Keywords: cognitive approach; students' attention; dynamics; motivational tool; the process of cognition; generalization; systematization; modeling of the pedagogical process; teaching aids.

 

Introduction

1.  Understanding Metacognition and Language Learning:

Metacognition alludes to the method involved with pondering one's reasoning and grasping one's own mental cycles. It involves individuals' awareness of and control over their own thinking, learning, and problem-solving abilities. With regards to language learning, metacognition assumes a vital part in assisting students with turning out to be more self-managed and free in their language securing venture. By giving students the tools and methods to plan, monitor, and evaluate their learning activities, metacognitive strategies enable them to take control of their learning process. With metacognitive methodologies, students become dynamic members in their picking up, pursuing informed decisions about what and how to realize, as well as how to best use their assets and time. By taking part in metacognitive techniques, students can manage their mental exercises by putting forth objectives, arranging their learning methodologies, and checking their advancement. They figure out how to distinguish their assets and shortcomings, adjust their methodologies as needs be, and persevere even with difficulties. Metacognitive procedures engage students to effectively look for arrangements, think about their opportunities for growth, and make acclimations to streamline their language educational experience. Metacognitive mindfulness in language learning has a few advantages. Right off the bat, it empowers students to turn out to be more free, taking responsibility for learning and turning out to be less dependent on outer wellsprings of help. This strengthening cultivates a feeling of independence and self-viability, advancing a functioning and drew in way to deal with language learning.

Moreover, metacognitive methodologies assist students with fostering a more profound comprehension of how they learn best. Through reflection and self-appraisal, students can distinguish compelling learning systems and procedures that work for them. This mindfulness permits students to adjust their methodologies in various language learning settings, making them more versatile and adaptable language students. In addition, metacognitive mindfulness advances the improvement of critical thinking abilities. When confronted with language hardships, students can utilize metacognitive procedures, like self-checking and self-adjustment, to recognize and address their language learning holes. Not only does this process make language skills better, but it also gives students useful skills that can be used outside of language learning. In general, active and autonomous language learning is made possible by metacognitive strategies and awareness. 

2.  Creating Metacognitive Techniques in Language Learning:

The improvement of metacognitive techniques in language students is a steady cycle that develops as students progress in their language learning venture. At first, students might have restricted familiarity with their mental cycles and may depend more on outer direction. However, learners can cultivate metacognitive knowledge about their preferences, strengths, and weaknesses in language learning with exposure and experience.

Gaining metacognitive information includes students considering their language growth opportunities and noticing their own mental cycles. Through self-reflection, students can recognize examples, methodologies, and procedures that have been successful for them [1]. They can perceive their assets, like great listening abilities or solid abilities to understand, as well as regions that need improvement, like language or jargon securing. As students gain this metacognitive information, they become better prepared to use their assets and address their shortcomings. For instance, a student who acknowledges they battle with elocution may effectively search out assets and techniques to work on around there. By recognizing and understanding their learning inclinations, students can settle on decisions lined up with their singular learning styles, whether it be hear-able, visual, or active methodologies. Viable objective setting, arranging, and self-guideline are urgent parts for reinforcing metacognitive procedures in language learning. Students who can set clear and feasible language learning objectives have a guide for their learning process. These objectives can include different viewpoints, for example, explicit language abilities to create, jargon size to extend, or familiarity achievements to accomplish [2].

Whenever objectives are set, students can participate in powerful preparation by separating their objectives into reasonable advances or errands. Arranging includes choosing proper learning assets, making a review plan, and coordinating learning exercises. Learners become more organized and focused in their language learning endeavors when they purposefully structure their learning process. Self-guideline is one more key part of metacognitive turn of events. It includes students monitoring their own way of learning, checking their headway, and making changes on a case by case basis. Self-regulated learners actively engage in self-correction and problem-solving when they recognize difficulties or distractions. This mindfulness and self-guideline permit students to keep focused, deal with their time successfully, and upgrade their opportunity for growth.

3.  Metacognitive Techniques for Viable Language Learning:

Explicit metacognitive procedures improve language learning results by empowering students to effectively take part in their way of learning and streamline their language capability. Three significant metacognitive systems that altogether add to language learning are self-appraisal, reflection, and self-amendment.

1.                       Self-assessment: Self-appraisal includes students assessing their own language learning progress, qualities, and regions for development. By making opportunity for self-appraisal, students can ponder their language abilities, distinguish holes in their insight, and decide their subsequent stages. Learners can take responsibility for their own education and make well-informed decisions about which aspects of their language proficiency to prioritize through self-assessment. It assists students with checking their language ability, keep tabs on their development, and change their learning objectives as needs be [3].

2.                       Reflection: Reflection includes students fundamentally analyzing their language opportunities for growth, recognizing what systems, strategies, or exercises were compelling, and understanding what snags or difficulties they confronted. Learners can learn about their own cognitive processes and learning preferences by thinking about how they learn. Reflection permits students to perceive examples, qualities, and shortcomings in their language learning venture, empowering them to refine their methodology and search out additional useful procedures. 

3.                       Self-correction: Self-amendment is the capacity to perceive and address one's own language blunders or slip-ups. By ceaselessly observing their language yield, students can get mistakes in syntax, jargon, articulation, or use. Self-revision includes the metacognitive consciousness of language rules, designs, and propriety. This methodology permits students to play a functioning job in refining their language creation and guarantees that they know about and focused on working on the exactness of their language use.

In order to improve listening, speaking, reading, and writing skills, metacognitive strategies are crucial. For example:

•  Tuning in: Metacognitive systems empower students to lay out objectives for figuring out communicated in language, utilize undivided attention methods, and self-screen appreciation. By intentionally utilizing systems like anticipating, taking notes, or looking for explanation, students can upgrade their listening abilities and better hold data.

•  Talking: Metacognitive methodologies help students plan and coordinate their discourse, know about their crowd, and screen their language use progressively. Through self-appraisal and reflection, students can decide areas of progress in elocution, familiarity, or jargon, prompting improved talking skills.

•  Perusing: Metacognitive procedures support students in seeing texts, defining understanding objectives, enacting earlier information, and observing their comprehension while perusing. Students improve their reading comprehension and overall reading proficiency by utilizing comprehension monitoring and strategies like inferencing, summarizing, and making connections.

•  Composing: Metacognitive techniques help students in pre-composing arranging, changing, and altering their composed work. Through self-appraisal and reflection, students can distinguish regions in their composing that need improvement, like language, lucidity, cognizance, or association.

This encourages students to work on their writing skills and fosters independent learning [4].

5. Classroom Practices to Advance Metacognitive Procedures:

The metacognitive strategies that students develop are significantly aided by classroom practices and teaching methods. By advancing student independence, self-reflection, and metacognitive discourse, and using systems, for example, mental framework, self-appraisal apparatuses, and language learning diaries, teachers can actually uphold metacognitive improvement in understudies [5].

Conclusion

Metacognitive development is a never-ending process that takes place outside of the context of formal language learning. Deep rooted learning is fundamental for keeping up with and improving language capability and independence. By constantly refining metacognitive procedures, adjusting to new dialect difficulties, and looking for potential open doors for language commitment, students can support their language capability and develop as independent language students.

All in all, metacognitive techniques are critical in effective language obtaining. Instructors ought to consolidate metacognitive guidance, cultivate metacognitive mindfulness, and establish a climate that advances metacognitive discourse. The continuous advancement of metacognitive systems is pivotal for proceeded with language capability and independence, underscoring the significance of deep rooted learning in the language learning venture.

 

References:

1.      Arakin V.D. Typology of languages and the problem of methodological forecasting Text of studies.

manual for teachers of the specialty 1203 "Foreign language. Languages" V. D. Arakin. — M.: Higher School, 1989. — 158 p.

2.      Vygotsky L.S. Collected works: In 6 vols. 3. — M.: Pedagogy, 1983. — p. 68.

3.      Passov E.I. Methodology of methodology: theory and experience of application (selected). Lipetsk: LGPU, 2007. -228 p. — (Methodical school of Passov).

4.      Shchukin A.N. Teaching foreign languages: theory and practice: a textbook for teachers and students / A.N. Shchukin. — 4th ed. — Moscow: Philomatis: Omega-L, 2012. — 475 p.

5.      Carroll J.B. The contributions of psychological theory and educational research to the teaching of foreign languages. Modern Language Journal, 1987, 49 (5). 

   

SECTION 2.  PSYCHOLOGY

 

PSYCHOLOGICAL AND PEDAGOGICAL OF SITYATIONAL ANXIETY 

IN YOUNGR SCHOOLCHILDREN

MariaVlasova 

Student of the Faculty of Psychology, 

Belgorod State National Research University, 

Russia, Belgorod

 

ABSTRACT

The article is devoted to the psychological and pedagogical correction of situational anxiety of younger schoolchildren. It reveals the essence of the concept of anxiety types of anxiety. It also presents a model of psychological and pedagogical correction of situational anxiety of schoolchildren. The results of the experiment are analyzed.

 

Keywords: anxiety, situational anxiety, primary school children.

 

Relevance. Currently significantly increased the number of children with, a high level of anxiety, they are distinguished by increased anxiety insecurity and emotional instability. Many researchres have noted, that increased anxiety negatively affects the development of the personality of children of primary school age. Increased anxiety often breaks all the activities and leads to low self esteem. Children, who lack self-confidence, independence, determination become timid, doubt their own actions, infantile and are often susceptible to suggestibility. In such cases, as a rule, avoiding responsibility and minimizing goals turn into a mental disorder.

In General, intellectual development of children may not suffer from high levels of anxiety, but the formation of divergent thinking (the lack of fear the new and unknown) this level of anxiety negatively. Affected by high levels of anxiety also psychological threat to human health and contributes to the emergence of prodromal symptoms. In Russian and foreign psychology, the concept of «anxiety» has different definitions. Also in modern psychology, it is customary to distinguish between the concepts of «anxiety» and «anxiety», although not so long ago this difference was not obvious. In our time, both domestic, and foreign psychologists share these two concepts. So, according to Freud, «anxiety is an emotional state that occurs in situations of uncertain danger and manifests itself in anticipation of a negative development of events». Unlike anxiety, anxiety is a property of the psyche expressed in a person’s tendency to experience anxiety, while the main characteristic is a low threshold for the occurrence of an anxiety reaction.

The term «anxiety» in psychology also refers to a human condition, characterized by a high tendency to negative emotional experiences, anxiety and fear.

Situational anxiety is caused by stressful situations and is a subjective feeling of anxiety, nervousness and anxiety. This condition occurs when there is a real or perceived threat to a person and passes, when the danger is eliminated.

Personal anxiety is considered as a personality trait that often manifests itself in a tendency to experience anxiety in various life situations, including objectively unfavorable ones. Such anxiety is characterized by unexplained fear and a vague sense of threat.

School anxiety is a kind of anxiety, that occurs in children due to various situations, related with the school: of control work, answers at a Board, of two errors. this type of anxiety is common in children, whose parents require too much compared to their more successful peers.

Signs of situational anxiety characteristic of children of this age:

1.    Physical symptoms Children may experience physical manifestations of anxiety such as abdominal pain headaches palpitations or sweating;

2.    change in behavior;

3.    sleep disorders;  

4.    social exclusion;

5.    experiencing anxiety;

6.    fear of failure;

7.    increased anxiety before social events.

The purpose of the study is to develop and implement a program of psychological and pedagogical correction of situational anxiety in younger schoolchildren.

In our study, the method of studying Phillips’ anxiety was used. The study was conducted on the basis of an educational institution in Belgorod, the sample frequency was thirty people, of whom seventeen were girls and thirteen boys. The school’s anxiety correction program consisted of five classes that were held once a week. The classes included exercises breathing exercises relaxation techniques visualization training in selfregulation strategies.

An analysis of the results carried out after the corrective work presented in the figure showed that the percentages between subjects with different levels of the anxiety index changed as follows: the proportion of highly anxious subjects decreased from 11% to 3%. These data indicate that 8% (2 people) of students have decreased anxiety levels after the correction program. The increased level of anxiety in younger schoolchildren decreased from 19% to 10%, this was facilitated by exercises to relieve tension and liberate children. Younger students with a normal level of anxiety increased by 17% (6 people), school requirements for these children are not difficult, they began to feel calmer in the learning process. Students have friendly contacts and relationships through exercises that develop a positive attitude towards their peers. The requirements of the school, difficulties and the school itself do not traumatize children, creating conditions for their development and establishing friendly relations

To test the effectiveness of the anxiety correction program we developed, we used a nonparametric statistical criterion used to test the differences between two samples of paired measurements, the Wilcoxon t-test. The analysis showed the significance of differences in the severity of anxiety among schoolchildren before and after the experiment, which confirms our assumption.

Thus, the hypothesis of the study was confirmed and the compiled, program showed its effectiveness in reducing the level of anxiety in primary school children. 

 

References:

1.      Astapov V.M. Anxiety in children. Textbook. / V. M. Astapov. Publishing house: PERSE, 2008.

2.      Gut Yu.N. The influence of family type on the development of anxiety in children of primary school age / Yu.N. Gut, M.V. Lanskikh, N.N. Doronina // Bulletin of Vyatka State University. 2020.  No. 3 (137). pp. 136-145.

3.      Dolgova V.I., Popova E.V. Innovative psychological and pedagogical technologies in working with preschoolers /monograph. –M.: Publishing House Pero, 2015. -208 p.

4.      Dolgova V.I., Kryzhanovskaya N.V., Gramzina N.A. Investigation of the influence of self-esteem on situational anxiety of younger schoolchildren // Scientific and methodological electronic journal "Concept". -2015. –Vol. 31. –pp. 46-50. –URL: http://e-koncept.ru/2015/95516.htm

5.      Dolgova V.I., Kapitanets E.G. Correction and development of attention of younger schoolchildren with intellectual disabilities–Chelyabinsk: ATOXO, 2010 –109c.

6.      Dolgova V.I., Arkaeva N.I., Kapitanets E.G. Innovative psychological and pedagogical technologies in primary school / Dolgova V.I., Arkaeva N.I., Kapitanets E.G // –M.: Pero Publishing House, 2015. -200 p.

7.      Kondratieva O.A., Nizhegorodtseva E.S. Studying the relationship between situational anxiety and adolescent self-esteem // Scientific and methodological electronic journal "Concept". -2016. –

        Vol. 44. –pp. 57-64. –URL: http://e-koncept.ru/2016/56976.htm                                                 

FORMATION OF EDUCATIONAL AND COGNITIVE MOTIVATION 

AT PRIMARY SCHOOL

Valentina Ovchinnikova

Student, 

NRU "BelSU",

Russia, Belgorod

Elena Ziborova 

PhD., Social Sciences, Associate Professor, 

NRU "BelSU",

Russia, Belgorod

 

ABSTRACT

The work is devoted to the peculiarities of the manifestation of motives for success at primary school. The aspects of the formation of motivation for learning activities by children at primary school are revealed.

 

Keywords: motivation, educational activity, primary school age, personality, motivation formation.

 

Motivation is one of the main concepts used to explain the driving forces of behavior, and the process of its theoretical understanding But this concept is far from complete. The problem of motivation is one of the fundamental ones in both Russian and foreign psychology. The problem of formation of achievement motivation in adolescents is caused by insufficient knowledge of this issue, and by the tasks of optimizing the process of personality formation in adolescence. But the motivational models are still not always effective. The relevance of the problem of developing positive learning motivation by primary students is to the state the development of modern society It requires a deeper understanding of the patterns of human behavior, especially in relation to motives for various types of activities. That is why the need to reveal the connections of a person's internal motivational tendencies with the social determination of his psyche plays an important role.

According to S.V. Rubtsov [5], the development of the theory of motivation took place within the framework of three main areas: biological, behavioral and cognitive. The fundamental premise of the biological approach was homeostatic regulation, i.e. the nervous system regulates the balance of fluids, hormone production, energy levels of basic motivations and activates them when these levels deviate from the optimum. The principle of balance and equilibrium prevails in the psychoanalytic theory of Z. For Freud, motivation is a state of tension that leads to the search for balance, peace, adjustment, satisfaction or homeostasis. The behavioral approach explores how motivations are learned and how internal drives and external goals interact with learning, which determines a particular behavior. At the first stage (until the end of the 1960s), behaviorism was the dominant concept of motivation theory: the works of Freud and the early works of Adler, Horney, Rogers and Maslow were based on a fundamentally scientific basis [4]. They did not envisage the introduction of fundamentally different explanatory principles into the psychology of human motivation compared to the psychology of animal motivation. At the second stage of the development of motivation psychology, which D.A. Leontiev calls anthropological, it is the model of motivation, driving forces of behavior and development that is the main content of most theories of personality [2]. Cognitive psychology during this period enriches the psychology of motivation with the theories of J. Kelly, L. Festinger, J. Rotter and the "early" H. Heckhausen. These motivational concepts are characterized by the recognition of the leading role of consciousness in determining human behavior. The most popular cognitive approach to the study of motivation was the theory of cognitive dissonance, proposed by L. Festinger in 1957. Since the mid-1950s, there has been a shift from static to dynamic theories of motivation. In the context of the problem of the structure and dynamics of activity, A.N. Leontiev and D.N. Uznadze considered the problems of motivation. The results of recent psychological and pedagogical research (L.S. Vygotsky, N.N. Lange, A.N. Leontiev, S.L. Rubinstein and many others) It has been shown that primary school age has great reserves for the formation of the motivational sphere of learning. A person has two different motives that are functionally related to activities aimed at achieving success: a motive for success and a motive for avoiding failure. People who have a predominant desire to succeed achieve more than those who have little or no desire to achieve.

