№35-TEMA REAKTIV QOZG'ALI’S

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

REAKTIV QOZG'ALI’S

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№35-TEMA    REAKTIV QOZG'ALI’S

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Reaktiv qozg’ali’s  haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Impulstin saqlani’w ni’zami’ temasi’n soraw

Tema

Reaktiv qozg'ali’s haqqi’nda tu'sinik

Impulstin' saqlani’w ni’zami’ni’n' a’hmiyetli qollani’wlari’ni’n' biri reaktiv qozg'ali’s boli’p tabi’ladi’.

Sistemani’n' bazi’ bir bo'legi belgili tezlikte wonnan aji’ralg’anda bul tezlikke qarama – qarsi’ bag'i’tta ju'zege keletug'i’n qozg'ali’s reaktiv qozg'ali’s delinedi. Reaktiv qozg'ali’sti ko'z aldi’mi’zg'a keltiriw ushi’n to"mendegi tajiriybeni wo'tkereyik.

Ta'jiriybe: Probirkani’n' yari’mi’na deyin suw quyi’p ti’g'i’n menen bekiteyik ha'm 1 - suwrettegidey arbashag'a wornatayi’q. Spirt lampasi’ni’n' jali’ni’nda probirkadag'i’ suwdi’ qi’zdi’rayi’q. Suw qaynaw da'rejesine jaqi’nlasqanda ti’g'i’n u'lken tezlik penen ati’ladi’, arbasha bolsa ti’g'i’n bag'i’ti’na qarama – qarsi’ ta'repke qozg'aladi’. Bunda ti’g'i’ndi’ probirkadan ati’p shi’g'ari’wshi’ puwdi’n’ basi’m ku'shinen basqa bul ku'shke qarama – qarsi’ bag'i’tlang'an reaktiv, ku'sh payda boladi’. Reaktiv ku'sh ta'sirinde arbasha ti’g'i’ng'a

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

qarama – qarsi’ bag'i’tta qozg'aladi’. Mi’sali’, ti’g'i’nni’n' massasi’ /m₁ = 10 g, arbashani’n' massasi’ (lampa ha'm probirka menen birgelikte) m₂=500 g, ti’g'i’n ha'm arbashani’n' ti’g'i’n atilmastan buri’ng'i’ tezlikleri v₁=v₂ = 0, ti’g'i’nni’n' ati’li’w tezligi =10 m/s qa ten' deyik. Impulstin’ saqlani’w ni’zami’nan paydalani’p, ti’g'i’n ati’lg'an da arbashani’n' alg'an v₂ reaktiv tezligin yesaplaymi’z.de  bolg'ani’ ushi’n  + m boladi’. Reaktiv qozg'ali’sti’ ani’g'i’raq ko'z aldi’mi’zg'a keltiriw ushi’n ja'ne basqa ta'jiriybelerdi de wo'tkiziw mu'mkin. 4-su'wrette ko'rsetilgen yeki ta'jiriybede suw / tezlik penen bir ta'repke ati’li’p tursa. tu'tikshenin' wo'zi qara­ma – qarsi’ ta’repke  reaktiv tezlik penen qozg’aladi’.

Raketani’n' du'zilisi ha'm qozg'ali’si’

XX a'sirdin' 50 - 60-ji’llari’nan baslap ken'islikke kosmosli’q kemeler, Jerdin' jasalma joldasi’ ushi’ri’li’p. woni’ Jerden orbitag'a jetkeriwshi raketalar ali’p shi’g'adi’. Reaktiv ku'sh ta'sirinde qozg'alatug'i’n ushi’w apparati’ raketa dep ataladi’.Raketa qozg'ali’si’ reaktiv qozg'ali’sqa tiykarlang'an.Raketa bir basqi’shli’ ha'm ko'p basqi’shli’ boladi’. Mi’sali’, to'rt basqi’shli’ raketani’n' du'zilisi sxemali’q tu'rde 3-su'wrette ko'rsetilgen. Raketa tiykari’nan to'rt bo'limnen ibarat. 1 - bo'limde Jer do'geregindegi orbitag'a shi’g'ari’p qoyi’wshi’ kosmosli’q keme yamasa jasalma joldas jaylasqan. Raketani’n' 2 - bo'liminde jani’lg'i’ ha'm raketalardi’ jerden ushi’ri’w u'skeneleri jaylasadi’. 3 - bo'liminde jani’lg'i’ jani’w kamerasi’ jaylasqan boli’p bul jerde 2 - bo'limnen berilgen jani’lg'i’ jani’wi’ na'tiyjesinde joqari’ temperaturali’ ha'm joqari’ basi’mli’ gaz jiynaladi’. Bunday gaz reaktiv soplo (4 - bo'lim) arqali’ gaz ju'da' u'lken tezlikte si’rtqa shig'ari’ladi’. Soplo gaz ag'i’mi’ni’n' tezligin artti’radi’. Na'tiyjesinde impulstin' saqlani’w ni’zami’na muwapi’q gaz ag'i’mi’ bag'i’ti’na qarama– qarsi’ bag'i’tta reaktiv ku'sh payda boladi’. Bul ku'sh ta'sirinde raketa ha'reketke kelip. reaktiv tezlik aladi’ (4-su'wret).