The peculiarity of primary school age is the fact that the very process of learning at school is accompanied by experience. With the skillful approach of adults, this may remain the norm, otherwise it may lead to maladaptation of the student. Since at this age there are many changes in lifestyle – new requirements, rules appear, the social status of the child changes, an assessment system appears. Despite the fact that children aged 6-10 participate actively in various activities, games, and sports, their main activity is education. But due to the fact that the child's motive and the content of the educational material often do not coincide, there is a fading of interest. Therefore, it is very important to maintain interest and form cognitive motivation. The structure of educational activities according to D.B. Elkonin [1] includes: motives, educational tasks, educational activities, control of actions, assessment actions. We assumed that the development of positive educational motivation in younger schoolchildren is influenced by a set of techniques aimed at forming educational and cognitive motivation in students. To do this, we conducted diagnostics to study motivation at the initial and control stages.  To accomplish the tasks, the following research methods were used: the questionnaire "Assessment of the level of school motivation" (N. G. Luskanova) and the Methodology "Focus on gaining knowledge", "Focus on the mark" (E.P. Ilyin, N.A. Kurdyukova) [9]. The study was conducted at the Belovskaya Secondary School named after S.M. Ostashchenko among schoolchildren from 8 to 9 years. The number of participants is 30 studnts. Empirical research has shown that one of the main mechanisms for actualizing motivation is a motivational and emotional assessment of the situation. They consist of assessing the motivational significance of the situation by achieving results. 

By analyzing the results of the study we discuss the following points. Initially, the motivation of children was investigated using the questionnaire "Assessment of the level of school motivation" (N.G. Luskanova) and the methodology "Focus on gaining knowledge", "Focus on the mark" (E.P. Ilyina, N.A. Kurdyukova). It was found that 57% of respondents have a focus on the mark, and 43% focus on gaining knowledge. Compared to the initial data, the focus on the mark decreased by 6% (63% to 57%), and on knowledge increased (37% to 43%). %). As a result of the diagnosis at the initial and control stages of the study students were divided into three levels of motivation: high - 27%, medium – 53%, low – 20%. After the activities aimed at the formation of educational motivation, the results have changed: The high level is 30%, the average level is 53%, the low level is 17%. The Mann-Whitney U-test was used to confirm the hypothesis of the study. Despite the graphical confirmation of the change in the level of motivation in a positive direction, as well as minor changes in the orientation of motivation from the mark to knowledge. After statistical processing of the data it was found that there was no significant difference according to the orientation of the motive (U emf criterion - 435.5; U critical. for ramps.=0.05 - 338). According to the data the values of the U emf criterion are indistinguishable. The hypothesis was not confirmed due to the small number of respondents. More reliable results can be obtained by studying a larger number of students while building informative samples.

It can be concluded that the development of motivation by schoolchildren is characterized by an average level of its formation. It implies the availability of opportunities for its growth and development. 

Primary school is the beginning of the formation of motivation for educational activities/ But in the future it largely depends on adolescence and at secondary school. Having a constant learning motivation is the key for the successful learning.

 

References:

1.      Bertsafai L.V. Formation of educational activity [Text] / L.V. Bertsafai, K.I. Polivanova // Features of the psychological development of children aged 6-7 years / ed. D.B. Elkoin, A.L. Wagner. – M.: Pedagogy, 1988.-pp. 77-94.

2.      Budassi S.A. Self-assessment of personality [Text] / ed. Academician A.V. Petrovsky.- M.: Rhythm, 1972. – 147s.

3.      Ilyin E.P. Motivation and motives [Text] / E.P. Ilyin. – St. Petersburg: Peter, 2002.-507s.

4.      Maslow A. Motivation and personality [Text]/ A. Maslow. – St. Petersburg: Consciousness. Personality [Text] / D.A. Leontiev.- M.: Enlightenment, 1982.-245s. Peter, 1999.-156c.

5.      Rubtsov S.V. Target management of corporations: change management [Text]/ S.V. Rubtsov. -

M.: Berator-press, 2003. - 288c.

6.      Stolyarenko L.D. Fundamentals of psychology: Practicum [Text] / L.D. Stolyarenko. - Rostov n/A, 2003. – 278 p.

7.      Uznadze D.N. Psychological motivations of human behavior [Text] / D.N. Uznadze. - M.: Enlightenment, 1969. – 689 p.

8.      Heckhausen H. Psychology of achievement motivation [Text] / H. Heckhausen. - St. Petersburg: Speech, 2001.- 240 p.

9.      Shapovalova O.E. Studying the attitude of younger schoolchildren to learning [Text] / O.E. Shapovalova // Elementary school. - 2010. - No. 1. – pp. 22-28.

             

MOTIVATION OF LEARNING ACTIVITIES  IN PRIMARY SCHOOL CHILDREN

Yulia Pogoreltseva 

Student of the Faculty of Psychology, 

Belgorod State National Research University, 

Russia, Belgorod

 

ABSTRACT

The paper is devoted to the problem, of motivation of learning activities in primary school children. The factorsыinfluencing the manifestation of learning motivation are analyzed. Conscious and unconscious motives of teaching are considered. It is concluded that students with a high level of intellectual development show a high level of educational motivation. 

 

Keywords: motivation, motive, primary school age.

 

At present, the task of improving the effectiveness of education is still quite acute in modern schools. This is primarily due to the fact that every year the amount of information that students need to master increases. It follows that the problem lies in the search for such means and methods that would contribute to a solid, meaningful assimilation of knowledge by students. In our opinion, the formation of adequate learning motivation among students from the very first days of school should be considered as one of these tools. 

It is no exaggeration to call the formation of educational motivation at school age one of the central problems of modern schools. Its relevance is due to updating the content of training, setting tasks, forming students ' methods of independent acquisition of knowledge and cognitive interests, and forming their active life position. Leontiev A.N., Bozhovich L.I., Elkonin D.B., Markova A.K., Ilyin E.P., Kovalev V.I. dealt with this problem. 

ПThe motive of educational activity is understood as all factors that determinethe manifestation of educational activity. These are interests, needs, goals, aspirations, beliefs, ideals, emotions, drives, instincts, attitudes,a sense of duty, i.e. what motivates a person to work, for which it is performed [4]. 

V.I. Kovalev distinguishes conscious and unconscious motives. Conscious ones are expressed in the ability of a student to tell about the reasons that motivate him to act, to build motivations according to the degree of significance. Unconscious motives are only felt, exist in vague, unconsciously controlled drives, which, nevertheless, can be very strong [3].

G. Rosenfeld identifiedthe following content categories (factors) of teaching motivation:

1.    Learning for the sake of learning, without pleasure from activities or without interest in the subject being taught.

2.    Learning without personal interests and benefits.

3.    Training for social identification.

4.    Learning for the sake of success or for fear of failure.

5.    Training under duress or duress.

6.    Training based on concepts and moral obligations or on generallyaccepted norms.

7.    Learning to achieve a goal in everyday life.

8.    Learning based on social goals, requirements, and values [1].

An important point in the development of motivation is the transition from one level to another. In primary school, according to A.K. Markova, a broad cognitive motive is formed [2].

An empirical study was conducted to study the peculiarities of teaching motivation of younger schoolchildren.

We suggested thatthere is a connection between the features of intelligence and the level of motivation of educational activity in primary school age, namely: a high level of motivation of educational activity is characterized by cognitive features in intellectual development. 

To study the motivation of primary school students ' learning activities, we used research methods: assessment of the level of school motivation of primary school students according to the method of N.G. Luskanova. интеллектуального развития младших школьников использовали методику

Vana "Group Intellectual Test (GIT)"

The study involved 24 students of the 3rd "B" class, including 13 boys and 11 girls.

The study of the level of school motivation according to N. G. Luskanova showed: (see Fig. 1).

 

Figure 1. Distribution of primary school students by level of educational motivation

 

We got the following results:

42% have a high level of motivation, which contributes to the growth and development of the child's personality, school performance, and a normal assessment of their strength and capabilities.

46% have an average level of motivation. With an average level of school motivation, the child has a positive attitude to school; understands the educational material; learns the main thing in the program; independently solves typical tasks; is attentive when performing tasks, assignments, instructions, but requires control; is focused on interest, prepares for lessons, performs assignments; is friends with many children in the class. 

12% have a low level of motivation. Children who show this level of motivation have a positive attitude towards school, but the school attracts such children with extracurricular activities. Such children feel quite safe at school, but they often go to school to communicate with friends and teachers. Cognitive motives in such children are formed to a lesser extent, and the educational process attracts them little.

No students with school maladaptation were identified.

The study of the level of intellectual development showed: (see Fig. 2).

 

Figure 2. GIT indicators

The study revealed that:

У 15% of them have a higher level of intelligence than normal. 

У37% have a high level of intelligence.

У 29% have a normal level of intelligence.

13% have an intelligence level close to normal.

6% have a low level of intelligence.

Very low level of intelligence was not detected.

Based on the results of the study, we found that there is a link between intelligence and the level of school motivation. Students who have a high level of intelligence also show a high level of school motivation in most situations. Thus, a high level of intelligence increases the level of school motivation. 

There are many ways to organize the learning process that affect the increase of motivation in younger students: the development of self-control and independence, the results should meet the needs, the relationship with the teacher, the differentiation of learning. All this has an impact on the motivational sphere of the student.

 

References:

1.      Ilyin E.P. Motivatsiya i motivy [Motivation and motives]. [Text] / E.P. Ilyin-St. Petersburg: Piter, 2002-512 p. 

2.      Markova A.K. Formirovanie motivatsii ucheniya v shkolnom vozraste [Formation of teaching motivation at school age]: Posobie dlya uchitelya [Text].

3.      Motivatsiya ucheniya: osnovy organizatsii obrazovatel'noy organizatsii psikhologopedagogicheskogo prosveshcheniya roditelei [Motivation of teaching: fundamentals of organization of psychological and pedagogical education of parents by an educational organization]. Chelyabinsk: CHIPPCRO Publ., 2019, 56 p. (in Russian).

4.      Rubinshtein S.L. Osnovy obshchey psikhologii, v 2-kh tomakh [Fundamentals of General psychology, in 2 volumes]. Moscow, 1989.

             

SOCIO-PSYCHOLOGICAL PREREQUISITES FOR THE ARISE  OF CONFLICTS IN A YOUNG FAMILY

Violetta Suprunova 

Student,  

National Research University BelSU,

Russia, Belgorod

Ekaterina Nevalenaya 

Associate professor, 

National Research University BelSU,

Russia, Belgorod

 

ABSTRACT

The relevance of this article is due to the fact that many young families face conflicts. The concept of “conflict”, functions, classification on different grounds were considered. The socio-psychological prerequisites for the emergence of conflicts have been analysed and methods for their diagnosis have been selected.

 

Keywords: conflicts in a young family, functions of conflict, classification of conflicts, socio-psychological causes of conflicts.

 

Actually, the number of young families facing conflicts has increased significantly. By according to G.P. Morozova, in 85% of family`s conflicts occur, and in the remaining 15% quarrels arise for various reasons [3, p. 129]. The conflict can lead to mistrust, resentment, disappointment and even divorce. However, there may also be beneficial consequences of the conflict associated with the disclosure and resolution of hidden problems, improved communication and mutual understanding and increased problem-solving skills. What outcome this or that conflict will take depends solely on the ability to identify the preconditions for the occurrence of conflicts [3].

In psychology there is no common understanding of the definition of “conflict”. However all definitions of this concept are similar and have a basic idea: conflict is a contradiction.

Speaking about conflicts in a young family, one of the most common definitions was proposed by S.V. Dugintseva: “A conflict in a young family is a contradiction that arises between members of the same family both regarding issues of family life and regarding the satisfaction of the various needs of its members, compliance of role behavior with expectations” [2, p.59]. Let us explain that by a young family we mean a family at the initial stage of formation [2].

Conflicts in young families are quite common, since people are often just learning how to establish family relationships. Conflicts between young spouses can arise due to differences in views, values, lifestyle or due to misunderstanding of each other [4].

Let`s move on to studying the functions of conflict. Traditionally the following two functions are distinguished:

1)                      The positive (constructive) function is manifested in the family`s adaptation to new conditions; getting rid of frustration and internal tension; focusing on the source of disagreement, which allows it to be eliminated.

2)                      Negative (destructive) function can manifest itself through a destructive effect on the emotional state of partners. Spouses may begin to speak to each other with contempt, self-esteem drops and are possible cases of physical violence [5].

In psychology there is no single classification of family conflicts. Let`s designate the most common ones:

1. Depending on function of a conflict:

•  Constructive conflicts help family members better understand the needs of others and contribute to the development of common positions.

•  Destructive conflicts are characterized by aggressiveness, violence, hatred and unwillingness to find compromises.

2. Depending on duration:

•     Long-term conflicts that can last for several weeks, months, years. The duration of the conflict may be associated with the significance of the cause of the conflict for each spouse, with the unwillingness of the spouses to interact to resolve the situation.

•     Fleeting conflicts can last from several minutes to several hours [4].

Internal (psychological) causes of conflicts in a young family are associated with the personal characteristics of the spouses. Among them are:

•     dissatisfaction of the need for attention, understanding, emotions;

•     problems with accepting a partner`s personality and dissatisfaction with his qualities;

•     the presence of envy, jealousy or self-doubt;

•     the presence of opposing interests and aspirations [2].

Among the external causes of conflicts, two groups can be distinguished: social and sociopsychological.

1)                      The social prerequisites for the occurrence of conflicts are related to the conditions in which the family finds itself. For example, the level of financial well-being, the employment of spouses (or one of them) at work, the absence or presence of their own living space [1].

2)                      The socio-psychological causes of conflicts are related to the characteristics of the relationship between spouses. The following socio-psychological prerequisites for the emergence of conflicts highlight:

•  discrepancies in relationships with relatives and friends;

•  difference of views in raising children;

•  violation of role expectations;

•  manifestation of jealousy by one of the spouses;  differences in attitudes towards money [6].

It should be understood that it is very difficult to influence internal (psychological) reasons, because they represent well-established personal characteristics. We, as psychologists, cannot influence the external social causes of conflicts. However, we can influence socio-psychological reasons: we can help spouses change the nature of their relationships, which will help prevent conflicts in a young family. You can use the questionnaire “The nature of interaction between spouses in conflict situations” (Y. Aleshina, L. Gozman) and the projective method “My letter about my spouse” (S.A. Belorusov) to determine the socio-psychological prerequisites for conflicts in a young family. It is recommended to use these methods in a comprehensive manner, since their combined use can provide a completer and more accurate picture of the relationship between partners. The questionnaire allows us to identify specific socio-psychological prerequisites for the emergence of conflicts, and the projective method helps to clarify the claims and demands of partners towards each other within the framework of the previously identified socio-psychological prerequisites.

 

References:

1.      Varetsa E.S. Nature and resolution of conflicts in a young family / E.S. Varetsa, N.V. Skiba // Bulletin of the Adygea State University. Series 3: Pedagogy and psychology. – 2016. – No. 1(173). – P. 90-96. – URL: https://elibrary.ru/item.asp?id=25951765.

2.      Dugintseva S.V. Social and psychological prerequisites for the emergence of conflicts in the family and ways to overcome them / S.V. Dugintseva, I.E. Nesterenko // Science and knowledge: competitiveness of society, science and business in the context of global integration processes: Materials international scientific and practical conference, Novorossiysk, April 13–14, 2017 / Under the general editorship of V.V. Ponomareva, T.A. Kutkovich. – Novorossiysk: Moscow Humanitarian-Economic Institute Novorossiysk Branch, 2017. – P. 59-62. – URL: https://elibrary.ru/item.asp?id=29294069.

3.      Morozova G.P. Family conflicts - as an indicator of social ill-being in modern Russia /  G.P. Morozova // Man. Economy. Education. Culture: modern problems of theory and practice: Collection of scientific reports of the annual scientific and practical conference, Moscow,  April 18, 2019. – Moscow: Publishing House “ATISO”, 2019. – P. 128-131. – URL: https://elibrary.ru/item.asp?id=43766710.

4.      Selina E.A. Conflict in a young family - its essence, structure, types and causes of occurrence / E.A. Selina // Current issues of modern science. – 2014. – No. 38. – P. 134-142. – URL: https://elibrary.ru/item.asp?id=22734489.

5.      Psychology of family relationships with the basics of family counseling: Textbook. manual for higher education students. institutions / E.I. Artamonova, E.V. Ekzhanova, E.V. Zyryanova and others; Ed. E.G. Silyaeva. – M.: IC “Academy”, 2002. – 192 p. – URL: https://xn--90anb0a.xn-p1ai/images/Bibl/PSO.pdf.

6.      Family conflicts as an object of work of a family psychologist-consultant: a methodological manual / ed. A.V. Zavrazhnova. – Yekaterinburg: Ministry of Social Policy of the Sverdlovsk Region, State Budgetary Institution SO “Regional Center for Rehabilitation of Disabled Persons”, Department of Social and Psychological Rehabilitation, 2012. – 29 p. – URL:

https://ocri.ru/upload/userfile/metod_spr/7_Semeynie_konflikti.pdf.

   

SECTION 3.  PHILOLOGY

 

INTEGRATION OF BORROWED CHINESE WORDS INTO K.K. YUDAKHIN'S

"KYRGYZ-RUSSIAN DICTIONARY"

Mavlyuda Shakirova 

Candidate of Philology, Associate Professor  at B. Osmonov's Department at JAGU,

Kyrgyzstan, Bishkek

Ayturgan Shukurova  Master's Students  at Ala-Too University.

Kyrgyzstan, Bishkek

 

ABSTRACT

This article provides a concise overview of the integration of borrowed Chinese words into K.K. Yudakhin's "Kyrgyz-Russian Dictionary." It clarifies the meanings of Chinese loanwords included in the dictionary and provides examples from folklore, journalistic publications, literary works, and encyclopedic data to illustrate their usage. Additionally, references are made to the scholarly contributions of linguists such as K. Dyikanov regarding Yudakhin's dictionary and comparative studies on the Chinese-Kyrgyz language by K. Zulpukarov.

 

Keywords: Dacha'an, dudu, jambyl, Dootai, Luntun, jambı, dankan, dingsen, danza, lagman, inzhu, etc., Chinese words, Chinese language, contemporary Kyrgyz language, use of Chinese words, linguistic peculiarities, Kyrgyz-Chinese relations, influences, etc.

 

The vocabulary of the contemporary Kyrgyz language reflects its dynamic interaction with various cultures even today. Throughout its history, the Kyrgyz people have lived in close contact and interaction with many other nations. Such interactions and connections have resulted in the adoption of words from those languages into the Kyrgyz lexicon, further enriching it. Indeed, borrowing words from other languages is not uncommon, and it is a natural process in the evolution of languages. Every living language continuously absorbs new vocabulary from its surroundings. In fact, the vitality of a language often depends on its ability to adapt and integrate with others. In reality, the socio-economic, political, and cultural interactions with other nations shape the life and development of each country.

In our Kyrgyz language, many compound words are formed by combining root words. When used separately, these words retain their Kyrgyz identity, expressing concepts such as greatness, unity, aspiration, athleticism, and so on. Additionally, there are common words shared with neighboring and closely related languages. For instance, words like "ake" (father), "apa" (mother), "eje" (sister), "ayran" (curdled milk), "ochok" (youngest child), "al" (he/she), "asyra" (yurt), "tara" (homeland), "toо" (mountain), "suu" (water), "jer" (land), "uluu" (big), "kichuu" (small), "jumshak" (turn), "bir" (one), "eki" (two), "men" (I), "sen" (you), "kel" (come), "bol" (be), and so on (shared words with Turkic languages); "bachym" (son), "koykula" (nephew), "churka" (friend), "tang" (dawn), "tebetei" (wise),

"jooluk" (happy), "juurkan" (sad), "kur" (stable) and so on (shared words with Kyrgyz-Altaic languages); "syrttan kirgen" (bazaar), "dönönjün" (merchant), "jorgo" (saddle), "chy-chyrkanak" (donkey), "barymta"

(slope), "aimak" (suburb), "Naryn," "Kara-Kol" (words borrowed from Mongolian); "baa" (price), "nark"

(drugs), "paida" (birth), "bazar" (market), "mayiz" (buffalo), "mö mö" (sheep), "almurat" (diamond), "nokot" (needle), "darbys" (ruler) and so on (words borrowed from Persian); "aalam" (world), "adep" (wise), "adat" (tradition), "bakyt" (luck), "dalalat" (indication), "dünyö" (world), "adabiyat" (literature),

"kagaz" (paper), "kitep" (book), "madaniyat" (civilization), "makala" (article) (words borrowed from Arabic); "zakon" (law), "decret" (decree), "demokratiya" (democracy), "rynok" (market), "klass" (class), "lektsiya" (lecture), "brigada" (brigade), "traktor" (tractor), and so on (words borrowed from Russian).

As observed, a significant portion of the lexicon of the contemporary Kyrgyz language comprises adapted and borrowed words. According to the opinion of the scholar K. Dyikanov, in K.K. Yudakhin's "Kyrgyz-Russian Dictionary," the total number of words is 37,511, with 22.8% of them being considered borrowed words.

Among these, there are words borrowed from the Chinese language, which have been adapted into the Kyrgyz language, serving alongside native Kyrgyz words. These borrowed words have been integrated into the lexicon through various means, including transliteration and adaptation.

For example, the word "dachaan" is described as "a small coin with a square hole in the middle, the smallest copper coin" (K. Yud., 180). This word is no longer in use today. We can observe that both the concept and the word itself have become obsolete over time. Nowadays, the word "dachaan" refers to ancient Chinese coins, which are occasionally used in museums or collections. Similarly, the word "duudun" is defined as "a type of Chinese silk fabric" (K. Yud., 201). While silk production and various types of silk fabrics are known in China, the usage of the specific term "duudun" has diminished in contemporary Kyrgyz usage. 

In conclusion, the dynamics of language evolution involve the borrowing, adaptation, and sometimes the eventual obsolescence of words as languages continue to interact and evolve over time.

Dootai - in Chinese, it refers to a district chief or governor in Xinjiang (K. Yud., 197). The usage of the term "Dootai" in the historical context, as seen in various publications, often refers to a person of authority, such as a respected elder or a leader within a community.

For example, in a historical account, "Dootai" (the head of the Chinese district) summoned Samudin and Kemeldi and said: "I consider you the great (noble) people of the Kyrgyz, the sons of our land. However, you have come to us, and you must comply with our customs and regulations," he said. We agreed to comply the next day. Following the customs and regulations, we shot 70 arrows and struck 3-4 targets. Dootai expressed his gratitude for our compliance: "You have acted well with the Chinese soldiers, but if you need my help, I will support you," he said.

Luntung - in Chinese (in epics), it refers to the elder of a Chinese settlement. In the "Manas" epic, the character Baltai addresses his words to Luntung:

"Does Luntung have blood?

Is he a real Chinese?

Does he have a head on his shoulders,

Or is he just pretending?" - says Baltai in his words.

Duuduu (or Duu-Duu) - in Chinese historical context, it refers to a provincial governor or general-governor (K.K. Yud., 201). During the period of the Great Liao Empire (907-1125), when the black Chinese ruled the Central Asian countries, such terms were widely used, and these words are frequently mentioned in our historical sources of that era. Some researchers study these periods for further clarification.

Dudu - According to S. Orozbekov's variant, "Dudu" refers to a military governor. In the "Kamus-Naama" dictionary, "du" is defined as a large district, and "du" refers to a leader.

Dudu - In the words of A. Saspaev, "dudu" refers to a high military rank, a military governor.

Six are they who came with spears,

Came upon the open steppe,

Prayed to God for guidance then,

And death in battle found. (S.O., "Manas", Book IV, 25th verse).

ootai, Luntung, Duuduu - These words are now considered archaic in the modern Kyrgyz

language.

Dañqan - In Chinese, it can mean: 1. A pot on three legs; 2. Excavation (a lump of earth or snow from under a horse's hoof); a large pot similar to a cauldron. In folk traditions, it is often referred to as digging up the earth with a large cauldron.

Diñsen - In Chinese, it means: prison; black diñsen - a dungeon (a prison without windows). This word is rarely used and considered forgotten in both languages.

Dañza - In epics, it refers to a genealogical book in which the names of famous people are recorded.

Jamyl - In Chinese, it refers to the place where the Chinese administration is present (Chinese office, presence). In history, it was used to refer to the places where Chinese documents and important papers were kept, and the name was adapted by the Kyrgyz people according to their linguistic peculiarities, but the word "jamyl" is not used today.

Jambi- In ancient China, jambi referred to silver ingots of various shapes and weights used as money. A "boyrok jambi" was a large silver ingot shaped like a human kidney. In folk traditions, "kara kulak jambi" referred to a huge silver ingot that, when grabbed, would require both hands to hold. It was customary in shooting competitions in the Tian Shan region to shoot at a silver ingot or another precious item (known as "erdem" or "erden" in Kyrgyz) suspended at a height, a sport called "jambi atmai" or "jambi atyshmai," where archers and later gun shooters competed to hit the object tied to a thin thread at a height (similar to the game of "kyiyk").It was also a general term for noble metals. In folk traditions, it was associated with mining activities: "Jambi kenyin talkalap kazgan Tokom kelgen beym" (translated as "I saw my Toko, who smelted and mined noble metals").

Inju- In Chinese, "inju" means pearl. In folk traditions, it described a beauty with pearl-like nails and coral-like teeth. This term is commonly used in Kyrgyz folklore to depict beautiful girls or brides: "Kyrdach murun inju tish, jarkyldasa kun-aydai" (translated as "if a girl has coral-like teeth, as bright as the sun and moon").

Lagman- A dish of specially prepared meat noodles served with a sauce. Today, the term "lagman" is used in the literary language of several Turkic languages, including Kyrgyz, Uyghur, and Uzbek.

Maiyo- "Maiyo" is a male name in Chinese. This name is still common among the Kyrgyz people today.

Historical Background

When referring to historical contacts between Kyrgyz and Chinese, it often relates to the interactions between Kyrgyz and the people of the Central Asian region, including the Chinese (known as "kidans"), during the period when the Kyrgyz people lived in the Central Asian steppes (from the 12th century). The linguistic and cultural exchanges between the Kyrgyz and Chinese resulted in a plethora of borrowed words and phrases, some of which have endured to this day.

In conclusion, the lexical and morphological peculiarities of Chinese words in the Kyrgyz language, their adaptation into modern Kyrgyz, and their usage reflect historical interactions between the two languages. Today, Chinese words are part of the lexicon of the Kyrgyz language, influencing various aspects of life and cultural exchanges between the two peoples. Therefore, the topic of Chinese language studies remains relevant and requires further research and exploration.

 

References:

1.      Dyikanov K. Kirgizskiy yazyk v tablitsakh. Ed. A. Dzhaparov. Kirg. gos. un-t im. 50-letiya SSSR. Alma-Ata: Bez izd., 1990. Print. 399 p.

2.      Zulpukarov K. Introduction to Chinese-Kyrgyz Comparative Linguistics. Bishkek, 2016. Print. 767 p.

3.      Kalybekova Z., Shakirova, M. "Kitayizmy v sovremennom kyrgyzskom yazyke." Izvestiya VUZov Kyrgyzstana, no. 1, 2020, pp. 152-137.

4.      Rozental O.S. Slovar-spravochnik lingvisticheskikh terminov. Moscow, 1976. Print. 544 p.

5.      Saparbayev K. Kyrgyz tilinin leksikologiyasy zhana frazeologiyasy. Bishkek, 1997. Print. 325 p. 6. Tumonbaeva Zh.A. "Kitay sozderinin kolonulushu Manas epusunda."

7.      Ybraim Toloo, Memoirs of Ybraim son of Tolo-ajy about the capture of the convoy with weapons in 1961. Document No. 61.

8.      Yunusaliev B.M. Kirgizskaya leksikologiya. F., 1959. Part 1. Print. 246 p.

9.      Yudakhin K.K. Kyrgyzcha-oruschcha sozduk. Moscow: Sov. entsikl., 1965. Print. 97

SOCIAL AND ECONOMIC SCIENCE

 

SECTION 4.  SOCIOLOGY

 

FAMILY PLACEMENT OF ORPHANS AND SUPPORT FOR FOSTER FAMILIES

Christina Rudycheva

Student,

Belgorod State National Research University,

Institute of Social Sciences and Mass Communications,

Russia, Belgorod

 

The path to creating a family is very difficult; it begins with making a decision and agreeing with all family members about readiness for a new family member, namely an orphan. Accepting a child who has already had a traumatic experience into your family means working on yourself first of all, responsibility and self-control. Having made a final decision together and assessed your real possibilities, you need to understand that this is a long procedure. The beginning of the journey is preparation, that is, going through the school of foster parents. This procedure is mandatory for all citizens wishing to adopt a child (children) into a family, except for close ones and relatives.

A socio-psychological examination helps to fully assess the living conditions of the family, the education and availability of work of citizens, the characteristics of the family system and the nature of interaction between family members, compile a psychological profile of citizens, assess parental competencies, the level of psychological development and condition of children, and generally assess family as a growing environment for an adopted child.

Based on the conclusions made, experts can make recommendations for citizens in accordance with the identified risks during diagnosis. Risks may relate to a specific citizen, for example, there are children in the family who experience anxiety when accepting a child into their family or are worried about the distribution of attention from their parents. It often happens that citizens themselves do not have the resources to raise a child according to the stated parameters.

After completing the foster parent school program, citizens continue to collect the necessary documents, based on the knowledge gained, it is important to decide which form of family arrangement is suitable for their particular family: guardianship (a form of placement into a family of children under 14 years of age), guardianship (a form of placement into a family of children over 14 years old). up to 18 years old) or adoption.

Specialists are constantly improving the content and forms of work in family arrangements for minors. The quality of upbringing and the further development of the child largely depend on the successful collaboration of guardians and specialists. Unfortunately, not every foster family is characterized by harmonious relationships between children and adults. 

Relationships in the “child - guardian” system are harmonized if: guardians systematically increase the level of their psychological and pedagogical culture, including with the participation of specialists; the family uses a parenting style that meets the individual and psycho-age characteristics of the child; conditions are created for varied joint leisure and child development [2].

Many candidates are recommended to undergo the “guest regime” procedure, which means placing the child in a family for a short time to allow for better adaptation. Guest mode can be issued for weekends or holidays. Guest mode is not a form of living arrangement for a child; the family in which the child is located are not his legal representatives. 

If contact with the child during the guest regime has been established, a good relationship has been established, candidates can begin processing documents for guardianship and trusteeship by contacting the territorial department for guardianship and trusteeship with a personal statement and providing all documents. After citizens receive an Order appointing guardianship of a minor child, they can take the child home from the institution [4].

After transferring a child or children into guardianship/trusteeship, specialists from the guardianship authorities check the living conditions of minors in the following order: Guardianship authorities have the right to conduct unscheduled inspections of family living conditions without prior approval in the interests of minors living in a given family.

Support for foster families is available to all families who have adopted a child or children. Citizens have the right to contact the nearest family center to receive advice and enter into an agreement to support foster families. Accompaniment is carried out with the aim of creating the most optimal conditions for the socialization of the child, to prevent abandonment of the child, relieving tension within the family, conducting preventive conversations and strengthening family values [3].

Thanks to this approach, a step-by-step procedure for preparing citizens who want to accept an orphan child into their family for upbringing, the number of families with adopted children is increasing. A step-by-step approach allows citizens to fully assess their resources and motives for accepting children. The support and participation of specialists together with psychologists in the child’s family arrangement helps in the future with the adaptation of all family members, and also reduces the risk of secondary orphanhood and repeated traumatic experience of the loss of significant adults in the child’s life.

 

References:

1.      Department of Labor and Social Protection of the Population of Moscow: official website. – Access mode: https://dszn.ru/department

2.      Aslanova S.Kh. Modern problems of social policy of the state and ways to improve them [Text]: textbook / S.Kh. Aslanova. – M.: Infra-M. 2019. – pp. 511-514.

3.      “Social justice”, “social security”, “social insecurity” [Text]: textbook / I.A. Baykin. – M.: Infra-M. 2018. – pp. 26-30.

4.      Beydina T.E. New approaches to social policy in Russia [Text]: textbook / T.E. Beidina. – M.: Infra-M. 2017. – pp. 63-73.

5.      Boldova Ya.E. The relationship between social protection of the population and social work [Text]: textbook / Ya.E. Boldova. – M.: Infra-M. 2019. – pp. 63-65.

6.      Decree of the Government of the Russian Federation dated 02/14/2013 N 117 (as amended on 07/11/2020) “On approval of the list of diseases in the presence of which a person cannot adopt a child, take him under guardianship (trusteeship), take him into foster care or foster care family."     Access             mode:       https://dszn.ru/uploads/magic/ru-RU/Document-0-497-src1644498864.5782.pdf?ysclid=lthra86dpj706658792

   

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ МАҚАЛАЛАР

 

ТАБИҒИ ЖӘНЕ МЕДИЦИНА ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ 

 

1-БӨЛІМ.

МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМ

 

МАТЕМАТИКАДАҒЫ АНЫҚТАМАНЫҢ РӨЛІ

Кенесарина Гулнур Сабыровна М. Өтемісов атындағы БҚУ магистрі,

Қазақстан, Орал

 

АНДАТПА

Мақала математика курсындағы математикалық ұғымдар: математикалық сөйлем, тұжырым, анықтама, аксиома, теореманың берілуі туралы.