 yamasa

Bul formuladan ko'rinip turg'ani’nday, raketani’n' massasi’ qansha kishi bolsa reaktiv tezlik sonsha u'lken boladi’. Haqiyqati’nda raketa massasi’ni’n' u'lken bo'legi jani’lg'i’ massasi’na tuwra keledi. Jani’lg'i’ jan'g'an waqti’nda woni’n' mug'dari’ kemeyip baradi’ ha'm raketani’n' massasi’da kemeyedi. Bul bolsa raketani’n' tezligi asi’p bari’wi’na ali’p keledi. Raketa belgilengen biyiklikke shi’qqannan keyin woni’n' 1 bo'legi kosmosli’q kerne (Jerdin' jasalma joldasi’) sipati’nda ushi’wi’n dawam yete beredi, qalg'an bo'limleri bolsa wonnan aji’rali’p jani’p ketedi. Impulstin' saqlani’w ni’zami’ tiykari’nda payda bolg'an reaktiv qozg'ali’s kosmonavtika tarawi’nda ken' qollani’ladi’.

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Kosmanavtika tarawi’ni’n' qay da'rejede rawajlang'anli’g'i’ belgili. Kosmos raketalaei’ ha'm kosmos kemelerinin' jarati’li’wi’nda ilimpazlardan К.E. Cilkovskiy (1852-1935), S.P. Korolev (1906-1966), M.V. Keldish (1911-1978), V. Braun  (1912-1976), G. Obert (1894-1989) ha'm basqalar u'lken u'les qosqan.

1957 ji’li’ 4 oktyabrde Rossiyada  Jerdin’ jasalma joldasi’ birinshi ma’rte ushi’ri’ldi’.

1957-ji’li’ 3-noyabr kuni ken’islikke, jasalma joldas arqali’ Layka atli’ kushik ushi’ri’lg’an yedi (5-suwret)

yanvar 1959 ji’lda -"Луна-1» - birinshi  avtomatlasti’ri’lg’an  planetalar ara stanciya ushi’ri’ldi’. Bul stanciya, keyinsheli, quyashti’n’ jasalma joldasi’ boli’p qalfi’. (6-suwret)

12 aprel 1961 ji’lda, Yu. A. Gagarin  "Восток-1“ kemesinde birinshi boli’p ken’islikke ushi’ri’ldi’.Wol bir marte Jer a’trapi’n aylani’p shi’qti’.

"Восток-1“ haqqi’nda mag’luwmatlar:

Massasi’......................................4,73 t

Aylani’w da’wri...............1 saat 48 min.

Jer ustindegi biyikligi...............327 кm

Aylani’wlar sani’.........................1

Trayektoriya uzi’nli’g’i’...........41 000кm

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’.

1. Reaktiv qozg'ali’s dep nege ayti’ladi’?

2. 89 ha'm 90-su'wretlerde ko'rsetilgen ta jiriybelerdi tu'sindirip berin'.

3.Raketanni’' du'zilisin ayti’p berin'.

4.Impulstin' saqlani’w ni’zami’ tiykari’nda raketani’n' qalay qozg"ali’wi’n tu'sindirin'.

5.Kosmosti’ wo'zlestiriw boyi’nsha nelerdi bilesiz?

6.Kosmosli’q raketalardi’n’  jarati’li’wi’nda xi’zmet yetken ilimpazlar haqqi’nda nelerdi bilesiz?

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

KROSSVORD

1.Jabi’q sistemada denenin’ bir bo’legi yekinshi bo’leginen tezlik penen aji’rali’p shi’g’atug’i’n qozg’ali’s ne dep ataladi’?

2.” VOSTOK  I ” kemesinde birinshi boli’p ken’islikke ushqan kosmanavt kim?

3.Raketa neshe bo’limnen turadi’?

4.Denenin’ inertlilik qa’siyetin xarakterleytug’i’n (sipatlaytug’i’n) fizikali’q shama ne delinedi ?

5.Denege ta’sir yetiwshi ku’sh bolmag’anda woni’n’ ti’ni’shli’qtag’i’ yamasa qozg’ali’stag’i’ wo’z hali’n saqlaw qa’biletine ne delinedi ?

6.Reaktiv ku’sh ta’sirinde qozg’alatug’i’n ushi’w apparati’ ne delinedi ?

7.1881-ji’li’ yen’ birinshi raketani’n’ maketin usi’ng’an ilimpaz kim ?

8.Jani’lg’i’g’a mo’lsherlengen raketa quri’li’si’n birinshi boli’p usi’ng’an ilimpaz kim?

9.San ma’nisleri ha’m bag’i’tlari’ menen ani’qlanatug’i’n shamalar qanday shamalar dep ataladi’?

10.Raketani’ jaratqan ataqli’ konstruktor kim?

11. Waqi’t birligi ishinde basi’p wo’tilgen jol ne dep ataladi’?

12.Zatti’n’ birlik ko’lemine tuwra keletug’i’n massasi’ ne dep ataladi’?

13.Richagti’ woylap tapqan ilimpaz kim?

14.Dene massasi’ni’n’ woni’n’ tealigine ko’beymesi ne dep ataladi’?

15.U’zliksiz bir wo’lshemli bir tegis tek aldi’g’a qaray wo’tedi bul ne?

16.Deneler sistemasi’ si’rtqi’ basqa deneler menen wo’z-ara ta’sirlespese yamasa sistemag’a ta’sir yetiwshi ku’shler wo’z-ara ten’lestirilgen deneler ne delinedi?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Reaktiv qozg’ali’s temasi’n woqi’p keliw. 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                               22-mektep  Saylauov Ag’i’lash