Мақалада анықтамалар мен негізгі ұғымдарды есте сақтау, дұрыс қолдана білу үшін қолданылып жатырған әдіс-тәсілдер жайында айтылады.

АННОТАЦИЯ

В статье речь идет об изложении математических понятий в курсе математики: математическое предложение, вывод, определение, аксиома, теорема.

В статье рассказывается о методах, используемых для запоминания определений и основных понятий, чтобы уметь правильно ими пользоваться.

 

Кілт сөздер: математикалық ұғым, ережелер, анықтама, зерттеу, практика, есте сақтау, бағдарламалар. 

 

Қоғамның дамуы мен ғылым мен техниканың ғарыштық жылдамдықпен өсуі мектепке үнемі жаңа талаптар қойып, оқу материалдарының, ақпараттың ұлғаюына, күрделенуіне, пәндердің тоғысуына, білім алушылардың санынының көбеюіне әкелді. Қоғамға қажетті қозғаушы күш боларлық білікті маман әзірлеу мектептен басталып, болашақ мұғалімдерді сапалы дайындауды міндеттейді. Қандай да болмасын болашақ мамандарды дайындауда, білім алушылардың логикалық ойлауын дамытуда математика пәні жетекші рөл атқарады [1].

Ғылым ретіндегі және пән ретіндегі математиканың айырмашылығы бар. Таза ғылыми математиканың зерттейтін нысаны: сан мен фигура, өлшемдер және кеңістік. Ал, мектеп математикасы оқушылардың жас ерекшеліктері мен ойларының даму деңгейіне лайықты белгілі бір бағдарламалық білім беруді көздейді. Соңғы 20-25 жылдан бері орта мектеп бағдарламасындағы математика көп өзгерістерге ұшырады, оның мазмұнының қолданбалы болу жағына аса көп мән берілді. Мектептегі математиканы оқыту бағдарламасы білім туралы заң мен мемлекеттік стандартқа сай , базистік оқу жоспары негізінде жасалды. Оқушылардың алатаын білімнің міндеті, мөлшері мен деңгейі көрсетілді. Бағдарламада математикалық білімнің мазмұны тақырыпты жоспарлау үлгісі (оқу сағаттарына бөлу), оқушылардың математикалық дайындығына қойылатын талаптар қарастырылады. Мектеп математикасының мазмұны да өзгерістерге ұшырауда. Мысалы теңдеулер мен теңсіздіктер оқушылардың түсінігіне лайықталып, оларды бастауыш мектепте және 5-6 сыныптарда оқыту дәстүрі қалыптасты. Қазір бірінші сыныпта теңдеулер мен теңсіздіктердің элементтері x510 , x510 түрінде кездеседі. 

Математиканың оқытудың мазмұны мына себептермен өзгеруі мүмкін:

1.                       Оқу мақсатының кеңеюі, қоғамның дамуы, және онық техникалық экономикалық қажеттеріне байланысты мектеп оқушыларының дайындығына қойылатын талаптар дың өзгеруі, математикалық білім , білік және дағдыларының деңгейіне де әсер етуі;

2.                       Математика ғылымының үздіксіз дамуы, математиканың ішінде жаңа пәндердің пайда болуы, оқу материалдарының жаңарту қажеттігі;

3.                       Қоғам үрдісінде оқушылардың жалпы даму тенденциясы балалардың шығармашылық мүмкіндіктерін анықтау нәтижесінде оқу материалының мазмұнын ертерек оқу қажеттігі;

4.                       Педагогика ғылымдарының дамуы, математика әдістемесінің дамуы, оқытудың озат жетістіктерін енгізу сабақ беруді жеңілдету.

А.Д. Александров «Математика курсының жалпы білім берерлік маңызы бар басқа да пәндер сияқты, ең алдымен ондағы ой өрісін кеңейтетін және өмірде кездесетін құбылыстарға адамның жақындау тәсілдерін қалыптастыратын жалпы ұғымдарда жатады. Бұл тұрғыдан алғанда математика, біріншіден өзінің логикасымен, жүйелілігімен және қортындыларының дәлдігімен маңызды. Екіншіден математика өзінің қиындығымен пайдалы.Оның дерексіз қатал талдамалары зор және ұзақ ақыл-ой жұмысын талап етеді, есте сақтаудан гөрі түсіну мен зейінділікті талап етеді» деген болатын [2].

Мектеп математика курсының мазмұны мен құрылым бар мүмкіндігінше оқушы тұлғасын тәрбиелеу мен дамытуға , оларға адами сана мен мінез-құлық, шығармашылық белсенділік, әлеуметтік кәмелеттік сияқты ілгері қасиеттердідің қалыптасуына ықпал жасауы тиіс. Жалпы білім беретін мектептерде математиканы оқытудың мақсаттарына, оқушы тұлғасын тәрбиелеу мен дамытуға қол жеткізу келесі факторларға байланысты:

1)                      Оқыту мазмұнына, оқыту процесінде оқушылардың қандай білім, білік және дағдылар игеруіне, осы білім, білік және дағды оқушыларға қандай үйлесілімділікпен берілуіне, сол білімдердің кеңдігі мен тереңдігіне, білік пен дағдының қаншалықты берік болатындығына;

2)                      Оқыту математиканың қоршаған ортамен қаншалықты байланысты болатындығына, абстрактілі математикалық ұғымдардың күнделікті өмірде қандай түсініктер, құбылыстар мен деректер негізінде қалыптастырылатындығына, оқыту процесінде алынған білім мен білік қандай практикалық қосымшалар келетіндігіне, оқыту мазмұны қалай баяндалатындығына, оқушы тек біліп қана қоймай, күнделікті өмірде қолдана білуге бағытталған болу керек. 

Математиканы оқытудың ғылыми танымдық әдістерін (оқытудың дидактикалық ұстанымдары: М.А. Данилов, И.Я. Лернер, М.Н. Скаткин, С.Л. Рубинштейн, А.А. Столяр т.б. еңбектерінде зерттелген) пайдалана отырып математикадағы анықтамаларды оқыту оқушылардың танымдық деңгейіне сүйене отырып оқытуды қарастырады. [1] 

Математика да баска ғылымдар сияқты бізді қоршаған ортаны, қоғамдық құбылыстарды зерттейді, бірақ олардың ерекше жақтарын қарастырады. Мысалы, геометрияда заттың түсі, массасы, қаттылығы, иісі т.б. қасиеттеріне көңіл аудармай оның пішіні мен өлшемін оқытады. Осы қасиеттердің барлығын ескермей затты абстракциялайды. Сондыктан геометрияда "зат" деген сөздің орнына "геометриялық фигура" (кесінді, сәуле, түзу, бұрыш, шеңбер, шаршы т.б.) деген ұғымды қолданады.

Абстракциялау нәтижесінде математиканың "сан" және "шама" сиякты негізгі ұғымдары пайда болды.

Математика өзінің даму тарихында әртұрлі кезеңнен өтті. Осы кезеңдердің әркайсысында әртүрлі пішіндер мен материалдық ортаның сандық қатынастарының белгілі бір әдістерін қалыптастырады. Мысалы, қазіргі кезде болмысты (шындықты) зертеу үшін кең тараған математикалық модель құру әдісі пайда болды. Ол коршаған орта құбылыстарының жиынтығын математикалық символикалардың көмегімен жуықтап бейнелеу арқылы жүзеге асырылады. Модельді зерттеу арқылы математика болмысты да зерттейді. Мысалы, у=Кх функциясының қасиеттерін зерттеу әртүрлі шамалар арасындағы тәуелділікті анықтайды

(бір қалыпты түзу сызықты қозғалыстағы уақыт пен қашықтықтың, заттың күны мен молшерінід т.с.с).

Бүкіл математикаға тән тағы бір қасиет мынау: математиканың тек зерттейтін объектісі абстрактілі ғана емес, оның зерттеу әдісі де мейлінше абстрактілі болып келеді. Бүны былай түсіну керек: өзі зерттейтін объектіге эксперимент жасау басқа табиғаттану ғылымдарына тән қасиет болса, математика өзінің заңдары мен қортындыларын тек логиканың, әсіресе математикалық логиканың заңдарына сүйеніп шығарады. Демек, математика шын мәнісіндегі таза теориялық ғылым болып табылады.

Мектеп математикасы көбінесе күрделі ұғымдарды түсіну үшін негіз болатын негізгі анықтамаларды үйренуден басталады. Анықтамаларды оқытудың тиімді әдісі келесі қадамдарды қамтиды:

1.                       «Жаңа анықтаманы енгізу». Мұғалім немесе оқулық жаңа анықтамамен таныстырады және оның мағынасын күнделікті өмірден немесе математиканың басқа салаларынан мысалдар келтіре отырып, қолжетімді түрде түсіндіреді.

2.                       «Иллюстрация»: Анықтамамен таныстырғаннан кейін оқушылар оны елестетуге көмектесетін иллюстрация бар. Бұл сызба, диаграмма немесе мысал болуы мүмкін.

3.                       «Мысалдар арқылы түсіну» оқушылар анықтаманы көріп, естігеннен кейін оның іс жүзінде қалай қолданылатынын түсінуге көмектесу үшін бірнеше мысалдар беру маңызды.

4.                       «Түсінгенін тексеру» Анықтама мен мысалдар түсіндірілгеннен кейін оқушыларға түсінгендерін тексеру үшін есептер немесе сұрақтар беріледі.

5.                       «Жаттығулардағы қолдану» Материалды бекіту үшін оқушыларға жаңа анықтаманы қолдануды қамтитын жаттығулар ұсынылады.

6.                       «Кері байланыс және түзету». Мұғалім оқушыларға қателерді түзетуге және түсінуді жақсартуға көмектесу үшін орындалған тапсырмалар бойынша кері байланыс береді.

7.                       «Қайталау және бекіту» келесі сабақтарда материалды қайталау анықтамаларды бекітуге көмектеседі және оқушылардың материалды толық меңгергенін қамтамасыз етеді.

Бұл әдіс оқушыларға анықтамаларды есте сақтап қана қоймай, олардың мәні мен нақты жағдайларда қолданылуын түсінуге мүмкіндік береді, бұл материалды тереңірек түсінуге ықпал етеді.

Мектептегі математика курсындағы анықтамалардың рөлі оқушыларға математикалық ұғымдарды жақсы түсінуге және қолдануға көмектесетін мысалдармен суреттелген. 

1 мысал: «Түзудің анықтамасы»: Түзу – геометрияалық объект, оның басы да соңы да жоқ және екі жаққа да шексіз кеңейді. Бұл анықтама оқушыларға сызықтың негізгі сипаттамаларын және оның сегмент немесе сәуле сияқты басқа геометриялық фигуралардан айырмашылығын түсінуге көмектеседі.

2 мысал: «Функцияны анықтау»: Функция дегеніміз-бір жиыннан (анықтау аймағы д.а.) басқа жиынға (мәндер аймағы д.а) көптеген элементтерді көрсету, осылайша анықтау аймағындағы әрбір элемент мәндер аймағынан дәл осы бір элементке сәйкес келеді. Бұл анықтама оқушыларға функцияның не екенін және оның қалай жұмыс істейтінін түсінуге көмектеседі, сонымен қатар функцияларды басқа математикалық өрнектерден ажыратуға мүмкіндік береді.

3 мысал: «Квадратты анықтау»: Квадрат барлық қабырғалары тең болатын тіктөртбұрыш. Бұл анықтама оқушыларға квадраттарды оңай анықтауға және оларды тіктөртбұрыштар немесе параллелограммдар сияқты басқа геометриялық фигуралардан ажыратуға мүмкіндік береді.

4 мысал: «Бұрышты анықтау»: Бұрыш –бұл екі сәуленің арасындағы жалпы бастауынан пайда болатын аймақ. Бұл анықтама оқушыларға бұрыштың не екенін түсінуге және оларды мөлшері мен сипаты бойынша жіктеуге көмектеседі. (тік, сүйір, доғал, жазыңқы, толық)

5 мысал: «Квадрат түбірді анықтау»: санның квадрат түбірі- берілген санды өзіне көбейту арқылы беретін сан. 25 тің квадрат түбірі 5-ке тең , өйткені 5525 . Бұл анықтама оқушыларға квадрат түбірлерді қалай табуға болатынын түсінуге және оларды әртүрлі математикалық амалдарда қолдануға мүмкіндік береді.

Бұл мысалдар анықтамалардың оқушыларға математикалық ұғымдардың туралы негізгі түсінік қалыптастыруға және оларды іс жүзінде қолдануға қалай көмектесетінін көрсетеді.

Әдебиеттер тізімі: 1. Қ.И. Қаңлыбаев, О.С Сатыбалдиев, С.А. Джанабердиева, Математиканы оқыту әдістемесі. Оқулық/-Алматы: «Дәуір»,2013-8,31 б.

2.      А.Қ. Алпысов. Математиканы оқыту әдістемесі. Оқу құралы./ Павлодар, 2012.-7,13,39 б.

3.      З.П. Самигуллина, С.А. Севостьянова, Е.А. Суховиенко, Е.Н. Эрентраут, Теория и методика обучения матемтике: общая методика. Учебное пособие.-Челябинск: «Образование», 201034-42 б.

4.      И.В. Ситникова, Формирование математических понятий в средней школе. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. /Киров-2010.

5.      М.Б. Волович, Наука обучать: технология преподавния математики/ Москва : ТОО "Фирма "Linka-press", 1995, 65 б.

6.      С.А. Владимирцева, О школьных математических определениях. o-shkolnyh-matematicheskihopredeleniyah (1).pdf

7.      Л.М. Фридман. Теорические основы методики обучения математике. / Москва:

«ЛИБРОКОМ», 2009, 30-53б.

   

2-БӨЛІМ.

ФАРМАЦЕВТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМ

 

ДӘРІЛІК ҚЫРМЫЗЫГҮЛДІҢ (CALENDULA OFFICINALIS L.) 

ҚҰРҒАҚ СЫҒЫНДЫСЫН АЛУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЖӘНЕ САПА КРИТЕРИЙЛЕРІН АНЫҚТАУ 

Мухтархан Кунсулу Еркебуланызы студенті,  Фармацевтикалық өндіріс технологиясы,

«С.Д. Асфендияров атындағы  Қазақ Ұлттық Медицина Университеті», КеАҚ, 

Қазақстан, Алматы Калдыбаева Айгул Кудайбергеновна Фармацевтикалық және токсикологиялық химия, фармакогнозия және ботаника кафедрасының доценті, химия ғылымдарының кандидаты

«С.Д. Асфендияров атындағы  Қазақ Ұлттық Медицина Университеті», КеАҚ, 

Қазақстан, Алматы

 

АҢДАТПА

Бұл мақалада дәрілік қырмызыгүл (Calendula officinalis L.) өсімдігінен құрғақ сығынды алынды. Экстракт негізінде үш үлгі жасалып, сығындының оңтайлы технологиясы анықталды. Алынған сығындыға сандық және сапалық талдау жүргізіліп, сапа критерийлері анықталды. 

 

Қырмызы – халықтың сүйікті емдеу құралы. Ол - халықтық медицинада 12 ғасырдан бастап кеңінен қолданыла бастаған өсімдік. Өсімдіктің емдік қасиеті туралы ең алғаш Грекияда белгілі болған. Оның бактерицидтік, қабынуға қарсы, жараны емдеу, кардиотоникалық және тыныштандырғыш қасиеттері, сонымен қатар қан қысымын түсіру сияқты қабілеті бар. Халықтық медицинада гүл себеттерінен алынған тұнба мен тұндырмалар бронхит, рахит, сары aypy, қуық пен көкбауыр бұзылыстарында, жүйке тозуы мен бас айналуда пайдаланылған.

Кесте 1. 

Дәрілік қырмызыгүлдің (Calendula officinalis) химиялық құрамы

№	Химиялық құрамы	Мөлшері
1	Каротиноидтар	3%
2	Флавоноидтар	0,33-0,88%
3	Таниндер	6,4%
4	Шырыш	2,5-4,0%
5	Эфир майы	0,02%
6	Шайырлар	3,4%

 

Қырмызы гүлдері жараларды емдейтін, қабынуға қарсы және бактерицидтік агент ретінде қолданылады. Инфузия ас қорыту жүйесінің аурулары үшін холеретикалық, қабынуға қарсы және фистулалар үшін суару түрінде қолданылады; тұнбалар - тамақ ауруы, тонзиллит, гингивит үшін, қызыл иектің қан кетуін азайту үшін; стоматологияда - пародонт ауруларын емдеу үшін, колпит, проктит; жатыр мойны эрозиясын емдеуде; жақпа және тұнбалар - көгеру, кесу, жұқтырған жаралар, күйік, фурункулоз үшін тағайындалады.

Құрамында осы шикізат бар дәрілер асқазан мен ұлтабардың ойық жарасына, созылмалы гастритке қолданылады. Сұйық қырмызы сығындысы қабынуға қарсы әсері бар, гемостатикалық қасиеттері бар, сонымен қатар шырышты қабаттардың регенерация процестерін күшейтетін кешенді препараттарға кіреді. Май сығындысы мен гүл ұнтағы да шығарылады. Гомеопатияда қолданылады. Диеталық қосымшаның құрамына кіреді.

Кеcте 2. 

Дәрілік қырмызыгүлден (Calendula officinalis) алынған құрғақ сығындының үлгілері

№	Әдістер	Нәтиже
№ 1 үлгі	70% сулы-спирт ерітіндісі  (Перколяция)	Сары-қоңыр түсті сығынды. Алайда сандық анықтау барысында экстрактивті заттары нормадан аз мөлшерде шықты.
№ 2 үлгі	70% сулы-спирт ерітіндісі  (Ультрадыбысты экстракция)	Сары-қоңыр түсті экстракт алынды. Иісі де жағымды. Қоюлату және кептіру кезінде ешқандай қиындық тудырмады.
№ 3 үлгі	40% сулы-спирт ерітіндісі  (Ультрадыбысты экстракция)	Ашық-сары түсті экстракт алынды.

 

Зерттеу нәтижелері бойынша алынған құрғақ сығынды үлгілері Қазақстанның Мемлекеттік Фармакопеясының талаптарына сәйкес келді. 

Дәрілік қырмызыгүл өсімдігінен құрғақ эстракт алудың оңтайлы технологиясын анықталған соң алыну технологиясы дайындалды және дайын сапа критерийлері анықталды. Дәрілік қырмызыгүлдің (calendula officinalis l.) құрғақ сығындысын алу технологиясы 1-кезең. Шикізатты және қажетті экстрагент мөлшерін есептеу;

2-кезең. Сұйық экстрак алу. Ол 40 кГц зертханалық ультрадыбыстық қондырғысында

("ULTRASONIC") 30 - 60 мин бойы жүзеге асырылды (сурет-1);

 

 

Сурет 1. Ультрадыбысты экстракция әдісімен сұйық экстракт алу процесі

3-кезең. Алынған сұйық экстрактты фильтрлеу. Дәкеден және қағаз сүзгіден өткізілді

(сурет-2);

 

 

Сурет 2. Фильтрлеу процесі

 

4-кезең. Қою экстракт алу. Роторлы буландырғыш аппаратта («Stegler RI-213») жүзеге асырылды. Ол аппаратқа шамамен 2сағаттай қалдырылады. (сурет-3);

 

 

Сурет 3. Қою экстракт алу процесі

 

5-кезең. Құрғақ экстракт алу. Алынған қою экстрактты 104,5С температурада кептіргіш шкафта 2 сағат кептірілді. Алынған экстракттың салмағы 9,8гр. 

Кеcте 3. 

Дәрілік қырмызыгүлден (Calendula officinalis) алынған құрғақ сығындының сапа көрсеткіштері

№	Сапа көрсеткіштері	Норма	Нәтиже	Сілтеме
1	Сипаттамасы	Сары-қоңыр түсті, жағымды иісі бар ұнтақ	Сәйкес	ҚР МФ 1-том
2	Идентификация -флавоноидтар -каротиноидтар	408нм 450нм	Сәйкес Сәйкес	ҚР МФ 1-том, 2.2.25
3	Тығыздығы		0,0884	ҚР МФ 1-том, 2.2.5
4	Сыну көрсеткіші	1,300-1,500	1,366	ҚР МФ 1-том, 2.2.6
5	Ылғалдылығы	9-10%	9,7%
6	рН		5,87	ҚР МФ 1-том, 2.2.3
	Кептіру кезінде масса жоғалуы			ҚР МФ 1-том, 2.2.32
8	Сандық анықтау -      Экстрактивті заттар -      Флавоноидтар -      Каротиноидтар	>3.5 >0.4	9.14%   0.407%	ҚР МФ 1-том, 2.2.25

 

Қорыта айтқанда, қырмызыгүл жайлы апараттар іздеуде 53 материалдар қарастырылды. Оныі ішінде мақалалар, патенттер және де дисертациялар бар.

Қырмызы - әмбебап өсімдік. Оныі қолдану спектрі кең екендігі анықталды. Қырмызыгүл әлемнің көптеген елініі официалды және халық медицинасыныі ддрілік өсімдіктерінің асортиментінің тізіміне енген. 

Нәтижесінде:

•     Шикізат дайындалды;

•     Экстрагент есептелінді;

•     Сұйық экстракт алынды;

•     Қою экстракт алынды;

•     Құрғақ экстаркт алынды;

•     Сапа көрсеткіштері бойынша стандартталды;

Қазақстанда өсетін дәрілік қырмызыгүл (Calendula officinalis L.) өсімдік шикізатының бай құрамы оны ары қарай зерттеуге жол ашады және оның негізінде жаңа биологиялық белсенді қосылыстар алу оны одан әрі зерттеудің келешегі мен мақсаттылығын айқындайды.

 

Әдебиеттер тізімі:

1.      Ludina luV., Sakipova Z.B., G.S. Ibadullayeva, Studies of Calendula flowers pressure enhanced solvent extraction process // Фармация Казахстана-2013.

2.      Способ получения сухих экстрактов лекарственных растений для сельскохозяйственных животных и птицы/ Е.B. Ульрих, Р. Ш. Халиуллин, М.Н. Арзютов, Е.А Ижмулкина/ 2017.

3.      Экстракциялық препараттардың технологиясы/ Г.О Устенова, А.Ш Амирханова/ 2019.

4.      ҚР Мемлекеттік фармакопеясы 1-том / 2008 ж.

5.      ҚР Мемлекеттік фармакопеясы 2-том / 2009 ж.

   

ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМ

 

3-БӨЛІМ. 

ЭКОНОМИКА

 

ҚЫЗМЕТТЕР БОЙЫНША БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Асхатқызы Ұлдай

Нархоз Университеті, 

Қазақстан Республикасы, Алматы

 

АҢДАТПА

Мақалада жалпы білім беру саласында қызмет көрсетуге арналған бюджеттік шығыстарды жоспарлаудың әдіснамалық тәсілдері, оларды ұйымдастыру мен орналастыру туралы келтірілген. Жалпы білім беру саласындағы шығыстарды бюджеттік жоспарлаудың нормативтік және бағдарламалық-нысаналы әдістерін қоса алғанда, бюджет шығыстарын бюджеттік жоспарлаудың қолданыстағы әдістеріне шолу келтіріледі. Бюджеттік жоспарлаудың тәжірибеде қолданылатын әдістерінің мәселелері қарастырылады, оларды қолданудың оң және теріс салдары бағаланады.

Зерттеудің негізгі идеясы: бюджет мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен жоспарланған нәтижелеріне сүйене отырып қалыптастырылады. Бюджет қаражаты көрсетілетін қызметтерге немесе қызмет түрлеріне нақты байланысты болады. Оларды жоспарлау кезінде бюджеттік бағдарламалардың тікелей және түпкілікті нәтижелерін негіздеуге баса назар аударылады.

Зерттеудің негізгі мақсаты : әлеуметтік мақсаттарға қызметтік шығындарға арналған бюджет қаражаты мен шығыстарын оңтайландыру қажеттілігі жағдайында бюджет қаражатын алушыларды оларды неғұрлым үнемді және тиімді пайдалануға ынталандыру жағдайындағы мемлекет үшін ең қолайлы ұйымдастыру . Бюджеттік жоспарлау процесі бюджет жобасын құру, оны қарау және бекіту, бюджеттің орындалуы, оның орындалуы туралы есеп беру және бекіту, қаулылар қабылдау сияқты бірқатар іс-шаралардан тұрады. Демократиялық қайта құру жағдайында бюджеттік бағдарламаларды жетілдіру жаңа теориялық, ұйымдастырушылық - құқықтық және әдіснамалық тәсілдерді талап етеді: бюджеттік жоспарлаудың мазмұнын, оның нақты белгілерін нақтылау, кірістерді, шығыстарды, бюджетаралық трансферттерді есептеудің жаңа әдістемелік тәсілдерін әзірлеу деп айтуға болады. 

АННОТАЦИЯ

В статье представлены методологические парадигмы проектирования, организации и развертывания сметных показов на действие работ . Приведен анализ имеющихся документов сметного проектирование, в том числе нормативных и программно-целевых методов сметной стратегии расходов в госудаственной обществе. Рассмотрены проблемы нужные на деле методов сметного плана, обсуждены хорошие и отрицательные последствия их использования.

Основная идея исследования: бюджет формируется исходя из целей и планируемых результатов государственной политики. Бюджетные средства будут четко зависеть от оказываемых услуг или видов деятельности. При их планировании основное внимание уделяется обоснованию прямых и конечных результатов бюджетных программ.

Основная цель исследования: организация наиболее благоприятных для государства условий стимулирования адресатов сметных средств к более экономному и полезному их применению. Процесс бюджетного планирования состоит из ряда мероприятий, таких как составление проекта бюджета, его рассмотрение и утверждение, составление и утверждение отчета об исполнении бюджета, принятие постановлений. Совершенствование бюджетных программ в условиях демократических преобразований требует новых теоретических, организационно - правовых и методологических подходов: уточнения содержания бюджетного планирования, его конкретных признаков, разработки новых методических подходов к расчету доходов, расходов, межбюджетных трансфертов.

ABSTRACT

Methodological methods of budget expenditure planning, their organization and placement are given in the article. The problems of budget planning methods used in practice are considered, the positive and negative consequences of their use are evaluated. 

The main idea of the study: the budget is formed based on the goals and planned results of state policy. Budget funds will clearly depend on the services or types of services provided. 

The main purpose of the study : the organization of the most favorable for the state in the context of the need to optimize budget funds and expenditures for official expenses for social purposes, encouraging recipients of budget funds to use them more economically and efficiently . The budget planning process consists of a number of activities, such as drawing up a draft budget, reviewing and approving it, executing the budget, reporting and approving its implementation, and adopting resolutions. It can be said that the improvement of budget programs in the context of democratic transformations requires new theoretical, organizational, legal and methodological approaches: clarification of the content of budget planning, its specific features, the development of new methodological approaches to calculating income, expenses, Inter - budgetary transfers.

 

Кіріспе

Бюджеттік жоспарлау мемлекеттік қаржыны басқару жүйесінде орталық орын алады. Ол мемлекеттік қаржының барлық салаларын біртұтас тұтастыққа байланыстырады: бюджеттік қызметтерді көрсету, қарызды басқару, бюджеттік сатып алуларды басқару, бюджеттік инвестицияларды жоспарлау, бюджетаралық қатынастарды жоспарлау және т.б. Бюджетті қалыптастыру бюджет шығыстарының жалпы көлемін, тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің оның азаматтары алдындағы жиынтық міндеттемелерін айқындаудан және осы міндеттемелерді іске асыруға бюджеттік кірістерге қажеттіліктерді айқындаудан басталады. Бұл негізгі саяси шешімдер стратегиялық жоспарлау процесінде жасалады және бағдарламалық құжаттарда көрініс табады.

Қызметтерді бюджеттік жоспарлау оларды дамытудың стратегиялық жоспарларында айқындалған мемлекеттік органдар қызметінің нәтижелілігінің нысаналы индикаторларына қол жеткізуге бағытталатын болады. Мұнда да бюджеттік шығыстарды жүзеге асыру нәтижелеріне назар аудару қажет. Қызмет көрсету тиімділігінің негізгі көрсеткіші тұтынушылардың олардың сапасына қанағаттануы болып табылады. Осыған байланысты мемлекеттік органның белгілі бір шығыстарын бюджет есебінен қаржыландыруды жалғастырудың орындылығы айқындалады. Мұндай жағдайда министрліктер мен ведомстволар жұмысының нәтижелерін бағалауға және оларды бюджеттік процестің барлық кезеңдерінде — жоспарлаудан бастап орындалуын бақылауға дейінгі көрсеткіштерді дұрыс анықтау маңызды [1].

Стратегиялық деңгейде экономиканың бюджеттік секторының мөлшері, тиісінше, салық жүктемесінің жалпы деңгейі жоспарланады. Сондай-ақ, стратегиялық деңгейде экономиканың мемлекеттік секторы көрсететін әлеуметтік қызметтердің көлемі мен құрылымы жоспарлануда. Стратегиялық басымдықтарға сәйкес әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді мақсаттары тұжырымдалады, олар әлеуметтік қызметтерге сұранысқа сәйкес әлеуметтік қызметтер көрсетудің неғұрлым егжей-тегжейлі жоспарларына айналады.

Бюджеттік бағдарламалар бюджеттік бағдарламалардың әкімшісіне әлеуметтікэкономикалық даму болжамында және бюджеттік параметрлерде көзделген бюджет қаражатының болжамды көлемі шегінде дайындалады [2].

Мемлекеттік атқарушының жоспарлы болжамы бюджеттік бағдарламаларды қамтитын мемлекеттік органның жоспарлы бағдарларын, мақсаты мен міндеттерін, әрекеті есебінің көрсеткіштерін айқындайтын куәлік болып табылады, оның ішінде:  мемлекеттік органның миссиясы мен пайымы;

•     ағымдағы жағдайды бағалау;

•     мемлекеттік орган қызметінің нысаналы индикаторлары;

•     қызметтер саны мен сапасының көрсеткіштері;

•     мемлекеттік органның функционалдық мүмкіндіктері;

•     стратегиялық жоспар әзірленген нормативтік құқықтық актілердің тізбесі.

Қолданыстағы бюджет кодексіне сәйкес бюджеттер дербес болып табылады, бекітіледі және орындалады. Осылайша, әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері аудандық буыннан төмен әзірленбейді. Басқаша айтқанда, ауылдарда, кенттерде, аудандық бағыныстағы қалаларда дербес бюджеттер жоқ. Сонымен қатар, осы деңгейде тәуелсіз бюджеттерді қалыптастыру мәселесі үлкен саяси және әлеуметтік мәнге ие болады. Тәуелсіз ауылдық бюджеттердің өмір сүруге құқығы бар. Өйткені, кенттік, қалалық (аудандық бағыныстағы) әкімдер қаржылық ресурстары жоқ, жергілікті әлеуметтік-экономикалық міндеттерді, халықтың күнделікті мәселелерін шешуге елеулі қатыса алмайды.

Қызметтер бойынша шығыстарды жоспарлаудың мақсаты жоспарлы кезеңде күткен әдеттегі қызметтің қаржылық нәтижесі ретінде анықтау болып табылады. Осыған байланысты шығындарды жоспарлау материалдық, еңбек, қаржылық ресурстарды оңтайлы пайдалануды қамтамасыз етуі керек, сонымен қатар калькуляциялық бірлікке шығындарды азайтуға, мекеме қызметінің экономикалық тиімділігін арттыруға бағытталған оңтайлы басқару шешімдерін қабылдауға ықпал етуі керек[3].

Шығыстарды жоспарлау бюджеттеу қағидаттарын қолдана отырып, мекемені қаржылық жоспарлау шеңберінде жүзеге асырылады.

Бюджеттеу деп мекеме шығыстарының бюджеттерін (сметаларын), оның ішінде жекелеген құрылымдық бөлімшелерде (редакцияларда және т.б.) туындайтын шығыстарды әзірлеу процесі түсініледі.

 

 

 

Қаржылық жоспарлау процесін екі кезеңде жүзеге асыру ұсынылады:

•  мекеменің құрылымдық бөлімшелерінің: редакциялардың, репроцентрлердің, бөлімдердің қызметін бюджеттік жоспарлау кезеңі;

•  бюджет құрылымдарын айқындау және бюджеттерді қалыптастыру үшін жауапкершілік процестерін, келісу, бекіту және орындалуын бақылау процестерін қамтитын мекеме қызметінің жиынтық (кешенді) бюджеттік жоспарлау кезеңі.

Бұл бюджет жүйесі мекеменің қаржылық есеп айырысу саласын толығымен қамтиды. Басқа шығыстардың бюджетінде авторлық роялти сомалары және басқаларға қатысты басқа да шығыстар көрсетіледі. Кредиттер мен қарыздарды өтеу бюджеті төлем жоспары-кестесіне қатаң сәйкес жасалады [4]. 

Құрылымдық бөлімшенің бюджетін қалыптастыру кезінде "нөлдік теңгерім" әдісін қолдану ұсынылады: бюджетті өткен кезеңдегі шығындар негізінде емес, жоспарланған іс-шаралар (тақырыптық жоспар) негізінде құру.

Бюджеттеудің бастапқы нүктесі, әдетте, тиісті кезеңге (портфельге) арналған басылымдарды шығару жоспары болып табылады. Одан базалық жоспарлар және оларға сәйкес келетін бюджет түрлері шығады: өндіріс (басылымдарды дайындау), қағаз, материалдар және т.б. сатып алу, персонал, инвестициялар және т. б. базалық жоспарлар мен бюджеттер өз кезегінде пайда, қаржы және өтімділік (кредиторлық берешекті өтеу) жоспарларын қалыптастыруға негіз болады [5].

 

 

Кесте 1. Рудный қаласының бюджетті жоспарлау сатысы

 

Жиынтық бюджетке қосымша шығындардың тиісті баптары бойынша функционалдық бюджеттер жасалады. 

Жиынтық бюджеттің құрамдас бөліктері:

•     бастапқы болжамды деректер;

•     өндірістік бағдарлама (тақырыптық жоспар);

•     пайда мен залал балансы;

•     мекеме балансы;

•     ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп [6].

Мекеменың жиынтық бюджеті кіріс және шығыс бөліктерінен тұрады. 

Оңтайлы бюджет-бұл кіріс бөлігі шығысқа тең болатын бюджет. Бюджеттің кіріс бөлігі сату жоспары мен басқа көздерден түсетін қаржылық түсімдер жоспары негізінде жоспарланады. Сонымен қатар, мекеменің ақша қаражаттарын есепке алу шоттарындағы қаражаттың қалдықтарын ескеру қажет [7].

Осы деректердің негізінде қаржылық түсімдердің жиынтық жоспарын (айға, тоқсанға, жылға) жасау және бақылау кезеңіне (айға, тоқсанға, жылға) бюджеттің шығыс бөлігін қалыптастыру ұсынылады.

Компьютерлік желі негізінде мекемеде бюджеттік жоспарлаудың кешенді автоматтандырылған жүйесін енгізу ұсынылады, бұл нақты уақыт режимінде бюджеттердің атқарылуы туралы ақпарат алуға және қажетті түзетулерді жедел енгізуге мүмкіндік береді.

Мекеме техникасын және басқа да негізгі құралдарды жөндеуге арналған шығыстар есепті деректерді талдау негізінде және жоспарланған кезеңдегі қажеттілік пен жасалған шарттар негізінде жоспарланады. Басқа ұйымдар ұсынатын аудиторлық, консультациялық және ақпараттық қызметтерге арналған шығыстар жасалған шарттар негізінде жоспарланады.

Газеттер мен журналдарға жазылуға, анықтамалық және басқа да арнайы әдебиеттерді сатып алуға арналған шығыстар қалыптасқан жазылу бағаларын ескере отырып, есепті деректерді және жоспарланған кезеңге қажеттілікті талдау негізінде жоспарланады [8].

Қорытынды

Ауылдардың, кенттердің, қалалардың (аудандық бағыныстағы) бюджеттері әзірленуі, бекітілуі және орындалуы тиіс. Оларды аудан бюджеттерінің құрамына кіретін бюджеттердің дербес деңгейі ретінде тану қажет. Бұл ретте қандай шығыстар мен кірістер аудандық бюджеттерден ауылдық бюджеттерге берілуі мүмкін екенін анықтау қажет.

Жалпы, бюджет кодексін қабылдау бюджет жүйесінің барлық деңгейлерінде мемлекеттік жоспарлау мен бюджеттеу жүйесінің жаңа тетігін енгізуді қамтамасыз етеді. Кодексті дайындау кезінде Үкімет жоспарлаудың жаңа моделінің мәнін ашатын нақты реттеу нысанасы бар нұсқаулықтар мен әдістемелерді әзірлеуге шоғырлануы керек.

Сондай-ақ стратегиялық даму жоспарлары мен меморандумдардың ажырамас бөлігі болып табылатын нәтижеліліктің нысаналы индикаторларын және көрсетілетін қызметтердің сапасы мен санының көрсеткіштерін айқындау әдістемесін бекіту орынды. Жаңа форматтағы бағдарламалық құжаттардың іске асырылуына сыртқы мониторинг жүргізу және бағалау тәртібін белгілеу де маңызды.

Соңғы жылдары біздің елімізде мемлекеттік басқару реформасы шеңберінде бюджеттік процесті қайта құру бойынша бірқатар маңызды қадамдар жасалды. Салықтық және бюджеттік жоспарлау жақсарды, қаржы жүйесінің тұрақтылығына қол жеткізілді. Бүгінгі таңда Үкімет пен Парламент жүзеге асыратын барлық жұмыс мемлекеттік қаражатты пайдаланудан барынша пайда алуға, мемлекеттік органдардың қоғамға бақылауында болуына, бюджеттік процесті мемлекеттік саясаттың басымдықтарына сәйкес қаржы ресурстарын ашық бөлуге және оларды барынша тиімді басқаруға бағдарлауға кепілдік беретін бюджеттеудің осындай моделін құруға бағытталған.

 

Әдебиеттер тізімі:

1.      Ferreira, JAD ; Lima, NGP; Moreira, JS; Baeta, OV ; Mucci, CBMRE Budget Planning for education: overcoming a challenge, 2020. – 230 p.

2.      Chowdhury, A ; Shil, NC CONTEXTUALIZING PLANNING AND BUDGETING SYSTEMS: PUBLIC SECTOR EXPERIENCE, 2018. – 249 p.

3.      Сексенова А.Т. Бухгалтерлік есеп негіздері : Практикалық сабақтарға арн. әдістемелік нұсқау. - Ақтөбе : Қ. Жұбанов ат. АӨМУ БО, 2014. – 41 бет.

4.      Сексенова А.Т. Бухгалтерлік есеп қағидалары : Тест жинағы. - Ақтөбе : Қ. Жұбанов ат. АӨМУ БО, 2014. - 137 бет.

5.      Кабылова Н. Теория бухгалтерского учета : Учебник 2013. - 176 с. 

6.      Сисен А. Бухгалтер есебі жайлы : к изучению дисциплины. - 3-ші рет толықт., қазақ тілінде шығарылған.  7. Әлібиева Д.Ә., Абтыханова Д.Р.:Қазақстандағы жеке кәсіпкерлік сұрақтары мен орындау әдістері, 2019 ж.

8. Закон Республики Казахстан от 2 декабря 2021 года О республиканском бюджете № 77VII ЗРК.

   

САЛЫМ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ АУДИТІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ

Нури Арайлым «Аудит және салық салу» мамандығының магистранты,

Нархоз Университеті, 

Қазақстан, Алматы Нургалиева Алия Миядженовна

ғылыми жетекшісі, PhD, ассистент-проф.,

Нархоз Университеті,  Қазақстан, Алматы

 

АҢДАТПА

Зерттеу мақсаты – Коммерциялық банктердің салым операциялары бойынша жүргізілетін аудиттік тексерістің маңыздылығын анықтау, аудит жұмысының ұйымдастырылуына талдау жүргізу және аудиторлық тексеріс әдістемесін жетілдіру бойынша ұсынымдар әзірлеу.  

Зерттеу әдіснамасы. Салым операциялары бойынша отандық және шетелдік авторлардың ғылыми көздері зерттеу жұмысында пайдаланылды. Зерттеу барысында жалпы және арнайы әдебиеттер, ғылыми конференциялар мен семинарлардың материалдары зерттеліп, талданды. Зерттеу барысында жүйелеу, синтез, дедукция әдістері қолданылды.

Зерттеу бірегейлігі/ құндылығы. Салым операцияларын аудиттік тексерудің салымшылардың құқықтарын қорғау, банктік ұйымдар үшін тәуекелділік деңгейін анықтау және заң бұзушылықтарды қарастырудағы қажеттілігі туралы ақпарат берілді. Салым операцияларына аудитті ұйымдастырудың жүйелі нұсқасы көрсетілді.

Зерттеу нәтижелері: Коммерциялық банктердің ел экономикасындағы рөлі, депозиттік операциялардың банк үшін маңыздылығы анықталынды. Банктің қаражаттарды тартуға бағытталған операцияларына аудиторлық тексеріс жүргізудің қажеттілігі қарастырылды. Салым операцияларының аудитін ұйымдастыру ерекшеліктері талданды және оны жетілдіру мақсатында ұсыныстар білдірілді.

Зерттеу жобасының теориялық және практикалық маңыздылығы коммерциялық банктерде салым операцияларын жүргізудің маңыздылығын анықтаудан, салым операцияларына аудиторлық тексеріс жүргізудің қажеттілігі мен аудиттің ұйымдастырылуын талдаудан тұрады. Теориялық маңыздылығы зерттеу нәтижесін «Банк ісі», «Аудит» пәндерінде аудит кезеңдерін қарастыруда, аудиттік әдістемелермен танысуда қолдануға болатындығымен және практикалық маңыздылығы салым операциялары бойынша аудиторлық тексерісті жүргізудің оңтайлылығын талдаумен анықталынады.

 

Кілт сөздер: салым операциялары, коммерциялық банк, аудиторлық тексеріс.

 

Кіріспе

Бүгінгі таңда банк секторы нарықтық экономиканың маңызды және ажырамас құрылымдарының бірі болып табылады. Ел экономикасының дамуы банктік сектордың дамуымен тікелей байланысты. Банктер шаруашылық қызмет процесінде босаған капиталды, халық жинақтарын және басқа да қаражаттарды тартады және оларды қосымша капиталды қажет ететін басқа экономикалық агенттерге уақытша пайдалануға береді. Яғни, банк алдында «салым» немесе «депозит» деп аталатын міндеттеме, ал капиталды қажет еткен экономикалық агенттерге «несие» деп аталатын талаптарын бекітеді, осылайша банк өзінің негізгі қызметі- қаржылық делдалдық функциясын атқарады. 

Коммерциялық банктер уақытша бос қаражаттарды тарту арқылы салым операцияларын орындайды. Бұл операциялар банк атқаратын негізгі қызмет түрі және оның ресурстық базасының негізін құрайтын операция болып есептелінетіндіктен, салым операцияларын есепке алу және аудитін ұйымдастыру бойынша шаралар заң тұрғысында реттеледі және ұйымдастырылады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі банктік ұйымдардың айналымындағы салым операциялары арқылы тартылған қаражатты тексеру ұйымда қаржылық есеп берудің барлық аспектілері бойынша сенімділік беруі қажеттілігімен, айналым мөлшеріне байланысты тұрақты және жүйелі аудиттік бақылауды қажет ететіндігімен анықталады. 

Әдебиеттерге шолу. Коммерциялық банктердің ресурстық базасын қалыптастыратын салым операциялары тақырыбы бүгінгі таңға дейін жеткілікті түрде зерттелмеген. Сәйкесінше, салым операцияларын бақылау және оған аудиторлық тексеріс жүргізу бойынша да ақпараттар көлемі аз, теориялық және практикалық тұрғыда зерттелу деңгейі төмен. 

Берілген зерттеу жұмысының негізінде салым операцияларының аудитінің ұйымдастырылуын қарастыру мақсатында отандық және шет елдік авторлардың жұмысы талданды. Қазақстан Республикасының банк ұйымдарының қызметін реттеу бойынша заңдары қарастырылды. Сонымен қатар, аудиторлық тексерістің мәнін ашу және маңыздылығын анықтауда осы бағыттағы мақала жұмыстары да қарастырылды.

Зерттеудің негізгі бөлімі

Коммерциялық банктер – пайда табу мақсатында бос қаражатты тартуға және несие беруге заңды құқығы бар жеке ұйымдар. 

Коммерциялық банктер Қазақстан Республикасының «Банк және банктік қызмет туралы» Заңының 30-бабына сәйкес, банктік қызмет ретінде банктік және өзге де операцияларды жүзеге асыруы қарастырылады. Коммерциялық банктер кассалық есеп айырысу операцияларын, сенімгерлік, банкаралық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, шетел валютасымен операцияларды да орындайды [1]. Сонымен қатар, олардың ішінде жоғарыда аталып өткен қаржылық делдалдық функциясын атқару мақсатында жеке және заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банк шоттарын ашу және жүргізу операциясы іске асырылады. 

Банктер операциялардың пассивті және активті деп аталатын екі негізгі түрін орындайды.

Депозиттік операциялар жеке, заңды тұлғалардың банкке талап ету бойынша, не жасалған шартта көрсетілген мерзімге дейін пайыз түрінде пайда алу мақсатында орналастырылған теңгедегі немесе шетел валютасындағы ақша қаражаты ретіндегі банктің пассивті операциялары болып есептелінеді [2]. Банк үшін салым операцияларының экономикалық маңыздылығы олардың банк ресурстарын қалыптастырудың негізгі көздерінің бірі болып табылатындығымен анықталады. 

Ресурстық база несиелік мекемелердің қаржылық қызметінің негізі болып табылады. Оның құрылымына меншікті қаражат та, тартылған қаражат та кіреді. Біріншісі жарғылық капиталды, кейбір резервтер мен қорларды құрайды, ал екіншісі несиелік операциялардың негізін құрайды. Қазіргі таңда ұйымдар мен халықтың депозиттік ресурстары банктер тартқан қаражаттың 70%-дан астамын құрайды [3]. Бос қаражатты салымдарға тарту және оларды кейіннен орналастыру банктерге экономикадағы қаржылық делдал ретіндегі ең маңызды қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Кез келген депозитті қабылдау банктің клиент алдындағы белгілі бір ақшалай міндеттемесінің пайда болуын білдіреді. Сол себепті, банктердің салым операцияларын ұйымдастыру бірқатар принциптерді сақтай отырып жүзеге асырылады. 

Біріншіден, банктің несиелік-инвестициялық қызметіне сәйкес келетін параметрлермен депозиттік ресурстардың қалыптасуын қамтамасыз ету, яғни депозиттік саясат пен несиелікинвестициялық саясаттың сәйкестігін қамтамасыз ету; 

Екіншіден, ағымдағы пайданы алу және оны болашақта алу үшін жағдай жасау;

Үшіншіден, банктің операциялық өтімділігін қолдау үшін депозиттік операцияларды басқарудағы икемді саясаттың болуын қамтамасыз ету;

Төртіншіден, клиенттерді тарту мақсатында банктік қызметтерді жетілдіру және дамыту [4]. 

Бұл принциптерді сақтау банкке ресурстық базаның ең тұрақты бөлігін қалыптастыруға, орта және ұзақ мерзімді несиелік операциялардың көлемін ұлғайтуға, сондай-ақ өтімділіктің қажетті деңгейін ұстап тұруға мүмкіндік береді. 

Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Қаржылық нарықты реттеу Агенттігіне «қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету, қаржы нарығының барлық салаларында тәуекелге негізделген қадағалауды енгізу, қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғауды күшейту, қор нарығын дамыту» бойынша міндеттерді алға қойған болатын [5]. Осы міндеттерді жүзеге асыру барысында коммерциялық ұйымның қызметіне аудиторлық тексеріс жүргізіледі. Банк аудитін аудиторлық қызмет туралы заңнамаға сәйкес аудит жүргізуге уәкілетті және Қазақстан Республикасының «Банк және банктік қызмет туралы» Заңының 19-бабының 4-тармағының талаптарына сәйкес келетін аудиторлық ұйым жүргізеді [1]. Банктердің аудитін жүргізу барысында банк операцияларының бухгалтерлік есептілікте уақытылы, толық және дұрыс көрсетілуі, жүзеге асырылатын банк операцияларының берілген Заңға және заңнамалық талаптарға сәйкестігі, банк операцияларын жүргізудің банктің ішкі ережелеріне сәйкес келуін тексеру мақсаты көзделеді. 

Зерттеу нәтижелері

Банктік ұйымдарға аудит жүргізу кезінде банктің салым операцияларын тексеру маңызды рөл атқарады. Аудиторлық тексерісті ұйымдастыру 1-кестеде көрсетілгендей бірнеше кезеңнен тұрады [6]. 

Кесте-1. 

Депозиттік операцияларға аудиторлық тексеріс жүргізудің кезеңдері

Аудит кезеңдері	Аудитордың жұмысы
Аудит жүргізілетін банктің қызметімен танысу, аудит бойынша екі жақты келісімшартқа тұру	Банктің құрылымымен, қызметімен танысу, ішкі бақылау жүйесін бағалау
Аудитті жүргізудің жоспарын құру	Аудитті жүргізудің жоспары мен бағдарламасын жасау, уақыт кезеңдері мен жауапты тұлғаларды бекіту
Деректерді жинау	Бухгалтерлік есептіліктер, банктің ішкі нұсқаулықтары және басқа да құжаттарды тексеру
Есеп берудің сенімділігі мен дұрыстығын және депозиттік операцияларды есепке алу тәртібінің сақталуын растау	Банктің ішкі құжаттарын тексеру, аудиторлық әдістемелерді жүргізу нәтижесінде есептіліктердің сенімділігіне көз жеткізу
Қорытынды бақылау	Аудитордың өзінің тексеріс жұмысы мен жауапты тұлғалардың жұмысын талдауы мен қателіктерді анықтауы
Аудиторлық қорытынды жасау	Қарастырылған құжаттардың, жасалынған аудиторлық тексеріс жұмысының негізінде ереже бұзушылықтар көрсетіліп, ұсыныстар берілген қорытынды жұмысын әзірлеу

Ескерту: [6] мәліметтері негізінде автормен құрастырылған.

 

Жоғарыдағы кестеге сүйене отырып, аудиторлық тексерістің әрбір кезеңіне сәйкес аудитордың атқаратын жұмысының барын байқасақ болады және оларға жекелей тоқталып кететін боламыз. 

Бірінші кезеңде аудит процесін бастамас бұрын аудитор банк қызметімен танысады. Банктің ұйымдастырушылық құрылымы, көрсететін қызмет түрлері, ішкі бақылау деңгейі, ішкі аудиттің объективтілік дәрежесі, тәуелсіздігі қарастырылады. Депозиттік операциялардың қаржылық есептілікте дұрыс көрсетілуі, заң талаптарына сай болуы тексерілгеннен кейін, аудитор аудитті жоспарлауға кіріседі және тексеру әдістерін таңдайды [7]. 

Егер аудитті жүргізу туралы шешім қабылданса, банк пен аудиторлық фирма арасында келісімшартқа қол қоймас бұрын, банк басшылығына шарттары берілген хат жіберіледі. Оның негізінде аудиторлық тексерістің мақсаты, банк басшылығының аудиторларды толық және сенімді ақпаратқа қолжетімділігін қамтамасыз етудегі жауапкершілігі, аудиторлық тексерістің қысқаша жоспары, банк қызметкерлерінің тексеріс барысындағы міндеттері туралы ақпарат беріледі.

Тексерістің екінші кезеңінде банк өзінің аудиторлық тексерісті жүргізуге және аудиторлық фирманың шарттарына келісімін беріп, екі жақты құқықтары мен міндеттері анықталған келісімшарт жасалады. Осы кезең барысында аудиторлық ұйым аудиторлық тексерісті жүргізетін аудиторларды және олардың тексеріс барысындағы жауапкершіліктерімен, міндеттерімен таныстырады. Аудиторлық тексерістің жоспары мен бағдарламасы дайындалады. 

Үшінші кезеңде салым операциялары аудитін жүргізуге қажетті ақпарат көздері анықталады. Салым операциялары аудитін жүргізу үшін аудитор сұраған ақпарат көздері салым ресурстарын тарту бойынша банк қызметінің ауқымын бағалауға мүмкіндік береді және аудитордың аудит объектісі туралы жалпы түсінігін қалыптастырады. Бұл ақпарат көздеріне депозиттік саясат, келісімшарттар, клиенттердің ашық шоттарын тіркеу кітабы, клиенттердің жеке шоттары, пайыздарды есептеу туралы мәлімдемелер, бухгалтерлік есеп бойынша айналым ведомості, қаржылық есептіліктер мен депозиттерге ақша қаражаттарын тарту саясатын анықтайтын банктің ішкі нұсқаулары жатады [7].

Төртінші кезеңде бухгалтерлік есеп жүйесін және депозиттік операцияларды ішкі бақылауды бағалау нәтижелері бойынша аудиторлық үлгі құрастырылады, іріктеу үшін таңдалған құжаттардың ең аз көлемі анықталады. Аудиторлық үлгіні құрастырғаннан кейін депозиттік операциялар аудитінің бағдарламасына енгізілген тексерудің жоспарланған бағыттарына және таңдалынған аудиттік әдіске сәйкес тексеру жұмыстары жүргізіледі. Салым операцияларының аудитін жүргізу барысында дұрыс тексеріс әдісін таңдау маңызды және аудиторлар тексеріс барысында бірнеше әдістерді таңдауы мүмкін. Депозиттік операцияларды аудиторлық тексерудің негізгі әдістері 2-кестеде көрсетілген [8].

Кесте-2.  Халықаралық Аудит Стандарты 500-ге сәйкес аудиторлық дәлелдемелерді жинау әдістері

Әдістер	Сипаттамасы
Жазбаларды немесе құжаттарды тексеру	ішкі немесе сыртқы, қағаз немесе электрондық түрдегі немесе басқа да тасымалдағыштағы жазбаларды немесе құжаттарды тексеру
Бақылау	Басқа тұлғалармен орындалған процесті немесе процедураны бақылау
Сұрау салу	қаржылық және қаржылық емес, субъекті ішінде немесе одан тыс хабардар тұлғалардан ақпаратты іздеу
Қайта есептеу	құжаттардың немесе жазбалардың арифметикалық дұрыстығын тексеру
Аналитикалық процедуралар	қаржылық және қаржылық емес ақпарат арасындағы байланыстарды зерттеу арқылы қаржылық ақпаратты бағалау

Ескерту: [8] мәліметтері негізінде автормен құрастырылған.

Жоғарыдағы кестеде аудиторлық әдістер мен оларға сәйкес сипаттамалары берілген. Аталған әдістердің ішінде банктің депозиттік базасын талдау үшін аналитикалық процедураларды жүргізу маңызды. Оның нәтижелері бойынша депозиттік базаның құрылымындағы елеулі өзгерістер кезеңдерін анықтауға болады. Ол үшін екінші ретті шоттар бойынша қалдықтар әрбір есепті күнге – әр айдың бірінші күніне алынады. Депозиттік база құрылымының динамикасын талдау негізінде іріктеу үшін депозиттік жағдайларды таңдау критерийлері анықталады:  клиенттің түрі бойынша;

•     депозит сомасы бойынша;

•     сыйақыны есептеу шарттарына сәйкес әр түрлі депозит түрлері таңдалады [9].

Депозиттік операциялардың көлемі және олардың әртүрлілігі аудитордан аудиттің сапасына нұқсан келтірмей, аудитордың жұмыс уақыты бюджетін оңтайлы пайдалануға мүмкіндік беретін аудит әдістемесін әзірлеуді талап етеді. Аудиттің мақсаты – мерзімді салымдар, жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың талап етуге дейінгі салымдары және ресурстарды бөлу ретінде несиелік мекемелерге берілген салымдар бойынша тартылған қаражаттар балансының пассив бөлігіндегі қалдықтардың дұрыстығын растау. Осы мақсатта банктің салым операциялары бойынша міндеттемелерін толық және уақытылы орындауын бағалау, олардың заңнамаға сәйкестігін анықтау, депозиттік шарттардың дұрыстығын тексеру, ағымдағы экономикалық жағдайда пайыздық мөлшерлемелерді белгілеу тәртібін және олардың деңгейінің сәйкестігін тексеру бойынша шаралар ұйымдастырылады. 

Салым операциялары бойынша аудитті ұйымдастыру бірнеше бағыттар негізінде іске асырылады:

1.                       қолданыстағы лицензияға сәйкес теңгеде және шетел валютасында салым операцияларын жүзеге асырудың заңдылығы;

2.                       жеке және заңды тұлғалардың ақшалай қаражаттарын тарту үшін банктегі салым шоттарын ашудың және жүргізудің дұрыстығы;

3.                       бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетілген салым операцияларының бекітілген

тәртіпке сәйкестігі;

4.                       салым операциялары бойынша бастапқы есепке алу құжаттарының болуының жеткіліктілігі мен толықтығы;

5.                       қарыз қаражаты бойынша сыйақыны есептеудің дұрыстығы [10].

Ең алдымен, депозиттік операциялардың заңдылығы банктің лицензиясын сақтауды, банктің құрылымдық бөлімшелеріне қаражат тартуға шектеулер туралы нұсқауларын орындауды білдіреді. Заңдылығын тексеру үшін салым операцияларын орындауға қажетті ішкі нормативтік құжаттар толық тексерістен өтеді. Жеке және заңды тұлғалардың шоттары бойынша операцияларды жүзеге асыру тәртібінің орындалуына, заңнамада белгіленген шектеулердің сақталуына қатысты заңнаманың сақталуы тексеріледі. 

Екіншіден, салым шоттарын ашу және жүргізу дұрыстығын тексеру жүзеге асырылады. Бұл процесс негізінде заңды және жеке тұлғалардың салым шарттары, салым мерзіміне және салымшының түріне байланысты шот нөмірлері, банктің есеп саясатында көзделген аналитикалық есепке алу жүйесі, аналитикалық есеп шоттарында аналитикалық сипаттамалары бойынша салымдарды көрсету, бухгалтерлік корреспонденция және заңнамада белгіленген өзгерістердің уақытылы енгізілуі тексеріледі.

Шоттарда көрсетілген депозиттік операциялардың бекітілген тәртіпке сәйкестігін қарастыру барысында салымның түрі, мерзімдері мен сомасы, салым шарттарында көрсетілген сыйақыны есептеу және төлеу шарттарының салым операцияларын ашу және жүргізу тәртібін бекітетін құжаттарға сәйкестігін қарастырады. 

Салым шарттарында шарттың нөмірі, күні, тараптардың аты-жөні, олардың мекенжайлары мен банктік деректемелері, қолдары, мөрлері, салым мөлшері, мерзімі, салым бойынша сыйақы, сыйақы төлеу тәртібі мен мерзімдері, салымды қайтару күні, тараптардың жауапкершілігі сияқты маңызды деректемелердің бар болуы тексеріледі.

Бастапқы есепке алу құжаттарының бар болуының жеткіліктілігі мен толықтығын тексеру депозит шартындағы формалды сипаттамаларды, ақша қаражатын алу мен беру төлем құжатын зерделеу және депозиттік операцияларды тіркеудің біркелкілігін сақтау негізінде жүзеге асырылады.

Салым операциялары бойынша сыйақыны есептеудің дұрыстығын тексеру депозиттердің жекелеген түрлері бойынша сыйақыны есептеудің дұрыстығын қайта есептеу арқылы белгілеуді қамтиды. Пайыздарды есептеу алгоритмі тексеріледі. Қателердің жоқтығы туралы дәлелдерді алу үшін пайыздарды есептеудің екі кезеңі таңдалады. Сонымен қатар, төленген сыйақыны баланста көрсету уақыттылығы тексеріледі, депозитке сыйақы қосылған жағдайда олардың салымшылардың жеке шоттарына есептелуінің уақыттылығы, ал олар төленген жағдайда клиенттердің ағымдағы шотына есептелу уақыттылығы тексеріледі.

Аудиторлық тексерістің соңғы кезеңінде аудитор өз қызметі нәтижесінде аудиторлық қорытынды пікірді қалыптастырады. Аудиторлық қорытынды коммерциялық банктің депозиттік операциялары бойынша қаржылық есептілігінің сенімділігі мен объективтілігін растайтын тәуелсіз пікір болып есептелінеді. Аудиторлық қорытындыда заңдар мен нормативтік актілерге сілтеме жасалып, бухгалтерлік және қаржылық есепті жүргізуді тексеру бойынша нәтижелер, банктің болашақ қызметіне не оның беделіне, акционерлерінің қызметіне кері әсер тигізуі мүмкін бұзушылықтар туралы ақпарат беріледі. Бұл қорытынды оң, шартты оң не теріс пікірден тұруы мүмкін [11]. Оң пікір банк қызметіндегі салым операцияларының бухгалтерлік есептілігінің сенімділігін растайды. Шартты оң пікір бухгалтерлік есептіліктің дұрыс жүргізілгенін, бірақ әсер ету ықпалы төмен бұзушылықтардың болғанын көрсетеді. Ал теріс пікірді қамтитын қорытынды есепті кезеңдердегі операциялардың жүргізілуі бойынша сенімді емес ақпаратты қамтамасыз етеді. Егер тексеріс барысында банк қажетті құжаттарды бермеген жағдайда не күмән тудыратын басқа фактілер орын алған жағдайда, аудиторлық ұйым пікір беруден бас тартуы да мүмкін.

Қорытынды

Қорытындылай келе, зерттеу жұмысы барысындағы коммерциялық банктердің салым операциялары бойынша жүргізілетін аудит жұмысының ұйымдастырылуына талдау жасау мақсатына қол жеткізілді. Банктерде салым операцияларын жүргізу барысында аудиторлық тексерісті жүргізудің маңыздылығы анықталды. Бұл салым операцияларын жүргізудегі банктік тәуекелдерді анықтауға, банктің салымшылар алдындағы өз міндеттемелерін толықтай орындауын және заңнамалық талаптарға, банктің ішкі құжаттарына сәйкес келуін тексеруде маңызды. Салым операцияларының аудитін ұйымдастыру бірнеше кезең арқылы жүзеге асырылады. Әрбір кезеңде аудиторлардың атқаратын қызметтері, қарастыратын ақпарат көздері мен жауапкершіліктері жіктеледі. Аудиторлық тексеріс барысындағы қолданатын әдістеме түрлері де талданды. 

Соның негізінде салым операциялары бойынша аудиттік тексеріске білдіретін ұсынысымыз бар. Аудиторлық қорытындының объективті, шынайы және әділ екендігіне көз жеткізу үшін критерийлерді белгілеп, аудиторлардың тексеріс жұмысының сапасын бағалау қажет деп есептейміз. Сапасын бағалауда талдауға іріктелінген құжаттардың және дәлелдердің жеткіліктілігіне, жоспарланған уақыт аралығында талдаудың жасалынғандығына, аудиторлық пікірдің объективтілігін анықтауға басты назарды аудару ұсынылады. Аудитордың тексеріс жұмысын бағалауды кәсіби біліктілігі жоғары, жұмыс тәжірибесі жеткілікті тұлғаны жауапты етіп тағайындау қажет.

   

Әдебиеттер тізімі:

1.      Қазақстан            Республикасындағы            банктер          және   банк    қызметі          туралы       Қазақстан

        Республикасының              1995ж.             31              тамыздағы              № 2444              Заңы

https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z950002444_ 

2.      Амержанова Д.А., Ақша.Несие. Банктер: Оқу құралы – Екібастұз, 2018. – 95б. 

3.      Куликов Н.И., Банковские ресурсы, их формирование и эффективное использование: Монография – Тамбов, 2018.

4.      Шахбази А.А., Организация аудита финансово- хозяйственной деятельности в коммерческих банках, 2016.

5.      Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы, 2022.

6.      Сафронов Ю.Ю., Процедуры аудита кредитных организаций, 2021.

7.      Будникова О.Н., Банковский контроль и аудит, 2021. – Стр.46.

8.      Халықаралық      Аудит             Стандарты     500:     Аудиторлық дәлелдемелер https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30207877&pos=5;-109#pos=5;-109

9.      Осипова А.И. Деньги, кредит, банки: теория и практика: Учебное пособие – Персиановский, 2019. – С. 108.

10.  Бейсембаева Г.М. Стратегия развития депозитной политики банков второго уровня: Монография, 2014.

11.  Ибрагимов А.К. Совершенствование учета и аудита депозитных операций в коммерческих банках, 2020.

   

4-БӨЛІМ.

АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР

 

МУЗЫКАДАҒЫ АККОРДТАРДЫ АВТОМАТТЫ ТҮРДЕ ТАНУ ҮШІН КОНВОЛЮЦИЯЛЫҚ НЕЙРОНДЫҚ ЖЕЛІЛЕРДІ ҚОЛДАНУ:  ТЕХНИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР МЕН ӘДІСТЕР

Аманов Рауан Махмутұлы студент,  Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті,

Қазақстан, Астана

Абдикеримова Гульзира Бахытбековна ғылыми жетекші, PhD,  Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Қазақстан, Астана

 

Музыкалық талдау машиналық оқыту мен жасанды интеллект саласындағы ең қызықты зерттеу бағыттарының біріне айналды. Бұл саладағы маңызды міндеттердің бірі – аудиожазбалардағы аккордтарды автоматты түрде тану болып табылады. Конволюциялық нейрондық желілер (әрі қарай – CNN) әр түрлі терең оқыту әдістерінен осы мәселені шешудің тиімді құралы ретінде ерекшеленеді. Бұл мақалада біз музыкадағы аккордтарды автоматты түрде тану мәселесінде CNN қолданудың техникалық аспектілері мен әдістерін қарастырамыз.

Музыкалық композициялардағы аккордтарды автоматты түрде тану музыканттарға арналған музыкалық қосымшалар мен аспаптарды жасаудан бастап, музыкалық деректерді іздеу және жіктеу алгоритмдерін жасауға дейінгі көптеген қолданыстарға ие. 

Конволюциялық нейрондық желілер – бұл кескінді өңдеуде, сондай-ақ аудио талдауды қоса, дыбысты өңдеуде сәтті қолданылатын нейрондық желілердің бір түрі [1].

CNN-нің негізгі компоненттері – конволюциялық қабаттар, біріктіру қабаттары және толық байланысқан қабаттар [2].

Конволюциялық қабаттар желіге кірістерден белгілерді автоматты түрде алуға мүмкіндік беретін конволюциялық операцияны орындайды. 

 

 

Сурет 1. Конволюция операциясы

 

Біріктіру қабаттарының функциясы желідегі параметрлер мен есептеулер көлемін азайту үшін бейнелеудің кеңістіктік өлшемін біртіндеп азайту, демек, шамадан тыс сәйкестікті бақылау болып табылады. 

 

 

Сурет 2. Біріктіру операциясы

 

Алынған белгілерді жіктеу үшін толық байланысқан қабаттар қолданылады. Олардың белсенділігін матрицаны көбейту арқылы есептеуге болады. Содан кейін біржақты ығысу орын алады.

 

 

Сурет 3. Толық қосылу операциясы

 

Музыкадағы аккордты тану тапсырмасына CNN қолданған кезде, аудио деректер әдетте уақыт бойынша дыбыс жиіліктерінің амплитудасын білдіретін спектрограммалар түрінде ұсынылады. CNN конволюциялық қабаттары әртүрлі уақыт пен жиілік үлгілерін зерттей алады, бұл оларды спектрограммалардан белгілерді алудың тиімді құралы етеді.

Аккордтарды тануға арналған CNN жаттығулары сәйкес аккордтарды көрсететін аудио жазбаларды қамтитын белгіленген деректердің үлкен көлемін қажет етеді.

Осы мақсатта, 3 түрлі аудио деректерді деформациялаумен тәжірибе жасаймыз. Әрбір деформация желіні оқыту үшін пайдаланылатын кіріс көрінісіне түрлендірмес бұрын тікелей аудио сигналға қолданылады. Деформациялар және нәтижесінде пайда болатын үлкейту жиындары келесідей:

•  Уақытты созу: дыбыс үлгісін баяулатып немесе жылдамдатамыз (дыбыс деңгейін өзгеріссіз сақтай отырып). Әрбір үлгі уақыт бойынша 2 факторға созылды: {0.81, 1.07}.

Демек, 4000 кеңейтілген аудио файлдар жасалды.

•  Қадамды ауыстыру: дыбыс үлгісінің қадамын көтеріп немесе төмендетеміз (ұзақтығын өзгеріссіз сақтай отырып). Әрбір үлгінің қадамы 2 жарты тонға ауыстырылды. Сондықтан 2000 толықтырылған аудио файлдар жасалды.

•  Қадамды екінші рет ауыстыру: біздің алғашқы тәжірибелеріміз қадамды ауыстыру, әсіресе пайдалы күшейту екенін көрсеткендіктен, біз екінші үлкейту жинағын жасауды шештік. Бұл жолы әр үлгінің қадамы үлкен мәнге, яғни 2,5 жарты тонға ауыстырылды. 

 

 

Сурет 8. Сынақ нәтижесі

 

Аккордты тану тапсырмасында CNN пайдаланудың артықшылықтары жоғары тану дәлдігін, дыбыстық деректерден белгілерді автоматты түрде алу мүмкіндігін және үлкен көлемдегі деректерді үйрену мүмкіндігін қамтиды. Алайда, шектеулер модельді оқыту үшін белгіленген деректердің үлкен көлемін және жоғары сапалы аудио ақпаратты өңдеу кезінде есептеу шығындарын қамтуы мүмкін [3].

Қорытындылай келе, бұл мақалада біз музыкадағы аккордтарды автоматты түрде тану үшін конволюциялық нейрондық желілерді қолданудың техникалық аспектілері мен әдістерін қарастырдық. Кейбір шектеулерге қарамастан, CNN-бұл тапсырманы шешудің қуатты құралы және оны музыкалық талдау мен дыбысты өңдеу саласындағы әр түрлі қосымшаларда тиімді пайдалануға болады.

 

Әдебиеттер тізімі:

1.      Визильтер Ю.В., Горбацевич В.С., & Желтов С.Ю. (2019). Структурно-функциональный анализ и синтез глубоких конволюционных нейронных сетей. Компьютерная оптика, 43(5), 886-900.

2.      Salamon J., & Bello J.P. (2017). Deep convolutional neural networks and data augmentation for environmental sound classification. IEEE Signal processing letters, 24(3), 279-283.

3.      Vrysis L., Thoidis I., Dimoulas C., & Papanikolaou G. (2020, May). Experimenting with 1d cnn architectures for generic audio classification. In Audio Engineering Society Convention 148. Audio Engineering Society.

             

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АҚПАРАТТЫ ІЗДЕУДІ ОҢТАЙЛАНДЫРУ

КОНТЕКСТІНДЕГІ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ МОДЕЛЬДЕР

Туякпаев Досымжан Бекетұлы магистрант,  Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 

Қазақстан, Астана

Самбетбаева Мадина Аралбаевна

ғылыми жетекші, қауымдастырылған профессор,

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 

Қазақстан, Астана

 

Мазмұнның алуан түрлілігі және дәстүрлі іздеу әдістерінің шектеулігі қазақ тіліндегі өзекті ақпаратқа онлайн қол жеткізуге қиындық туғызуы мүмкін. Дегенмен, онтологиялық модельдерді пайдалану бұл мәселелерді шешуге және ақпаратты іздеудің тиімділігі мен дәлдігін арттыруға перспективалы тәсілді ұсынады. Бұл мақала онтологиялық модельдердің қазақ тілінде интернетте ақпаратты іздеуге қалай көмектесетінін қарастырады және осы тәсілдің артықшылықтары мен әлеуетті қолданулары туралы түсінік береді.

Онтологиялық модельдер түсінігі

Онтологиялық модельдер пәндік саладағы әртүрлі ұғымдар мен нысандар арасындағы қатынастарды анықтау арқылы білімді ұйымдастыру және түсіну үшін құрылымдық негізді қамтамасыз етеді. Ақпаратты іздеу контекстінде онтологиялық модельдер іздеу жүйелеріне қарапайым кілт сөздерді сәйкестендіру шеңберінен шығуға және пайдаланушы сұрауларының мағынасы мен контекстін түсінуге мүмкіндік беретін семантикалық құрылым ретінде қызмет етеді.

Онтология және онтологиялық модельдердің қолданылуы айтар алдында алдымен онтология ұғымы туралы жаза кетейін.

Ақпараттық технологияда онтология дискурстың бір, көп немесе барлық салаларына жататын ұғымдар, деректер немесе нысандар арасындағы категориялардың, қасиеттердің және қатынастардың көрінісін, ресми атауын және анықтамаларын қамтиды. Қарапайым тілмен айтқанда, онтология пәндік аймақтың қасиеттерін және олардың өзара байланысын сол пәндік аймақтағы субъектілерді білдіретін терминдер мен қатынас көріністерінің жиынтығын анықтау арқылы көрсету тәсілі болып табылады [1].

Онтология – белгілі бір пәндік салада бар ұғымдардың, қатынастардың және қасиеттердің формальды сипаттамасы. Онтологиялық модельдеу пәндік аймақтағы ұғымдарды және олардың өзара байланыстарын дәл және толық сипаттайтын құрылымдарды құруға бағытталған.

Соңғы онжылдықта онтологиялар әртүрлі салаларда кең тарады: биомедицинадан қатысты қаржыға, инженерияға, құқық пен мәдени мұраға дейін. Онтологияны дамыту саласы онтологияға бірнеше стандарттарды қабылдау, онтологияны құрастыру құралдарын әзірлеу немесе кеңейту және стандартталған сөздіктер мен формальдандырылған семантиканың маңыздылығын көбірек мойындау арқылы күшейтілді. Онтологиялық инженерия саласындағы зерттеулер сонымен қатар өндірісте жиі қолданылатын әдістер мен құралдар пайда болуына әкелді [2].

Онтологиялық модельдеу әдістері OWL (Web Ontology Language), RDF (Resource Description Framework) және т.б. сияқты модельдеу тілдерін, сондай-ақ білімді ресімдеу үшін логика принциптерін қолдануды қамтуы мүмкін. Бұл әдістердің дамуы көптеген салаларда пайдалы, соның ішінде ақпараттық жүйелер, жасанды интеллект, семантикалық іздеу, табиғи тілді өңдеу және т.б. Олар компьютерлік жүйелерде білімді тиімдірек өңдеуге және пайдалануға ықпал етеді, сонымен қатар әртүрлі қолданбалар мен жүйелер арасында ақпарат алмасуды жеңілдетеді. Жасанды интеллект машиналық аудармада табиғи тілді өңдеу және білімді көрсету сияқты ішкі салаларда қолданбалы онтологияға қатысты айтарлықтай назар аударады, бірақ онтологиялық редакторлар биомедициналық информатика өнеркәсіпті қоса алғанда, көптеген салаларда жиі пайдаланылады. Мұндай әрекеттер Protégé сияқты онтологиялық өңдеу құралдарын жиі пайдаланады [3].

Семантикалық іздеу: Кілт сөздерден шығу

Ақпаратты іздеудегі онтологиялық модельдердің негізгі артықшылықтарының бірі олардың семантикалық іздеуді жеңілдету қабілеті болып табылады. Іздеу алгоритмдеріне онтологиялық білімді енгізу арқылы іздеу жүйелері ұғымдар мен субъектілер арасындағы семантикалық байланыстарды талдай алады, бұл қазақ тіліндегі ақпаратты дәлірек табуға мүмкіндік береді. Мысалы, онтологиялық үлгімен жабдықталған іздеу жүйесі «жоқ па» («жоқ» дегенді білдіреді) сұрауларының «қабылдамау» немесе «қабыл етпеу» ұғымдары бар мазмұнға да қатысты болуы мүмкін екенін түсінеді, бұл іздеу нәтижелерінің ауқымын әріптік мәннен тыс кеңейтеді, кілт сөзге сәйкестендіреді.

Қазіргі ақпараттық жүйелерде семантикалық аннотация ақпаратты тиімді іздеуге, ұйымдастыруға және түсінуге мүмкіндік беретін білімді басқаруда шешуші рөл атқарады. Бұл жұмыс дәлдік, тиімділік және ауқымдылық сияқты маңызды аспектілерді бөліп көрсете отырып, білімді басқару контекстінде семантикалық аннотацияға қойылатын талаптарды талдайды. Семантикалық аннотация саласындағы қолданыстағы тәсілдер мен технологияларға шолу, оның ішінде автоматты аннотация әдістері, мәтінді өңдеу және семантикалық веб-сайт берілген. Талдау білімді басқару үшін семантикалық аннотация саласындағы ағымдағы қиындықтар мен болашақ зерттеу бағыттарын анықтайды. Бұл шолу семантикалық технологияларға негізделген білімді басқарудың тиімді жүйелерін жасауға мүдделі зерттеушілер мен практиктер үшін құнды ресурс береді.

Семантикалық аннотация және білімді басқару контекстінде онтологиялық модельдер негізгі рөл атқарады. Негізінде олар ақпараттың мәнін түсінуге және білімнің әртүрлі элементтері арасында байланыс орнатуға негіз болады. Онтологиялық модельдерді пайдалана отырып, мәтіндерге немесе мәліметтерге аннотациялау кезінде біз объектілердің семантикалық аспектілерін және олардың басқа объектілермен байланысын анықтаймыз, бұл ақпаратты жақсы түсінуге және пайдалануға мүмкіндік береді [4].

Концептуалды навигация: тақырыптарды тереңдету

Онтологиялық модельдер концептуалды навигацияны да қамтамасыз етеді, бұл пайдаланушыларға ұғымдар арасындағы иерархиялық қарым-қатынастарды қадағалау немесе онтологиялық ассоциацияларға негізделген байланысты ұғымдарды ашу арқылы қазақ тіліндегі қызықты тақырыптарды зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл кездейсоқ ақпаратты табуды жеңілдетеді және пайдаланушыларға алдын ала анықталған кілт сөздерді іздеумен шектелмей, қызығушылық танытатын нақты тақырыптарға тереңірек енуге көмектеседі.

Жекелендірілген ұсыныстар: нәтижелерді пайдаланушы қалауларына бейімдеy

Пайдаланушы қалаулары мен қызығушылықтарын түсіну үшін онтологиялық үлгілерді пайдалану арқылы ұсынымдар жүйелері семантикалық ұқсастық пен пайдаланушы мінез-құлқына негізделген тиісті қазақша мазмұнды ұсына алады. Бұл жекелендірілген тәсіл пайдаланушыларға олардың жеке қажеттіліктеріне бейімделген ұсыныстарды алуына кепілдік береді, бұл олардың шолу тәжірибесін қызықты және жағымды етеді.

Негізгі назар мультимедиялық деректерді іздеу кезінде пайдаланушы тәжірибесін жақсарту үшін іздеу процесін жекелендіруге бағытталған. Жұмыста соңғы пайдаланушының қалауы мен мүдделерін ескере отырып, суреттер, аудио және бейнені қоса алғанда, мультимедиялық ақпараттың әртүрлі түрлерін тиімді құрылымдайтын және байланыстыратын тұжырымдамалық онтологиялық модель ұсынылған. Мультимедиялық ақпаратты тиімдірек басқару мен ұйымдастырудың инновациялық құралын ұсынады. Пайдаланушының сұрауы негізінде жекелендірілген нәтижелерді беруге мүмкіндік беретін алгоритмдік шешімді қамтиды. Мультимедиялық мазмұнды ұсыну және сұрау үшін онтологияларды қолдану саласы қосымша зерттеулер мен инновацияларды қажет ететін бірқатар мәселелер мен қиындықтарға тап болады. Осы пәндік саладағы негізгі мәселелерге семантикалық түсініксіздік, мультимедиялық деректерді онтологиялық көрсету стандарттарының жоқтығы, үлкен көлемдегі деректерден ақпаратты іздеу және алу тиімділігі, өнімділік пен тиімділік талаптарын ескере отырып мультимедиялық деректердің үлкен көлемін өңдеу, есептеу ресурстарына талаптар, және қауіпсіздік пен құпиялылық. Бұл мәселелерді шешу үшін семантикалық технологиялар, мультимедиа және ақпараттық іздеу саласындағы зерттеушілердің күш-жігерін онтологиялық қолданбалы салаларда тиімді және жан-жақты шешімдерді жасау үшін біріктіру қажет [5].

Білімнің тіларалық интеграциясы: тіл кедергілерді жеңу

Онтологиялық модельдер      әртүрлі           тілдердегі       білімді            біріктіруді      жеңілдетеді, пайдаланушыларға басқа тілдердегі мазмұнмен қатар қазақ тіліндегі ақпаратқа қол жеткізуге мүмкіндік береді. Әртүрлі тілдердегі онтологиялық концепцияларды картаға түсіру арқылы пайдаланушылар көптілді ақпарат көздері арасында кедергісіз шарлап, басқа тілдерде қолжетімді болуы мүмкін қазақ тіліндегі өзекті мазмұнды таба алады. Сонымен қатар қазақ тілін грамматикасының онтологиялық моделін жасау басқа түркі тілдермен байланыстыруға болады. Мысалы, грамматиканың онтологиялық үлгілерін барлық түркі тілдері үшін әмбебап морфологиялық анализаторлар мен синтезаторларды құруда пайдалануға болады [6]. Қорытынды

Қорытындылай келе, онтологиялық модельдер интернетте қазақ тіліндегі ақпаратты іздеуді жетілдірудің қуатты құралы екенін атап өтеміз. Білімді ұйымдастыру және түсіну үшін құрылымдық негізді қамтамасыз ете отырып, онтологиялық модельдер семантикалық іздеуге, концептуалды навигацияға, жекелендірілген ұсыныстарға, тіларалық білім интеграциясына және мазмұнды қорытындылауға және шығаруға мүмкіндік береді. Осы тетіктер арқылы онтологиялық модельдер интернеттегі қазақтілді контенттің тиімділігін, өзектілігін және қолжетімділігін айтарлықтай жақсарта отырып, пайдаланушыларға ақпаратты тиімдірек және тиімдірек табуға мүмкіндік береді.

 

Әдебиеттер тізімі:

1.      Jacquette D. Ontology. – McGill-Queen's University Press, 2002. – 4 c.

2.      Tudorache T. Ontology engineering: Current state, challenges, and future directions // Semantic Web. – 2020. – №1. – С. 125-138.

3.      Musen M. The Protégé Project: A Look Back and a Look Forward // AI Matters. – 2015. - №1(4). –

С. 4-12.

4.      Uren V., Cimiano P., Iria J., Handschuh S., Vargas-Vera M., Motta E., Ciravegna F. Semantic annotation for knowledge management: Requirements and a survey of the state of the art // Journal of Web Semantics. – 2006. – №4(1). – С. 14-28.

5.      Brut M., Sedes F. An Ontology-Based Approach of Multimedia Information Personalized Search // AMR 2010: Adaptive Multimedia Retrieval. Context, Exploration, and Fusion. – Berlin: Springer, 2011. – C. 31-45.

6.      Kairatkyzy A. Development of the ontological model of the grammar of the kazakh language // The ХIII International Scientific and Practical Conference «Multidisciplinary academic research, innovation and results». – 2022. – C. 290-695.

 

 

 

                                                                                      ДЛЯ ЗАМЕТОК                                        

                                                                                      ДЛЯ ЗАМЕТОК                                        

 

 

 

 

«СТУДЕНЧЕСКИЙ ВЕСТНИК»

 

 

 

Научный журнал

 

 

 

 

№ 13(299)

Апрель 2024

 

Часть 6

 

 

 

В авторской редакции

Мнение авторов может не совпадать с позицией редакции

 

Свидетельство о регистрации СМИ: ЭЛ № ФС 77 - 68051 от 13.12.2016 г.

 

 

 

 

Издательство «Интернаука»

123182, г. Москва, ул. Академика Бочвара, д. 5, корпус. 2, к. 115

E-mail: mail@internauka.org

 

Отпечатано в полном соответствии с качеством предоставленного  оригинал-макета в типографии «Allprint»

630004, г. Новосибирск, Вокзальная магистраль, 1

 

                                                                                                      16+